fbpx
Wikipedia

Avropa

Avropa — tamamilə Şimal yarımkürəsində və əsasən Şərq yarımkürəsində yerləşən bir qitədir. Avrasiyanın qərb hissəsini əhatə edir və şimalda Şimal Buzlu okean , qərbdə Atlantik okean , cənubdan Aralıq dənizi və şərqdə Asiya ilə həmsərhəddir. Avropa, ümumiyyətlə, Ural və Qafqaz dağlarının, Ural çayının, Xəzərin və Qara dənizlərin və Türk Boğazlarının su yollarının Asan bölgədən ayrıldığı hesab olunur. Bu sərhədin çox hissəsi quruda olsa da, böyük fiziki ölçüsü və tarixi və ənənəsinin ağırlığına görə ümumiyyətlə Avropaya tam bir qitə statusu verilir.

Avropa qitəsi

Avropa təqribən 10.180.000 kvadrat kilometr və ya Yer səthinin 2%-ni əhatə edir və bu, altıncı ən böyük qitədir. Siyasi baxımdan, Avropa qitənin 39% -ni əhatə edən və əhalisinin 15% -ni təşkil edən ən böyük və ən çox məskunlaşdığı əlli suveren dövlətə bölünür. 2018-ci ildə Avropanın ümumi əhalisi təxminən 741 milyon idi. Avropa iqlimi Asiya və Şimali Amerikadakı iqlimin şiddətli olduğu enliklərdə belə qitənin çox hissəsində qışı və yayı isti keçən Atlantik cərəyanlarından təsirlənir. Dənizdən başqa mövsümi fərqlər sahilə yaxın olduğundan daha çox nəzərə çarpır.

Avropa, xüsusən də qədim Yunanıstan və qədim Roma Qərb sivilizasiyasının doğma yurdu idi. Eramızın 476-cı ildə Qərbi Roma İmperiyasının süqutu və sonrakı miqrasiya dövrü qədim tarixin sonunu və orta əsrlərin başlanğıcını qeyd etdi. İntibah humanizmi, kəşfiyyatı, incəsənəti və elmi müasir dövrə yol açdı. Kəşf Əsrindən bəri Avropa qlobal işlərdə üstünlük təşkil etmişdir. 16-cı və 20-ci əsrlər arasında Avropa gücləri müxtəlif dövrlərdə Amerika, demək olar ki, Afrika və Okeaniya və Asiyanın böyük hissəsini idarə etdilər.

Maarifçilik əsri, sonrakı Fransa inqilabı və Napoleon müharibələri 17-ci əsrin sonundan 19-cu əsrin birinci yarısına qədər qitəni mədəni, siyasi və iqtisadi cəhətdən formalaşdırdı. 18-ci əsrin sonlarında Böyük Britaniyada başlayan Sənaye İnqilabı Qərbi Avropada və nəticədə daha geniş dünyada köklü iqtisadi, mədəni və sosial dəyişikliyə səbəb oldu. Sovet İttifaqı və ABŞ-ın nüfuzunun artması ilə 20-ci əsrin ortalarında Qərbi Avropanın dünya işlərində hökmranlığının azalmasına öz töhfəsini verən hər iki dünya müharibəsi Avropada baş verdi. Soyuq müharibə illərində, Avropa Qərbdəki NATO ilə Şərqdəki Varşava Paktı arasında 1989-cu il inqilablarına və Berlin Divarının yıxılmasına qədər Dəmir pərdə boyunca bölündü.

1949-cu ildə Avropa Şurası ümumi məqsədlərə çatmaq üçün Avropanı birləşdirmək ideyası ilə quruldu. Bəzi dövlətlərin sonrakı Avropa inteqrasiyası Avropa Birliyinin (Aİ), konfederasiya və federasiya arasında yerləşən ayrı bir siyasi qurumun yaranmasına səbəb oldu. AB Qərbi Avropada yaranıb, lakin 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından bəri şərqə doğru genişlənir. Avropa Birliyi ölkələrinin əksəriyyəti avro, avropalılar arasında ən çox istifadə olunur; və AB-nin Şengen bölgəsi, üzv ölkələrin əksəriyyəti arasındakı sərhəd və immiqrasiya idarələrini ləğv edir.

Coğrafiyası

Avropanın ucqar nöqtələri şimalda Nordkin burnu, cənubda Mərakeş burnu, qərbdə Roka burnu, şərqdə isə Ural dağlarının şimal qurtaracağı hesab olunur. Ekvator xəttindən xeyli şimalda yerləşir. Lakin şimal qütb sahəsinə az bir hissəsi daxildir. Antarktidadan başqa yeganə qitədir ki, tropik sahəyə daxil deyildir. Qərb hissəsindən başlanğıc meridianı keçir, bu meridian London meqapolisinə daxil olan Qrinviç şəhərindən keçdiyi üçün onu çox vaxt Qrinviç meridianı adlandırırlar. Digər materiklərə görə Avropanın mövqeyi tarixən əlverişliliyi ilə seçilmişdir. Avropa hələ qədim dövrlərdən cənubda Aralıq dənizi vasitəsilə Cənub-Qərbi Asiya və Şimali Afrika ilə əlaqə saxlamışdır. Qərbdə isə Şimali Amerika və başqa materiklərə gedən dəniz yolları üzərində yerləşib. Avropa Atlantik okeanıŞimal Buzlu okeanı suları ilə əhatə olunub. Sahil xətləri çoxlu parçalanmaya məruz qalmış, girintili-çıxıntılı olması ilə seçilmişdir. Onun sahillərində çoxlu buxta və körfəzlər var. Bu da qabarma və çəkilmələrin təsiri ilə dənizçiliyin inkişaf etməsinə, çoxlu dəniz limanlarının yaranmasına şərait yaratmışdır. Dənizdən xeyli kənarda, Temza çayı sahilində yerləşən London bu səbəbdən mühüm liman şəhərinə çevrilmişdir. Sahil xətlərinin çox parçalanması bir sıra ada və yarımadaların da yaranmasına səbəb olub. Qitə ərazisinin 25%-ni ada və yarımadalar tutur. Avropanın daxili hissələri dənizlərdən çox aralı deyildir. Qərbdə daxili hissələrin dənizlərdən məsafəsi 600 km, şərqdə isə 1600 km təşkil edir. Avropa dövlətlərinin əksəriyyətinin dənizə çıxışı olduğuna görə, dəniz dövlətləri hesab olunurlar.

