Dolmabağça sarayı

Dolmabağça Sarayı — Türkiyə Cümhuriyyətinin İstanbul şəhərində, Mərmərə dənizindən Boğaziçinə gedən yolda, dənizin sol sahilində Üsküdar məhəlləsinin qarşısında yerləşən tarixi saray.

Dolmabağça Sarayı
Dolmabahçe Sarayı
41°02′22″ şm. e. 29°00′06″ ş. u.
Ölkə	Türkiyə
Status	muzey
Şəhər	İstanbul
Yerləşir	Beşiktaş
Memar	Garabet Balyan, Nigoğos Balyan
Sifarişçi	I Əbdülməcid
Tikilmə tarixi	İnşası: 28 oktyabr 1886 Bərpası: 1938, 1984–1986, 2011–2012
Üslubu	Barokko
Vəziyyəti	Muzey kimi fəaliyyət göstərir
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

 

Mabeyn Binasının bağça tərəfdən görünüşü

Bu gün Dolmabağça sarayının yerləşdiyi ərazi XVII əsrdə Osmanlı donanmasının gəmilərinin saxlandığı limanlardan biri idi. Ənənəvi dənizçilik şənliklərinin təşkil edildiyi bu liman bir müddət sonra bataqlığa dönmüşdü. XVII əsrdə doldurulmasına başlanan bu liman Osmanlı padşahlarının əyləndikləri və istirahət etdikləri bir bağça kimi istifadə edilməyə başlandı. Bu bağçada uzun tarixi zaman ərzində inşa edilmiş köşklər və qəsrlər kompleksi bir müddət Beşiktaş Sahilsarayı adıyla tanınmışdı.

XVIII əsrin II yarısına doğru, Türkiyə memarlığında qərb təsirləri görünməyə başlamış və "Türk rokkokosu" deyilən memarlıq üslubu, yenə qərb ölkələrinin təsiri ilə tikilən barokko üslublu köşklər, qəsr və saraylar inşa edilməyə başlanmışdır. III Səlim Boğaziçində qərb memarlıq üslublarında ilk binaları inşa etdirən padşahdır. O. Memar Antoine Ignace Mellinqə Beşiktaş sarayında bir qəsr inşa etdirmiş, lazım bildiyi digər tikililəri də genişlətmişdir. II Mahmud Topqapı sarayından başqa, Bəylərbəyi və Çırağan bağçalarında iki böyük saray inşa etdirmişdir. Bu dövrdə Yeni Saray (Topqapı sarayı) rəsmən olmasa belə tərk edilmiş sayılırdı. Bəylərbəyindəki saray, Ortaköydəki mərmər sütunlu Çırağan sarayı, köhnə Beşiktaş sarayı ilə Dolmabağçadakı qəsrlər II Mahmudun fəsillərə görə dəyişən iqamətgahlarıydı. Sultan Əbdülməcid də atası kimi Topqapı sarayına çox etibar etmir, orada yalnız bir neçə soyuq qış ayını keçirirdi. Onun qırxdan çox övladının demək olar ki hamısı Boğaziçi saraylarında dünyaya gəlmişdir.

Əbdülməcid köhnə Beşiktaş sarayında bir müddət yaşadıqdan sonra, o zamana qədər üstünlük verilən klassik Osmanlı sarayları yerinə, iqamətgah, səfirlik, qonaq qəbulu və dövlət işlərinin idarəsi məqsədiylə Avropa saraylarına bənzər planlaşdırma və üslubda bir saray inşasına qərar verdi. Əbdülməcid digər şahzadələr kimi dərin təhsil almasa da, qərb ölkələrinə meyilli bir sultan idi. Qərb musiqisi və həyat tərzini sevən padşah, ayrıca fransız dilini də bilirdi.

 

1876-cı ildə Dolmabağça sarayında ilk Osmanlı Parlamentinin açılış mərasimi.

İki yüz il əvvəl dənizdən əldə edilmiş torpağın yenidən boşaldılması üçün vaxtilə bu günkü Dolmabağça sarayının yerində olan köşklərin nə zaman uçurulması bəlli deyil. Lakin Dolmabağça sarayının inşasına 1842–ci ildə başlandığı güman edilir. Bununla belə, həmin dövrdə inşaat ərazisinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq ətrafdakı tarla və məzarlıq ərazilərinin də alınması haqqında məlumatlar vardır. İnşaat işlərinin bitmə tarixi müxtəlif qaynaqlarda fərqli tarixlərlə qeyd edilmişdir. Lakin 1853–cü ildə inşaat ərazisini gəzən bir fransızın söylədiklərindən, həmin tarixdə sarayın bəzək işlərinin hələ tamamlanmadığı, mebellərinin yerləşdirilmədiyi anlaşılır. Sultan I Əbdülməcid tərəfindən inşa etdirilən sarayın ərazisi İstanbul boğazının Avropa sahilində 600 metr ərazini əhatə etməkdədir. Saray müxtəlif Avropa memarlıq üslublarından istifadə edilməklə 1843–1855–ci illərdə erməni Karapet Əmir Balayan və oğlu Niqokos Balayan tərəfindən inşa edilmişdir. 1855–ci ildə inşası tamamlanan Dolmabağça sarayının açılış mərasimi ruslar və türklər arasında bağlanan Paris müqaviləsindən (30 mart 1856) sonra olmuşdur. 7 şəvval 1272 (11 iyun) tarixli "Ceride-i Havadis" adlı qazetdə, sarayın 7 iyun 1856–cı ildə rəsmən açılması haqqında xəbər verilmişdir.

