Türkiyə

Türkiyə (türk. Türkiye) və ya rəsmi adı ilə Türkiyə Respublikası (türk. Türkiye Cumhuriyeti) — torpaqlarının əsas hissəsi Qərbi Asiya regionunun Kiçik Asiya yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə Balkan yarımadasında yerləşən qitələrarası ölkə. Şimal-qərbdən Bolqarıstan, qərbdən Yunanıstan, şimal-şərqdən Gürcüstan, şərqdən Azərbaycan, İran, Ermənistan, cənubdan isə İraq və Suriya ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlə əhatə olunmuşdur. Qərbdən Egey dənizi, şimaldan Qara dəniz, cənubdan isə Aralıq dənizi ilə əhatələnmişdir. Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi və Dardanel boğazı ölkənin Avropa və Asiya hissələrini bir-birindən ayırır. Paytaxt Ankara şəhəri olsa da, ölkənin əsas mədəni və iqtisadi mərkəzi, həmçinin ən böyük şəhəri İstanbuldur.

Türkiyə Respublikası Türkiye Cumhuriyeti (Türk) Türkiyə
Bayrağı Gerbi
Himni: "İstiklal Marşı" İstiqlal Marşı

Paytaxtı	Ankara 39°55′ şm. e. 32°50′ ş. u.
Ən böyük şəhəri	İstanbul 41°01′ şm. e. 28°57′ ş. u.
Rəsmi dilləri	Türk
Danışıq dilləri	Türk Kurmanc Zaza Laz Kabarda-çərkəz Bosniya Suriya ərəbcəsi digər dillər
Etnik qrupları	Türklər Kürdlər Ərəblər Lazlar Adıqlar Boşnaklar digərləri
Demonim(lər)i	Türk
İdarəetmə forması	Unitar prezident respublikası

• Prezident	Rəcəb Tayyib Ərdoğan
• Vitse-prezident	Fuad Oqtay
• TBMM Spikeri	Mustafa Şəntop

Qanunverici orqanı	Türkiyə Böyük Millət Məclisi
Qurulması
Tarixi

• İstiqlaliyyət müharibəsi	19 may 1919
• Türkiyə Böyük Millət Məclisi	23 aprel 1920
• Lozanna müqaviləsi	24 iyul 1923
• Respublikanın elan edilməsi	29 oktyabr 1923


• Yaranması	29 oktyabr 1923

Ərazisi
• Ümumi	783,356 (36-cı)
• Su (%)	1.3
Əhalisi
• 2019 təxmini	▲ 83,154,997 (19)
• 2000 siyahıya alma	67.804.543
• Sıxlıq	106/km² (274.5/kv. mil) (107-ci)
ÜDM (AQP)	2019 təxmini
• Ümumi	▲ $2.347 trilyon (13-cü)
• Adam başına	▲ $28,264 (45-ci)
ÜDM (nominal)	2019 təxmini
• Ümumi	▼ $743.708 billion (19-cu)
• Adam başına	▼ $8,958 (60-cı)
Cini indeksi (2016)	41.9 orta · 56-cı
İİİ (2019)	0.820 çox yüksək · 54-cü
Valyutası	Türk lirəsi (TRY)
Saat qurşağı	UTC+3 (UŞAV)
Yolun hərəkət istiqaməti	sağ
Telefon kodu	+90
ISO 3166 kodu	TR
İnternet domeni	.tr
Rəsmi vebsaytı www.turkiye.gov.tr

Əhalinin təqribən 70–80%-i özünü etnik türk hesab edir. Əhalinin 20%-ə yaxınını təşkil edən kürdlər ölkədə ən böyük etnik azlıq sayılır. Digər etnik azlıqlara adıqlar, albanlar, ərəblər, boşnaklar və lazlar daxildir. Rəsmi dil türk dilidir. Türk dili ilə yanaşı kurmanc, bosniya, ərəb, zaza, kabardin-çərkəz və digər dillər də danışılır.

Müasir Türkiyə ərazisi paleolit dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma mərkəzinə çevrilmişdir. Aysorlar, yunanlar, frigiyalılar, uratular bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur. Makedoniyalı İsgəndər bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar Roma İmperiyası və Bizans İmperiyası dövründə də davam etmişdir. XI əsrdə Səlcuq türklərinin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. 1071-ci ildə səlcuqluların Malazgird döyüşündə Bizansa qalib gəlməsi Türkiyə quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir. Rum Sultanlığı 1243-cü ildə monqol işğallarına qədər Anadolunu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə müxtəlif Anadolu bəyliklərinə parçalanmışdır. XIII əsrin sonlarından etibarən Osmanlı sülaləsi Anadoluda yerləşən kiçik bəylikləri özündən asılı vəziyyətə salmağa başlamış və nəticədə, sərhədləri Cənub-Şərqi Avropa, Qərbi Asiya və Şimali Afrikanın çox hissəsini əhatə edən böyük imperiyaya çevrilmişdir. Osmanlı İmperiyası Sultan Süleyman Qanuninin hakimiyyəti illərində ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır. İki əsrdən çox müddət ərzində öz qüdrətini qorumasına baxmayaraq, XIX və XX əsrlərdə Avropada strateji əhəmiyyətli ərazilərin itirilməsi, dövlətin hərbi qüdrətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. 1913-cü ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra ölkənin idarə olunması "Üç Paşalar"ın əlinə keçdi. Birinci Dünya müharibəsi ərzində Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətlərinə qoşulmağa qərar verdi. Müharibənin başa çatmasından sonra məğlub olan Osmanlı İmperiyası süquta uğradı. İşğalçı qüvvələrə qarşı başlayan və Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə davam edən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi 1922-ci ildə monarxiyanın ləğv edilməsi və 1923-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsasının qoyulması ilə nəticələndi. Atatürk ölkənin ilk prezidenti təyin olundu. Atatürk ölkə başçısı seçildikdən qısa müddət sonra tarixə Atatürk islahatları adı altında tarixə daxil olan bir çox mühüm islahatlar həyata keçirildi.

Türkiyə BMT, NATO, BVF və Dünya Bankının üzvü, həmçinin İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, ATƏT, QDİƏT, İƏT və G-20 kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə 1949-cu ildən Avropa Şurası, 1963-cü ildən Avropa İqtisadi Birliyi, 1995-ci ildən Avropa İttifaqı Gömrük Birliyinin üzvüdür. 2005-ci ildən etibarən ölkənin Avropa İttifaqına daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, 2017-ci ildə bu danışıqlar dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən iqtisadiyyatı və diplomatik təşəbbüsləri sayəsində regional güc olaraq qəbul edilir.

Etimologiya

Əsas məqalə: Türkiyə adı

Türkiyə sözü iki hissəyə bölünür: Türk etnonimi və "sahibkar" mənasında istifadə olunan -iyə şəkilçisi. "Türk" və ya "Türük" sözlərinə tarixdə ilk dəfə VIII əsrdə Mərkəzi Asiyada dövlət qurmuş Göytürklər tərəfindən Orxon əlifbasının istifadəsi ilə qeydlər aparılan Orxon abidələrində rast gəlinib. Bu sözün müasir dövrdəki halının orjinalı ilk dəfə XII əsrdə italyanlar tərəfindən orta əsr latın dili istifadə edilərək Turchia və ya Turmenia olaraq qeydə alınmışdır. Bunlarla birlikdə, orta əsrin alman səyyahları bölgəni Turkei və ya Tirkenland şəklində, fransızlar isə Turquie şəklində adlandırmışdır.

Yunan dilində eyni mənanı ifadə edən Tourkia adı isə Bizans imperatoru VII Konstantinos tərəfindən De Administrando Imperio kitabında istifadə edilib. Ancaq imperator burada "türklər" adı altında macarları ifadə etmişdir. Eyni şəkildə, Bizans mənbələri Qara dəniz və Xəzər dənizinin şimalında mövcud olmuş türk dövləti olan Xəzər xaqanlığı üçün də Tourkia (türklərin ölkəsi) ifadəsini işlətmişdir. Osmanlı İmperiyası da müxtəlif dövrlərdə digər ölkələr tərəfindən Türkiyə və ya Türk İmperiyası şəklində adlandırılmışdır.

Tarix

Əsas məqalə: Türkiyə tarixi

Eramızdan əvvəl və Şərqi Frakiya

Əsas məqalələr: E.ə Kiçik Asiya və e.ə Karpat-Balkan bölgəsi

Göbəklitəpədəki e.ə 12.000-ci ildə salınmış bəzi tikililər İngiltərədəki Stounhencdən 10 min il daha qədimdir.

Bu gün, Türkiyə sərhədləri daxilində yerləşən Anadolu yarımadası, dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur. Müxtəlif Anadolu xalqları bu bölgədə mövcudluluqlarını neolit dövrünün başlanmasına və Böyük İsgəndərin fəthinə qədər qoruyub saxlamışdır. Bu xalqların əksəriyyəti Hind-Avropa dil ailəsinin bir qolu sayılan Anadolu dillərində danışırdılar. Bəzi elm adamları Hind-Avropa dillərinin qədim Anadolu dilləri olan xet və luvidən yarandığı fikrini də irəli sürmüşdür. Frakiyalılar, qırx min il əvvəl, e.ə 6000-ci illərdə neolit dövründə bu bölgədə ilk dəfə maldarlıq və əkinçilik ilə məşğul olan xalq olmuşdur.

Xet İmperiyasının paytaxtı Hattuşadaki Aslan Qapısı. Şəhərin tarixi e.ə VI minillikdən başlayır.

Eramızdan əvvəl 10.000-ci ilə aid Göbəklitəpə, ölkənin ən qədim dini abidəsinin yerləşdiyi ərazidir. Tarixinin e.ə 7500 və ya e.ə 5700-cü ilə təsadüf etdiyi Mərkəzi Anadoluda yerləşən Çatalhöyük isə neolit və eneolit dövrünə aid ən böyük məskunlaşma mərkəzidir. Bu tarixi ərazi 2012-ci ilin iyul ayında, neolit dövrünə aid ən yaxşı qorunub saxlanılan məskunlaşma mərkəzi olaraq UNESCO-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir. Qədim Troya şəhəri, neolit dövründə salınmış və dəmir dövrünə qədər əsas məskunlaşma mərkəzi olaraq qalmışdır. Tarixə məlum olan ilk Anadolu sakinləri xatt və hürri tayfaları olmuşdur. Hind-Avropa xalqlarından olmayan bu iki tayfa təxminən e.ə. 2300-cü ildə Mərkəzi və Şərqi Anadoluda məskunlaşmışdır. Hind-Avropa xalqlarından biri olan xetlər isə e.ə 2000–1700-cü illərdə Mərkəzi Asiyaya köç edərək xatt və hürrilərin yerini almışdır. Xetlər bölgədə ilk böyük səltənəti e.ə XIII əsrdə qurmuşdur. Aysorlar e.ə 1950—e.ə 612-ci illərə qədər müasir Türkiyə ərazisinin cənub-şərqindəki əraziləri fəth etmiş və burada məskunlaşmışlar. Bununla yanaşı, Aysor yazıları Urartuluların e.ə IX əsrdə Aysorlar ilə münaqişəli münasibətlərinin olduğunu sübut etmişdir.

E.ə təxminən 1180-ci ildə Xet İmperiyasının süqutundan sonra Hind-Avropa xalqları tərəfindən qurulmuş Frigiya, e.ə VII əsrdə Kimmerlərin hücumlarına qədər Anadoluda hökmranlıq etmişdir. E.ə 714—e.ə 590 illəri arasında bu bölgədə Urartulular da məskunlaşmış, lakin daha sonradan parçalanaraq məhv olmuşlar. Frigiyadan sonra Lidiya, Kariya və Likiya dövlətləri bu bölgədə hökmranlığı ələ keçirmişdir.

Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası

Əsas məqalələr: Bizans İmperiyası və Konstantinopol

Efesdəki Kelsus Kitabxanası Romalılar tərəfindən 114–117-ci illərdə inşa edilmişdir. E.ə. VI əsrdə Lidiya kralı Krez tərəfindən inşa edilən Efes şəhərindəki Artemida məbədi, Qədim Dünyanın Yeddi Möcüzəsindən biridir.

Eyollar, ioniyalılar və qədim yunanlar 1200-cü illərdən başlayaraq Anadolu sahillərində məskunlaşmağa başlamışdır. Həmçinin bu dövrdə Milet, Efes, Smirna və Bizantion kimi bir çox vacib şəhərlər salınmışdır. Nəhayət bu şəhərlərdən ən böyüyü olan Meqara, e.ə 657-ci ildə yunan kolonistləri tərəfindən salınmışdır. Həmçinin, Türkiyə, torpaqlarının müasir sərhədlərini ilk dəfə e.ə VI əsrdə, Ortonid satraplığının hökmranlığı dövründə əldə etmişdir.

E.ə. VI—V əsrlərdə, Anadolu torpaqları fars Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında qalmış və bu hökmranlıq e.ə 334-cü il Böyük İskəndərin fəthinə qədər davam etmişdir. İskəndərin dövründə mədəni qaynaşma və səfərbərlik hərəkatı başlamışdır. E.ə 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra Mərkəzi Asiya kiçik ellinist krallıqlara bölündü. Bütün bu krallıqlar e.ə I əsrin ortalarında Roma Respublikasının bir hissəsinə çevrildi. İskəndərin fəthi ilə başlayan Yunanıstan hərəkatı Roma dövründə daha da sürətləndi və əvvəlki əsrlərdə mövcud olan Anadolu dilləri və xalq mədəniyyətləri, sürətlə yunan dili və yunan mədəniyyəti ilə əvəz olundu. 324-cü ildə Roma İmperatoru I Konstantin imperiyanın paytaxtını Bizantiona köçürdü və şəhərin adını Nova Roma olaraq dəyişdirdi. 395-ci ildə I Feodosinin ölümündən sonra Roma İmperiyası ikiyə bölündü. Xalq arasında adı Konstantinopol kimi yayılan şəhər Şərqi Roma İmperiyasının paytaxtı oldu. Bizans İmperiyasının böyük bir hissəsi sonrakı illərdə Şərqi Roma İmperiyası olaraq tanındı və müasir Türkiyənin bir çox bölgələrində orta əsrlərin sonlarına qədər mövcudluğunu davam etdirə bildi.

Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası

Əsas məqalələr: Səlcuqlular və Osmanlı İmperiyası

V Mehmed Rəşad və II Vilhelm, 1917-ci ildə Konstantinopolda.

IX əsrdə Səlcuqlular sülaləsinin Qınıq boyundan olan Oğuz türkləri İslam dinini qəbul etdikdən sonra müsəlmanların geniş yayıldığı ərazilərdə — Xəzər dənizi və Aral gölünün şimalında məskunlaşmağa başladılar. X əsrdə Səlcuqlular, əcdadlarının vətənləri olan Orta Asiya bölgəsindən qərbə, fars torpaqlarına köç etməyə başladılar və Böyük Səlcuq İmperiyasını qurdular. XI əsrin ikinci yarısında Səlcuqlular Anadolunun şərq bölgələrinə yürüyüş etməyə başladılar. 1071-ci ildə Sultan Alp Arslanın dövründə Səlcuqlu türkləri və Bizans arasında baş tutmuş Malazgird döyüşünün Səlcuqlu zəfəri ilə nəticələnməsindən sonra Anadolu torpaqlarında türkləşdirmə hərəkatı başladı. Beləliklə, bölgədə geniş yayılmış xristianlıq və yunan dili, tədricən İslam dini və türk dilləri ilə əvəz olunmağa başladı.

1243-cü ildə Kösedağ döyüşündən sonra Səlcuqlu dövləti monqol qoşunlarına məğlub oldu və dövlət parçalandı. Səlcuqlu dövlətinin yerində kiçik türk knyazlıqları əmələ gəldi. I Osmanın rəhbərlik etdiyi knyazlıq sonralar böyümüş, Anadolu, Balkan yarımadası, Şimali Afrika və Levantı əhatə edən Osmanlı İmperiyası qurulmuşdur. 1453-cü ildə II Mehmedin dövründə Bizans İmperiyasının paytaxtı Konstantinopol ələ keçirilmiş və Bizans süquta uğrayaraq tarixə qarışmışdır.

Osmanlı memarlığı əsasında tikilmiş Səlimiyyə və Şahzadə məscidi

1514-cü ildə I Səlim Çaldıran döyüşündə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılı məğlub edərək imperiyanın sərhədlərini şərq istiqamətində daha da genişləndirmişdir. 1517-ci ildə Misir və Əlcəzair ələ keçirilmişdir. Qırmızı dənizə qədər gedib çatan ordu, xilafətin Osmanlı tərəfinə keçməsi ilə birlikdə Məmlük dövlətini də süquta uğradaraq dövlət sərhədlərinə qatmağı bacarmışdır. Daha sonra Hind okeanında üstünlüyü ələ keçirmək üçün müxtəlif döyüşlər baş tutdu. Portuqaliyanın Hindistan üzərində hökmranlığı Osmanlılar tərəfindən bir təhdid olaraq qəbul edildi. XV əsrin sonlarında coğrafi kəşflər nəticəsində Ümid burnu və Amerikanın kəşf edilməsi ilə Osmanlı sərhədlərindən keçən Şərqi Asiya və Qərbi Avropa arasındakı köhnə ticarət yolları əhəmiyyətini itirmiş və Osmanlı iqtisadiyyatına mənfi təsir dəymişdir. İmperiya, XVI və XVII əsrlərdə, Sultan Süleyman Qanuninin dövründə ən qüdrətli dövrünü yaşadı. Bu dövrdə dövlətin sərhədləri qərbdən Müqəddəs Roma İmperiyasına qədər genişləndi, Balkan yarımadası, Mərkəzi Avropanın cənub hissəsi və Reç Pospolita ələ keçirildi. Osmanlı Donanması dənizdə müxtəlif rəqabətlərə girmiş, uğurla ayrılmışdır. Xeyrəddin Barbarossanın başçılığı ilə 1538-ci ildə Preveze dəniz döyüşündə Səliblərin məğlub edilməsindən sonra Aralıq dənizində imperiyanın nəzarəti daha da artmışdır. XVI-XVIII əsrlər arasında şərqdə məzhəb fərqləri və ərazi mübahisələri səbəbindən Səfəvi dövləti ilə bəzi qarşıdurmalar zaman-zaman müharibəyə çevrilmişdir. XIX əsrdə Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropada intibah, elmi inqilab, maarifçilik və sənaye inqilabı kimi bir çox yeniliklərə tab gətirə bilməyərək geridə qalmışdır. Müqəddəs İttifaq müharibələri bitdikdən sonra 1699-cu ildə imzalanan Karlovitsa müqaviləsindən sonra Osmanlı İmperiyası yavaş-yavaş geriyə addım atmağa başladı. XIX əsrdə Tənzimat fərmanı, ölkəni modernləşdirmək məqsədi güdürdü. Lakin modernizm məqsədli bu və digər bir çox islahatlar uğursuzluqla nəticələndi. Bundan əlavə, ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün inkişaf etdirilən və birlikdə yaşayan müxtəlif dini və etnik mənşəli insanların fikirlərini özündə cəmləşdirən Osmanlı hərəkatı müvəffəq olmadı və parçalanmanın qarşısını ala bilmədi. 1854-cü ildə Krım müharibəsi dövründə Osmanlı dövləti ilk dəfə xarici borc almalı olmuş, lakin alınan borcları daha sonradan ödəyə bilməmişdir. Sonrakı 20 ildə iqtisadiyyat yüksək səviyyədə geriləmiş və Osmanlı hökuməti çətin vəziyyətdə qalmışdır. 1875–78 Şərq böhranı və 1877–78 Osmanlı-Rus müharibəsi vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdir. 1881-ci ildə xarici borclara daha aydın şəkildə nəzarət etmək üçün imperiyada Osmanlı Dövlət Borc idarəsi fəaliyyətə başladı. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin borc və gəlirlərinə nəzarət bu idarənin əlinə keçdi. XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə sənayeləşməmiş və inkişafdan geri qalmış bir ölkə olmuşdur.