Şimaldan Avropa sahillərini Şimal Buzlu okeanının Norveç, BarensAğ dənizin suları yuyur. Barens və Ağ dənizləri arasında Kola yarımadası yerləşib. Şimaldakı Yeni Torpaq, Frans-İosif TorpağıSvalbard adaları da Avropaya aiddir. Atlantik okeanı və onun dənizləri Avropanı qərb və cənubdan əhatə etmişdir. Şimal, Baltik, Aralıq, QaraAzov dənizi sahillərdə bir sıra körfəz və buxtalar yaratmışdır. Bunlardan Biskay, Fin, Botnik, Riqa və başqa körfəzləri göstərmək olar. Baltik və Norveç dənizləri arasında Avropanın ən böyük yarımadası olan Skandinaviya yarımadası yerləşir. Avropanın digər iri yarımadalarından Pireney, Apennin, Balkan, Krım qeyd olunmalıdır. Avropanın böyük adalarından isə Böyük Britaniya, İrlandiya, İslandiya, Korsika, SiciliyaSardiniya göstərilə bilər. Aralıq dənizi Avropa sahillərində ən böyük və ən dərin dənizdir. Bu dəniz həmişə istidir (13 °C) və onun ətraf ərazilərin təbiətinə təsiri böyükdür. Buna səbəb isə dayaz və ensiz Cəbəllütariq boğazından nisbətən soyuq okean sularının bu dənizə daxil ola bilməməsidir. Şimali Atlantika isti cərəyanının təsiri ilə Norveç və Barens dənizləri qışda donmur. Bu, gəmiçiliyin daimi inkişafı üçün əlverişli imkan yaradır. Daha cənubda yerləşən Ağ və Baltik dənizləri isə qışda buz bağlayır.

Avropa qitəsi özünəməxsus əlverişli coğrafi mövqeyə malik bir ərazidir. Bu əlverişlilik onun ekvatora və qütb sahəsinə, digər materiklərə, okeanlara görə bir qədər münasib yerləşməsi, sahil xətlərinin əlverişli olması ilə izah oluna bilər. Tarixən Avropa ərazisində insanlar daha çox məskunlaşmış, təsərrüfat cəhətdən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışlar. Əlverişli coğrafi mövqe, tarixi inkişafın nəticələri bu gün Avropanı dünyanın siyasi, ictimai və iqtisadi həyatında həlledici rol oynamasına gətirib çıxaran amillərdən olub.

Geologiyası

 
Avropanın fiziki xəritəsi

Fiziki xəritədə Avropanın şərq və qərb hissələrinin relyefində olan fərqləri asanlıqla müşahidə etmək olar. Bunun əsas səbəbini ərazinin müxtəlif hissələri arasındakı geoloji inkişaf tarixinin xüsusiyyətləndə axtarmaq lazımdır. Ona görə ki, qitənin şərqində qədim platforma, qərbində isə müxtəlif yaşlı geosinklinal strukturlar və cavan platformalar üstünlük təşkil edir. Burada ən qədim və sahəsinə görə ən böyük tektonik struktur Şərqi Avropa platformasıdır. Platformanın qədim bünövrəsi Baltik və Ukrayna kristallik qalxanları şəklində səthə çıxmışdır. Qərb hissədə Şərqi Avropa platforması Atlantik okeanından Sakit okeana qədər uzanan Alp-Himalay geosinklinalı və cavan platforma ilə əhatə olunmuşdur. Platformalar nisbətən sabit sahələridir, onlar düzənlik və orta hündürlüklü dağlara uyğun gəlir. Geosinklinallar isə yerin daha fəal, hərəkətdə olan sahələridir və Avropanın cənubunda Alp dağları qurşağı ilə təmsil olunub.

Avropanın relyefinin formalaşmasında Dördüncü dövrdə baş vermiş materik buzlaşmalarının təsiri böyük olub. Həmin dövrdə yeni tektonik hərəkətlərin təsiri ilə səthin xeyli qalxması və iqlimin soyuqlaşması baş verir. Bu da çox böyük ərazilərin buzlaqlar altında qalmasına gətirib çıxarır. Mütəxəssislər belə hesab edir ki, Dördüncü dövrdə Avropa ərazisində dörd böyük buzlaşma dövrü olub. Ən böyük buzlaşma dövründə buzlağın cənub sərhədi 50° şimal enliklərinə qədər gəlib çatmışdı. Skandinaviya və Britaniya ərazilərindən başlayan buzlaqlar 6 milyon km²-ə qədər ərazi tuturdu. Cənubda, Alp dağlarında isə dağ buzlaşmaları inkişaf etmişdi. Dördüncü dövr buzlaşmalarının izləri Avropanın relyefində aydın görünür. Müasir relyefdə buzlaq relyefinin bəzi formaları (moren tirələri və təpələri) müşahidə olunur. Çoxlu iri və xırda göl çökəklikləri əmələ gəlmiş, sahil xətlərinin girintili-çıxıntılığı artmışdır. Relyefin dəyişilməsinə səbəb olan tektonik hərəkətlər müasir dövrdə də davam etməkdədir. Buna misal olaraq Skandinaviyanın cənub hissələrinin tədricən qalxmasını, Baltik dənizinin cənub sahillərinin isə enməsini göstərmək olar. Avropa ərazisində çoxlu sönmüş və fəaliyyətdə olan vulkanlar var. Fəaliyyətdə olan vulkanlar Aralıq dənizi sahillərində və Atlantik okeanındakı adalarda yerləşir. Apennin yarımadasının qərbində Vezuvi, Siciliya adasında Etna vulkanları mövcuddur. İslandiya adasında Hekla vulkanı, isti bulaqlar-qeyzerlər fəaldırlar. Avropanın cənub hissəsi fəal zəlzələ zonasına daxildir. Burada çox böyük dağıdıcı gücə malik olan zəlzələlər baş verir. Bu da relyefin formalaşmasının və inkişafının davam etdiyini göstərən amillərdəndir.

Relyefi

Avropanın şərq hissəsində çox böyük sahəni qədim platforma bünövrəsi üzərində yerləşmiş Şərqi Avropa düzənliyi əhatə edir. Bu düzənliyin səthi bir sıra yüksəklik və ovalıqlardan ibarətdir. Şərqi Avropa düzənliyinin qərbə davamını Baltik dənizinin cənub sahilləri boyu yerləşən Orta Avropa düzənliyi təşkil edir. Skandinaviya yarımadasının şimalını eyniadlı dağlar, cənub və şərq sahələrini isə eyniadlı dağlar tutmuşdur. Britaniya və İrlandiya adaları da daxil olmaqla bu ərazilər Kaledon dövründə əmələ gəlmiş dağ və düzənliklərdən ibarətdir. Avropanın mərkəzi hissəsində orta hündürlüklü Vogez, Şvartsvald, Mərkəzi Massiv, Sudet dağları yerləşir. Cənub hissəni isə meridian istiqamətində yerləşən cavan dağ sistemləri (Alp, Karpat, Balkan, Pireney, Apennin dağları) və düzənliklər tutur. Alp dağlarındakı Monblan zirvəsi (4810 m) Avropanın ən yüksək nöqtəsi hesab olunur.

Daxili suları

Çaylar

Avropa qitəsi inkişaf etmiş çay şəbəkəsinə malikdir. Çayların ərazi üzrə paylanması qitənin iqlim şəraitindən, relyefin xarakterindən, geoloji quruluşundan bilavasitə asılıdır. Çayların qidalanmasında yağış, qar, buzlaq suları böyük rol oynayır. Hövzələrinə görə çaylar üç yerə bölünür. Avropa çaylarının çox hissəsi Atlantik okeanı hövzəsinə daxildir. Digər çaylar isə Şimal Buzlu okeanı hövzəsinə və axarsız Xəzər dənizi hövzəsinə aid edilir.