Sultan Əbdülməcidin hakimiyyəti dövründə sarayın 3 milyon kisə qızıl miqdarında olan borcu Maliyyə Xəzinəsinə dövr edilincə, xəzinə çətin vəziyyətə düşmüş, aylıqları ayın əvvəlli yerinə ortalarında, daha sonra isə üç-dörd aydan bir ödəməyə məcbur olmuşdur. İnşası 5.000.000 qızıl pula başa gələn Dolmabağça sarayında Sultan Əbdülməcid cəmi altı ay yaşamışdır.

 

 

* Dolmabağça sarayının hərəmxana hissəsində sonradan yerləşdirilmiş Atatürkün iş otağı.
* Atatürkün Dolmabağça sarayında dünyasını dəyişdiyi yatağı

 

Mustafa Kamal Atatürk və Kral VIII Eduard Dolmabağça sarayında, 4 sentyabr, 1936.

İqtisadiyyatın iflasa uğradığı bir vaxta taxta çıxan Sultan Əbdüləzizin hakimiyyəti dövründə sarayın xərcləri ən yüksək səviyyəyə çatmışdır. 5.320 insanın işlədiyi sarayda illik xərc 2.000.000 strelinqə bərabər idi. Sultan Əbdüləzizin ölən qardaşı qədər qərbə vurğunluğu yox idi. Alaturka bir həyat tərzinə üstünük verən padşah daha çox pəhləvan güləşləri və xoruz döyüşlərinə maraq göstərirdi. Saray Əbdüləzizin hakimiyyətinin son dövrlərində müxtəlif siyasi hadisələrə, intriqalara, rüşvətlərə şahid olmuşdur. Bütün bunlar isə padşahın taxtdan endirilməsinə səbəb olmuşdur.

30 may 1876–cı ildə Sultan V Murad saraydakı otağından götürülərək Bab-ı Sərəsgərə aparılmış və orada onunçün andiçmə mərasimi keçirilmişdir. V Murad səltənət qayığı ilə Sirkəçidən Dolmabağçaya dönərkən, eyni saatda Sultan Əbdüləziz başqa bir qayıqla Topqapı sarayına köçürülməkdə idi. Saraya gətirilən V Murad üçün burda daha bir andiçmə mərasimi təşkil edilmişdir. V Muraddan sonra taxta çıxan II Əbdülhəmidin şərəfinə bütün şəhər işıqlandırılarkən, Dolmabağça sarayında yalnızca bir otaqda işıq yanırdı ki, həmin otaqda da padşah təzə konstitusiya üzərində işləyirdi. Davamlı olaraq sui–qəsddən şübhələnən padşah Dolmabağça sarayında yaşamaqdan imtina edərək Ulduz sarayına köçmüşdür. Beləcə bu padşah da sarayda yalnız 236 gün qalmışdı.

Böyük xərc çəkilərək inşa etdirilmiş saray, otuz üç il boyunca ildə iki dəfə Böyük Qəbul Otağında təşkil edilən ziyafətlər üçün istifadə edilmişdir. V Mehmedin hakimiyyəti dövründə sarayın işçilərinin sayı azaldılmış, ölkədə böyük hadisələrin baş verdiyi səkkiz il dövründə, sarayda çox az hadisə yaşanmışdır. Bu hadisələr 9 mart 1910–cu ildə doxsan nəfərə verilən bir ziyafət, eyni ilin 23 martında Serbiya kralı Petronun bir həftə müddətində davam edən ziyarəti, vəliəhd Maksın ziyarəti və Avstriya imperatoru Karl ilə imperatriça Zitanın şərəfinə təşkil edilmiş ziyafətdir. Yorğun və yaşlı padşahın vəfatı isə Dolmabağça sarayında yox, Ulduz sarayında olmuşdur. VI Mehmed adıyla taxta çıxan Vəhdətdin isə Ulduz sarayında yaşamağa üstünlük versə də, vətənini Dolmabağça sarayından tərk etmişdir.