Osmanlı dövlətinin qurucusu və ilk hökmdarı I Osman

Osmanlı İmperiyası torpaqlarının sərhədləri, hərbi gücü və təbii sərvətləri tədricən azaldıqda Balkan yarımadasında yaşayan müsəlmanlar üzləşdikləri işgəncələrə görə Anadoluya köç etməyə başladılar. Eyni şəkildə rusların Qafqaz ərazisini işğal etməsi ilə buradakı müsəlmanlar Anadoluya köç etmək məcburiyyətində qaldı. İmperiyanın son dövründə millətçi üsyanların meydana çıxması ilə millətlər arasında müxtəlif etnik gərginliklər yaşandı və bu etnik gərginliklər "erməni problemi" kimi adlandırıldı. Sultan II Əbdülhəmidin avtoritar hakimiyyətinə qarşı çıxmaq üçün inkişaf edən Gənc türklər hərəkatı 1908-ci ildə ikinci məşrutiyyətin elan olunması ilə nəticələnmişdir. 5 oktyabr 1908-ci ildə Bolqarıstanda respublikanın elan olunması, 6 oktyabr 1908-ci ildə isə Avstriya-Macarıstanın Bosniyaya birtərəfli şəkildə qoşulması ölkədə xaosu daha da genişləndirdi. Daha sonra baş verən Tripoli və Balkan Döyüşləri çox sayda insan və torpaq itkisi ilə nəticələnmişdir. 23 yanvar 1913-cü ildə Balkan müharibəsi zamanı baş vermiş Bab-ı Ali basqını diktator Üç Paşanın hakimiyyəti ələ keçirməsinə səbəb oldu.

Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətləri ilə birlikdə I Dünya Müharibəsinə girmiş, lakin müharibədən məğlub ayrılmışdır. Müharibə zamanı ermənilərlə etnik gərginliyin artması ilə qüvvəyə minən qaçqın qanunu ilə ermənilər Şərqi Anadolu regionundan Suriyaya köçürülmüşdür. Müxtəlif mənbələrə görə, 300.000–1.000.000 arası erməni köçürülmə nəticəsində həlak olmuşdur. Daha sonralar, bu ölümlər müxtəlif mənbələr tərəfindən erməni soyqırımı kimi mətbuatda əks edilmişdir. Lakin Türkiyə tərəfi bu hadisələrin soyqırım olmadığını, ermənilərin ölkədəki sabitliyi pozduğu və gərginlik yaratdıqları üçün deportasiya olunduğu fikrini müdafiə etmişdir. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən yunanların və aysorların qətlə yetirildiyi iddia edilmişdir. Müharibələrdən sonra imperiya parçalanmış və ərazisində müxtəlif dövlətlər qurulmuşdur. 30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı İmperiyası, müttəfiq dövlətlər ilə Mudros müqaviləsini imzalanmışdır. 10 avqust 1920-ci ildə imzalanan Sevr müqaviləsi Osmanlı ərazisini Müttəfiq dövlətlər arasında bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulmuş, lakin qüvvəyə minməmişdir.

Türkiyə Respublikası

Əsas məqalə: Türkiyə siyasi tarixi

Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti Mustafa Kamal Paşa Atatürk

Birinci Dünya Müharibəsinin sonunda imzalanan Mudros müqaviləsindən sonra İstanbul, İzmir və digər Osmanlı torpaqlarının xarici qüvvələr tərəfindən işğalı Türk Milli Hərəkatının ortaya çıxmasına səbəb oldu. 19 may 1919-cu ildə Çanaqqala döyüşünün görkəmli simalarından biri olan Mustafa Kamal Paşa, Samsuna gələrək, Sevr müqaviləsi ilə irəli sürülən şərtləri ləğv etmiş və ölkənin bütün torpaqlarının bütövlüyünü qorumağı hədəfləyən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsini başlatmışdır. 18 sentyabr 1922-ci ildə ölkədəki bütün düşmən qüvvələr qovulmuş və 1920-ci il aprel ayından etibarən özünü ölkənin qanuni hökuməti elan edən Ankara Hökuməti tərəfindən Osmanlı mirası olan idarəetmə sistemini müasirləşdirilmiş və yeni respublika siyasi sisteminə keçid edilmişdir. 1 noyabr tarixində isə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən Osmanlı sultanlığı ləğv edilmiş və 623 illik rəsmi monarxiya dövləti olan Osmanlı tarixindən qalmış tozlu səhnələr silinmişdir. 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi, Osmanlı İmperiyasının xələfi olan Türkiyə Respublikasının beynəlxalq mühitdə tanınmasını təmin etmiş və 29 oktyabr 1923-cü ildə paytaxt Ankara olmaqla respublika elan edilmişdir. Lozanna müqaviləsinə əsasən baş tutan Türkiyə-Yunanıstan vətəndaş mübadiləsi ilə Türkiyədə yaşayan 1.1 milyon yunan və Yunanıstanda yaşayan 380 min türk yer dəyişdirmişdir.

Anıtqəbir qarşısında Türk bayraqları ilə Respublika etirazları

Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti olan Mustafa Kamal, ölkənin yeni və dünyəvi bir respublikaya çevrilməsini hədəfləyən bir çox islahatlar aparmışdır. 1934-cü ildə çıxan soyad qanunu ilə "Atatürk" soyadını almışdır. II Dünya Müharibəsində Türkiyə uzun müddət neytrallığını qorumuş, lakin müharibənin son aylarında 23 fevral 1945-ci ildə müttəfiq dövlətlərin tərəfinə keçmişdir. 26 iyun 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qurucu üzvlərindən biri olmuşdur. II Dünya Müharibəsindən sonra, Türkiyənin, Yunanıstanda kommunist üsyanların yatırılması və Sovet İttifaqının türk boğazlarında hərbi baza istəməsi kimi qarşılaşdığı çətinliklər ABŞ-ın 1947-ci ildə Trumen doktrinasını elan etməsi ilə nəticələnmişdir.

Türkiyə və Yunanıstanın təhlükəsizliyini təmin etməyi hədəfləyən doktrina, hər iki ölkəni hərbi və iqtisadi dəstək ilə təmin etmişdir. 1948-ci ildə Avropa iqtisadiyyatının yenidən qurulması planına Marşal və OECD daxil edilmişdir. 1961-ci ildə Türkiyə, OECD-nin qurucu üzvü olmuşdur. Koreya müharibəsinə Birləşmiş Millətlər qüvvələri ilə birlikdə qatılan Türkiyə, 1952-ci ildə Sovet İttifaqına qarşı yaradılan NATO təşkilatına qatılmışdır. 15 iyul 1974-cü ildə Kiprdə çevriliş baş vermişdir. Ölkədə EOKA-B fəaliyyətləri, Enozis planları və yaşanan cəmiyyətlərarası qarşıdurma şiddətinin artması, 20 iyul 1974-cü ildə Türkiyənin Kiprə qoşun yeritməsi ilə nəticələnmişdir. Doqquz il sonra, 1961-ci ildə Şimali Kipr Türk Respublikası qurularaq ada ikiyə bölünmüşdür. 1946-cı ildə Türkiyə Respublikasında tək partiyalı dövr sona çatmışdır. Daha sonra, çoxpartiyalı demokratiya dövrü 1960, 1971, 1980 və 1997-ci illərdə dövlət çevrilişləri ilə müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır. Həmçinin, 2016-cı ilin iyul ayında uğursuz çevriliş cəhdi baş tutmuşdur. 1980-ci illərdə Türkiyə iqtisadiyyatının liberallaşdırılması ölkədə iqtisadi artıma və siyasi sabitliyə səbəb olmuşdur. 1984-cü ildən bəri PKK, Türkiyə hökumətinə qarşı qiyam və hücum aksiyalarına başlamış, tərəflərin toqquşması nəticəsində rəsmi məlumatlara görə 40 mindən çox insan həyatını itirmişdir. Human Rights Watch məlumatlarına görə, indiyə qədər Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən 3000-dən çox kürd yaşayış məntəqəsi yandırılmış və minlərlə kürd öldürülmüşdür. Həmçinin ölkədə kürdlər tərəfindən qurulan siyasi partiyaların çoxu ləğv edilmişdir. Tərəflər arasında sülh danışıqları 2012-ci ildə başlamış, lakin 2015-ci ildə başa çatmışdır və vəziyyət daha da gərginləşmişdir. Gəzi parkında baş tutan tənzimləmələr səbəbilə 2013-cü ildə başlayan etirazlar hökumət əleyhinə etirazlara çevrildi və bir çox vilayətə qısa müddətdə yayıldı. Lakin, etirazlar hökumət tərəfindən yatırıldı. Ölkədə 2015-ci ilin iyun ayında keçirilən parlament seçkilərindən sonra müxtəlif şəhərlərdə müşahidə olunan silahlı və bombalı hücumlar günü-gündən artaraq yüzlərlə mülki şəxsin ölümünə səbəb olmuşdur.

Siyasət

Əsas məqalə: Türkiyənin dövlət quruluşu

Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan

1923–2018 illəri arasında Türkiyə, parlament təmsilli demokratiyanın tətbiq olunduğu ölkə olmuşdur. 2017 Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referandumunun nəticəsində prezident respublikası sistemi qəbul edilmişdir. Yeni sistem 2018-ci ildə prezident seçkisi ilə qüvvəyə minmiş və prezidentə fərman vermək, kabinet təyin etmək, büdcə hazırlamaq, seçki çağırışı ilə parlamenti ləğv etmək, məhkəmələrə və bürokratiyaya siyasi təyinatlar etmək səlahiyyətləri daxil olmaqla tam nəzarət verilmişdir. Nazirlər şurası ilə birlikdə baş nazirlik də ləğv edilmiş və səlahiyyətləri birbaşa seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilən prezidentə həvalə edilmişdir. Rəcəb Tayyib Ərdoğan, 2014-cü ildə xalqın səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. Türkiyə Konstitusiyası, ölkənin qanuni sistemini, hökumətin əsas prinsiplərini unitar bir mərkəzi dövlət olaraq Türkiyəni əks etdirir.

İcra səlahiyyəti prezident tərəfindən tətbiq olunduqda qanunvericilik səlahiyyəti Türkiyə Böyük Millət Məclisi olan məclis parlamentinə verilir. Məhkəmə orqanları icra və qanunverici orqanlardan azad olmuş, lakin 2007, 2010 və 2017-ci illərdə referendumlarda qüvvəyə minən konstitusiya dəyişiklikləri prezidentə və hakim siyasi partiyaya prokuror təyin etmək və ya vəzifədən azad etmək kimi daha böyük səlahiyyətlərin verilməsilə nəticələnmişdir. Konstitusiya məhkəməsi qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğu barədə qərar vermək məsuliyyəti daşıyır. İnzibati iddialar və digər yüksək vəzifəli şəxslər üçün Ali Apelyasiya məhkəməsi fəaliyyət göstərir.

Hər iki cins üçün ümumi seçki hüququ, 1933-cü ildən bəri Türkiyədə tətbiq olunur və 18 yaşına girmiş hər bir Türk vətəndaşı seçki hüququna malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi var və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü şəxslərdən 600-ü beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili seçilir. Konstitusiya məhkəməsi anti-dünyəvi və ya separatist hesab etdiyi siyasi partiyaların dövlət maliyyəsini və ya tamamilə fəaliyyətlərini ləğv etmək hüququna malikdir. Ölkədə 10% seçki həddi tətbiq olunur. 1923-cü ildə respublikanın elan olunmasından bəri ölkənin dünyəviliyi aktual bir mövzuya çevrilmişdir. Türkiyədə islamçılar və Atatürkün islahatlarını dəstəkləyən atatürkçülər, ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar tərəfdir. Atatürkçülər dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və qərbləşdirilmiş dünyəvi həyat tərzinin tərəfdarıdır. İqtisadiyyat, təhsil və digər ictimai xidmətlərə dövlət sərmayesinin tərəfdarıdırlar. 1980-ci illərdən bəri ölkədə gəlir bərabərsizliyinin və sinif ayrıseçkiliyinin artması, nəzəri olaraq səlahiyyət, ictimai həmrəylik və sosial ədalət öhdəliyini dəstəkləyən, lakin praktikada mübahisələrə səbəb olan İslam populizminə səbəb olmuşdur.

İnsan haqqları

Əsas məqalə: Türkiyədə insan haqqları

21-ci İstabul ləyaqət yürüyüşü çərçivəsində LGBT plakatları

Türkiyədə insan haqqları, beynəlxalq mühitdə qınanlımış və müxtəlif müzakirələrin əsas mövzusu olmuşdur. 1998–2008 illəri arasında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən xüsusilə azad yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır. Kürd, qadın, LGBT hüquqları və mətbuat azadlığı kimi digər məsələlər də böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur. Son zamanlarda Türkiyədə qeydə alınan insan haqqları pozuntuları, Avropa Birliyi üzvlüyünə bir maneə olaraq qalmağa davam edir.

Gəzi parkı etirazları zamanı zərər verilmiş FOX yayım avtomobili

Jurnalistləri Müdafiə Komitəsindən verilən məlumata görə, illərdir ölkəni idarə edən AKP hökuməti dünyada mətbuat azadlığı baxımından ən böyük təzyiqlərdən birini tətbiq edir. Ölkədəki bir çox jurnalist ergenekon, balyoz kimi müxtəlif iddialar və 2016-cı ildə baş vermiş çevriliş cəhdindən sonra aparılan təmizlik çərçivəsində "terrorizm" və "dövlət əleyhinə fəaliyyət" ittihamları ilə həbs olunmuşdur. Jurnalistlərə qarşı "türkçülüyü alçaltmaq" və "məhkəmə sisteminə təsir göstərmək" ittihamları ilə müxtəlif iddialar irəli sürülmüş və hökumətin mətbuatda özünütənzərəni gizlətdiyi iddia edilmişdir. 2013-ci ildə Jurnalistləri Qoruma Komitəsi, Türkiyədə 211 jurnalistin həbs olunduğunu hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında İran, Eritreya və Çini keçərək üst hissələrə yerləşdirdiyini bildirmişdir. Digər tərəfdən Freemuse, doqquz musiqiçinin əsərlərinə görə həbs olunduğunu və musiqiçilərin həbsi baxımından ölkənin Rusiya və Çindən sonra üçüncü sırada olduğunu müəyyən etmişdir. Köhnə ABŞ Dövlət Departamenti spikeri Filip Krouley, "Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında böyük narahatlıqlarının olduğunu" bildirmişdir. Türkiyə, Freedom House tərəfindən "Qismən azad" sinfində qiymətləndirilmişdir. 2016-cı ilin iyununda Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, "Türkiyədə Demokratik İdarələrin fəaliyyəti" layihəsi çərçivəsində ölkədə araşdırmalar aparılmış və bir çox demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu irəli sürmüşdür.

Hüquq

Əsas məqalə: Türkiyə məhkəmə sistemi

Ankarada ali məhkəmə binası

Türkiyə hüquq sisteminin böyük bir hissəsi Avropadan əsinlənmişdir. Öhdəliklər Məcəlləsi və Türkiyə Mülki Məcəlləsi, İsveçrə hüquq sisteminin türk mədəniyyətinə uyğunlaşdırılması ilə hazırlanmışdır. İnzibati Hüquq qaydaları Fransadakı eyniadlı sistemə, Cinayət Məcəlləsi isə İtaliya məhkəmə sisteminə əsaslanmışdır. Türkiyədə güclər ayrılığı prinsipi mənimsənilmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə sistemindən yalnız Türk millətinə fəaliyyət göstərən müstəqil məhkəmələr istifadə edə bilər. Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri Türkiyə Konstitusiyası tərəfindən müəyyən edilir.

Türkiyədə məhkəmə salonu

Türkiyə Konstitusiyasının 142-ci maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri sadəcə dövlət tərəfindən idarə oluna bilər. Bu və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi, mühakimə məhkəmələri, idarə məhkəmələri və hərbi məhkəmələr olmaqla üç əsas başlıq altında toplanır. Hər başlıqda yüksək səviyyəli məhkəmələr və yüksək hökmlər mövcuddur. Ölkədəki inzibati mübahisələrin həlli üçün Mübahisələr Məhkəməsi yaradılmışdır. Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri Ümumi Təhlükəsizlik Müdirliyi və Ümumi Jandarma Komandirliyi kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmışdır. Bütün bu qüvvələr Türkiyə Respublikası Prezidentinə və ya Daxili İşlər Nazirliyinə bağlı olaraq hərəkət edirlər. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1 noyabr 2008-ci ildə açıqlanan hesabata görə, Türkiyə həbsxanalarında məhkumların sayı 100.000 nəfəri keçmiş və bu rəqəm 2000-ci ildəkinə nisbətən iki dəfə çox olmuşdur.