Şimal Buzlu okeanına axan çaylar əsasən qar və yağış suları ilə qidalanır, ilboyu bolsulu olurlar. Qışda onlar uzun müddət buz bağlayır, yazda isə daşırlar. Çayların çoxu qısadır, gəmiçilik üçün az yararlıdır. Lakin onların böyük hidroenerji ehtiyatları var. Şimal Buzlu okeanına axan çaylar içərisində böyüklüyünə görə Peçora və Şimali Dvina çaylarını qeyd etmək olar. Şərqi Avropa ərazisindən axan çaylar axarsız hövzə olan Xəzər dənizinə və Atlantik okeanı hövzəsinə aid olan Baltik, Qara və Azov dənizlərinə tökülür. Bunlardan Volqa, Dnepr, Don, Ural, Dauqava (Qərbi Dvina), Neman çaylarını göstərmək olar. Onlar öz başlanğıclarını Şərqi Avropa düzənliklərindəki yüksəkliklərdən götürürlər. Relyefin az meylli olması axının zəif və sakit olmasına, çaylarda geniş vadilərin olmasına gətirib çıxarıb.

Bu çaylar üçün qış dövründə bir neçə ay buz bağlaması, yazda daşması və yayda bir qədər dayazlaşması xarakterikdir. Bunların arasında Volqa uzunluğuna görə Avropanın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3690 kilometrdir. Qərbi Avropa ərazisindən axan çaylar öz başlanğıclarını orta və hündür dağlardan, yüksəkliklərdən götürür. Bu səbəbdən yuxarı axarda çaylar daha sürətli, düzənliklərdə isə sakit axırlar. Okeandan gələn rütubətli hava kütlələrinin təsiri ilə çox yağıntı aldıqlarından çaylar bolsuludurlar və gəmiçilik üçün daha əlverişlidirlər. Onların çoxu qış aylarında buz bağlamır. Bu ərazidən axan çayların hamısı Atlantik okeanı hövzəsinə aiddir. Onlardan Dunay, Reyn, Visla, Oder, Elba, Sena çaylarını qeyd etmək olar. Bunlar arasında Dunay Avropada ikinci ən böyük çaydır. Uzunluğu 2850 kilometrdir. Dunay səkkiz dövlətin ərazisindən keçir və onların çoxu üçün bu çay dənizə yeganə çıxış yoludur. Cənubi Avropa ərazisində Aralıq dənizinə tökülən çaylardan Roma, Po, Taho, Qvadiananı göstərmək olar. Buradakı çayların əksəriyyəti qısa, tipik dağ çayıdır, gəmiçilik üçün bir o qədər də yararlı deyildir. Lakin iqlim şəraitilə əlaqədar çayların suvarma işlərində əhəmiyyəti böyükdür.

Göllər

Avropada çoxlu göllər var və onlar qeyri-bərabər yerləşib. Qitənin şimalında göllər daha çoxdur. Onlar buzlaq mənşəlidirlər. Skandinaviya, FinlandiyaKareliyada irili-xırdalı minlərlə göl var (Venern, Vettern, Sayma, İnari). Burada ən böyük göl Ladoqadır. Bolsulu Neva çayı onu Baltik dənizi ilə, Svir çayı isə yaxınlıqdakı Oneqa gölü ilə birləşdirir. Ağ dəniz-Baltik kanalı bu göllərdən Şimal Buzlu okeanına, Volqa-Baltik kanalı isə Xəzər və Qara dənizlərinə getməyə imkan verir. Cənubda, Alp dağlarında da çoxlu xırda göllər var (Cenevrə, Boden, Balaton). Şərqi Avropa düzənliyinin cənub-şərqində duzlu Elton və Baskunçak göllərini də qeyd etmək olar.

Avropa ərazisində çoxlu buzlaq sahələri də var. İslandiya, Svalbard, Novaya Zemlya adalarında, həmçinin Alp dağlarının yüksək zirvələrində buzlaqlar çoxdur. Dağ buzlaqları bir çox çayların qidalanmasında mənbə rolunu oynayır. Bataqlıqlar da bu ərazidə geniş yer tutub. Kareliya, Finlandiya və Belarusda bataqlıqlar daha çox yayılmışdır. Rusiya, UkraynaBelarus ərazisində yerləşən Polesye bataqlığı geniş ərazi tutur.

Daxili suların böyük təsərrüfat əhəmiyyəti var. Lakin bununla belə Avropada çay və göllərin, digər su hövzələrinin həddindən artıq çirklənməsi müşahidə edilir. Bu sənaye sahələrinin inkişafı ilə əlaqədardır. Buna görə də Avropa dövlətlərində daxili su hövzələrinin mühafizə edilməsi problemi birinci dərəcəli vəzifə kimi qarşıda durur.

İqlimi

Avropanın ərazisi enlik istiqamətində, yəni şimaldan cənuba doğru böyük məsafədə yerləşib. Onun cənub hissələri günəşdən daha çox istilik alır, cənubdan şimala doğru istilik miqdarı azalır. Avropa ərazisində iqlim şəraiti qərbdən şərqə doğru dəyişir. Bu hal qitənin okeana yaxın olması, hakim küləklərin və okean cərəyanlarının təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Şimali Atlantika cərəyanının Avropa sahillərinə gətirdiyi nisbətən isti suların təsiri ilə iqlimdə müəyyən yumşalmalar hiss olunur. Bu hal xüsusilə özünü Skandinaviya, Kola yarımadası və İslandiya adasının iqlimində göstərir. Atlantik okeanı üzərində formalaşan nəhəng isti və rütubətli hava kütlələri də Avropanın iqliminə böyük təsir göstərir. Avropanın ərazisi okeandan gələn qərb küləklərinin təsiri altında olur. Bu hava axınları isə İslandiya alçaq və Azor yüksək təzyiq sahələrinin təsiri altında formalaşır. Qışda Atlantik okeanı üzərindən əsən cənub-qərb küləkləri (Azor antisiklonu) özü ilə birlikdə çoxlu yağıntı gətirir və havanı yumşaldır. Yayda isə şimal-qərb küləkləri (İslandiya siklonu) bol yağıntı və sərinlik gətirir. Avropanın şimal hissələri daha çox Arktika hava kütlələrinin, Cənubi Avropa isə tropik hava kütlələrinin təsiri altında olur. Avropanın relyefi də iqlimin formalaşmasında öz təsirini göstərir. Avropada okeandan gələn dəniz mənşəli hava kütlələrinin qarşısını ala biləcək hündür dağ sistemlərinin olmaması Atlantik və Şimal Buzlu okeanlarının iqlimə təsirini daha da gücləndirir. Hündür dağlar qitənin cənub hissəsindədir. Onlar enlik istiqamətində yerləşdiklərindən okeandan gələn hava kütlələrinin qarşısında maneə rolunu oynaya bilmirlər. Hamar, düzən mərkəzi və şərq hissələr istiliyin, rütubətin daxili hissələrə keçməsi üçün bir növ dəhliz rolunu oynayır.