 

Sarayın Qəbul Salonunun giriş qapısı

TBMM rəisi Qazi Mustafa Kamal tərəfindən imzalanmış teleqraf alan Əbdülməcid Əfəndi xəlifə elan edilmişdi. Yeni xəlifə TBMM-dən gələn heyəti Dolmabağça sarayında qəbul etmişdi. Xilafətin ləğv edilməsindən sonra isə Əbdülməcid Əfəndi, yaxınları ilə birgə Dolmabağça sarayını tərk etmişdir (1924). Boşalan saraya Atatürk üç il ərzində bir dəfə də gəlməmişdi. Lakin onun hakimiyyəti dövründə saray iki baxımdan önəm qazanmışdır: xarici qonaqların bu sarayda qəbul edilməsi və mədəniyyət, sənət baxımından saray qapılarının açılması. İran şahı Pəhləvi, İraq kralı Feysal, İordaniya kralı Abdulla, Əfqanıstan kralı Amanulla, xüsusi ziyarət üçün gələn İngiltərə kralı Edvard və Yuqoslaviya kralı Aleksandr Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən Dolmabağça sarayında qəbul edilmişdir. 27 iyul 1932–ci ildə Qəbul Otağında I Türk Tarix Konqresi açılmış, 1934–cü ildə I və II Türk Dil Qurultayları burda toplanmışdır. 1930–cu ildə sarayda "Alliance Internationale de Tourisme"in Avropa toplantısı təşkil edildikdən sonra saray turizm üçün açılmışdır.

Cümhuriyyət dövründə Atatürkün İstanbul səfərlərində iqamətgah kimi istifadə etdiyi sarayda yaşanan ən vacib hadisə, 10 noyabr 1938–ci ildə Atatürkün ölümüdür. Atatürk Dolmabağça sarayının 71 nömrəli otağında dünyasını dəyişmişdir. Sarayın Böyük Qəbul Otağında Atatürkün nəşi önündən son sayğı keçişi həyata keçirilmişdir. Saray Atatürkdən sonra prezidentliyi dövründə İsmət İnönü tərəfindən İstanbula gəlişləri zamanı istifadə edilmişdir. Ölkədə təkpartiyalı sistem qurulduqdan sonra saray, xarici qonaqları qəbul etmək üçün istifadə olunmuşdur.

1952–ci ildə Dolmabağça sarayı Millət Məclisi İdarə Amirliyinin təklifi ilə həftədə bir dəfə xalqın ziyarəti üçün açıq elan edilmişdir. 10 iyul 1964–cü ildə Millət Məclisi Rəhbərlik Divanının toplantısı ilə rəsmi açılış edilmiş, Millət Məclisi İdarə Amirliyinin 14 yanvar 1971–ci il tarixli qərarı ilə bir gizli xəbər səbəb göstərilərək bağlanmışdır. 25 noyabr 1979–cu ildə 554 saylı Millət Məclisi Başqanı qərarı ilə turizm üçün açılan Dolmabağça sarayı, həmin ilin 12 oktyabr tarixində yenə bir gizli məlumat səbəbindən başlanmışdır. İki ay sonra isə Millət Məclisi Başqanının telefon zəngi ilə təkrar turizm xidmətinə verilmişdir. MGK İcra Dairə Başqanlığının 16 noyabr 1981–ci il tarixli və 1.479 saylı qərarı ilə sarayı ziyarətçilər üçün təkrar qapatmış və bir ay sonra 1.750 saylı MGK Gənəl Sekretarlığının əmriylə açılmışdır.

Saat qülləsi, Məfruşət dairəsi, Quşluq, Hərəmxana və Vəliəhd dairəsi bağçalarında ziyarətçilərə kafe xidməti göstərən, hədiyyə satışı ilə məşğul olan obyektlər açılmış, bu ərazidə Kültür Tanıtım Mərkəzi tərəfindən hazırlanan milli sarayları tanıdan məlumat xarakterli kitabçalar, müxtəlf suvenirlər, Milli Saraylar Tablo Kolleksiyası, satışa çıxarılmışdır. Saray 1984–cü ildən bu günə kimi muzey kimi xidmət göstərməkdədir.

Memarlıq üslubu

 

Dolmabağça sarayında saat qülləsi

Avropa saraylarının memarlıq xüsusiyyətlərinə bənzədilərək inşa edilmiş Dolmabağça sarayına müxtəlif və fərqli üslubların xüsusiyyətləri tətbiq edildiyindən sarayın konkret hansısa üslubda olmasını söyləmək mümkün deyil. Böyük bir orta tikili ilə iki qanaddan ibarət planda, keçmişdə memarlıq baxımından praktik dəyəri olan hissələrə fərqli yanaşılaraq sırf bəzək elementi kimi baxılması diqqəti çəkir.