Xarici əlaqələr

Əsas məqalə: Türkiyə xarici siyasəti

1963-cü ildən bəri AİB-in ortaq üzvü olan və 1995-ci ildə AB Gömrük Birliyinə qatılan Türkiyə, 2005-ci ildə Avropa İttifaqına tam üzvlük müzakirələrinə başladı.

Türkiyə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (1945), OECD (1961), İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (1969), ATƏT (1973), İƏT (1985), QDİƏT (1992), D-8 (1997) və G-20 (1999) kimi beynəlxalq təşkilatların qurucu üzvlərindən biridir. 1951–1952, 1954–1955, 1961 və 2009–2010-cu illər arasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının müvəqqəti üzvü kimi xidmət etmişdir. Ənənəvi qərb istiqamətlənməsinə uyğun olaraq, Avropa ilə münasibətlər həmişə Türkiyə xarici siyasətinin mərkəzi olmuşdur. 1949-cu ildə Avropa Şurasının üzvü olan ölkə 1963-cü ildə Avropa İqtisadi Birliyi ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Uzun illər davam edən siyasi danışıqlardan sonra Türkiyə 1987-ci ildə EEC-ə tam üzv olmaq üçün müraciət etmiş, 1992-ci ildə Qərbi Avropa Birliyinin ortaq üzvü olmuş, 1995-ci ildə Avropa Birliyi Gömrük İttifaqına qoşulmuş, 2005-ci ildə isə Avropa Birliyi ilə tam üzvlük danışıqlarına başlamışdır. Türkiyənin Kipr problemində Avropa Birliyi üzvlərinin əksinə Şimali Kipr Türk Respublikasını dəstəkləməsi, Avropa Birliyi ilə əlaqələrini çətinləşdirir və ölkənin birliyə daxil olması üçün üzvlük məlumat prosesində əhəmiyyətli bir maneə olmağa davam edir. Bu gün, Avropa Birliyi üzvlüyü Türkiyə tərəfindən strateji bir hədəf və dövlət siyasəti olaraq qəbul edilir.

Türkiyənin xarici əlaqələrinin bir digər təyin edici ünsürü Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır. Sovet İttifaqının meydana gətirdiyi ortaq təhdid səbəbiylə Türkiyə, 1952-ci ildə NATO-ya üzv olmuş və Soyuq müharibə ərzində Vaşinqton hökuməti ilə yaxın ikitərəfli əlaqələr qurmuşdur. Türkiyə, Avropa Birliyi ilə siyasi danışıqlara başlaması kimi əhəmiyyətli mövzular da daxil olmaq üzrə Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasi, iqtisadi və diplomatik dəstəyindən faydalanmışdır. Soyuq müharibədən sonra Türkiyənin geostrateji əhəmiyyəti, Orta Şərq, Qafqaz və Balkan regionlarına yayılmağa başlamışdır.

Azərbaycan poçt markasında Heydər Əliyev və Süleyman Dəmirəl, 2013

1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Türkdilli dövlətlər müstəqillik əldə etdilər. Türkiyə, Ön və Orta Asiyada yerləşən bu respublikalar ilə ikitərəfli əlaqələrini, aralarında olan dərin mədəni və dil əlaqələri səbəbiylə irəlilətmək səyi içərisinə girmişdir. Xüsusilə Azərbaycan—Türkiyə əlaqələri, hər iki dövlət üçün də olduqca əhəmiyyətlidir. Bakıdan Ceyhana qədər uzanan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri, Xəzər dənizindəki nefti qlobal bazara köçürməyi təmin edir və Türkiyənin xarici siyasətinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Azərbaycan və Ermənistan arasında davam edən Qarabağ müharibəsində Azərbaycanı dəstəkləyən Türkiyə, müharibənin başlanğıc illərindən bu yana Ermənistan ilə mövcud olan sərhəd qapılarını bağlı tutmuşdur. Hal-hazırda, Ədalət və İnkişaf partiyasının hakimiyyəti dövrü, Türkiyəni Neo-Osmançılıq dövrü olaraq adlandırmış və ölkənin siyasi gücü, strateji mövqeyinə bağlı olaraq Yaxın Şərqdə daha da artmışdır. Bu siyasətlər Türkiyə ətrafındakı ərəb ölkələri ilə problemlər yaşamasına gətirib çıxarmışdır. Suriyada vətəndaş müharibəsindən sonra Suriya ilə, Məhəmməd Mürsinin devrilməsindən sonra isə Misir ilə Türkiyə əlaqələri pozulmuşdur.

Türkiyə, 1950-ci ildən bu yana Birləşmiş Millətlər və NATO bünyəsi daxilində beynəlxalq sahədə müxtəlif güclərin qorunmasına köməkçi olmuşdur. Somali və keçmiş Yuqoslaviyada sülh mühitinin qorunub saxlanmasına dəstək vermiş, Birinci Körfəz müharibəsində koalisiya qüvvələrini dəstəkləmişdir. Bundan əlavə, mövcudluğu mübahisəli olsa da, Şimali Kipr Türk Respublikasının ərazisində 36 min ehtiyat əsgərə sahibdir. ABŞ-ın Əfqanıstandakı sabitlik gücü 2001-ci ildən bəri BMT rəsmisi və NATO rəhbərliyi altında Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin bir hissəsidir. 2003-cü ildən bəri Türkiyə, Avropa korpusuna əsgər personalı təmin edir və Avropa İttifaqının müharibə qruplarında iştirak edir.

Ordu

Əsas məqalə: Türkiyə Silahlı Qüvvələri

Türkiyə Silahlı Qüvvələri, NATO üzvü ölkələr arasında ABŞ Silahlı Qüvvələrindən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və 2011 NATO siyahıyaalmasına görə təxmini 495.000 aktiv hərbçiyə sahibdir. Almaniya, Belçika, Niderland və İtaliya ilə birlikdə NATO-nun nüvə paylaşma siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. İncirlik Hərbi Hava Bazasında 90 ədəd B61 nüvə bombasına sahibdir və bunların da 40-ı Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən, nüvə qarşıdurması vəziyyətində NATO-dan təsdiq alınması şərti ilə istifadə edilə bilər. Türkiyə Silahlı Qüvvələri üç hissədən ibarətdir: Quru Qoşunları, Hərbi Dəniz Qüvvələri və Hərbi Hava Qüvvələri. Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən Jandarma və Sahil Mühafizəsi, sülh dövründə Daxili İşlər Nazirliyinə, müharibə dövründə isə Quru və Dəniz hərbi qüvvələrinə bağlıdır. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə əmr və rəhbərlik edən ən yüksək səviyyəli quruluş olan Baş Qərargah rəisi prezident tərəfindən təyin edilir və baş nazir qarşısında cavabdehdir. Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik və ölkənin müdafiəsi üçün lazımi silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün parlament qarşısında cavabdehdir. Lakin müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə gətirilməsinə icazə vermə səlahiyyətləri yalnız məclisə aiddir. Sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türkiyə vətəndaşı üçün təhsili və iş yerindən asılı olaraq üç həftədən bir ilədək müddətli hərbi xidmət keçməsi məcburidir. Türkiyədə vicdani rədd tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə digər alternativ təqdim edilmir. Türk Silahlı Qüvvələrinin Albaniyada, İraqda, Qətərdə, və Somalidə xarici hərbi bazaları var.

Forbes jurnalının verdiyi məlumata görə, 2016 Qlobal Sülh İndeksi, Türkiyə, əsasən, "qonşuları ilə münasibətləri getdikcə gərginləşdiyinə görə" dünyanın 163 ölkə arasında 145-ci yeri tutmuşdur.

Milli Müdafiə Universiteti məzuniyyət paradı
Qələbə günündə hərbi parad

İnzibati bölgü

Əsas məqalə: Türkiyənin inzibati bölgüsü

Türkiyə, inzibati baxımdan unitar bir quruluşa malikdir və bu vəziyyət Türk ictimai rəhbərliyinə şəkil verən ən əhəmiyyətli faktorlardandır. Dövlətin əsas işləməsindəki üç güc olan qanunvericilik, icra və məhkəmə nəzərə alınaraq, yerli rəhbərliklərin hər hansı bir gücü yoxdur. İl və digər vahidlərin rəhbərliyi mərkəzi hökumətdən sonra gəlir. Yerli hakimiyyət orqanları yalnız hakimiyyətdə olduğu vilayətlərdə xidmət etmək üçün yaradılmışdır. Vilayətlərin başında qubernatorlar, ilçələrin başında isə bələdiyyə başçıları idarəçi olaraq vəzifəlidir. Bələdiyyə başçıları və quberniyayalar isə, mərkəzi hökumət tərəfindən təyin olunan digər yüksək vəzifəli şəxslərdən asılıdır.

Türkiyənin paytaxtı Ankaradır. Ölkənin ən böyük inzibati vahidləri ildir və 81 ildən ibarətdir. Bu illər ilçələrə bölünmüş, cəmi 923 ilçədən ibarətdir. Həmçinin ölkə coğrafi, demoqrafik və iqtisadi şərtlər göz önünə alınaraq 7 coğrafi region və 21 alt regiona ayrılmışdır, lakin bu bölgələr hər hansı bir inzibati quruluşu təmsil etmir.

Ankara

Türkiyənin inzibati bölgüsü

Coğrafiya

Əsas məqalə: Türkiyə coğrafiyası

Türkiyənin topoqrafik xəritəsi

Türkiyə, torpağı iki qitədə yerləşən Avrasiya ölkəsidir. Ərazisinin 97%-i Asiyada yerləşir və bu hissə Anadolu adlanır. Qalan 3% hissə isə Avropa qitəsində yerləşir və Şərqi Frakiya adlanır. Mərmərə dənizi, Dardanel və Bosfor Anadolu və Şərqi Frakiyanı bir-birindən ayırır. Türkiyə xəritəsi kobud düzbucaqlı formasını xatırladır, 1.600 kilometr uzunluğunda və 800 km genişliyindədir. 36°, 42° şimal paralelləri və 26°, 45° şərq meridianları arasında yerləşir. Göllər ilə birlikdə 783.562 km² ərazini əhatə edir. 755,688 km² Asiya ərazisi, qalan 23.764 km² isə Avropa ərazisini təşkil edir. Bu rəqəmlərlə sahəsinə görə dünyanın 37-ci ən böyük ölkəsidir.

İstanbul və Bosfor

Üç tərəfdən də dənizlə: qərbdən Egey dənizi, şimalda Qara dəniz və cənubda Aralıq dənizi, şimal-qərbdən isə Mərmərə dənizi ilə əhatə olunmuşdur. Türkiyənin Avropadakı hissəsi olan Şərqi Frakiya Yunanıstan və Bolqarıstan ilə, Asiya hissəsi adlanan Anadolu isə Suriya, İraq, İran, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan ilə həmsərhəddir. Anadolu dar sahil düzənliyi ilə əhatə olunmuş yüksək mərkəzli platformadır. Şimalda Koroğlu və Şimali Anadolu dağları, cənubda Tavr dağları ilə əhatə olunmuşdur. Türkiyənin şərqinə getdikcə yüksəklik artır və bura Fərat, Dəclə, Araz kimi müxtəlif çayların qaynağıdır. 5,137 metr yüksəkliyindəki Türkiyənin ən yüksək dağı olan Ağrı dağı və ən böyük gölü olan Van gölü də Şərqi Anadoluda yer alır.

Türkiyə, Aralıq dənizi, Şərqi Anadolu, Egey, Cənub-şərqi Anadolu, Mərkəzi Anadolu, Qara dəniz və Mərmərə olmaq üzərə 7 coğrafi regiona bölünmüşdür. Dar bir arx kimi görünən Qara dəniz regionu, Şimali Anadolu boyunca nizamsız olaraq uzanır və ölkənin ümumi ərazisinin altıda birini təşkil edir. Şərqə doğru irəlilənilən zaman düzənlik sahələrin artmasına paralel olaraq hündürlüyün artdığı da görülür. Türkiyə yer formalarının müxtəlifliyi, minlərlə ildir bölgənin ərazisini şəkilləndirən yerin hərəkətliliyinin bir nəticəsidir. Üzərində sönmüş vulkanlar var və zəlzələlər hələ də tez-tez baş verir. Dardanel və Bosfor, ölkədəki qırılma xətlərinin əsas enerji mənbəyidir. Ölkənin şimalında və şərqində zəlzələlərə səbəb olan böyük qırılma xətləri var. 1999-cu ildə Şimali Anadolu qırılma xəttində meydana gələn böyük Mərmərə zəlzələsi minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur.

Biomüxtəliflilik

Əsas məqalələr: Türkiyə florası və Türkiyə faunası

Uludağdan Bursanın görünüşü

Türkiyənin qeyri-adi ekosistemi və yaşayış müxtəlifliyi, ölkədə əhəmiyyətli bir növ müxtəlifliyinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Anadolu torpaqları, əkinçilik üçün istifadə edilməyə başladığı illərdən etibarən bir çox bitkinin vətəni olmuşdur və hal-hazırda bu bitkilər Türkiyədə yaşayan insanlar tərəfindən istifadə edilməkdədir. Türkiyə fauna müxtəlifliyi, flora müxtəlifliyindən belə daha çoxdur. Ümumilikdə bütün Avropa ölkələrində heyvan növlərinin sayının 60.000 olmasına baxmayaraq, bu rəqəm Türkiyədə 80.000-dən çoxdur.

Şimali Anadolu qozası və yarpaq tökən qarışıq meşələri, Türkiyənin şimalındakı Şimali Anadolu dağlarının böyük bir hissəsini örtür və bir ekoloji bölgə meydana gətirir. Bu dağların şərq ucunda Qafqaz qarışıq meşələri var. Bölgə həm də Avrasiya vəhşi təbiətinin vətənidir. Burada şahin, berqut, məzar qartalı, kiçik qartal, Qafqaz tetrası və stenolaz kimi quşu növləri də yaşayır. Şimali Anadolu dağları ilə Qara dəniz arasındakı dar sahil xəttində yer üzərində az miqdarda görülən mülayim-ekvatorial iqlim tipinə və euskin-kolşik yarpaq tökən meşələrə rast gəlinir. Türkiyədə 40 milli park, 189 təbii park, 31 qoruq, 80 vəhşi heyvanların qorunma sahəsi və 109 təbii abidə mövcuddur. Olimpos Bəydağları Milli Parkı, Ağrı Dağı Milli Parkı, İynəada Subasar Meşələri Milli Parkı, Uludağ Milli Parkı Türkiyədəki ən çox ziyarət edilən milli parklardır. Türkiyənin paytaxtı Ankara, eyniadlı Ankara pişiyi, Ankara dovşanı və Ankara keçisi kimi hayvanlarıyla məşhurdur. Ölkənin digər milli simvollarından biri də Van pişiyidir və adını Şərqi Anadoludakı Van ilindən alır. Həmçinin, Türkiyəyə xas Anadolu çoban iti, kanqal, ağsaray malaqlısı və ağbaş kimi it növləri də vardır.

İqlim

Əsas məqalə: Türkiyə iqlimi

Köppen iqlim sinifləndirilməsinə əsasən Türkiyənin xəritəsi

Türkiyədə üç fərqli iqlim tipinə rast gəlinməkdədir. Ümumiyyətlə Egey dənizi və Aralıq dənizi sahillərində görülən Aralıq dənizi iqlimində yay isti və quru, qışı isti və yağışlıdır. Təbii bitki örtüyü makvisdir. Qara dəniz sahillərində görülən dəniz iqlim tipi hər fəsildə yağıntının müşahidə olunmasına təkan verir. Təbii bitki örtüyü isə meşələrdir. Qara dəniz sahilləri, Türkiyənin il ərzində ən yüksək yağış alan tək bölgəsidir və Şərqi Qara dəniz bölməsi illik 2000–2500 millimetr yağıntı alır. Egey dənizi ilə Qara dənizi birləşdirən Mərmərə dənizinin sahillərində keçid iqlim tiplərinə rast gəlinir. Dənizin cənubunda Aralıq dənizi, şimalda Qara dəniz və şimal-qərbdə isə kontinental iqlim müşahidə olunur. Qar yağışı demək olar ki, hər il Mərmərə və Qara dəniz regionlarıdna müşahidə olunsa da, qar yerdə sadəcə bir neçə gün qalır. Qara dəniz və Aralıq dənizindəki sahillərə paralel olaraq dağlar dənizlərdən gələn mülayim hava kütlələrinin daxili hissələrə çatmasına mane olur.

Mərkəzi Anadolu, Şərqi Anadolu və Cənub-Şərqi Anadolu regionlarında, kontinental iqlimə rast gəlinir. İllik və gündəlik temperatur fərqləri bu iqlimdə yüksəkdir. Yay ayları isti və quru, qış ayları isə soyuq və qarlı keçir. Şərq hissələrdə qış ayları olduqca sərtdir. Şərqi Anadoluda havanın temperaturu −30 °C və −40 °C qədər enə bilər və ildə ən az 120 gün qarlı keçir. Qərbdə qış temperaturu orta hesabla 1 °C olaraq müşahidə olunur. Yay ayları ölkə boyu isti və quru olsa da, ümumiyyətlə iyul və avqust ən quraq aylardır. May ayı isə ən çox yağıntının alındığı aydır və gün ərzində temperatur 30 °C-dən yuxarı qalxa bilər.