Temperatur və yağıntılar

Yuxarıda göstərilən amillərin təsiri ilə, Avropa ərazisində temperatur və rütubətin paylanmasında böyük fərqlər özünü göstərir. Yanvar ayının orta temperaturunu göstərən izotermlər daha çox meridian istiqamətində dəyişir və bu yalnız cənub hissədə enlik istiqamətində gedir. Atlantik okeanı və Aralıq dənizi sahillərindən +8 °C, +4 °C-lik yanvar izotermi keçir. Skandinaviya yarımadasının okean sahillərində 0 °C-lik izoterm daxili hissələrə doğru daha aşağı temperaturlarla (-8 °C, −10 °C) əvəz olunur. Şərqi Avropa düzənliyindən Ural dağlarına doğru kontinentallıq artır və daha aşağı temperatur qeydə alınır. İyul izotermləri enlik istiqamətində gedir, yalnız daxili hissələrdə bir qədər şimal-şərqə doğru əyilir. Orta iyul temperaturu ucqar şimalda +8 °C, Aralıq dənizi sahillərində +24 °C, +28 °C, Xəzər sahili ovalıqda +24 °C, Orta və Şərqi Avropada +16 °C, +20 °C-dir. Dağlıq ərazilərdə izotermlərin gedişində kəsilmələr baş verir.

Atmosfer yağıntılarının paylanması istər hava kütlələrinin, istərsə də relyef şəraitinin təsirindən daha çox asılıdır. Atlantik okeanı sahillərindən şərqə getdikcə yağıntıların illik miqdarı və onun ərazidə paylanması xeyli dəyişir. Daha çox yağıntı dəniz hava kütlələrinin yolu üzərində yerləşən sahilboyu və dağətəyi ərazilərə düşür (1000–2000 mm). Lakin daxili hissələrə doğru getdikcə okeandan gələn hava kütlələri transformasiyaya uğrayır, yəni öz rütubətini itirir və kontinetallaşır. Orta Avropa düzənliklərinin qərb hissəsinə 800–1000 mm, mərkəzinə 600 mm, qitənin şimal hissələrinə 400–500 mm, Xəzəryanı ovalığına isə 250 mm yağıntı düşür. Dağlarda yağıntıların miqdarı 1000 mm-dən artıqdır. Yağıntıların fəsillər üzrə paylanmasında da fərqlər var. Qərbdə, Atlantik okeanı sahillərində dəniz iqliminin təsiri ilə yağıntıların çox hissəsi payız və qış aylarında düşür. Şərqi Avropada yağıntıların çox hissəsi yay, Aralıq dənizi sahillərində isə qış aylarında düşür.

Avropanın xəritəsi

Avropanın xəritəsi:

göy = transkontinental dövlətlər – Bir hissəsi Avropa, digər hissəsi isə Asiya qitəsində yerləşən ölkələr

yaşıl = Asiyada yerləşən, amma tarixi və siyasi baxımdan Avropa sayılan ölkələr

 

Lüxsemburg


Bay of
Biscay
Xəzər
Dənizi
Celtic
Sea
Qrenlandiya dənizi
Baffin körfəzi
Gulf of
Cadiz
Ligurian
Sea

Tarixi

 
Vyana döyüşü 1683-cü il. Bu döyüş nəticəsində Avropa Osmanlı İmperiyası tərəfindən istila olunmaqdan xilas oldu

Avropanın əhəmiyyəti və mövqeyi əhalisi və fiziki coğrafiyasından deyil, sahib olduğu insan resurları və onun xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Yaxşı hazırlıqlı insanlardan ibarət əhali, elm və texnologiyada göstərmiş olduğu irəliləmələr sayəsində, iqtisadi istiqamətdən də inkişaf etmiş və yüksək bir həyat standartına çatmışdır. Təbii qaynaqları az olan Avropa, bu inkişafını tamamilə insan qaynağının yüksək xüsusiyyətlərinə və müstəmləkəçilik sisteminin nemətlərinə borcludur. İndiki vaxtda dünyanın ən böyük güc mərkəzi olan ABŞ-ın xalqı da çox böyük nisbətdə Avropa mənşəlidir. Ayrıca elmi və texnoloji inkişafların bir çoxu avropalılar tərəfindən reallaşdırılmışdır. Avropa ölkələrinin hər istiqamətdən birləşməsini məqsəd qoyan və bu yolda əhəmiyyətli mərhələlər reallaşdıran Avropa Birliyi, Avropanın yer üzündəki gücünü və əhəmiyyətini daha da artırmaqdadır. Avropa Bayrağı, Avropa Birliyi tərəfindən də istifadə edilir

Soyuq müharibənin sonu, 1990-cı ilə qədər Avropada bir-birindən fərqli siyasi – iqtisadi sistemlər mövcud idi. Bunlardan biri, indi də mövcud olan plürialist demokratik sistem və sərbəst bazar iqtisadiyyatını tətbiq edən Qərb Bloku, digəri isə kommunist ideologiyalı tək partiyalı sosialist sistemi (bax Varşava Müqaviləsi) idi. Ancaq sosialist sisteminin lideri olan SSRİ-nin iqtisadi və siyasi sisteminin zəifləməsi ilə blok çökdü. Köhnə sosialist bloku ölkələri, iqtisadi və siyasi sistem olaraq Qərb blokuna yaxınlaşma yolunda ciddi addım atmağa başladılar. Çoxpartiyalı demokratik sistemə və sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçid həmin ölkələrin iqtisadiyyatına ciddi təsir etməyə başladı. Üzvlük və inteqrasiya ilə bağlı Avropa Birliyinə edilən müraciətlər müsbət qarşılandı və onlarla AB arasında ciddi inteqrasiya prosesi başlandı. Həmin ölkələrin böyük bir hissəsi Qərbi Avropanın hərbi təşkilatı olan NATO-ya daxil olmuş və beynəlxalq təhlükəsizliyin təminatında iştirak etməyə başladılar. Bununla da Avropada 1990-cu ilin əvvəlindəki hərbi, iqtisadi və siyasi qütbləşmə ideoloji əhəmiyyətini itirmişdir.

XIX əsrin sonlarında Avropada vəziyyət

Vyana sistemi XIX əsrin ortalarında, 1870-ci illərin əvvəllərində dağılmağa başladı. Avropada bir-birinə düşmən olan iki hərbi-siyasi blok formalaşmağa başladı. Nəhayət, 1907-ci ildə formalaşdılar. Onların qarşıdurması nəticədə Birinci Dünya Müharibəsinin başlamasına gətirib çıxardı. Dövrün xarici siyasət tarixində ən çox olan əsas faktlar, İtaliya və Almaniya birləşməsi ilə bağlı diplomatik və hərbi hadisələr idi. Birinci məsələ italiyalıların özləri ilə yanaşı, Fransa birbaşa maraqlandı və İtaliyaya ikiqat yardım göstərdi. İtaliya 1815-ci ildən bəri Venesiya Krallığı olan Lombarda adlanan iki vilayətdən məhrum olan Avstriya idi. Digər bir məsələdə Almaniya, Avstriya və Prussiya birləşdirən orta və kiçik dövlətlərdən başqa, bu əraziləri itirmiş Danimarkadan şlezviq və Holşteyn və Prussiya qazanmasına qarşı çıxan Fransanı yenidən götürərək maraqlandı. On iki il ərzində dörd müharibə baş verdi:

  1. İtaliya 1859, Fransa və Sardiniya bir tərəfdə, Avstriya isə digər tərəfdən idi;
  2. Avstriya və Prussiyanın kiçik Danimarkaya hücum etdiyi Danimarka 1864;
  1. Avstriya-Prussiya 1866 və eyni zamanda Avstriya-İtalyan;
  1. Fransız-Alman 1870–1871.