Dolmabağça sarayının özünəməxsus, müəyyən xüsusiyyətlərə malik bir memarlıq üslubu olmasa da, binada Fransız barokkosu, Alman rokkokosu, İngilis neoklassisizmi və İtalyan intibahı qarışıq şəkildə tətbiq edilmişdir. Saray binası çağdaşlaşma cəhdləri edən toplumun incəsənətdə də qərbin təsiri altında qalaraq, Osmanlı saray xüsusiyyətlərini də nəzərə alaraq, həmin dövrün sənət atmosferi çərçivəsində yaradılmış bir memarlıq əsəridir.

İnşaat xüsusiyyətləri

Dolmabağça sarayı 600 metr uzunluğunda mərmər özül üzərində inşa edilmişdir. Mabeyn binasından (bu gün Rəsm Heykəl Muzeyi) Vəliəhd binasına qədər olan məsafə 284 metrdir. Bu məsafənin ortasında yüksəkliyi ilə diqqət çəkən Mərasim (Müayədə) binası yerləşir.

Dolmabağça sarayı üç mərtəbəli və simmetrik planlıdır. Sarayın 285 otağı və 43 böyük salonu var. Sarayın təməlində fıstıq ağacı kötüklərindən istifadə edilmişdir. Dəniz tərəfdəki girişdən başqa, quruda da biri çox bəzəkli olmaqla iki abidəvi qapısı var. Baxımlı və gözəl bir bağçanın çevrələdiyi bu sahil sarayının ortasında, digər hissələrdən daha yüksək olan tədbir və bal salonu yerləşir. Böyük, 56 sütunlu qəbul salonu 750 işıqla işıqlandırılan, ingilis istehsalı olan və 36 metr yüksəklikdəki qübbədən asılan 4,5 tonluq müəzzəm büllur çilçırağı ilə ziyarətçilərin diqqətini çəkir.

 

Saray kompleksinin planı

Dünyadakı saraylar içərisində ən böyük bal salonu məhz Dolmabağça sarayındadır. Önəmli siyasi toplantılarda, təbrik və ballarda istifadə edilən bu salon, əvvəl döşəmənin altında olan və fırına bənzəyən bir sistem ilə isidilirdi. Sarayda istilik və elektrik sistemi 1910–1912–ci illərdə Sultan Mehmed Rəşadın hakimiyyəti dövründə qurulmuşdur. Sarayın altı hamamından, Salamlıq bölümündə olan hamam oymalı mərmər daşlarla bəzədilmişdir. Böyük salonun üst otaqları orkestr və diplomatlar üçün ayrılmışdır.

 

Sarayın qübbəsində fransız və italyan sənətkarlar tərəfindən işlənmiş naxışlar

Uzun dəhlizlərdən o yana olan hərəmxanada sultanın yataq otaqları, anasının və xidmətçi qadınların otaqları yerləşir. Sarayın şimalındakı əlavə hissə şahzadələr üçün hazırlanmışdır. Girişi Beşiktaş tərəfdən olan bu bina günümüzdə Rəsm və Heykəl Muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. Saray hərəmxanasının bayır tərəfində isə Saray Teatrı, Əczaxana, Şirniyyat evi, Mətbəxlər, Un fabriki və müxtəlif anbarlar var.

Dolmabağça sarayı 250.000 m² – lik bir ərazidə yerəşir. Saray binası inşa edilərkən uçurulmuş köşklərin binələrin bərpa edilərək istifadə edilmişdir. Həmin özüllər kifayət qədər möhkəm və sağlam olduğundan hansısa çatlamalar və digər zədələr əmələ gəlməmişdir. Binanın təməl və bayır divarları möhkəm ağ daşdan, ara divarları isə tuğla daşından inşa edilmişdir. Əsas divarlarda həmçinin dəmir dayaqlardan (divardaxili) da istifadə edilmişdir. Ağ daşlar Xəzinədar, Safraköy, Şilə və Sarıyerdən gətirilmişdir.

Mərmərlə üzlənmiş əsas divarların üstündə qiymətli ağaclar və lambrindən istifadə edilərək örtük yaradılmışdır. Pəncərə içlikləri meşə palıdından, qapılar maun və ya qoz ağacından istifadə edilərək hazırlanmışdır. Sarayın inşasında istifadə edilmiş şam ağacları Rumınyadan, bəzi ağaclar Dəmirköy və Kilyosdan, qapı, lambrin və parketlərin hazırlanmasında istifadə edilmiş ağaclar isə Afrika və Hindistandan gətirilmişdir.