Demoqrafiya

Əsas məqalə: Türkiyə əhalisi

Əhali siyahıyaalınması
İl	Əh.	±%
1927	13.649.945	—
1935	16.158.018	+18.4%
1940	17.820.950	+10.3%
1950	20.947.188	+17.5%
1960	27.754.820	+32.5%
1970	35.605.176	+28.3%
1980	44.736.957	+25.6%
1990	56.473.035	+26.2%
2000	67.803.927	+20.1%
2010	73.722.988	+8.7%
2015	78.741.053	+6.8%
2017	80.810.525	+2.6%
2019	83.154.997	+2.9%
Mənbə: Türkiyə Statistika Qurumu

Ünvana əsaslanan əhali qeydiyyat sistemi nəticəsində əldə edilən məlumatlara görə 31 dekabr 2019 etibarilə Türkiyə əhalisi 83 milyon 154 min 997 nəfərdir. Bu rəqəm ilk rəsmi siyahıyaalma edildiyi zaman, 1927-ci ildə 13,6 milyon olmuşdur. 2017-ci ildə bu göstərici 2016-cı ilə nisbətən 995 min çox, ölkənin əhalisinin artım tempi isə 12,4‰ olmuşdur. Əhalinin 92,5%-i il və ilçə mərkəzlərində yaşayır. Türkiyədə hər km² başına ortalama 105 adam düşür. Əhalinin 67,9%-i 15–64 yaş qruplarında, 23,6%-i 0–14 yaş qrupundadır. Əhalinin təqribən 8,5%-i 65 yaş və daha yuxarı yaş qrupunda yer alır. Əhalinin ortalama yaşı 31.4-dür. Türkiyənin ən inkişaf etmiş və ən sıx şəhəri İstanbuldur. Bununla yanaşı, İstanbul Avropanın üçüncü, dünyanın isə ən böyük 34-cü şəhəri statusuna da malikdir. Türkiyə Konstitusiyasının 66-cı maddəsi, "Türkiyə Respublikasına vətəndaşlıq əlaqəsi ilə bağlı olan" hər kəsi, bir "türk" olaraq adlandırır. Bu səbəblə, Türkiyədə hüquqi mənada türk sözü, bir etnik mənşəyi ifadə etməkdən çox ölkənin vətəndaşı olan hər kəsi ifadə edir. Ölkənin böyük əksəriyyətinin etnik mənşəyi türkdür. CIA-ya əsasən ölkə əhalisindəki Türklərin nisbəti 70–75%, Kondaya əsasən 76% və konsensusa əsasən 77%-dir. Əhalinin etnik yayılmasına aid bir çox məlumatların olmasına baxmayaraq, Türkiyə tərəfindən açıqlanan rəsmi əhali sayıları etnik mənşəyə aid rəqəmlər vermədiyi üçün rəsmi məlumatlar mövcud deyil. Aparılan siyahıyaalmalara görə Türkiyədə albanlar, azərbaycanlılar, ərəblər, bosniyalılar, çərkəzlər, qaraçılar, gürcülər, həmşinlilər, lazlar, pomaklar, suriyalılar və zazalar daxil olmaqla bir çox etnik qrup yaşasa da, ölkədə rəsmi olaraq tanınan azlıqlar yalnız ermənilər, yunanlar və yəhudilərdir. Lozanna müqaviləsi ilə 3 azlıq rəsmən tanınmışdır.

Türkiyədə kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilər

Türklərdən sonra ölkədə yaşayan ən böyük etnik qrup kürdlərdir. Kürdlərin əhalidə nisbəti CIA hesabatına görə 18%, Kondaya görə 15% və konsensusa görə 14% təşkil edir. Kürdlər ölkənin Türkiyə Kürdüstanı olaraq da bilinən şərq və cənub-şərq hissələrində cəmlənmişdir. Kürd əhalisi Tuncəli, Bingöl, Muş, Ağrı, İğdır, Elazığ, Diyarbakır, Batman, Şırnak, Bitlis, Van, Mardin, Siirt və Hakkari illərində üstünlük təşkil edirlər. Bundan əlavə, Şanlıurfada əhalinin 47%-ni, Qarsda isə əhalinin 20%-ni təşkil edir. İllərdir daxili miqrasiya ilə kürdlər ölkənin mərkəzində və qərbində yerləşən bütün böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Xüsusilə İstanbulda 3 milyona yaxın kürd yaşayır və bu, şəhəri dünyanın ən yüksək kürd əhalisi olan şəhərə çevirir. CIA məlumatlarına görə, türklər və kürdlərdən başqa digər azlıqların nisbəti 7–12%-dir. Üç tanınmış azlıqdan başqa hər hansı bir azlıq üçün müəyyən hüquqlar mövcud deyil. "Azlıq" termini, Türkiyədə həssas bir mövzudur və həssas olmağa davam etməkdədir. Azlıqları qanuni olaraq tanımasa da, dövlət rəsmi TRT kanalına azlıqların danışdığı müxtəlif dillərdə radio və televiziya proqramları hazırlamağa icazə verir. TRT Avaz, Türkiyədə Azərbaycan dilində faəliyyət göstərən dövlət kanallarından biridir.

Türkiyə əhalisinin 2,5%-i immiqrantlardan ibarətdir. 2015-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, ölkə 2,5 milyon suriyalı qaçqına ev sahibliyi edir və Türkiyə dünyada ən böyük qaçqın əhalisinə məxsus ölkə statusuna malikdir. Suriya Vətəndaş müharibəsindən qaçan bu qaçqınlar, Afət və Təcili Yardım Nazirliyi tərəfindən hazırlanan çadırlarda qonaq edilmiş, bir müddət sonra bir çoxu Türkiyə şəhərlərinə köç edərək normal həyatlarına davam etmişlər. Türkiyənin rəsmi dili, eyni zamanda əhalinin 85%-in ana dili olan türkcədir. Əhalinin təxminən 12%-i kürd dilində ana dili kimi danışır. Ərəb və zaza dillərini ana dili kimi danışanların nisbəti 1%-dən çoxdur. Bununla yanaşı, Türkiyədə abaza, abxaz, çərkəz, qaraçı, laz, zaza dilləri təhlükə altındadır.

Səhiyyə

İstanbulda dövlət xəstəxanası

Türkiyədə səhiyyə xidmətlərinə Sağlamlıq Nazirliyi tərəfindən hazırlanan mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir. 2003-cü ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, 2012-ci ildə sadəcə səhiyyə xidmətləri sahəsinə 76.3 milyard TL xərcləndiyini açıqladı. Xidmət haqlarının 79,6%-i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir. 2013 rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə qurumu mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür. Hər 1000 nəfər əhaliyə isə 2,64 yataq düşür.

Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il, qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü dövran sistemi xəstəlikləri (39.8%), xərçəng (21.3%) və tənəffüs xəstəlikləridir (9.8%).

Təhsil

Əsas məqalə: Türkiyədə təhsil

Türkiyənin ən qədim universitetlərindən olan İstanbul Universiteti və Qalatasaray Universiteti

Türkiyədə məktəb təhsil pillələri Təhsil Nazirliyinin tabeliyindədir. Dörd illik ibtidai məktəb, dörd illik orta məktəb və dörd illik lisey daxil olmaqla on iki illik təhsil məcburidir. OECD hesabatlarına görə, ölkədə orta məktəbi bitirməmiş 25–34 yaş qrupundakı insanlar gəlirlərinin orta hesabla 80%-ni orta məktəbi bitirən eyni yaş qrupu həmkarlarından alırlar. Ölkənin əsas təhsil səviyyəsi digər OECD ölkələrindən aşağı səviyyədə keçirilir. Türkiyə, Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə proqramı hesabatına görə 34-cü sırada yer alır. Yüksək keyfiyyətli liseylərə daxil olmaq, ölkə daxilində keçirilən tələbə yerləşdirmə imtahanlarının balından asılıdır, buna görə də ölkədə repititor yanına gedən şagirdlərin ortalama yaşı 10-a düşmüşdür. Yetkin əhalinin 94,1%-i oxuma-yazma qabiliyyətlərinə malikdir. Türkiyədə kişi əhalinin savadlılıq səviyyəsi 97,9%, qadın əhalinin isə savadlılıq səviyyəsi 90,3% təşkil edir.

2017-ci il hesabatına əsasən Türkiyədə özəl və dövlət olmaq üzərə 183 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Tələbələr bakalavr üçün — YGS, magistratura üçün — LYS imtahanları nəticəsində qazandıqları ballarla universitetlərdə təhsil almaq hüququ əldə edirlər. 2007-ci ildə universitetə qəbul imtahanında 1.700.000 nəfər iştirak etsə də, 2008-ci ildə bu rəqəm 600.000-ə düşmüşdür. Anadolu Universitetinin açıq təhsil fakültəsi istisna olmaqla, bütün universitet və onlara bağlı fakültələrə giriş, orta məktəb məzunlarının YGS-LYS nəticələrindən asılı olaraq formalaşır. Times Higher Education World University Rankings hesabatına əsasən 2014-cü ildə dünyanın ən yaxşı universitetləri siyahısında ilk 200 yerdə Türkiyənin 4 universiteti iştirak etdi. Siyahıda Yaxın Şərq Texniki Universiteti 85-ci, Boğaziçi Universiteti 139-cu, İstanbul Texniki Universiteti 165-ci, Sabancı Universiteti 182-ci sırada yer aldı.

Din

Əsas məqalə: Türkiyədə din

Türkiyə rəsmi dini olmayan dünyəvi dövlətdir. Din və vicdan azadlığı ölkə konstitusiyası ilə təmin edilir. Ancaq ölkədə müxtəlif İslam partiyalarının qurulması ilə dinin idarədəki rolu ilə bağlı müzakirələr başladı. Ölkədəki dövlət qurumlarında və məktəblərdə uzun illərdir İslam siyasətinin simvolu sayıldığı üçün hicab taxmaq qadağan olmuşdur. Lakin bu qadağa 2011-ci ildə universitetlərdə, 2013-cü ildə dövlət qurumlarında və 2014-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində ləğv edildi. İslam dini Türkiyədə dominant dindir və müxtəlif məlumatlara görə əhalinin 99,8%-i müsəlmandır. Ancaq bu rəqəm hər mənbəyə görə dəyişir və adətən 96,4% olaraq göstərilir. Ortaq təriqət sünni məzhəblərindən olan hənəfilikdir. Ölkədəki ən yüksək dini orqan Dəyanət İşləri üzrə Nazirlikdir və hənəfi məzhəbinin qaydalarına görə dini islahatlar keçirir. Həmçinin nazirlik, ölkədə fəaliyyət göstərən 80 mindən çox məscid və imam üçün məsuliyyət daşıyır. Bundan əlavə, ölkədə şiəlik də yayğındır və alimlər şiələrin sayının 15–20 milyon arasında olduğunu söyləyirlər. 2008-ci ildə köhnə Diyanət İşləri üzrə Dövlət Naziri və Diyanət İşləri Başçısı Mustafa Səid Yazıcıoğlunun Türkiyədə 7 milyon şiə olduğu təxmin edildiyi fikrini irəli sürmüşdür. "Aksiyon" jurnalının məlumatlarına görə, ölkə əhalisinin 3 milyonu (4.2%) şiə on ikicilərdən ibarətdir. Təsəvvüflə əlaqəli olanlar da var və əhalinin 2%-i heç bir təriqətlə əlaqəsi olmayan müsəlmanlardır. 1914-cü ildə Türkiyənin qeyri-müsəlman əhali nisbəti 19% olmuşdur, 1927-ci ildə bu say 2,5%-ə enmişdir. Bu gün ölkədə yunan katoliklər də daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən olan 120.000 xristian var və bu rəqəm Türkiyə əhalisinin 0,2%-dən daha azdır. Ölkədə açılmış kilsələrin sayı 236-dır. İstanbul 4 əsrdən bəri Şərqi pravoslav kilsəsinin mərkəzi olmuşdur.

Türkiyədə səfərad mənşəli 26.000 yəhudi yaşayır. E.ə V əsrdən bəri Anadoluda yəhudi icmaları məskunlaşmağa başladıqdan sonra XV əsrin sonlarında İspaniyadan qovulmaqla Osmanlı İmperiyasında ispan və portuqal yəhudilərin məskunlaşmasına icazə verildi. Beləliklə, Anadoluda yəhudi əhalisi artdı. XX əsrdə yəhudilərin ölkədən sürətlə miqrasiyaya baxmayaraq, bu gün də çox az yəhudi əhalisi Türkiyədə yaşayır.

Sultan Əhməd məscidi
Bolqar Müqəddəs Stefan kilsəsi
Aya Sofya
Ədirnə Böyük Sinaqoqu

İqtisadiyyat

Əsas məqalə: Türkiyə iqtisadiyyatı

Türkəyinin təsisçi üzvü olduğu G20 Antalya sammiti

Türkiyə, ÜDM (AQP) sıralamasında 13-cü, ÜDM (nominal) sıralamasında isə 17-ci sırada yer alır. OECD və G-20 kimi əsas iqtisadi təşkilatların təsisçilərindən biridir. 1995-ci ildə fəaliyyətə başlayan Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin idxal və ixracının yüksək dərəcədə artmasına təsir göstərmişdir. Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin xarici ticarət siyasətinin ən əhəmiyyətli təşkilatlarından biridir. 2014-ci ildə Türkiyə ixracatı, əvvəlki ilə nisbətən 4% artım ilə 157,6 milyard dollara çatmışdır. Ən çox məhsul ixrac olunan ölkələr Almaniya, İraq, İngiltərə, İtaliya və Fransa olmuşdur. Bununla birlikdə, eyni ildə 242,2 milyard dollarlıq idxal səbəbilə 84.5 milyard dollarlıq xarici ticarət kəsiri yaranmışdır. Bu göstərici bir il əvvəl 99,8 milyard dollar olmuşdur. 2014-cü ildə ən çox idxalat müvafiq olaraq Çin, Almaniya, Rusiya və ABŞ-dan olmuşdur. Türkiyə nəhəng avtomobil sənayesinə sahibdir.

Ölkədəki şirkətlərinin bir çoxunun qərargahının yerləşdiyi Levent, İstanbul

2013-cü ilin məlumatlarına görə, ən çox avtomobil istehsal edən ölkələr arasında ölkə 17-ci yerdədir. Türkiyə 2014-cü ildə gəmi inşaatından 1,2 milyard dollar gəlir əldə etmişdir. Bu sahədə ölkənin ən böyük bazarları Malta, Norveç, İngiltərə və Marşall adalarındadır. 2012-ci ilin məlumatlarına görə, 87 aktiv türk gəmiqayırma zavodu fəaliyyət göstərir. Tuzla, Yalova və İzmit gəmiqayırma sənayesinin əsas mərkəzləridir. Beko və Vestel kimi məşhur türk markaları, Avropanın ən böyük məişət cihazları və elektronik məhsulları istehsal edən şirkətlərindən olmuş və bu sektorların inkişafı, yeni texnologiyaların təkmilləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli investisiyalar qoymuşdur.

Türkiyə iqtisadiyyatının digər vacib sahələri arasında bankçılıq, tikinti, məişət texnikası, elektronika, tekstil, neft emalı, neft-kimya məhsulları, qida, dağ-mədən, dəmir-polad və maşınqayırma yer alır. 2013-cü il məlumatlarına görə Türkiyə ÜDM-sinin 8,9%-i kənd təsərrüfatı, 27,3%-i sənaye və 63,8%-i xidmət sahələri olmuşdur. Bu göstəricilərə baxmayaraq, hələ də əhalinin dörddə biri kənd təsərrüfatında çalışır. 2012-ci il hesabatına görə, işləyən əhalinin yalnız 30%-i qadınlardan ibarətdir ki, bu da OECD üzvü ölkələr arasında ən aşağı göstərcidir. Türkiyədəki ən varlı təbəqənin gəliri, ən yoxsul təbəqənin gəlirindən 7.7 qat daha çoxdur. Əhalinin 15%-i yoxsulluq həddində yaşayır.

İqtisadiyyat tarixi

Əsas məqalə: Türkiyənin iqtisadi tarixi

Türkiyə Respublikasının ilk illərində Banklar küçəsi. 1892-ci ildə tamamlanan Osmanlı Mərkəzi Bankının qərargahı solda yerləşmişdir.

Birinci Dünya Müharibəsi və Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra yaranan respublikanın ilk altmışıncı illəri — 1923–1983-cü illər arasında dövlət iqtisadiyyatı pis vəziyyətdə olmuşdur. Özəl sektor, xarici ticarət, xarici valyuta axını və birbaşa xarici investisiyanın miqdarı kimi mövzularda müxtəlif məhdudiyyətlər qoyuldu və büdcə planları elan edildi. Ancaq 1983-cü ilə qədər baş nazir Turqut Özal özəl sektoru ön plana çəkən bir sıra islahatlara başladı.

Anadol A1 və Anadol STC-16, Türkiyənin ilk avtomobillərindən olmuşdur.

Dövlət borcunun çox olması ilə yanaşı, keçirilən islahatlar sürətli iqtisadi inkişafa yol açdı, lakin 1994 və 1999-cu illərdə maliyyə böhranları səbəbiylə iqtisadiyyatda düşüşlər yaşandı. 1981–2003-cü illər arasında ölkənin ÜDM-nin illik orta artımı 4% səviyyəsində müəyyən edilmişdir. Maliyyə çatışmazlığı və geniş yayılmış korrupsiya ilə yanaşı, əlavə maliyyə islahatlarının olmaması, yüksək inflyasiya və zəif bank sektoru makroiqtisadi dəyişkənliyin artmasına səbəb oldu. 2001-ci il böhranından sonra dövrün maliyyə naziri Kamal Dərviş tərəfindən tərtib edilmiş islahatların nəticəsi olaraq inflyasiya hədsiz dərəcədə azalmış, investorlar tərəfindən xarici sərmayələr artmış, işsizlik nisbəti kəskin azalmışdır.

Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarətini azaldan Türkiyə tədricən iqtisadi tənzimləmə yolu ilə müxtəlif bazarlar açaraq, xalqa məxsus müxtəlif qurumları özəlləşdirməyə başladı. Dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 2001-ci ildə tənəzzül səviyyəsindən aşağı düşsə də, 2010-cu ilin üçüncü yarısında 46%-ə yüksəldi. 2002–2007-ci illər arasında illik ÜDM artım tempi orta hesabla 6,8% olaraq təyin olunmuşdur. Bu rəqəm Türkiyəni ən sürətli böyüyən iqtisadiyyatlardan birinə çevrildi. Ancaq 2008-ci ildə böyümə 1% yavaşladı və 2009-cu ildə qlobal iqtisadi böhran 5% nisbətində iqtisadiyyatın tənəzzülünə təsir etdi. 2010-cu ildə ölkə iqtisadiyyatının təxminən 8% böyüdüyü hesabat edildi.

2000-ci illərin əvvəllərində ölkədə yüksək inflyasiya nəzarət altına alındı və bu yeni bir valyutanın meydana çıxmasına səbəb oldu. Yeni türk lirəsi (YTL) 1 yanvar 2005-ci ildə qüvvəyə mindi. 1 yanvar 2009-cu ildə yeni əskinas və sikkələrin tətbiqi ilə Yeni Türk Lirəsi, Türk Lirəsi ilə əvəz edildi. 2012-ci ildə ölkədə inflyasiya səviyyəsi 6,16%, işsizlik səviyyəsi isə 9,2% olaraq təyin olundu.

İnfrastruktur

Əsas məqalələr: Türkiyədə nəqliyyat, Türkiyədə telekommunikasiya, və Türkiyədə enerji

Skytrax tərəfindən beş il ardıcıl olaraq (2011–2015) Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilən, Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yollarına məxsus Boeing 767–300ER.