Bu müharibə dövrü nisbətən qısa müddət ərzində Vyana Konqresi ilə dünya müharibəsinin başlaması arasında Qərbdə təxminən bir yüz illik beynəlxalq sülh dövrünü kəsdi. Avropanın şərq yarısında, 1856-cı ildə başlayan Rusiya ilə Türkiyə arasındakı sülh prosesi yalnız 1877/1878-ci illərdə qırıldı, lakin keçmişin sonunda və bu əsrin əvvəllərində Balkan yarımadasında yerli kiçik dövlətlər arasında müharibələr baş verdi və Avropanın qalan hissəsinə yayıldı. Vyana konqresindən 1914–1918-ci illərə qədər müharibənin başlanğıcına qədər keçən əsr əvvəlki əsrlərə nisbətən misilsiz uzun bir sülh zamanıdır, həm böyük, həm də kiçik dövlətlərin silahlanması XIX əsrin ikinci yarısında olduğu kimi bu cür böyük nisbətlərə çatmamışdır. XIX əsrin ikinci yarısında militarist siyasətə başlayan ikinci imperiyanın bərpası militarizmin inkişafının təməlini qoydu. Tarix və tarixin İtaliya və Almaniya birləşməsinə gətirdiyi sualları nəzərə alaraq, kiçik Sardunya krallığının intensiv silahlanmağa başladığı, eləcə də Türkiyənin, Fransa və İngiltərənin Rusiyaya qarşı müharibəsində iştirak etdiyinə baxmayaraq illər keçdi. 60-cı illərin əvvəllərində Prussiya öz hərbi gücünü gücləndirdi və özünü hegemoniya altında Almaniyanı birləşdirmək tapşırığı qarşısına məqsəd qoydu. Bu, hökumətlə silahlar üzərində böyük məbləğlər sərf etmək istəməyən Deputatlar Palatası arasında daxili bir qarşıdurma yaratdı. 1859–1871-ci illərdəki müharibələr yalnız militarizmin inkişafına kömək etdi.