Altdan qızdırmalı alaturka stilində inşa edilən qübbəli hamamlarda Mərmərə mərməri, Hünkar hamamında isə Misir alabaster daşı istifadə edilmişdir. Xüsusilə sultanın istifadə etdiyi yerlərdəki zəngin naxış və işləmələr diqqəti cəlb edir. Damlarda toplanan qar və yağış suyunun birbaşa kanalizasiyaya axıdılması üçün sistem qurulmuşdur. Kanalizasiya sistemi şəbəkəli şəkildə qurularaq suların təmizləndikdən sonra dənizə axıdılması üçün xüsusi sistem yaradılmışdır.

İnteryeri

 

 

*Sarayın üstü şüşə ilə örtülmüş daxili məkanı
*Sarayda büllüur dayaqlı pilləkənlər

Sarayın giriş tərəfi sultanın qəbul və görüşmələri, tədbir salonunun digər digər tərəfindəki qanad isə hərəmxana hissəsi olaraq istifadə edilmişdir. İnteryeri, mebelləri, ipək xalı və pərdələri, o cümlədən digər əşyaları əskiksiz olaraq, orijinal halıyla günümüzə çatmışdır. Dolmabağça sarayı Türkiyədəki saraylar içərisində ən zəngin və əzəmətli olanıdır. Sarayın divar və tavanları dövrün Avropalı sənətkarlarının rəsmləri və tonlarla ağırlıqda olan qızıl dekorlarla bəzədilmişdir. Mühüm salon və otaqlarda hər şey eyni rəng tonlarına sahibdir. Bütün pəncərələr bir-birindən fərqli, möhtəşəm pərdələrlə örtülmüşdür. Məşhur Hərəkə ipək və yun xalılar, türk sənətinin ən gözəl əsərləri sarayın əksər otaqlarının döşəməsini bəzəməkdədir. Avropa və Uzaq Şərqin çox qiymətli əl işi əsərləri sarayın bəzədilmədində istifadə edilmişdir. Sarayın bütün otaqlarında büllur çilçıraqlar, şamdanlar və bralar vardır.

 

Sarayın Qəbul Salonunda 4,5 tonluq nəhəng büllur çilçıraq

Daxili bəzəklərdə fasaddan fərqli olaraq su mərməri, dağ bülluru və somaki kimi qiymətli daşlardan istifadə edilmişdir. Sarayın fasadına olduğu kimi interyerinə də eklektika hakimdir. Sarayın tavan və divar süsləmələrinin əksəri italyan və fransız sənətkarlar tərəfindən hazırlanmışdır. İnteryer bəzəklərinin hazırlanmasında külli miqdarda qızıl tozu istifadə edilmişdir. Divar rəsmləri suvaq və alçı üzərində yaradılmış, divar və tavan süsləmələrində prespektivli memarlıq kompozisiyaları ilə tamamlanan sahələr əmələ gətirilmişdir. Sarayın iç dekoru, tarixin gedişində əlavələr edilərək zənginləşdirilmiş, xüsusilə xarici dövlət xadimləri və rəhbərlərinin hədiyyələri ilə salon və otaqlar xüsusi dəyər qazanmışdır. Sarayda Avropa stilində və türk tərzindəki mebüllərlə yanaşı görünən döşək və mütəkkələr alaturka həyat tərzinin hələ də davam etdiyini göstərməkdədir. Sarayın dekorə edilməsində Séchan adlı bir sənətkarın çalışması haqqında məlumat vardır. 1857–ci il tarixli bir sənəddə isə həmin sənətkara yaxşı işi və uğuruna görə orden verildiyi və üç milyon frankla mükafatlandırıldığı qeyd edilir.

Sarayın interyerində istifadə edilmiş bütün parçalar yerli olub, sarayın toxuyucuları tərəfindən istifadə edilmişdir. Sarayın parket döşəməsinin üstü (təxminən 4.500 m² – lik bir ərazini) 141 xalı və 115 səccadə örtməkdədir. Xalıların böyük bir qismi Hərəkə fabriklərindəki dəzgahlarda hazırlanmışdır. Bogema, Bakara və Bəykoz çilçıraqlarının ümumi sayı otuz altıdır. Ayaqlı şamdanların, braların və nərdivan dirəklərinin və bütün güzgü çərçivələrinin materialı büllurdur. Sarayda ayrıca 581 ədəd büllur vəgümüş qarışığından hazırlanmış şamdan vardır. Saraydakı 280 vazadan 46-sı Ulduz çinisi, 59-u Çin, 29 – u Fransa, 26 – sı Yaponiya digərləri isə müxtəlif avropa ölkələrinin çiniləridir. Hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olan 158 saat sarayın otaq və salonlarını bəzəməkdədir. Saraydakı 600 – ə yaxın rəsm əsəri yerli və xarici rəssamlar tərəfindən işlənmişdir. Bunların arasında sarayın baş rəssamı Zonaronun 19, I Əbdüləzizin hakimiyyəti dövründə İstanbula gələn Ayvazovskinin 28 tablosu vardır.