2013-cü ildə Türkiyədə 22 beynəlxalq hava limanı daxil olmaqla ümumilikdə 98 hava limanı mövcud olmuşdur. Beynəlxalq Hava Limanı Təşkilatının verdiyi məlumatlara əsasən, İstanbul Atatürk Hava limanı, 2014-cü ilin yanvar-iyul ayları arasında 31.833.324 sərnişinə xidmət göstərərək dünyanın ən işlək 11-ci hava limanı olmuşdur.

İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən 15 İyul Şəhidlər, Fateh Sultan Mehmet və Yavuz Sultan Səlim körpüsü

İstanbulun üçüncü beynəlxalq — İstanbul Hava Limanı, 150 milyon sərnişinə xidmət etmək imkanına malik dünyanın ən böyük hava limanlarından biridir. 1933-cü ildən bəri Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yolları, Skytrax tərəfindən 2011, 2012, 2013, 2014 və 2015-ci illərdə ardıcıl olaraq beş dəfə Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilmişdir. Dünyanın 126 ölkəsində 435 istiqamət (51 yerli və 384 beynəlxalq) ilə Türk Hava Yolları 2016-cı ilə qədər xidmət etdiyi ölkələrin sayına görə dünyanın ən böyük hava yolları şirkəti seçilmişdir.

2014-cü ildə ölkədə 65.623 kilometr uzunluğunda avtomobil yolu şəbəkəsi mövcud olmuşdur. 2.133 kilometr elektrikləşdirilmiş və 457 kilometr yüksək sürətli dəmiryol xəttləri də daxil olmaqla dəmir yolu şəbəkəsinin ümumi uzunluğu 10.991 kilometr təşkil etmişdir. Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları 2003-cü ildən başlayaraq yüksək sürətli dəmiryol xətləri çəkməyə başlamışdır. Ankara-Konya xətti 2011-ci ildə, Ankara-İstanbul xətti isə 2014-cü ildə istifadəyə verilmişdir. 2013-cü ildə Bosfor altında İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən Marmaray tunel dəmir yolu xətti istifadəyə verilmişdir. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Avrasiya tuneli isə nəqliyyat vasitələri üçün yeraltı yol xətti təqdim edir. 1973-cü ildə Bosfor körpüsü, 1988-ci ildə Fateh Sultan Mehmet körpüsü və 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Yavuz Sultan Səlim körpüsü Bosfor üzərindən İstanbulun Avropa və Asiya sahillərini birləşdirən üç asma körpüdür. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Osman Qazi körpüsü İzmit körfəzinin şimal və cənub sahillərini birləşdirir. Hazırda qurulan Çanaqqala körpüsü, Dardanelin Avropa və Asiya sahillərini birləşdirəcəkdir. Bir çox təbii qaz boru kəməri ölkə ərazisindən keçir. Dünyanın ikinci ən uzun neft boru kəməri olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri 10 may 2005-ci ildə istifadəyə açılmışdır. Mavi axın, böyük trans-Qara dəniz qaz kəmərləri ilə Rusiyadan Türkiyəyə təbii qaz daşınır. İllik gücü 63 milyard kubmetr olan Türk axını boru kəməri, Nabukko qaz kəməri ilə Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaldarkən, Türkiyəyə Rusiya qazının Avropaya satılmasına imkan yaradır.

Türkiyə Dövlət Dəmir Yollarına məxsus TCDD HT80000 sürət qatarı

42,3 milyon aktiv istifadəçisi olan Türkiyə interneti, Freedom House indeksində "Azad deyil" olaraq qiymətləndirilmişdir. Türkiyə hökuməti Facebook, Twitter, YouTube və Vikipediya kimi böyük veb saytları daim mühasirəyə alır. Twitterin şəffaflıq hesabatına görə, Türkiyə sosial media senzurasında qlobal liderdir. 2018-ci il hesabatına görə, Türkiyə ildə 1700 teravatt saat (TW/s) ilkin enerji istifadə edir. Türkiyədəki kömür, istixana, fabrik tullantılarının dünya səviyyəsinin 1%-ni təşkil etməsi, ölkə enerji siyasətinə qalıq yanacaq idxalının azaldılmasını daxil etməyi məcbur hala gətirmişdir. Türkiyədə bərpa olunan enerji mənbələri günü gündən artır. Hal-hazırda Aralıq dənizi sahilində Akkuyu Nüvə Elektrik Stansiyası tikilir. Türkiyə dünyada geotermal enerjinin birbaşa istifadəsinə görə beşinci yerdədir.

Türkiyədə su təchizatı və kanalizasiya sistemi çətinliklərlə xarakterizə olunur. Son onillik ərzində demək olar ki əhalinin hamısı içməli suya sahibdir. Türkiyənin 16 böyük şəhərində avtonom kommunal xidmətlər yaradıldı, xərclərin bərpası artırıldı və bu da xidmət təminatının davamlılığına zəmin yaratdı. 2004-cü ildə kanalizasiya vasitəsilə toplanan çirkab sularının 61%-i təmizləndi. Digər problemlərin həllərinə çirkab suların təmizlənməsini daha da artırmaq, suyun lazımsız istifadəsinin qarşısını almaq və kənd yerlərində adekvat sanitariya imkanlarını genişləndirmək aiddir. Sektorda Avropa standartlarına uyğun olmaq üçün tələb olunan sərmayənin, xüsusən çirkab suların təmizlənməsi, ildə 2 milyard avro səviyyəsində olduğu, mövcud investisiya səviyyəsindən iki qat çox olduğu təxmin edilir.

Elm və texnologiya

Əsas məqalə: Türkiyədə elm və texnologiya

Göktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin Yerdəki müşahidə peykləridir.

TÜBİTAK, Türkiyədə elm və texnologiyanı inkişaf etdirən aparıcı agentlikdir. TÜBA, Türkiyədə elmi fəaliyyətini tanıtmaq üçün fəaliyyət göstərən özəl elm cəmiyyətidir. TAEK isə Türkiyənin rəsmi nüvə enerji qurumudur. Qurumun məqsədi nüvə enerjisi sahəsində akademik tədqiqatlar aparmaq, dinc nüvə alətlərinin inkişafına təkan vermək və onları tətbiq etməkdir.

Hərbi texnologiyalar sahəsində araşdırma və inkişaf üçün fəaliyyət göstərən Türkiyənin hökumət şirkətləri arasında Türk Aerokosmik Sənayesi, Aselsan, Havelsan, Roketsan, MKE və digərləri yer alır. Türk Peyk Təşkilatı, İnteqrasiya və Test Mərkəzi, Milli Müdafiə Nazirliyinə məxsus və Türk Aerokosmik Sənayesi tərəfindən idarə olunan bir çox kosmik gəmi istehsalı üzərində araşdırmalar aparılır. Türk Kosmik Sistemi, Türkiyənin peyk yollama qabiliyyətini inkişaf etdirən bir layihədir. Bu layihə kosmik limanların inşası, peyk vasitələrinin inkişafı, eləcə də uzaq yer stansiyalarının qurulması üçün məsuliyyət daşıyır. Türksat, Türkiyədəki yeganə rabitə peyk operatorudur və Türksat seriyalı peykləri idarə edir. Göktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən idarə olunan kəşfiyyat üçün istifadə olunan Yer araşdırma peykləridir. BILSAT-1 və RASAT, TÜBİTAK Kosmik Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu tərəfindən idarə olunan elmi Yer peykləridir. 2015-ci ildə Şimali Karolina Universitetinin türkiyəli professoru Əziz Sancar, hüceyrələrin DNT-ni zədələməsinin qarşısının alınması üçün aparılan araşdırmalara görə Tomas Lindahl və Pol Modriç ilə birlikdə Kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Digər türk alimləri arasında Behçet xəstəliyini kəşf edən həkim Xülusi Bəhçət və Arf dəyişməzini təyin edən riyaziyyatçı Cahit Arf da yer alır.

Turizm

Əsas məqalə: Türkiyədə turizm

Türkiyədə turizm sektoru, XXI əsrdə demək olar ki hər il daha da inkişaf edir və iqtisadiyyatın vacib hissələrindən biridir. Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, hazırda "Evim Türkiyə" adı altında Türk turizmini təbliğ edir. Türkiyə, son illərdə ən çox xarici qonağı Almaniya və Rusiyadan qəbul etmişdir. Azərbaycan isə bu siyahıda 901,723 turist ilə 10-cu sırada yer almışdır. 2018-ci ildə Türkiyə beynəlxalq turist ziyarətlərinin sayına görə 45,8 milyon xarici turist ilə dünyada 6-cı yeri tutdu.

Türkiyə, "İstanbulun tarixi əraziləri", "Kapadokiya qayalıqları", "Çatalhöyük", "Hattuşa: Hetin paytaxtı", "Troya" kimi 17 UNESCO ümumdünya irsinə sahibdir. Türkiyədə Dünyanın yeddi möcüzəsindən ikisi, dünyanın ən qədim dini məskunlaşma mərkəzi Göbəklitəpə və bir çox digər irslərə rast gəlmək mümkündür.

Turizmin ən yüksək inkişaf etmiş bölməsi sahil turizmidir. Sahil turizminə dəniz, çimərlik, günəş, biomüxtəliflik və dəniz məhsulları daxildir. Çimərliklərdə və otellərdə su idman növləri, gəmi gəzintiləri, tibbi xidmətlər və restoranlar təşkil edilir. Avropa turistlərinin 63%-i dəniz sahillərinə daha çox üstünlük verir. Türkiyənin cənub və qərb əraziləri — Aralıq dənizi və Egey sahilləri turistlər tərəfindən xidmət və keyfiyyətinə görə ən çox seçilən turistik məkanlardan biridir. İkinci sırada isə Türkiyənin şimal əraziləri — Qara dəniz və Mərmərə dənizinin sahilləri yer alır. Qara dəniz sahillərinin iqlimi sahilyanı turizmin inkişafı üçün uyğun deyil. Qara dəniz sahilyanı ərazilər üçün turizmin qarşısını, yay yağışları səbəbilə nisbi rütubətin 70%-dən çox olması, alır. Aralıq dənizi iqliminin üstünlük təşkil etdiyi Egey və Aralıq dənizi sahillərində, rütubət 70%-dən aşağıdır. Egey və Aralıq dənizi sahillərində hava istiliyi səbəbindən dəniz suları ideal istilikdə olur. Körfəzlərin ölkənin böyük bir hissəsini əhatə etməsi sahil turizminin inkişafına öz töhfəsini verir. Körfəz sahillərində böyük otellər və kurort məskənləri inşa edilmişdir.

Sahil turizminin mühüm meyarlarından biri də mavi bayraq göstəricisidir. 2014-cü ildə Türkiyə dünyada ən çox mavi bayraq çimərliyinə sahib 3-cü ölkə olmuşdur. 2015-ci ildə siyahıda 2-ci sıraya yüksəlmişdir. İspaniya 578 çimərlik ilə 1-ci, Türkiyə 436 çimərlik ilə 2-ci, Yunanıstan isə 395 mavi bayraqlı çimərlik ilə 3-cü sırada yer almışdır.

Alanya, Antalya
Uzungöl, Trabzon
Orxanqazi, Bursa
Ölüdəniz

Mədəniyyət

Əsas məqalə: Türk mədəniyyəti

Vaşinqtonda türk mədəniyyəti festivalı

Türkiyə, Oğuz, Anadolu, Osmanlı və Qərb mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə mövcud olan zəngin mədəniyyətə sahibdir. Səlcuqlu və Osmanlı dövründə yaranmış adət və davranış nümunələri də qorunub saxlanılmaqdadır. Nənə və babaların adları adətən nəvələrə verilir. Bir çox bölgədə hər adın bir mənası var. Gündəlik həyatda milli təqvim istifadə olunur. Ancaq mədəni həyat İslamın sivilizasiyası ilə bir-birinə qarışdığından, hicri təqvim adları daim qorunub saxlanılır. Rəcəb, Şaban, Ramazan ən çox qoyulan dini adlardır. Türklər çadır qəsəbələrindən şəhərlərə, taxta evlərdən mənzillərə, kəndlərdən şəhərlərə köçmüşdür. Qərb geyimləri geniş yayılsa da, köhnə geyim mədəniyyəti hələ də davam edir. Qida mədəniyyəti ətdən ibarətdir və bitki, süd, çörək, bal, balıq, yumurta və qatıq əsas qidalardır. Toxuculuq, dülgərlik, dərzilik ən çox görülən sənətlərdir. Çarşılardan marketə, bazarlardan supermarketə qədər gündəlik alış-veriş mədəniyyəti daim inkişaf edir. Ən müasir nəqliyyat vasitələri quru, hava, dəniz və dəmir yolları vasitələridir. Şəhərlərarası inkişaf etmiş avtomobil yolları və dəmir yolları mövcuddur.

Təsviri incəsənət

Pera muzeyində saxlanılan Osman Hamdi Bəyin "İki musiqiçi qız" və "Tısbağa tərbiyəçisi" rəsm əsəri

Türk rəssamlığı, qərb mədəniyyətindən ilham alaraq XIX əsrin ortalarından başlayaraq fəal inkişaf etmişdir. İlk rəssamlıq dərsləri 1793-cü ildə İstanbul Texniki Universitetində keçirilirdi. XIX əsrin sonlarında, Osman Hamdi Bəy türk rəssamlığına ilk portreti gətirən şəxslərdən olmuşdur. Müasir tendensiyalar arasında impressionizm cərəyanından ən çox təsirlənən rəssamlardan biri də Xəlil Paşa olmuşdur. 1926-cı ildə Avropaya göndərilən gənc türk rəssamlar, Avropada hələ də çox təsirli olan fovizm, kubizm və ekspressionizm kimi müasir cərəyanlardan ilhamlanaraq geri döndülər. Abidin Dino, Camal Tollu, Fikrət Mualla, Fahrelnisə Zeyid, Bedri Rahmi Eyüboğlu və Burhan Doğançayın rəhbərlik etdiyi "D qrupu" türk rəssamlığında yeni cərəyanların yaranmasına təkan vermişdir. Türk rəssamlığında digər vacib cərəyanlar 1930-cu illərin sonlarında "Yenilər qrupu", 1940-cı illərdə "Onlar qrupu", 1950-ci illərdə "Yeni Dal qrupu" və 1960-cı illərin "Qara qələm qrupları" olmuşdur.

Xalçaçılıq İslam dini yayılmamışdan əvvəl də ənənəvi bir sənət olmuşdur. Uzun illər boyunca davam edən toxunulmuş xalçaçılıq sənətkarlığı müxtəlif mədəni ənənələri özündə cəmləşdirmişdir. Türk xalçalarında Bizans üslublarının izləri aşkar edilmişdir. Orta Asiyadan köç edən türk xalqları, Qafqaz və kürd tayfaları Anadoluya köçərkən öz xalçaçılıq mədəniyyətlərinin Anadolu mədəniyyətləri ilə qarışmasına səbəb olmuşdur. Daha sonradan, İslam dinin yayılması və İslam sənətinin inkişafı türk xalça dizaynına da təsir etmişdir. Türk dilində ebru adlandırılan türk kağız sənətinin ən qədim nümunəsinin şair Arifinin "Halnamə" əsərinə aid olduğu bildirilir.

Ədəbiyyat və tamaşa

Əsas məqalələr: Türk ədəbiyyatı və Türk teatrı

Namiq Kamalın əsərləri Atatürk və digər dövlət xadimlərinin fəaliyyətlərinə dərin təsir göstərmişdir.

Türk ədəbiyyatı türk mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə formalaşmışdır. İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi, türk ədəbiyyatına böyük miqdarda təsir etmişdir. Türk ədəbiyyatının Osmanlı dövrünə aid bir çox əsərləri fars və ərəb ədəbiyyatından təsirlənmişdir. Tənzimat islahatları, əvvəllər məlum olmayan qərb janrlarını, ilk növbədə roman və sərbəst şeirlərin yayılmasına səbəb oldu.

Tənzimat dövründəki yazıçıların çoxu eyni janrlarda əsərlər yazmışdır. Şair Namiq Kamal 1876-cı ildə yazılmış "İntibah" romanını, İbrahim Şinasi isə 1860-cı ildə ilk müasir türk pyesi olan "Şairin evliliyi" əsərini yazmışdır. Müasir türk ədəbiyyatının köklərinin əsası 1896–1923-cü illər arasında qoyulmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixində 3 mühüm cərəyan: Ədəbiyyat-i Cadidə, Fəcr-i Ati, və Milliy Ədəbiyyat olmuşdur. XX əsr türk poeziyasında ilk radikal addım sərbəst şeir tərzini təqdim edən Nazim Hikmət tərəfindən atılmışdır. Türk poeziyasında başqa bir inqilab 1941-ci ildə Orxan Vəli, Oktay Rüfət və Melih Cevdətin başçılıq etdiyi Garip hərəkatı ilə baş tutmuşdur.

Türk teatrının mənşəyi qədim bütpərəst rituallara və şifahi əfsanələrə əsaslanır. Min illər əvvəl Anadolu sakinlərinin mərasimləri zaman nümayiş edilən rəqslər, musiqi və mahnılar ilk şouların yaranmasına təkan verən elementlərdir. Zamanla qədim rituallar, miflər, əfsanələr və hekayələr teatr şoularına çevrildi. XI əsrdən başlayaraq Səlcuqlu türklərinin ənənələri yerli Anadolu xalqlarının ənənələri ilə qarışdı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi yeni pyeslərin yaranmasına yol açdı.

Türk teatrının görkəmli oyunçuları, rejissorları və dramaturqları arasında Muhsin Ərtuğrul, Haldun Taner, Əziz Nesin, Gülriz Sururi, Yıldız Kenter, Müşfik Kenter, Haldun Dormen, Sadri Alışık, Çolpan İlhan, Münir Özkul, Adilə Naşit, Ərol Günaydın, Qəzənfər Özcan, Nicat Uyğur, Gənco Ərkal, Mətin Sərəzli, Nevra Sərəzli, Levent Kırca, Zeki Alasya, Mətin Ağpınar, Müjdat Gәzәn, Fərhan Şənsoy və digərləri aiddir.