Avropa dövlətlərinin beynəlxalq münasibətləri

Krım müharibəsi 1853-cü ildə başlamışdır. Britaniya, Fransa və Osmanlının Rusiyaya qarşı apardığı müharibə üçlüyün qələbəsilə başa çatır. 1856-cı ildə imzalanan Paris müqaviləsilə cənubi Bessarabiya və Dunayın mənsəbi Osmanlıya keçir, Qara Dəniz neytral hövzə elan olunur. 1877/1878-ci illər müharibəsi Rusiya güclü millətçilik dalğasının qalxdığı Balkan dövlətlərinin tərəfindən Osmanlı ilə müharibəyə girişir. Plevna yaxınlığında Osman paşanın ordusu təslim olandan sonra rusların Konstantinopola yolu açılır. Bu boğazları ələ keçirmək üçün real şans idi amma Avropa dövlətlərinin təpkisindən qorxan Rusiya buna getmir. Müharibəyə nöqtə qoyan Berlin müqaviləsilə cənubi Bessarabiya, Qars, Ərdəhan, Batum Rusiyaya keçir; Serbiya, Çernoqoriya və Rumıniyanın ərazisi böyüdülür, Bosniya və Herseqovina isə Avstriya-Macarıstan imperiyasına birləşdirilir. 1871-ci ilin yanvarın 18-də Versal Sarayında Almaniya İmperiyasının qurulduğu elan olunur. İlk kansler Otto fon Bismark olur. Beləliklə bütün alman dövlətləri (Avstriya istisna olmaqla) vahid dövlətdə birləşdilər. İmperiyanın paytaxtı Berlin şəhəri elan olunur. Getdikcə güclənən Alman İmperiyası artıq 1884-cü ildən etibarən müstəmləkə işğalına başladı. Imperator I Vilhelmin (1871–1888) dövründə Almaniya özünə müttəfiqlər axtararaq Fransanı izolyasiya etmək siyasətini yeritməyə başladı. Lakin ondan sonra hakimiyyətə gələn II Vilhelm (1888–1918) daha çox imperialist siyasət yürütməyə başladı, bu isə Almaniyanın özünə çoxlu sayda düşmənlər qazanmasına gətirib çıxardı. Ölkənin əvvəllər qazandığı müttəfiqlər itirildi, Fransa isə Antanta dövlətləri və Rusiya ilə yaxınlaşmağa başladı. Almaniya özünə etnik cəhətdən yaxın olan Avstriya-Macarıstan İmperiyası ilə olan müttəfiqliyi istisna olmaqla təcrid olunmuş vəziyyətə düşdü. Alman imperializmi Avropanın sərhədlərini aşdı və Almaniya Afrikada müstəmləkələr əldə etmək uğrunda digər Avropa dövlətləri ilə yarışmağa başladı. 1884-cü ildə Otto fon Bismarkın təşkilatçılığı ilə keçirilən Berlin konfransında Avropanın hegemon dövlətləri tərəfindən Afrika qitəsinin işğalı və müstəmləkəyə çevrilməsi geniş müzakirə olundu. Almaniya Şərqi və Cənub-Qərbi Afrikada, Toqo və Kamerunda bir sıra əraziləri ələ keçirərək öz müstəmləkəsinə çevirdi. Afrikanın bölüşdürülməsi uğrundə mübarizə Avropa dövlətləri arasında gərginlik yaradırdı və bu Birinci dünya müharibəsinin əsas səbəblərindən biri oldu. 28 İyun 1914-cü ildə Avstriya-Macarıstan ordusunun baş komandanı, vəliəhd Frans Ferdinand serbiyalı terrorçu tərəfindən öldürüldü. Bunun nəticəsi olaraq Avstriya-Macarıstan Serbiyaya müharibə elan etdi və bu Birinci dünya müharibəsinin başlanğıcı oldu. Bu müharibədə Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı İmperiyası və Bolqarıstan bir cəbhədə iştirak edirdi. Müharibə bu dövlətlərin məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Dünya tarixində o vaxta qədər baş vermiş ən qanlı müharibədə 2 milyondan çox alman əsgəri öldürüldü. 1918-ci ildə Almaniyada monarxiya devrildi, ölkədə respublika hakimiyyəti quruldu. Yeni hökumət tələm-tələsik təslimçi sülh müqaviləsini imzaladı. 1919-cu ilin İyun ayında imzalanan və Versal müqaviləsi adlanan bu razılaşmaya əsasən Almaniya böyük torpaqlar itirdi, həmçinin ölkə çox böyük təzminat ödəməyə məhkum edildi. Almaniya həmin təzminatı tam olaraq yalnız 2010-cu ildə ödəyib bitirdi. Razılaşma Almaniyada "Müharibənin alçaldılmış formada davamı" kimi adlandırıldı. Versal müqaviləsindəki ağır şərtlər Almaniyada milliyətçiliyin artmasına və sonradan İkinci dünya müharibəsinə gətirib çıxardı. Prussiyanın hakim dairələri Fransanı talan etmək, onun Elzas və Lotaringiya kimi zəngin ərazilərini ələ keçirmək məqsədilə müharibəni davam etdirirdilər. 1871-ci il yanvarın 18-də Versalda Almaniya imperiya elan edildi. Fevralda Fransa ilə sülh müqaviləsi imzalandı. Müqaviləyə görə, Almaniya Elzas və Lotaringiyanı ələ keçirdi. Fransa beş milyard frank təzminat verməli, həm də ödənişin başa çatmasına qədər əzazisinin xeyli hissəsi alman qoşunlarının nəzarəti altında qalmalı idi. 1871-ci ilin martında baş vermiş üsyan nəticəsində Fransa tarixində çox faciəli rol oynamış Paris kommunası hakimiyyəti meydana çıxmışdı (1871–26 mart-28 may). Fransa hakim dairələri müharibədə itirdiklərinin əvəzini müstəmləkələri genişləndirməklə doldurmağa cəht edir və Almaniyaya qarşı qisasçılıq siyasəti yeridirdilər. Dünyanın bölüşdürülməsində Almaniyanın əsas rəqibi İngiltərə olduğundan, Fransa İngiltərə ilə yaxınlaşmağa və Afrikada İngiltərəyə güzəştə getməyə məcbur olmuşdu. Bununla da o, İngiltərənin şəxsində Almaniyaya qarşı müttəfiq əldə etmişdi.Fransanın iqtisadiyyatında başlanan əvvəlki inkişaf meylləri XX əsrin əvvəllərində də davam etməkdə idi. Ölkədə yeni sənaye sahələri- avtomobil, kimya, gəmiqayırma sənayesi inkişaf edir, elektrik enerjisi istehsalı artırdı. Avtomobil istehsalı və aviasiyanın inkişafına görə Fransa Avropada birinci yerdə idi. Fransa iqtisadiyyatında inhisarlar həlledici rol oynayırdı. İstehsalın təmərküzləşməsi səviyyəsinə görə də Fransa ABŞ, Almaniya və İngiltərədən geri qalırdı. Fransada sənaye və kənd təsərrüfatı ləng inkişaf etsə də, bank kapitalı sürətlə artırdı. 1866-cı ildə Londonda keçirilən izdihamlı nümayiş nəticəsində fəhlələr sərbəst toplaşmaq hüququ əldə etdilər. 1867-ci ildə parlament islahatı keçirildi. Şəhərdə öz evi olan və ya ayrıca mənzil kirayə edən bütün kişilər səsvermə hüququ əldə etdilər. Kənddə isə ildə 12 funt-sterlinqdən az olmayaraq icarə haqqı ödəyə bilən icarədarlara da bu hüquq verildi. Beləliklə, xırda burjiaziyadan əlavə, fəhlələrin yuxarı təbəqələri də səs hüququ aldılar. Böyük Btitaniyanın müstəmləkə işğalları davam edirdi. Avstraliya kəşf edildikdən sonra burada bir sıra ingilis məskənləri salınmışdı. 1851-ci ildə Avstraliyada qızıl mədənləri kəşf edildi. Bütün ölkələrdən, xüsusən İngiltərədən qızıl hərisləri bu qitəyə axışırdı. 1867-ci ildə hökumət Kanadaya dominion (ingiliscə-özünüidarə hüququ alan ölkə) hüququ verməyə məcbur oldu. Kanada vətəndaşları Böyük Britaniyanın təbəqəsi sayılırdılar. Parlametin qəbul etdiyi qanunlar ingilis general-qubernatoru tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Kanada xarici dövlətlərlə diplomatik əlaqə yarada bilməzdi. Kanada özünüidarə hüququ alsa da, istiqlaliyyət qazana bilmədi. XX əsrin əvvəllərində İngiltərənin siyasi quruluşu əvvəldə olduğu kimi, parlamentli monarxiya olaraq qalırdı. Siyasi həyatda iki partiya-Liberallar və Mühafizəkarlar partiyaları hökmranlıq edirdilər. Hər iki partiyanın özəyini iri burjiaziya təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində Mühafizəkarlar partiyası sıralarındakı ixtilaflardan istifadə edən liberallar seçkilərdə qalib gəldilər. Liberalların təşkil etdikləri hökumətlərdə böyük nüfuza malik olan D.Lloyd Corc mühüm rol oynayırdı.

Avropada siyasət

Vyana sistemi XIX əsrin ortalarında, 1870-ci illərin əvvəllərində dağılmağa başladı. Avropada bir-birinə düşmən olan iki hərbi-siyasi blok formalaşmağa başladı. Nəhayət, 1907-ci ildə formalaşdılar. Onların qarşıdurması nəticədə Birinci Dünya Müharibəsinin başlamasına gətirib çıxardı. Dövrün xarici siyasət tarixində ən çox olan əsas faktlar, İtaliya və Almaniya birləşməsi ilə bağlı diplomatik və hərbi hadisələr idi. Birinci məsələ italiyalıların özləri ilə yanaşı, Fransa birbaşa maraqlandı və İtaliyaya ikiqat yardım göstərdi. İtaliya 1815-ci ildən bəri Venesiya Krallığı olan Lombarda adlanan iki vilayətdən məhrum olan Avstriya idi. Digər bir məsələdə Almaniya, Avstriya və Prussiya birləşdirən orta və kiçik dövlətlərdən başqa, bu əraziləri itirmiş Danimarkadan şlezviq və Holşteyn və Prussiya qazanmasına qarşı çıxan Fransanı yenidən götürərək maraqlandı. On iki il ərzində dörd müharibə baş verdi. Bu müharibə dövrü nisbətən qısa müddət ərzində Vyana Konqresi ilə dünya müharibəsinin başlaması arasında Qərbdə təxminən bir yüz illik beynəlxalq sülh dövrünü kəsdi. Avropanın şərq yarısında, 1856-cı ildə başlayan Rusiya ilə Türkiyə arasındakı sülh prosesi yalnız 1877/1878-ci illərdə qırıldı, lakin keçmişin sonunda və bu əsrin əvvəllərində Balkan yarımadasında yerli kiçik dövlətlər arasında müharibələr baş verdi və Avropanın qalan hissəsinə yayıldı. Vyana konqresindən 1914–1918-ci illərə qədər müharibənin başlanğıcına qədər keçən əsr əvvəlki əsrlərə nisbətən misilsiz uzun bir sülh zamanıdır, həm böyük, həm də kiçik dövlətlərin silahlanması XIX əsrin ikinci yarısında olduğu kimi bu cür böyük nisbətlərə çatmamışdır. XIX əsrin ikinci yarısında militarist siyasətə başlayan ikinci imperiyanın bərpası militarizmin inkişafının təməlini qoydu. Tarix və tarixin İtaliya və Almaniya birləşməsinə gətirdiyi sualları nəzərə alaraq, kiçik Sardunya krallığının intensiv silahlanmağa başladığı, eləcə də Türkiyənin, Fransa və İngiltərənin Rusiyaya qarşı müharibəsində iştirak etdiyinə baxmayaraq illər keçdi. 60-cı illərin əvvəllərində Prussiya öz hərbi gücünü gücləndirdi və özünü hegemoniya altında Almaniyanı birləşdirmək tapşırığı qarşısına məqsəd qoydu. Bu, hökumətlə Silahlar üzərində böyük məbləğlər sərf etmək istəməyən Deputatlar Palatası arasında daxili bir qarşıdurma yaratdı. 1859–1871-ci illərdəki müharibələr yalnız militarizmin inkişafına kömək etdi.