Fasadı

 

Dolmabağça sarayının Səltənət qapısı

Saray divarlarının bəzədilmədində barokko, rokkoko və ampir xüsusiyyətli motivlər içiçə istifadə edilmişdir. Sarayın fasadının işlənməsində Mərmərə adalarından çıxarılan maviyə bənzər rəngdə olan xüsusi mərmər istifadə edilmişdir.

Dolmabağça sarayının quru tərəfdəki keçilməsi mümkünsüz olan nəhəng divarlarının nə zaman inşa edilməsi naməlum olmaqla yanaşı, Sarayın bu günkü divarlarının Beşiktaş sarayı ilə Dolmabağçada olan köhnə sarayların inşası zamanı tikilməsiylə bağlı xarici qaynaqlar vardır.

 

Dolmabağça sarayının Xəzinə Qapısı

Dolmabağça adıyla məşhur olan padşah bağçasının zaman keçdikcə xarabalığa dönməsi, beləcə başçanın içində olan bnalarında dağılıb pis vəziyyətə düşməsi, I Əbdüləzizin diqqətli baş vəzirinin gözlərindən yayınmamış, digər saray bağçaları kimi bu bağçanın da diqqətə layiq olduğu vurğulanaraq, istər dost, istər düşmən olsun, dəniz yoxsa quru yoluyla gəlməsindən asılı olmayaraq bu ərazinin şəhərin ən çox diqqət çəkən hissələrindən olması Dolmabağça sarayının inşaatçılarına göndərilmiş xüsusi fərmanda qeyd edilmişdir. Baş vəzirin səyləri nəticəsində sarayın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Dolmabağçadan Qabadaşa qədər bir divar da çəkilmişdir.

 

Dolmabağça sarayının liman qapılarından biri

Dolmabağça sarayına verilən önəm dəniz və quru tərəfdən sarayda yerləşdirilmiş qaoılarda da görünməkdədir. Çox gözəl naxışlara və heybətli görünüşə malik olan qapılar sarayın fasadı ilə birləşərək bir vəhdət təşkil edir. Xəzinə qapısı, bu gün idarə binası olaraq istifadə edilən Xəzinə-i Xassə ilə Məfruşət binası arasında yerləşir. Yuvarlaq kəmərli və beşik başlıqlı hissə bu qapının əsas girişini təşkil edir. Qapının iki tayı da dəmirdən hazırlanmışdır. Qapının girişində hər iki tərəfdə yüksək altlıqlar üstündə ucaldılmış cüt sütunlar vardır. Xəzinə qapısının sağ və solundakı nisbətən kiçik qapılardan Xəzinə-i Xassə və Məfruşat binalarının girişlərinə keçid açılmışdır. Qapının tacşəkilli baştağında yerləşdirilmiş medalyonda Sultan I Əbdülməcidin tuğrası və şair Zivərin 1855 – 1856–cı il tarixli kitabəsi yerləşir. Kitabənin xəttatı Kazasker Mustafa Əfəndidir.

Xəzinə qapısının bəzəkləri çələnglər, incilər, yumurtaya mənzər formalı bəzəklər və digər motivlərdən ibarətdir. Qzərində Əbdülməcidin tuğrasının yerləşdiyi Səltənət Qapısı, dəhlizli iki yüksək divar arasında yerləşir. Bir tərəfdən Bayıldım bağçasına, digər tərəfdən də Xasbaşğaya baxan qapının dəmirdən hazırlanmış iki tayı vardır. Qapı böyük çərçivə içinə alınmış medalyonlardan sonra cüt sütunların istifadə edilməsiylə tacla tamamlanmışdır. Baştağın daxilində və xaricində iki qülləsi vardır. Səltənət qapısı xüsusilə xarici ziyarətçilərin diqqətini çəkməkdədir. İstər Dolmabağça sarayını ziyarət etmək üçün gələnlərdə, istərsə də boğaz turuna çıxanlarda zəngin təəssürat oyatmaqdadır.

Bu qapılardan başqa Qoltuq, Quşluq, Validə və Hərəm qapıları da sarayın quru tərəfində xüsusi diqqət və incəliklə hazırlanmış qapılardır. Dolmabağça sarayının dəniz tərəfinə baxan hissəsində taclı, dəmir tayflı, medalyonlu və bitki motivləriylə bəzədilmiş, bir-birlərnə dilimli barmaqlıqlarla baqlanmış beş liman qapısı da vardır.