Musiqi və rəqs

Əsas məqalələr: Türk rəqsləri və Türkiyə musiqisi

Sərtab Ərənər və Dəmir Dəmirkan

Türk musiqisi əsasən türk ünsürlərindən ibarətdir. Orta Asiya xalq musiqisi, Ərəb musiqisi, Yunan musiqisi, Osmanlı musiqisi, Fars musiqisi və Balkan musiqisinin qismən təsiri olmuşdur. Müasir türk musiqilərində isə adətən Avropa və Amerika pop musiqisinin elementlərinə rast gəlinir. Türkiyədəki ənənəvi musiqinin kökləri XI əsrdə Səlcuqlu türklərinin Anadolu və İrana köç etməsinə qədər uzanır. Müasir pop türk musiqisinin böyük hissəsi 1930-cu illərin əvvəllərində, türk bəstəkarları qərbləşməyə səy göstərərkən yaranmışdır.

Türkiyənin müxtəlif bölgələrindən gələn mühacirlərin Türkiyə torpaqlarında məskunlaşması ilə musiqi janrları və musiqi alətlərinin müxtəlifliyi genişləndi. Mühacirlərin musiqi mədəniyyətlərinə əsaslanaraq Türkiyədə yunan, erməni, alban, polyak, azərbaycanlı və yəhudi icmalarının etnik üslublarında yayımlanan pop musiqiləri yayılmağa başladı. Türkiyənin bir çox şəhər və qəsəbələrində bir sıra regional musiqi üslubunda musiqi yazan yerli musiqi səhnələri yaranmağa başladı. Buna baxmayaraq, qərb pop musiqisi 1970–1980-ci illərin sonlarında öz populyarlığını arabesk musiqiyə buraxdı. Lakin, qərb pop musiqisi 1990-cı illərin əvvəllərində yenidən məşhurlaşmağa başladı. Sezən Aksunun dəstəyi ölkədə pop musiqisinin populyarlığının artması, Tarkan və Sərtab Ərənər kimi bir sıra beynəlxalq miqyasda tanınan türk ulduzlarının meydana çıxmasına səbəb oldu. 1990-cı illərin sonu, pop və arabesk janrlarından fərqli olaraq, türk alternativ rok musiqisi, elektron musiqi, hip-hop, rap və rəqs musiqiləri də yaranmış və qısa zamanda ölkədə məşhurluq qazanmışdır.

Türkiyə ərazisində şənliklərdə, məclislərdə, toylarda türk xalq rəqsləri geniş yayılmışdır. Türkiyədə müxtəlif formalarda ifa olunan bir çox müxtəlif xalq rəqsləri var və onlar hər bölgənin mədəni quruluşunu əks etdirir. Ərzurumda "Bar", şərq və cənub-şərqdə "Halay", Frakiyada "Hora", Qara dənizdə "Horon", Konya və ətraf ərazilərdə "Qaşıq oyunları", Qars və Ardahanda "Ləzginka" məlum nümunələrdir.

Memarlıq

Əsas məqalə: Türk memarlığı

1950-ci illərin memarlığı nümunəsi Ziraat Bank binası və Vəqflər oteli

1923-cü ildən bəri Türkiyə ərazisində memarlıq daim inkişaf etmişdir. Mövcud memarlıq, müəyyən dövrlərdə respublika tarixində yaşanan ziddiyətlərdən formalaşmışdır. Bu ziddiyyətlərdən ən əhəmiyyətlisi, xüsusən respublikanın ilk dövrlərində ortaya çıxan şərq-qərb dilemmasıdır. Bundan əlavə, milli-beynəlxalq, ənənəvi-modern, dini-dünyəvi və fərqli siyasi görüşlər kimi dilemmalar da memarlıq təcrübələrinin gedişatına təsir göstərmişdir.

XVIII əsrdən bəri türk memarlığına Avropa üslubları təsir etmişdir. Bu təsirləri əsasən İstanbulun Dolmabağça, Çırağan, Fəriyyə, Bəylərbəyi, Küçüksu, İhlamur və Ulduz saraylarında görmək mümkündür. Türkiyənin qurulduğu ilk illərdə memarlığın inkişafına dəstək verən burjuaziya olmamışdır. Bu səbəblə Osmanlı İmperiyası dövründə elitist məzmunu olan və yalnız saraya bağlı olan memarlar, memarlıqla məşğul ola bilərdi. Bu vəziyyət 1950-ci illərdən bəri dəyişməyə başlasa da, özəl sektorun, memarlığın inkişafı və üstünlük təşkil etməsi xeyli sonra baş vermişdir.

Modern türk memarlığı nümunələri olan İstanbul Zorlu Center və İzmir Folkart Towers

Türk memarlığı, Osmanlı memarlığının ilk dövrü ilə olduqca oxşardır. 1920-ci illərdə ilk milli memarlıq hərəkatı ilə xüsusi inkişaf müşahidə olunmuşdur. 1930–1940-cı illərdə əsasən Almaniya, Avstriya və İsveçrədən bir çox memar dəvət edilmiş və yeni məscidlər, ictimai binalar tikilmişdir. 1940-cı ildə başlayan II Dünya Müharibəsindən sonra xarici aləmdən təcrid olunmuş Türkiyədə memarlıq tənəzzülə uğramış və bu vəziyyət 1950-ci ilə, ikinci milli memarlıq hərəkatına qədər, təsirli olmuşdur. Bu dövr, Türkiyədə tək partiyalı hakimiyyət ilə paralel olaraq bitmişdir.

1960-cı il dövlət çevrilişindən sonra Türkiyə inşaat sənayesinə və memarlıq sektoruna təsir edən müxtəlif növ siyasi və iqtisadi böhranlarla qarşılaşdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, memarlar hələ də xüsusi binaların memarlığı ilə məşğul olmuşdur. Rasionalizmi geridə qoyan türk memarları, binalarını daha müasir formada dizayn etməyə çalışdılar. Bu dövrün əhəmiyyətli işlərinə İstanbulda Vəqflər oteli, Ankarada Yaxın Şərq Texniki Universiteti kampusları, Türk Tarix Qurumu binası, Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi daxildir.

1980-ci ilin yanvar ayında baş nazir Süleyman Dəmirəl, Türkiyə iqtisadiyyatını ixracatlı böyüməyə istiqamətləndirmək üçün Turqut Özalın hazırladığı geniş məqsədyönlü islahat proqramını həyata keçirməyə başladı. Bu islahatlar tikinti sənayesinə və memarlığa müsbət təsir göstərdi. Prefabrikasiya və şəffaf fasad kimi yeni üsullar 1980-ci illərdə Türk memarlarına və podratçılarına təqdim edildi. Bundan əlavə, polad, alüminium, plastik və şüşə istehsalı artdı, bu da memarların kobud tikili formalarından azad olmasına imkan yaratdı. 1980-ci illərdə memarlıq və tikinti sahəsində hökumət aparıcı rol oynayırdı. Lakin iqtisadiyyatın liberallaşdırılması özəl sektorun aparıcı təsirə çevrilməsinə imkan yaratdı. Bu dövrün görkəmli memarlarına Bəhruz Çinici, Merih Qaraslan, Sevinc Hadi, Şandor Hadi, Ersən Gürsəl, Məhməd Çubuq, Doğan Təkəli, Sami Sisa, Əmrə Arolat, Murat Tabanlıoğlu, Melkan Tabanlıoğlu, Hüsrev Tayla, Doğan Hasol, Atilla Yücəl, Səma Soygeniş daxildir.

Mətbəx

Əsas məqalə: Türk mətbəxi

Dünyada ən geniş yayılmış türk mətbəxi nümayəndələrindən biri də dönərdir.

Türk mətbəxi əsasən Osmanlı mətbəxinin mirasıdır. Türk mətbəxi, Çin və Fransız mətbəxləri ilə birlikdə dünyanın ən zəngin mətbəxlərindən biridir. Türk mətbəxi Mesopotamiya və Balkan mətbəxləri ilə əlaqəli olmuş, İstanbul Osmanlı Sarayı mətbəxi Türk mətbəxinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil etmişdir. Osmanlı Sarayı mətbəxində müxtəlif növ şorba, salat, ət yeməkləri və desert menyusu mövcud olmuşdur. Saray mətbəxi Bizans İmperiyasından Osmanlı İmperiyasınadək müxtəlif əsrlərin zövqü və təcrübəsi ilə yaradılan elit bir mətbəxdir. O dövrdə xalq mətbəxi sadə olmuşdur. Bu gün Osmanlı Sarayı və xalq mətbxinin qarışığı olan bir Türk mətbəxi meydana gəldi. Həmçinin, Türk mətbəxi regionlara görə də fərqlənir. Qaradəniz mətbəxi, Cənub-qərb mətbəxi, Orta Asiya mətbəxi kimi bir çox region mətbəxləri özlərinə aid çoxsaylı və fərqli yeməklərə sahibdirlər.

Şorbalar xüsusilə qış aylarında türk mətbəxinin əvəzedilməz parçası hesab olunur. Mərcimək şorbası, Ezogəlin şorbası və Tarhana şorbası ən çox istifadə edilən şorbalardır. Ancaq Türk mətbəxindəki şorbalar bununla bitmir. Ətlər, tərəvəzlər ve paxlakimilər şorbaların əsas inqredientləridir. Ət suyu, un, yoqurt və şəhriyə bu ərzaqları şorba halına gətirmək üçün istifadə edilir. İşgəmbə şorbasının alkoqol qəbulu zamanı yaranan baş ağrılarına yaxşı gəldiyi düşünülür. Bundan istifadə edən restoranlar adətən axşam saatlarında işgəmbə şorbasını servisinə başlayırlar.

İdman

Əsas məqalə: Türkiyədə idman

200 metrlik qaçış rekordçusu Azərbaycan əsilli Ramil Quliyev

Türkiyədə ən populyar idman növlərindən biri də futboldur. Futbol liqalarda oynanılır və ən böyüyü Super Liqadır. Liqanın çempionu olmuş komandalardan üçü (Beşiktaş, Fənərbaxça, Qalatasaray) İstanbul komandası, ikisi (Trabzonspor, Bursaspor) Anadolu komandasıdır. Futbol klubları Türkiyə Futbol Federasiyasının tabeliyi altında qruplaşdırılmışdır.

Türkiyə milli basketbol komandası, 2010 Dünya Basketbol Çempionatında gümüş medal qazanmışdır.

Avropada kubok qazanan ilk və tək Türkiyə futbol komandası olan Qalatasaray, 2000-ci ildə UEFA kuboku və UEFA Superkubokunun qalibi olmuşdur. Türkiyə milli futbol komandası, UEFA Avro 2000 çempionatında 6-cı, 2002 FİFA Dünya Kuboku, 2003 FİFA Konfederasiyalar Kuboku və UEFA Avro 2008 çempionatında 3-cü olmuşdur.

Basketbol, Türkiyədə futboldan sonra ən populyar idman növlərindən biridir. Basketbolun ən böyük liqası Basketbol Super Liqasıdır. Anadolu Efes, Qalatasaray, Fənərbaxça, Beşiktaş kimi komandalar Avroliqa və digər xüsusi turnirlərdə böyük uğurlar qazanmışdır. Bundan əlavə, Anadolu Efes 1996-cı ildə Koraç kubokunu qazanmış və Avropa kubokunu qazanan ilk türk basketbol komandası olmuşdur. 2012-ci ildə FİBA Avroliqası kubokunu qazanan Beşiktaş BK, Avropa kubokunu qazanan ikinci Türkiyə komandası olmuşdur. Türkiyə milli basketbol komandası da bir çox beynəlxalq turnilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşdur.

2010 FİBA Dünya Çempionatı 28 avqust və 12 sentyabr tarixlərində Türkiyədə keçirilmişdir. Çempionat FİBA, Türkiyə Basketbol Federasiyası və İdman Təşkilat Komitəsi tərəfindən ortaq şəkildə təşkil edilmişdir.

Ənənəvi bir türk idman növü olan güləşin ən əhəmiyyətli qolu olan Kırkpınar yağlı güləşidir. Türklərin e.ə. IV əsrdən bəri güləş idman növünə xüsusi maraqları olduğu məlumdur. Bahar aylarında təbiətin canlanması, evlilik mərasimləri və qələbə şənliklərində güləş yarışları keçirildi. 1996-cı ildə Ənənəvi İdman Federasiyası qurulmuş və yağ güləşi üçün əhəmiyyətli bir addım atılmışdır.

Mediya

Əsas məqalə: Türkiyə mediyası

Cumhuriyet yazıçılarının həbsinə etiraz. Mətbuat azadlığı Türkiyədə mübahisəli bir mövzudur.

Yüzlərlə televiziya kanalı, minlərlə yerli radio stansiyası, onlarla qəzet, milli kino və genişzolaqlı İnternet istifadəçilərinin sürətli artımı, Türkiyədə inkişaf etmiş mediya sənayesini təşkil edir. Televiziya izləyicilərinin əksəriyyəti TRT dövlət kanalları, Kanal D, Show TV, ATV və Star TV kimi əyləncə kanalları arasında paylanılır. Peyk antenası və kabel televiziyası vasitəsilə yayım Türkiyənin bütün ərazisini əhatə edir. Radio və Televiziya Ali Şurası (RTÜK) telekanalların yayım məzmunlarına nəzarət edən hökumət orqanıdır. Dövriyyəsi ən populyar olan Posta, Hürriyət, Sözcü, Sabah və Habertürk qəzetləridir.

İzmir şəhərində mətbuat azadlığına etiraz

Türk dram filmləri getdikcə Türkiyənin hüdudlarından kənarda da populyarlaşır və həm mənfəət, həm də ictimaiyyətlə əlaqələr baxımından ölkənin ən vacib ixracatlarından biridir. Son 10 ildə Yaxın Şərq televiziya bazarını ələ keçirdikdən sonra, 2016-cı ildə Cənubi və Mərkəzi Amerika ölkələrində də məşhurluq qazanmışdır. Türkiyə bu gün dünyanın ən böyük ikinci teleserial ixracatçısıdır.

Yeşilçam, türk film sənayesinin qədim və əhəmiyyətli filmlərindəndir. Osmanlı İmperiyasında sərgilənən ilk film 1896-cı ildə İstanbulda nümayiş olunan "La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi" olmuşdur. İlk türk istehsalı film isə "Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı" olmuşdur. Məşhur türk rejissorları arasında "Qızıl Palma Budağı", "Qızıl Ayı" mükafatlarına layiq görülən Nuri Bilgə Ceylan, Yılmaz Güney və Fərzan Özpətək və digərləri yer alır.

Qanuni müddəalara baxmayaraq, Türkiyədə mediya azadlığı 2010-cu ildən bəri davamlı olaraq pisləşmiş, 15 iyul 2016-cı ildə uğursuz çevriliş cəhdindən sonra bu səviyyə maksimuma çatmışdır. 2016-cı ilin dekabr ayına olan məlumatlara görə, Türkiyədə ən azı 81 jurnalist həbs həbs edilmiş, 100-dən çox xəbər mərkəzi bağlanmışdır. Freedom House Türkiyə mediyasını "Qeyri-azad" kimi qiymətləndirmişdir. İnternet senzurasına, 29 aprel 2017-ci il və 15 yanvar 2020-ci il arasında davam edən Vikipediya bloklanması da daxildir.