Beynəlxalq münasibətlər

Birləşmiş İtaliya və xüsusilə Almaniyanı ehtimal olunan hücumlardan, digər dövlətlərdən, təcavüzkar dizaynların təsbit edildiyi yeni imperiyanın tərəflərindən mümkün hücumlardan qoruya bilməsi üçün satınalmalarını qorumaq lazım idi. Bütün bunlar silahlı dünyanın atmosferini yaratmışdır, bunun üçün beynəlxalq alyansların yaradıldığı qorunması üçün, öz növbəsində öz rəqiblərindən daha yaxşı silahlı olmaq lazım olduğunu düşünürdü.[3:səh 163.] Dövrün sonunda, dəniz silahları, xüsusilə Avropa maraqlarına rəqabət qeyri-Avropa, müstəmləkəçi və dünya maraqları arasında rəqabətə yayıldığı zaman torpaq silahlarına (militarizm marinizmə mürəkkəbləşmişdi) qatıldı. Bu vəziyyət həmçinin, Avropa qüvvələrinin dünya imperializasiyasının xarici siyasətdə başlamış digər səbəblərdən ötəri Avropanın güclünü tamamilə dəyişdirən, Avstriyanın Prussiya və İtaliya müttəfiqləri ilə birlikdə 1866-cı ildə müharibə etdiyi böyük rol oynayaraq xüsusi diqqətə layiqdir və Rusiya, eləcə də ellilərin, Fransa və İngiltərənin müxalifləri ilə müttəfiqdir.

Mifologiya

Əfsanələrdən birinə görə, Avropa Finike kralı Agenar ilə Telepassanın qızının adıdır. Öküz şəklinə girən Zevs tərəfindən İdaya qaçırılmışdır. Zevsdən Minos, Sarppedon və Radamant adlı üç övladı olub. Adı bir yarımadaya verilmişdir.

Həmişə böyük krallıq və imperatorluqlara beşik olmuş bu yarımada, sənaye inqilabından sonra digər qitələrə nisbətən daha sürətlə bütün sahələrdə daha çox inkişaf etmişdir.

Avropada dövlətlər

 
     Avropa, ümumi anlayışda      Bir hissəsi Avropa və digər hissəsi Asiyada olan ölkələr      Asiyada olan, amma tarixi və mədəni baxımdan Avropalı sayılan
Ölkə adı Ərazisi
(km²)
Əhali
Əhalinin sıxlığı
(nəfər/km²)
Paytaxtı
  Albaniya 28.748 3.600.523 125,2 Tirana
  Almaniya 357.021 83.251.851 233,2 Berlin
  Andorra 468 68.403 146,2 Andorra la Vella
  Avstriya 83.858 8.169.929 97,4 Vyana
  Azərbaycan 86.600 10.000.000 97 Bakı
  Belarus 207.600 10.335.382 49,8 Minsk
  Belçika 30.510 10.274.595 336.8 Brüssel
  Bosniya və Herseqovina 51.129 4.448.500 77,5 Sarayevo
  Bolqarıstan 110.910 7.621.337 68,7 Sofiya
  Böyük Britaniya 244.820 61.100.835 244,2 London
  Çexiya 78.866 10.256.760 130,1 Praqa
  Monteneqro 13.812 616.258 44,6 Podqoritsa
  Danimarka 43.094 5.368.854 124,6 Kopenhagen
  Ermənistan 29.800 3.229.900 101 İrəvan
  Estoniya 45.226 1.415.681 31,3 Tallin
  Finlandiya 336.593 5.157.537 15,3 Helsinki
  Fransa 547.030 59.765.983 109,3 Paris
  Gürcüstan 69.700 4.661.473 64 Tbilisi
  Xorvatiya 56.542 4.437.460 77,7 Zaqreb
  İslandiya 103.000 307.261 2,7 Reykyavik
  İrlandiya 70.280 4.234.925 60,3 Dublin
  İspaniya 504.851 45.061.274 89,3 Madrid
  İsveç 449.964 9.090.113 19,7 Stokholm
  İsveçrə 41.290 7.507.000 176,8 Bern
  İtaliya 301.230 58.751.711 191,6 Roma
  Kipr 9.251 788.457 85 Nikosiya
  Kosovo 10.887 1.804.838 220 Priştina
  Qazaxıstan 2.724.900 15.217.711 5,6 Astana
  Latviya 64.589 2.366.515 36.6 Riqa
  Lixtenşteyn 160 32.842 205,3 Vaduts
  Litva 65.200 3.601.138 55,2 Vilnyus
  Lüksemburq 2.586 448.569 173.5 Lüksemburq
  Macarıstan 93.030 10.075.034 108,3 Budapeşt
  Şimali Makedoniya 25.713 2.054.800 81,1 Skopye
  Malta 316 397.499 1.257,9 Valletta
  Moldova 33.843 4.434.547 131 Kişinyov
  Monako 1,95 31.987 16.403,6 Monako
  Niderland 41.526 16.318.199 393 Amsterdam
  Norveç 324.220 4.525.116 14 Oslo
  Polşa 312.685 38.625.478 123,5 Varşava
  Portuqaliya 91.568 10.409.995 110,1 Lissabon
  Rumıniya 238.391 21.698.181 91 Buxarest
  Rusiya 17.075.400 142.200.000 26,8 Moskva
  San-Marino 61 27.730 454,6 San Marino
  Serbiya 88.361 7.495.742 89,4 Belqrad
  Slovakiya 48.845 5.422.366 111 Bratislava
  Sloveniya 20.273 1.932.917 95,3 Lyublyana
  Türkiyə 783.562 71.517.100 93 Ankara
  Ukrayna 603.700 48.396.470 80,2 Kiyev
  Vatikan 0,44 900 2.045,5 Vatikan
  Yunanıstan 131.940 10.645.343 80,7 Afina
Cəmi 10.180.000 731.000.000 70

Əhalisi

Sahəsinin kiçik olmasına baxmayaraq Avropa ərazisi qədim dövrlərdən insanlar tərəfindən daha çox məskunlaşıb. Əhalisinin sayına görə yalnız Asiya qitəsindən geri qalır. Avropada 710 milyon nəfər əhali yaşayır ki, bu da Yer kürəsi əhalisinin 18% təşkil edir. Avropa dünyada insanların ən sıx məskunlaşdığı ərazilərdən biridir. Bu, bir sıra təbii, siyasi və iqtisadi amillərlə bağlıdır. Lakin əhali hər yerdə eyni dərəcədə sıx məskunlaşmamışdır. Atlantik okeanı sahillərində, mühüm sənaye rayonlarında (Rur, Sileziya, Donbas), iri şəhər və paytaxtlarda, çay və nəqliyyat yolları boyunca əhali daha sıx yerləşib. 60 dərəcə şimal enliklərindən şimalda olan soyuq ərazilərdə daha az əhali məskunlaşıb. Alp və Balkan dağlarının hündür sahələrində, Xəzəryanı ovalıqda əhali nisbətən daha seyrəkdir. Avropa əhalisi üçün digər mühüm xüsusiyyət şəhər əhalisinin daha çox olmasıdır.