Hamamları

 

Saray hamamında mərmər əlüzyuyanlardan biri

Sarayın salamlıq hissəsindəki Somaki hamamının dincəlmə otağının iki pəncərəsi dənizə baxır. Çini soba və oturma dəstlərinin olduğu bu otaqdan, tavanı xaçvari naxışlarla bəzədilmiş qapalı zala keçilir. Həmin zal iki pəncərə vasitəsiylə işıqlandırılır. Gecə isə həmin hamam otağının masaj otağına keçən hissədə qoyulmuş iki lampa ilə işıqlandırılması görünür. Barokko üslubunda inşa edilmiş hamamın divarları yarpaq, sarmaşıq və çiçək motivləriylə bəzədilmişdir.

Hərəmxanadakı Çinili hamama isə kiçik bir dəhlizdən keçilir. Sağda hamamın tualetinə keçilən hissədə güzgü çərçivəsi tuncdan hazırlanmış möhtəşəm bir çeşmə vardır. Olduqca sadə bir tualeti olmasına baxmayaraq, möhtəşəm naxışlarla bəzədilmiş hamamın işıqlandırılması iki böyük pəncərə ilə həyata keçirilmişdir. Ayrıca, burda Kütahyada istehsal edilmiş çini masa verdır ki, onun da üstündə səkkiz ədə çini şamdan vardır. Gücələr bu hamamın səkkiz şamla işıqlandırıldığı aydınlaşmaqdadır. Masaj otağının divarları 20 x 20 sm çiçək naxışlı keramiklə örtülmüşdür. Girişin sol tərəfindəki mərmər əlüzyuyanın üstündəki güzgünün çərçivəsi barokko üslubudadır. Par otağına keçən hissədəki qapının iki tərəfində olan divar boşluqları qəndillər üçün hazırlanmışdır.Burdakı üç əlüzyuyandan sağ və soldakıların güzgü çərçivələri mərmər oymalı olub, barokko üslubundadır. Girişin darşısında olan tunc çeşməli əlüzyuyan digərlərindən daha böyükdür. Tavanda həndəsi formalarla əmələ gətirilmiş naxışlar məkana xüsusi aydınlıq gətirir. Divarlar çobanyastığı naxışlı keramiklə üzlənmişdir.

Birinci mərtəbədə olan başqa nir hamam da Hərəm hamamı adıyla tanınır. İşıqlanması divarın yuxarı hissəsindəki pəncərələrlə həyata keçirilən bu hamamın par otağında üç böyük əlüzyuyan var. Müasir hamamlarla oxşarlıq təşkil edən Atatürkün hamamına böyük salondan keçilir. Girişin qarşısında qurşun vitrajlı pəncərə vardır. Soldan dincəlmə otağına keçilir. Burda dərman dolabı və masa vardır. Sol tərəfdə çərçivəsi çiçək motivləriylə bəzədilmiş güzgü və bir çeşmə və yenə sol tərəfdə dəhlizə çıxış vardır.

Bağçaları

 

Dolmabağça sarayının Xas bağçasında mərmər heykəllərdən biri

Sarayın inşası zamanı Beşiktaş Xasbağça ilə Qabadaşdakı Qarabalı (Qaraabalı) bağçaları arasında qalan boşluq sahə doldurularaq bağçalar birləşdirilmişdi. Bu bağçalarn arasında inşa edilən Dolmabağça sarayının dəniz ilə quru tərəfindəki yüksək divar arasında qalana ərazidə çox baxımlı və gözəl bağçalar vardır. Xəzinə qapısı ilə saray girişi arasındakı düzbucaqlı Xasbağça, Mabeyn və ya Salamlıq bağları adlarıyla tanınmaqdadr. Avropa tərzində planlaşdırılmış bağçanın ortasında böyük bir hovuz vardır. Qəbul Salonunun quru hissəsində qalan Quşluq bağçası isə adını Quşluq köşkündən almışdır.

Dolmabağça sarayının Hərəm Binasının quru hissəsində olan Hərəm bağçasında oval hovuz və həndəsi formalarda tərtib edilmiş taxtlar yerləşir. Dəniz tərəfdəki bağçalar Xas bağçaının davamı sayılır. Böyük Liman Qapısının hər iki yanında yer alan keçidlərin ortasında bir dənə hovuz vardır. Keçidlərin həndəsi şəkildə düzəldilməsi, bəzədilmədə fənər. Vaz, heykəl kimi elementlərə yer verilməsi, Saray binası kimi bağçaların da qərbin təsiri ilə inşa edilməsini göstərir. Lakin saray bağlarında Avropa bitkiləri ilə yanaşı Asiya bitkiləri də becərilmişdir.