Mənbə

İstinadlar

Ethnologue: Ethnologue Languages of the World – Turkey, İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2017.
. Turkish Statistical Institute. 2020-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 mart 2018.
"Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015". Turkish Statistical Institute. İstifadə tarixi: 10 noyabr 2016.
↑ "World Economic Outlook Database, October 2019". IMF.org. International Monetary Fund. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2019.
"GINI index (World Bank estimate)". data.worldbank.org. World Bank. İstifadə tarixi: 8 mart 2019.
"2019 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2019. İstifadə tarixi: 9 dekabr 2019.
Zdanowski, Jerzy (2014). Middle Eastern Societies in the 20th Century. Cambridge Scholars Publishing. səh. 11. ISBN 978-1443869591. The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula.
National Geographic Atlas of the World (7th). Washington, D.C.: National Geographic Society. 1999. ISBN 0-7922-7528-4. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe … is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
"Istanbul is classified as Alpha- leading global city". Globalization and World Cities (GaWC) Research Network, Loughborough University. 13 aprel 2010. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
(PDF). KONDA Research and Consultancy. 2006. 15 February 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
↑ "Turkey". The World Factbook. Central Intelligence Agency. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
"Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot".
"The Ethnic Groups Of Turkey".
Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7.
Casson, Lionel (1977). "The Thracians" (PDF). The Metropolitan Museum of Art Bulletin. 35 (1): 2–6. doi:10.2307/3258667.
Gürpinar, D.; Gürpinar, Dogan (2013-10-17). Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860-1950. Springer. ISBN 978-1-137-33421-3.
Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser. The origins of the Ottoman Empire. səh. 33.
Masters, Bruce (2013-04-29). The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History (ingilis). Cambridge University Press. ISBN 9781107033634.
Masters, Bruce (2013-04-29). The Arabs of the Ottoman Empire, 1516-1918: A Social and Cultural History (ingilis). Cambridge University Press. ISBN 9781107033634.
"Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23". Encyclopædia Britannica. 2007. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
"International Organisations". http://www.mfa.gov.tr. 11 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 29 may 2018.
Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff. ISBN 3-933847-00-1, 9783933847003.
Günter Prinzing; Maciej Salamon (1999). Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996. Otto Harrassowitz Verlag. səh. 46. ISBN 978-3-447-04146-1. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
Henry Hoyle Howorth (2008). History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia. Cosimo, Inc. səh. 3. ISBN 978-1-60520-134-4. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
Öztürk, Özhan (2011). . Ankara: Genesis Yayınları. səh. 364. 29 may 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. ... Greek term Tourkoi first used for the Khazars in 568 AD. In addition in "De Administrando Imperio" Hungarians call Tourkoi too once known as Sabiroi ...
"Hattusha: the Hittite Capital". whc.unesco.org. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
"The Position of Anatolian" (PDF). 5 may 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 may 2013.
Balter, Michael (27 fevral 2004). "Search for the Indo-Europeans: Were Kurgan horsemen or Anatolian farmers responsible for creating and spreading the world's most far-flung language family?". Science. 303 (5662): 1323. doi:10.1126/science.303.5662.1323. PMID 14988549.
"The World's First Temple". Archaeology magazine. noyabr–dekabr 2008. səh. 23.
. Global Heritage Fund. 3 iyul 2012. 17 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
"Troy". ancient.eu. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
"Ziyaret Tepe – Turkey Archaeological Dig Site". uakron.edu. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2010.
"Assyrian Identity in Ancient Times And Today'" (PDF). İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2010.
The Metropolitan Museum of Art, New York (oktyabr 2000). "Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in Timeline of Art History.". New York: The Metropolitan Museum of Art. 10 sentyabr 2006 tarixində . İstifadə tarixi: 21 dekabr 2006.
Roux, Georges. Ancient Iraq. səh. 314.
Hagia Sophia // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 2 fevral 2017.
"Acts 11:26 and when he found him, he brought him back to Antioch. So for a full year they met together with the church and taught large numbers of people. The disciples were first called Christians at Antioch". biblehub.com.
Biblika Ensiklopediyası, Bur. I, səh. 186 (p. 125 of 612 in online .pdf formatda).
Daniel C. Waugh (2004). "Constantinople/Istanbul". University of Washington, Seattle, Washington. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2006.
Maas, Michael (2015). The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02175-4.
D.M. Lewis; John Boardman (1994). The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press. səh. 444. ISBN 978-0-521-23348-4. İstifadə tarixi: 7 aprel 2013.
Theo van den Hout (2011). The Elements of Hittite. Cambridge University Press. səh. 1. ISBN 978-1-139-50178-1. İstifadə tarixi: 24 mart 2013.
Joseph Roisman, Ian Worthington. "A companion to Ancient Macedonia" John Wiley & Sons, 2011. ISBN 1-4443-5163-X pp. 135–138, 343
Hooker, Richard (6 iyun 1999). "Ancient Greece: The Persian Wars". Vaşinqton Ştat Universiteti. 20 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 dekabr 2006.
Metropol muzeyi (oktyabr 2000). "Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C. – 1 A.D. in Timeline of Art History.". Nyu-York: Metropol İncəsənət Muzeyi. 14 dekabr 2006 tarixində . İstifadə tarixi: 21 dekabr 2006.
"The Seljuk Turks". peter.mackenzie.org. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
Davison, Roderic H. (2013). Essays in Ottoman and Turkish History, 1774–1923: The Impact of the West. University of Texas Press. 3–5. ISBN 978-0-292-75894-0.
Katherine Swynford Lambton, Ann; Lewis, Bernard, eds. (1977). The Cambridge history of Islam (Reprint.). Cambridge: Cambridge Univ. Press. səh. 233. ISBN 978-0-521-29135-4.
Craig S. Davis. "The Middle East For Dummies" ISBN 0-7645-5483-2 səh. 66
Thomas Spencer Baynes. "The Encyclopædia Britannica: Latest Edition. A Dictionary of Arts, Sciences and General Literature, Volume 23". Verner, 1902
Əminə Fətvacı, "Picturing History at the Ottoman Court" səh. 18
Simons, Marlise (22 avqust 1993). "Center of Ottoman Power". New York Times. İstifadə tarixi: 4 iyun 2009.
"Dolmabahce Palace". dolmabahcepalace.com. İstifadə tarixi: 4 avqust 2014.
Faroqhi, Suraiya (1994). Crisis and Change, 1590–1699 // In İnalcık, Halil; Donald Quataert (eds.). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. 2. Cambridge University Press. səh. 507. ISBN 978-0-521-57456-3.
Stanford J. Shaw (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. 1. Cambridge University Press. səh. 213. ISBN 978-0-521-29163-7. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.
Palabiyik, Hamit, Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age, (Ankara, 2008), 84.
Ismail Hakki Goksoy. Ottoman-Aceh Relations According to the Turkish Sources (PDF). 19 yanvar 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 dekabr 2018.
"Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950". İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.
Niall Ferguson (2 yanvar 2008). "An Ottoman warning for indebted America". Financial Times. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2016.
Todorova, Maria (2009). Imagining the Balkans. Oxford University Press. səh. 175. ISBN 978-0-19-972838-1. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.
Mann, Michael (2005). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. səh. 118. ISBN 978-0-521-53854-1. İstifadə tarixi: 28 fevral 2013.
"Collapse of the Ottoman Empire, 1918–1920". nzhistory.net.nz. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
"Why Turkey hasn't forgotten about the First World War". britishcouncil.org. İstifadə tarixi: 1 fevral 2017.
Isa Blumi (2013). . Bloomsbury Academic. ISBN 9781472515360. 2020-12-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-18.
Armenian Genocide // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 23 aprel 2015.
"Fact Sheet: Armenian Genocide". University of Michigan. 21 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2010.
Freedman, Jeri (2009). The Armenian genocide (1st). New York: Rosen Pub. Group. ISBN 978-1-4042-1825-3.
Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, səh. 19. ISBN 0-313-34642-9.
Raziye Akkoç (15 oktyabr 2015). "ECHR: Why Turkey won't talk about the Armenian genocide". The Daily Telegraph. İstifadə tarixi: 28 may 2016.
Donald Bloxham (2005). The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, And the Destruction of the Ottoman Armenians. Oxford University Press. səh. 150. ISBN 978-0-19-927356-0. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
Levene, Mark (Winter 1998). "Creating a Modern 'Zone of Genocide': The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923". Holocaust and Genocide Studies. 12 (3): 393–433. doi:10.1093/hgs/12.3.393.
Ferguson, Niall (2007). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. Penguin Group. səh. 180. ISBN 978-0-14-311239-6.
"The Treaty of Sèvres, 1920". Harold B. Library, Brigham Young University.
↑ Mango, Andrew (2000). Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Overlook. səh. lxxviii. ISBN 978-1-58567-011-6.
Heper, Criss, Metin, Nur Bilge (2009). Historical Dictionary of Turkey. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6281-4.
Axiarlis, Evangelia (2014). Political Islam and the Secular State in Turkey: Democracy, Reform and the Justice and Development Party. I.B. Tauris. səh. 11.
Clogg, Richard (2002). A Concise History of Greece. Cambridge University Press. səh. 101. ISBN 978-0-521-00479-4. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
"Turkey holds first election that allows women to vote". OUPblog. 6 fevral 2012.
Gerhard Bowering; Patricia Crone; Wadad Kadi; Devin J. Stewart; Muhammad Qasim Zaman; Mahan Mirza (2012). The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. Princeton University Press. səh. 49. ISBN 978-1-4008-3855-4. İstifadə tarixi: 14 avqust 2013. Following the revolution, Mustafa Kemal became an important figure in the military ranks of the Ottoman Committee of Union and Progress (CUP) as a protégé ... Although the sultanate had already been abolished in November 1922, the republic was founded in October 1923. ... ambitious reform programme aimed at the creation of a modern, secular state and the construction of a new identity for its citizens.
League of Nations Treaty Series, bur. 173, səh. 214–241.
"UN Cyprus Talks". United Nations. İstifadə tarixi: 1 fevral 2017.
Hassan, Mona (2017-01-10). Longing for the Lost Caliphate: A Transregional History. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-8371-4.
Soner Çağaptay (2002). "Reconfiguring the Turkish nation in the 1930s". Nationalism and Ethnic Politics, 8:2. Yale University. 67–82. doi:10.1080/13537110208428662.
. United Nations. 3 iyul 2006. 17 yanvar 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2006.
"Members and partners". OECD. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
"KIBRIS MESELESİNİN TARİHÇESİ, BM MÜZAKERELERİNİN BAŞLANGICI". T.C. Dışişleri Bakanlığı. İstifadə tarixi: 18 may 2020.
"KIBRIS SORUNU'NUN KISA TARİHÇESİ VE GÜNÜMÜZ". Atatürkçü Düşünce Derneği (türk). İstifadə tarixi: 18 may 2020.
Hale, William Mathew (1994). Turkish Politics and the Military. Routledge. 161, 215, 246. ISBN 978-0-415-02455-6.
Arsu, Sebsem (12 aprel 2012). "Turkish Military Leaders Held for Role in '97 Coup". The New York Times. İstifadə tarixi: 11 avqust 2014.
Uslu, Nasuh (2003). The Cyprus question as an issue of Turkish foreign policy and Turkish-American relations, 1959–2003. Nova Publishers. səh. 119. ISBN 978-1-59033-847-6. İstifadə tarixi: 16 avqust 2011.
"Timeline: Cyprus". BBC. 12 dekabr 2006. İstifadə tarixi: 25 dekabr 2006.
Mullen, Jethro; Cullinane, Susannah (4 iyun 2013). "What's driving unrest and protests in Turkey?". CNN. İstifadə tarixi: 6 iyun 2013.
Cunningham, Erin; Sly, Liz; Karatas, Zeynep (16 iyul 2016). "Turkey rounds up thousands of suspected participants in coup attempt". The Washington Post. İstifadə tarixi: 17 iyul 2016.
Hansen, Suzy (13 aprel 2017). "Inside Turkey's Purge". The New York Times. İstifadə tarixi: 6 may 2017.
"Turkey Purge". turkeypurge.com. İstifadə tarixi: 6 may 2017.
"Pence heads to Turkey as Erdogan rejects calls for ceasefire in Syria". Deutsche Welle. 16 oktyabr 2019.
"Full Text: Memorandum of Understanding between Turkey and Russia on northern Syria". The Defense Post. 22 oktyabr 2019.
"Turkey not resuming military operation in northeast Syria: security source". Reuters. 25 noyabr 2019 – www.reuters.com vasitəsilə.
"Recep Tayyip the First: Erdogan inaugurates a new political era in Turkey". The Economist. 28 iyun 2018.
"Yeni hükümet ve yeni Türkiye siyaseti". www.kurdistan24.net. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
"2018 yılı Türkiye siyaseti açısından adeta bir fırtına gibi geçti". www.sozcu.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
"Türkiye siyaseti üzerine elinde belgelerle konuşan' oluşum: Doğruluk Payı". Boğaziçi Universiteti. 10 yanvar 2019. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
Chris Morris (22 iyun 2018). "Turkey elections: How powerful will the next Turkish president be?". BBC News. BBC.
Turkish Directorate General of Press and Information (17 oktyabr 2001). "Turkish Constitution". Turkish Prime Minister's Office. 3 fevral 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 16 dekabr 2006.
"Temyiz nedir? Temyiz başvuru süresi nedir?". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
"Tarihçe". T.C. Yargıtay Başkanlığı. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
Şafak, Yeni (21 fevral 2013). "Yüksek mahkeme karmaşasına çözüm Temyiz Mahkemesi". Yeni Şafak (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
"Euro court backs Turkey Islamist ban". BBC. 31 iyul 2001. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.
"Turkey's Kurd party ban criticised". BBC. 14 mart 2003. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.
Turkish Directorate General of Press and Information (24 avqust 2004). "Political Structure of Turkey". Turkish Prime Minister's Office. 3 fevral 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.
Kate Fleet; Suraiya Faroqhi; Reşat Kasaba (2008). The Cambridge History of Turkey. Cambridge University Press. 357–358. ISBN 978-0-521-62096-3. İstifadə tarixi: 13 iyun 2013.
"Turkey quickly sliding into authoritarian rule after move to increase Erdogan's powers". The Independent. 30 dekabr 2016. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2017.
Chan, Sewell (9 yanvar 2017). "Turkey's Parliament Starts Debate on Expansion of President's Powers". The New York Times. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2017.
Dombey, Daniel. "Turkey's Erdogan lurches toward authoritarianism". Financial Times. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2017.
Board, The Editorial (1 noyabr 2016). "Can Turkey's Democracy Survive President Erdogan?". The New York Times. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2017.
Braun, Stefan (28 fevral 2017). "Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie". Sueddeutsche.de (alman). Süddeutsche Zeitung. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.
. Die Zeit. 1 mart 2017. 4 mart 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.
"Türkei: Europarat warnt vor drohender Autokratie" (alman). Tagesschau. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.
. Washington Post. 5 May 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 May 2017.
"Turkey referendum: Erdogan declares victory". CNN. İstifadə tarixi: 2 May 2017.
"Turkish constitutional referendum: TRexit from parliamentary democracy?". euronews.com. İstifadə tarixi: 14 mart 2017.
"Turkey constitutional changes: what are they, how did they come about and how are they different?". independent.co.uk. 21 yanvar 2017. İstifadə tarixi: 28 mart 2017.
"Human rights in Turkey: still a long way to go to meet accession criteria". European Parliament Human Rights committee. 26 oktyabr 2010. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
↑ "European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011". Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.
↑ "Annual report" (PDF) (The European Court of Human Rights). 2014. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.
McKiernan, Kevin (2006). The Kurds: A People in Search of Their Homeland (1st). New York: St. Martin's Press. səh. 130. ISBN 978-0-312-32546-6.
Neuberger, Benyamin (2014). Bengio, Ofra (ed.). Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland. [S.l.]: Univ of Texas Press. səh. 27. ISBN 978-0-292-75813-1.
Eder, Mine (2016). Turkey // In Lust, Ellen (ed.). The Middle East (14). CQ Press. ISBN 978-1-5063-2930-7. The Turkish military responded with a ferocious counterinsurgency campaign that led to the deaths of nearly 40,000 people, most of them Turkish Kurdish civilians, and the displacement of more than three million Kurds from southeastern Turkey.
"Damning evidence of war crimes by Turkish forces and allies in Syria". Amnesty International. 18 oktyabr 2019.
Zürcher, Erik J. (2004). Turkey A Modern History, Revised Edition. I.B.Tauris. səh. 263. ISBN 978-1-85043-399-6.
"Lice'nin Fis köyünde PKK'nın kuruluşunu kutladılar". Hürriyet Daily News. 27 noyabr 2014. İstifadə tarixi: 2 iyul 2015.
"Turkish court orders release of journalists during their trial". Reuters. 9 mart 2018.
White, Paul (2015). The PKK: Coming Down from the Mountains (ingilis). Zed Books Ltd. ISBN 978-1-78360-040-3. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
Stanton, Jessica A. (2016). Violence and Restraint in Civil War: Civilian Targeting in the Shadow of International Law (ingilis). Cambridge University Press. səh. 217. ISBN 978-1-107-06910-7. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
France-Presse, Agence (2 fevral 2016). "Turkish lecturer to be put on trial for posing exam question on PKK leader". The Guardian. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
"Ever closer to independence". The Economist. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
"The European Court of Human Rights: Case of Benzer and others v. Turkey" (PDF) (Procedure). 24 mart 2014: 3.
"The prohibition of torture" (PDF) (Torturing). 2003: 11, 13. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.
Human Rights Watch. Human Rights Watch. 1998. səh. 7.
Gunes, Cengiz; Zeydanlioğlu, Welat (2014). The Kurdish question in Turkey : new perspectives on violence, representation, and reconciliation. Hoboken, NJ: Taylor and Francis. səh. 98. ISBN 978-1-135-14063-2.
"Police arrest and assistance of a lawyer" (PDF).
"Justice Comes from European Court for a Kurdish Journalist". İstifadə tarixi: 1 yanvar 2016.
"Turkey orders 70 army officers detained over Gulen links – CNN Turk". Reuters. 29 mart 2018.
"Turkey arrests German for spreading Kurdish propaganda: Anadolu". Reuters. 25 iyul 2018.
Trew, Bel (18 oktyabr 2019). "Turkey faces scrutiny over alleged use of chemical weapons on children in Syria". The Independent.
Haddad, Tareq (18 oktyabr 2019). "Turkey accused of war crimes after suspected white phosphorus use against civilian Kurds in Syria". Newsweek.

September 04, 2021

[Ethnologue-1] Ethnologue: Ethnologue Languages of the World – Turkey, İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2017.

[The_Results_of_Address_Based_Population_Registration_System,_2019-2] . Turkish Statistical Institute. 2020-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 mart 2018.

[Population_density_in_Turkey-3] "Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015". Turkish Statistical Institute. İstifadə tarixi: 10 noyabr 2016.

[IMF-WEO-4] "World Economic Outlook Database, October 2019". IMF.org. International Monetary Fund. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2019.

[wb-gini-5] "GINI index (World Bank estimate)". data.worldbank.org. World Bank. İstifadə tarixi: 8 mart 2019.

[HDI-6] "2019 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2019. İstifadə tarixi: 9 dekabr 2019.

[7] Zdanowski, Jerzy (2014). Middle Eastern Societies in the 20th Century. Cambridge Scholars Publishing. səh. 11. ISBN 978-1443869591. The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula.

[NatlGeoAtlas2-8] National Geographic Atlas of the World (7th). Washington, D.C.: National Geographic Society. 1999. ISBN 0-7922-7528-4. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe … is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."

[9] "Istanbul is classified as Alpha- leading global city". Globalization and World Cities (GaWC) Research Network, Loughborough University. 13 aprel 2010. İstifadə tarixi: 29 may 2018.

[konda2-10] (PDF). KONDA Research and Consultancy. 2006. 15 February 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 may 2018.

[cia2-11] "Turkey". The World Factbook. Central Intelligence Agency. İstifadə tarixi: 29 may 2018.

[12] "Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot".

[13] "The Ethnic Groups Of Turkey".

[katzner-14] Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7.

[MET-15] Casson, Lionel (1977). "The Thracians" (PDF). The Metropolitan Museum of Art Bulletin. 35 (1): 2–6. doi:10.2307/3258667.

[16] Gürpinar, D.; Gürpinar, Dogan (2013-10-17). Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860-1950. Springer. ISBN 978-1-137-33421-3.

[mfk&gl2-17] Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser. The origins of the Ottoman Empire. səh. 33.

[18] Masters, Bruce (2013-04-29). The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History (ingilis). Cambridge University Press. ISBN 9781107033634.

[19] Masters, Bruce (2013-04-29). The Arabs of the Ottoman Empire, 1516-1918: A Social and Cultural History (ingilis). Cambridge University Press. ISBN 9781107033634.

[Britannica-20] "Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23". Encyclopædia Britannica. 2007. İstifadə tarixi: 29 may 2018.

[ministryofforeign9-21] "International Organisations". http://www.mfa.gov.tr. 11 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 29 may 2018.

[22] Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff. ISBN 3-933847-00-1, 9783933847003.

[PrinzingSalamon19992-23] Günter Prinzing; Maciej Salamon (1999). Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996. Otto Harrassowitz Verlag. səh. 46. ISBN 978-3-447-04146-1. İstifadə tarixi: 29 may 2018.

[Howorth20082-24] Henry Hoyle Howorth (2008). History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia. Cosimo, Inc. səh. 3. ISBN 978-1-60520-134-4. İstifadə tarixi: 29 may 2018.

[25] Öztürk, Özhan (2011). . Ankara: Genesis Yayınları. səh. 364. 29 may 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. ... Greek term Tourkoi first used for the Khazars in 568 AD. In addition in "De Administrando Imperio" Hungarians call Tourkoi too once known as Sabiroi ...

[whcunesco-26] "Hattusha: the Hittite Capital". whc.unesco.org. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.

[UCLA-27] "The Position of Anatolian" (PDF). 5 may 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 may 2013.