İşıqlandırma və isitmə

Bu gün İnönü stadionunun yerləşdiyi ərazidə yerləşən qazxana Dolmabağça sarayının işıqlandırılması və isidilməsi üçün istifadə edilmişdir. Dolmabağça qazxanası, 1873-cü ilə kimi Xəzinə-i Xassə tərəfindən idarə edildiyi halda, daha sonra Fransa Havaqazı Şirkətinə verilmişdir. Bir müddət sonra da şirkətin idarəsi bələdiyyəyə keçmişdir. Havaqazıyla aydınlatma yalnız sarayda olmamış, İstanbulun bəzi hissələri də bu qazxanadan yararlanmışdır.

Qəbul Salonunun isidilməsi fərqli bir sistemlə həyata keçirilmədədir. Salon girişində isidilən hava sütunlar vasitəsiylə otağa verilir və qübbəli geniş salonda 20 °C istilik təmin edilmiş olur. Sultan Rəşadın hakimiyyəti dövründə qazlı lampalar elektrikli lampalarla əvəz edilmişdir. Bu dövrə qədər istilik sistemi, çini sobalar, manqallar vasitəsiylə həyata keçirildiyi halda, həmin dövrdən etibarən bütün bunlar müasir istilik (isti suyun borularla dövranına əsaslanan) sistemi ilə əvəz edilmişdir.

İstinadlar

1. Haluk Y. Şehsuvaroğlu, "İstanbul Sarayları", T.T.O.K. Yayınları, ş.a.y., İyul/1955, s. 3-5.
2. Mustafa Cezar, "Sanatta Batıya Açılışta Saray Yapıları ve Kültürün Yeri", tebliğ. Millî Saraylar Sempozyumu, s. 63.
3. Çelik Gülersoy, Dolmabahçe, İstanbul, 1984, s. 53.
4. Geniş bilgi üçün bax., Ateş, a.g.e., s. 364.
5. İ. Yücel ve S. Öner, Dolmabahçe Sarayı, Ankara, tarihsiz, s. 9.
6. Gülersoy, Dolmabahçe, s. 60.
7. Şehsuvaroğlu, a.g.e., s. 16, 19.
8. Gülersoy, a.g.e., s. 51, 62, 63.
9. Gülersoy, Dolmabahçe, s. 75, 76, 83.
10. Gülersoy, Dolmabahçe, s. 99, 104, 105.
11. Gülersoy, s. 121.
12. Gülersoy, Dolmabahçe, s. 130-134.
13. http://www.kulturturizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx
14. http://www.denizce.com/dolmabahcesarayi1.asp
15. Gülersoy, Dolmabahçe, s. 157-158.
16. Nurha Atasoy, "Dolmabahçe Sarayı'nın Türk Karakteri", tebliğ, Millî Saraylar Sempozyumu, s. 88.
17. Gülersoy, Dolmabahçe, s. 158.
18. Merey, Lemi Şevket, "Boğaziçi'ndeki Millî Saraylarımızın Strüktürel Koruma Problemleri ve Restorasyonları İçin Temel Öneriler", Millî Saraylar Sempozyumu, İstanbul, 1985, s. 262, 263.
19. Merey, a.g.t., s. 263.
20. Şehsuvaroğlu, a.g.e., s. 19.
21. Yücel ve Öner, a.g.e., s. 16.
22. F. Fumelli, The Palace of Dolmabahçe, Instatuto Geografico De Apostini, Novara, 1956.
23. Walter Hotz, Byzans-Konstantinopl, München, 1978, s. 181.
24. Feryal İrez, "Milli Saraylarımızın Mobilya Yönünden Tanıtılması", tebliğ, Milli Saraylar Sempozyumu, s. 160.
25. Yücel ve Öner, a.g.e., s. 19-21.
26. Jos. von Hammer, Constantinopolis und der Bosphorus, c. 1., Osnabrück, 1967, s. 190-191.
27. Yücel ve Öner, a.g.e., s. 27.
28. Şenay Arifzade, "Saray Hamamları", tebliğ, Milli Saraylar Sempozyumu, s. 134.
29. Arifzade, a.g.t., s. 134, 135.
30. Yücel ve Öner, a.g.e., s. 30-32.
31. Yücel ve Öner, a.g.e., s. 22.

Xarici keçidlər

• T.C. İstanbul Valiliği (Harika İstanbul) / Dolmabahçe Sarayı ve Tanıtımı 2007-01-15 at the Wayback Machine
• T.C.İstanbul Valiliği (Galeri İstanbul) / Dolmabahçe Sarayı fotoğrafları^{[ölü keçid]}
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı resmî internet sitesi Dolmabahçe Sarayı sayfası
• TBMM resmî internet sitesi Dolmabahçe Sarayı sayfası
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi resmî internet sitesi Dolmabahçe Sarayı sayfası 2007-01-15 at the Wayback Machine
• Dolmabahçe Sarayı Hatıra Parası