[AnatoliaIndoEuropean-28] Balter, Michael (27 fevral 2004). "Search for the Indo-Europeans: Were Kurgan horsemen or Anatolian farmers responsible for creating and spreading the world's most far-flung language family?". Science. 303 (5662): 1323. doi:10.1126/science.303.5662.1323. PMID 14988549.

[ArchMag-29] "The World's First Temple". Archaeology magazine. noyabr–dekabr 2008. səh. 23.

[30] . Global Heritage Fund. 3 iyul 2012. 17 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.

[31] "Troy". ancient.eu. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.

[32] "Ziyaret Tepe – Turkey Archaeological Dig Site". uakron.edu. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2010.

[33] "Assyrian Identity in Ancient Times And Today'" (PDF). İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2010.

[TroyHittiteEmpirePhrygians-34] The Metropolitan Museum of Art, New York (oktyabr 2000). "Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in Timeline of Art History.". New York: The Metropolitan Museum of Art. 10 sentyabr 2006 tarixində . İstifadə tarixi: 21 dekabr 2006.

[35] Roux, Georges. Ancient Iraq. səh. 314.

[36] Hagia Sophia // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 2 fevral 2017.

[37] "Acts 11:26 and when he found him, he brought him back to Antioch. So for a full year they met together with the church and taught large numbers of people. The disciples were first called Christians at Antioch". biblehub.com.

[38] Biblika Ensiklopediyası, Bur. I, səh. 186 (p. 125 of 612 in online .pdf formatda).

[39] Daniel C. Waugh (2004). "Constantinople/Istanbul". University of Washington, Seattle, Washington. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2006.

[40] Maas, Michael (2015). The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02175-4.

[LewisBoardman1994-41] D.M. Lewis; John Boardman (1994). The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press. səh. 444. ISBN 978-0-521-23348-4. İstifadə tarixi: 7 aprel 2013.

[Hout2011-42] Theo van den Hout (2011). The Elements of Hittite. Cambridge University Press. səh. 1. ISBN 978-1-139-50178-1. İstifadə tarixi: 24 mart 2013.

[A_companion_to_Ancient_Macedonia-43] Joseph Roisman, Ian Worthington. "A companion to Ancient Macedonia" John Wiley & Sons, 2011. ISBN 1-4443-5163-X pp. 135–138, 343

[PersiansInAsiaMinor-44] Hooker, Richard (6 iyun 1999). "Ancient Greece: The Persian Wars". Vaşinqton Ştat Universiteti. 20 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 dekabr 2006.

[AlexanderToRome-45] Metropol muzeyi (oktyabr 2000). "Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C. – 1 A.D. in Timeline of Art History.". Nyu-York: Metropol İncəsənət Muzeyi. 14 dekabr 2006 tarixində . İstifadə tarixi: 21 dekabr 2006.

[peter.mackenzie.org-46] "The Seljuk Turks". peter.mackenzie.org. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.

[47] Davison, Roderic H. (2013). Essays in Ottoman and Turkish History, 1774–1923: The Impact of the West. University of Texas Press. 3–5. ISBN 978-0-292-75894-0.

[48] Katherine Swynford Lambton, Ann; Lewis, Bernard, eds. (1977). The Cambridge history of Islam (Reprint.). Cambridge: Cambridge Univ. Press. səh. 233. ISBN 978-0-521-29135-4.

[49] Craig S. Davis. "The Middle East For Dummies" ISBN 0-7645-5483-2 səh. 66

[50] Thomas Spencer Baynes. "The Encyclopædia Britannica: Latest Edition. A Dictionary of Arts, Sciences and General Literature, Volume 23". Verner, 1902

[51] Əminə Fətvacı, "Picturing History at the Ottoman Court" səh. 18

[nytimes-52] Simons, Marlise (22 avqust 1993). "Center of Ottoman Power". New York Times. İstifadə tarixi: 4 iyun 2009.

[dolmabahcepalace-53] "Dolmabahce Palace". dolmabahcepalace.com. İstifadə tarixi: 4 avqust 2014.

[54] Faroqhi, Suraiya (1994). Crisis and Change, 1590–1699 // In İnalcık, Halil; Donald Quataert (eds.). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. 2. Cambridge University Press. səh. 507. ISBN 978-0-521-57456-3.

[autogenerated1-55] Stanford J. Shaw (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. 1. Cambridge University Press. səh. 213. ISBN 978-0-521-29163-7. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.

[56] Palabiyik, Hamit, Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age, (Ankara, 2008), 84.

[57] Ismail Hakki Goksoy. Ottoman-Aceh Relations According to the Turkish Sources (PDF). 19 yanvar 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 dekabr 2018.

[OttoTurkVis-58] "Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950". İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.

[NiallFergusonFT-59] Niall Ferguson (2 yanvar 2008). "An Ottoman warning for indebted America". Financial Times. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2016.

[Illinois2009-60] Todorova, Maria (2009). Imagining the Balkans. Oxford University Press. səh. 175. ISBN 978-0-19-972838-1. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.

[61] Mann, Michael (2005). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. səh. 118. ISBN 978-0-521-53854-1. İstifadə tarixi: 28 fevral 2013.

[nzhistory.net.nz-62] "Collapse of the Ottoman Empire, 1918–1920". nzhistory.net.nz. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.

[britishcouncil.org1-63] "Why Turkey hasn't forgotten about the First World War". britishcouncil.org. İstifadə tarixi: 1 fevral 2017.

[64] Isa Blumi (2013). . Bloomsbury Academic. ISBN 9781472515360. 2020-12-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-18.

[65] Armenian Genocide // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 23 aprel 2015.

[66] "Fact Sheet: Armenian Genocide". University of Michigan. 21 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2010.

[67] Freedman, Jeri (2009). The Armenian genocide (1st). New York: Rosen Pub. Group. ISBN 978-1-4042-1825-3.

[68] Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, səh. 19. ISBN 0-313-34642-9.

[69] Raziye Akkoç (15 oktyabr 2015). "ECHR: Why Turkey won't talk about the Armenian genocide". The Daily Telegraph. İstifadə tarixi: 28 may 2016.

[Bloxham2005-70] Donald Bloxham (2005). The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, And the Destruction of the Ottoman Armenians. Oxford University Press. səh. 150. ISBN 978-0-19-927356-0. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.

[Levene-71] Levene, Mark (Winter 1998). "Creating a Modern 'Zone of Genocide': The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923". Holocaust and Genocide Studies. 12 (3): 393–433. doi:10.1093/hgs/12.3.393.

[Ferguson-72] Ferguson, Niall (2007). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. Penguin Group. səh. 180. ISBN 978-0-14-311239-6.

[Treaty_of_Sèvres-73] "The Treaty of Sèvres, 1920". Harold B. Library, Brigham Young University.

[Atatürk-74] Mango, Andrew (2000). Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Overlook. səh. lxxviii. ISBN 978-1-58567-011-6.

[18sep1922-75] Heper, Criss, Metin, Nur Bilge (2009). Historical Dictionary of Turkey. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6281-4.

[76] Axiarlis, Evangelia (2014). Political Islam and the Secular State in Turkey: Democracy, Reform and the Justice and Development Party. I.B. Tauris. səh. 11.

[Clogg-77] Clogg, Richard (2002). A Concise History of Greece. Cambridge University Press. səh. 101. ISBN 978-0-521-00479-4. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.

[78] "Turkey holds first election that allows women to vote". OUPblog. 6 fevral 2012.

[BoweringCrone2012-79] Gerhard Bowering; Patricia Crone; Wadad Kadi; Devin J. Stewart; Muhammad Qasim Zaman; Mahan Mirza (2012). The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. Princeton University Press. səh. 49. ISBN 978-1-4008-3855-4. İstifadə tarixi: 14 avqust 2013. Following the revolution, Mustafa Kemal became an important figure in the military ranks of the Ottoman Committee of Union and Progress (CUP) as a protégé ... Although the sultanate had already been abolished in November 1922, the republic was founded in October 1923. ... ambitious reform programme aimed at the creation of a modern, secular state and the construction of a new identity for its citizens.

[80] League of Nations Treaty Series, bur. 173, səh. 214–241.

[81] "UN Cyprus Talks". United Nations. İstifadə tarixi: 1 fevral 2017.

[82] Hassan, Mona (2017-01-10). Longing for the Lost Caliphate: A Transregional History. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-8371-4.

[83] Soner Çağaptay (2002). "Reconfiguring the Turkish nation in the 1930s". Nationalism and Ethnic Politics, 8:2. Yale University. 67–82. doi:10.1080/13537110208428662.

[Turkey_UN-84] . United Nations. 3 iyul 2006. 17 yanvar 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2006.

[oecd.org-85] "Members and partners". OECD. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.

[86] "KIBRIS MESELESİNİN TARİHÇESİ, BM MÜZAKERELERİNİN BAŞLANGICI". T.C. Dışişleri Bakanlığı. İstifadə tarixi: 18 may 2020.

[87] "KIBRIS SORUNU'NUN KISA TARİHÇESİ VE GÜNÜMÜZ". Atatürkçü Düşünce Derneği (türk). İstifadə tarixi: 18 may 2020.

[TRPoliticsandMilitary-88] Hale, William Mathew (1994). Turkish Politics and the Military. Routledge. 161, 215, 246. ISBN 978-0-415-02455-6.

[89] Arsu, Sebsem (12 aprel 2012). "Turkish Military Leaders Held for Role in '97 Coup". The New York Times. İstifadə tarixi: 11 avqust 2014.

[Uslu2003-90] Uslu, Nasuh (2003). The Cyprus question as an issue of Turkish foreign policy and Turkish-American relations, 1959–2003. Nova Publishers. səh. 119. ISBN 978-1-59033-847-6. İstifadə tarixi: 16 avqust 2011.

[trnc-91] "Timeline: Cyprus". BBC. 12 dekabr 2006. İstifadə tarixi: 25 dekabr 2006.

[92] Mullen, Jethro; Cullinane, Susannah (4 iyun 2013). "What's driving unrest and protests in Turkey?". CNN. İstifadə tarixi: 6 iyun 2013.

[93] Cunningham, Erin; Sly, Liz; Karatas, Zeynep (16 iyul 2016). "Turkey rounds up thousands of suspected participants in coup attempt". The Washington Post. İstifadə tarixi: 17 iyul 2016.

[nytimes.comxx-94] Hansen, Suzy (13 aprel 2017). "Inside Turkey's Purge". The New York Times. İstifadə tarixi: 6 may 2017.

[turkeypurge.com-95] "Turkey Purge". turkeypurge.com. İstifadə tarixi: 6 may 2017.

[96] "Pence heads to Turkey as Erdogan rejects calls for ceasefire in Syria". Deutsche Welle. 16 oktyabr 2019.

[97] "Full Text: Memorandum of Understanding between Turkey and Russia on northern Syria". The Defense Post. 22 oktyabr 2019.

[98] "Turkey not resuming military operation in northeast Syria: security source". Reuters. 25 noyabr 2019 – www.reuters.com vasitəsilə.

[EconPres2018-99] "Recep Tayyip the First: Erdogan inaugurates a new political era in Turkey". The Economist. 28 iyun 2018.

[100] "Yeni hükümet ve yeni Türkiye siyaseti". www.kurdistan24.net. İstifadə tarixi: 16 may 2020.

[101] "2018 yılı Türkiye siyaseti açısından adeta bir fırtına gibi geçti". www.sozcu.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.

[102] "Türkiye siyaseti üzerine elinde belgelerle konuşan' oluşum: Doğruluk Payı". Boğaziçi Universiteti. 10 yanvar 2019. İstifadə tarixi: 16 may 2020.

[103] Chris Morris (22 iyun 2018). "Turkey elections: How powerful will the next Turkish president be?". BBC News. BBC.

[TR_Constit-104] Turkish Directorate General of Press and Information (17 oktyabr 2001). "Turkish Constitution". Turkish Prime Minister's Office. 3 fevral 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 16 dekabr 2006.

[105] "Temyiz nedir? Temyiz başvuru süresi nedir?". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.

[106] "Tarihçe". T.C. Yargıtay Başkanlığı. İstifadə tarixi: 16 may 2020.

[107] Şafak, Yeni (21 fevral 2013). "Yüksek mahkeme karmaşasına çözüm Temyiz Mahkemesi". Yeni Şafak (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.

[108] "Euro court backs Turkey Islamist ban". BBC. 31 iyul 2001. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.

[109] "Turkey's Kurd party ban criticised". BBC. 14 mart 2003. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.

[BYEGM_TrPolSys-110] Turkish Directorate General of Press and Information (24 avqust 2004). "Political Structure of Turkey". Turkish Prime Minister's Office. 3 fevral 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.

[FleetFaroqhi2008p357-111] Kate Fleet; Suraiya Faroqhi; Reşat Kasaba (2008). The Cambridge History of Turkey. Cambridge University Press. 357–358. ISBN 978-0-521-62096-3. İstifadə tarixi: 13 iyun 2013.

[112] "Turkey quickly sliding into authoritarian rule after move to increase Erdogan's powers". The Independent. 30 dekabr 2016. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2017.

[113] Chan, Sewell (9 yanvar 2017). "Turkey's Parliament Starts Debate on Expansion of President's Powers". The New York Times. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2017.

[114] Dombey, Daniel. "Turkey's Erdogan lurches toward authoritarianism". Financial Times. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2017.

[115] Board, The Editorial (1 noyabr 2016). "Can Turkey's Democracy Survive President Erdogan?". The New York Times. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2017.

[116] Braun, Stefan (28 fevral 2017). "Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie". Sueddeutsche.de (alman). Süddeutsche Zeitung. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.

[117] . Die Zeit. 1 mart 2017. 4 mart 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.

[118] "Türkei: Europarat warnt vor drohender Autokratie" (alman). Tagesschau. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.

[119] . Washington Post. 5 May 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 May 2017.

[120] "Turkey referendum: Erdogan declares victory". CNN. İstifadə tarixi: 2 May 2017.

[euronewsreferendum-121] "Turkish constitutional referendum: TRexit from parliamentary democracy?". euronews.com. İstifadə tarixi: 14 mart 2017.

[independent.co.ukx-122] "Turkey constitutional changes: what are they, how did they come about and how are they different?". independent.co.uk. 21 yanvar 2017. İstifadə tarixi: 28 mart 2017.

[123] "Human rights in Turkey: still a long way to go to meet accession criteria". European Parliament Human Rights committee. 26 oktyabr 2010. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.

[ETCHR1-124] "European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011". Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.

[AnnualETCHR-125] "Annual report" (PDF) (The European Court of Human Rights). 2014. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.

[126] McKiernan, Kevin (2006). The Kurds: A People in Search of Their Homeland (1st). New York: St. Martin's Press. səh. 130. ISBN 978-0-312-32546-6.

[127] Neuberger, Benyamin (2014). Bengio, Ofra (ed.). Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland. [S.l.]: Univ of Texas Press. səh. 27. ISBN 978-0-292-75813-1.

[128] Eder, Mine (2016). Turkey // In Lust, Ellen (ed.). The Middle East (14). CQ Press. ISBN 978-1-5063-2930-7. The Turkish military responded with a ferocious counterinsurgency campaign that led to the deaths of nearly 40,000 people, most of them Turkish Kurdish civilians, and the displacement of more than three million Kurds from southeastern Turkey.

[amnesty1-129] "Damning evidence of war crimes by Turkish forces and allies in Syria". Amnesty International. 18 oktyabr 2019.

[130] Zürcher, Erik J. (2004). Turkey A Modern History, Revised Edition. I.B.Tauris. səh. 263. ISBN 978-1-85043-399-6.

[131] "Lice'nin Fis köyünde PKK'nın kuruluşunu kutladılar". Hürriyet Daily News. 27 noyabr 2014. İstifadə tarixi: 2 iyul 2015.

[132] "Turkish court orders release of journalists during their trial". Reuters. 9 mart 2018.

[133] White, Paul (2015). The PKK: Coming Down from the Mountains (ingilis). Zed Books Ltd. ISBN 978-1-78360-040-3. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.

[134] Stanton, Jessica A. (2016). Violence and Restraint in Civil War: Civilian Targeting in the Shadow of International Law (ingilis). Cambridge University Press. səh. 217. ISBN 978-1-107-06910-7. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.

[135] France-Presse, Agence (2 fevral 2016). "Turkish lecturer to be put on trial for posing exam question on PKK leader". The Guardian. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.

[136] "Ever closer to independence". The Economist. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.

[hum1-137] "The European Court of Human Rights: Case of Benzer and others v. Turkey" (PDF) (Procedure). 24 mart 2014: 3.

[tort1-138] "The prohibition of torture" (PDF) (Torturing). 2003: 11, 13. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.

[139] Human Rights Watch. Human Rights Watch. 1998. səh. 7.

[140] Gunes, Cengiz; Zeydanlioğlu, Welat (2014). The Kurdish question in Turkey : new perspectives on violence, representation, and reconciliation. Hoboken, NJ: Taylor and Francis. səh. 98. ISBN 978-1-135-14063-2.

[141] "Police arrest and assistance of a lawyer" (PDF).

[142] "Justice Comes from European Court for a Kurdish Journalist". İstifadə tarixi: 1 yanvar 2016.

[143] "Turkey orders 70 army officers detained over Gulen links – CNN Turk". Reuters. 29 mart 2018.

[144] "Turkey arrests German for spreading Kurdish propaganda: Anadolu". Reuters. 25 iyul 2018.

[tfsoa-145] Trew, Bel (18 oktyabr 2019). "Turkey faces scrutiny over alleged use of chemical weapons on children in Syria". The Independent.

[taowc-146] Haddad, Tareq (18 oktyabr 2019). "Turkey accused of war crimes after suspected white phosphorus use against civilian Kurds in Syria". Newsweek.

Etimologiya

Tarix

Eramızdan əvvəl və Şərqi Frakiya

Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası

Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası

Türkiyə Respublikası

Siyasət

İnsan haqqları

Hüquq

Xarici əlaqələr

Ordu

İnzibati bölgü

Coğrafiya

Biomüxtəliflilik

İqlim

Demoqrafiya

Səhiyyə

Təhsil

Din

İqtisadiyyat

İqtisadiyyat tarixi

İnfrastruktur

Elm və texnologiya

Turizm

Mədəniyyət

Təsviri incəsənət

Ədəbiyyat və tamaşa

Musiqi və rəqs

Memarlıq

Mətbəx

İdman

Mediya

Mənbə

İstinadlar

ne axtarsan burda