Etnik tərkibi

Avropa xalqları dünya mədəniyyətinə, elm və texnikanın inkişafına mühüm töhfələr vermiş, bir çox ərazilərə təsir göstərib. Müasir Avropa millətləri uzun sürən tarixi inkişafın, müxtəlif etnik və antropoloji qrupların qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində yaranıb. Avropalılar avropoid irqinə aiddir. Burada german, roman, türk, slavyan və başqa dil qruplarına aid xalqlar yaşayır. German xalqlarına almanlar, hollandlar, ingilislər, isveçlilər, norveçlilər, islandlar aiddir. Bu xalqlar Avropanın şimal-qərb və mərkəzi hissələrində məskunlaşıblar. Roman dil qrupuna aid olan xalqlar latın dili əsasında formalaşmış dildə danışırlar. Bu qrupa italyanlar, fransızlar, portuqaliyalılar, ispanlar, rumınlar və başqa xalqlar aiddir. Roman dil qrupuna aid olan xalqlar Avropanın qərb, cənub və cənub-qərbi hissələrində məskunlaşıblar. Avropada türk dili qrupuna aid olan xalqlar da yaşayır, onlara tatarlar, türklər, başqırdlar, çuvaşlar, qaqauzlar aiddir. Türkdilli xalqlar əsasən Avropanın şərqi və cənubunda yaşayır. Avropada həmçinin digər dil qruplarına aid olan çoxlu xalqlar yaşayır, bunlara latışlar, litvalılar, estonlar, basklar, finlər, macarlar, yunanlar, albanlar və digər xalqları misal göstərə bilərik.

Avropada din

Avropa xalqlarının sitayiş etdiyi hakim din xristianlıqdır. Xristian dininin 3 əsas qolu var. Bunlar katolik, protestant və pravoslavlardır. Roma şəhərindəki Vatikan kilsəsində bütün katoliklərin mərkəzi kilsəsi yerləşir. Bu kilsəyə Roma papası başçılıq edir. Vatikanın və onun başçısı Roma papasının tarixən dünyanın siyasi və iqtisadi həyatına təsiri böyük olub. Lakin son illərdə Avropada bir çox xristianlar öz dinlərini tərk edərək ateizmə keçməyə başlayıblar. Avropada islam dininə etiqad edən müsəlmanlar da çoxdur. İslam dini vaxtilə Ərəb və Osmanlı imperiyalarının Avropaya zəfər yürüşləri nəticəsində yayılmışdır.

İqtisadiyyatı

Faydalı qazıntılar

Avropa ərazisi yanacaq, filiz və qeyri-filiz mənşəli faydalı qazıntılarla zəngindir. Yanacaq faydalı qazıntıları çökmə mənşəlidir. Onların yataqları qədim bünövrənin çökəkliklərində, dağlararası əyilmə zonalarında yerləşib. Dünyanın bir sıra mühüm kömür hövzələri Avropa ərazisindədir (Donetsk, Peçora, Rur, Saar, Yuxarı Sileziya). Neftin əsas yataqları Volqaboyunda, Karpatda, Orta Dunay ovalığında, Balkan yarımadasında və Şimal dənizindədir. Faydalı qazıntılar içərisində dəmir filizi yataqları xüsusilə böyük əhəmiyyətə malikdir. Rusiyadakı Kursk maqnit anomaliyası (KMA) dünyanın ən böyük dəmir filizi yataqlarından biridir. Şərqi Avropa düzənliyi, Skandinaviya yarımadası, Alp dağları, orta hündürlüklü qədim dağlar sahəsində də bir sıra dəmir filizi yataqları var. Avropada həmçinin boksit, mis, sink, qurğuşun, kobalt, molibden, volfram, xrom, civə, uran kimi əlvan və qiymətli metal filizlərinə də rast gəlinir. Qeyri-filiz yataqları içərisində neft, təbii qaz, daş kömürdən başqa çöküntü mənşəli müxtəlif duzlar olan kalium, daşduz yataqları qeyd oluna bilər. Həmçinin qiymətli tikinti materiallarının bol olmasını (mərmər, qranit, kvars) da göstərmək lazımdır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Avropa ərazisi bir çox faydalı qazıntılarla tam təmin olunmayıb. Əksər faydalı qazıntılar da onun müasir tələbatını tam ödəyə bilmir. Odur ki, Avropa dövlətlərinin çoxu digər materiklərdən bura bir sıra faydalı qazıntılar gətirirlər.

İstinadlar

  1. Avropa, ümumi anlayışda
  2. CIA – The World Factbook
  3. . Webrzs.stat.gov.rs. 2002-12-24. 2011-04-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-25.

Xarici keçidlər

Həmçinin bax

avropa, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, iyul, 2021, məqaləni, vikiləşdirm. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz iyul 2021 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Avropa tamamile Simal yarimkuresinde ve esasen Serq yarimkuresinde yerlesen bir qitedir Avrasiyanin qerb hissesini ehate edir ve simalda Simal Buzlu okean qerbde Atlantik okean cenubdan Araliq denizi ve serqde Asiya ile hemserheddir Avropa umumiyyetle Ural ve Qafqaz daglarinin Ural cayinin Xezerin ve Qara denizlerin ve Turk Bogazlarinin su yollarinin Asan bolgeden ayrildigi hesab olunur Bu serhedin cox hissesi quruda olsa da boyuk fiziki olcusu ve tarixi ve enenesinin agirligina gore umumiyyetle Avropaya tam bir qite statusu verilir Avropa qitesiAvropa teqriben 10 180 000 kvadrat kilometr ve ya Yer sethinin 2 ni ehate edir ve bu altinci en boyuk qitedir Siyasi baximdan Avropa qitenin 39 ni ehate eden ve ehalisinin 15 ni teskil eden en boyuk ve en cox meskunlasdigi elli suveren dovlete bolunur 2018 ci ilde Avropanin umumi ehalisi texminen 741 milyon idi Avropa iqlimi Asiya ve Simali Amerikadaki iqlimin siddetli oldugu enliklerde bele qitenin cox hissesinde qisi ve yayi isti kecen Atlantik cereyanlarindan tesirlenir Denizden basqa movsumi ferqler sahile yaxin oldugundan daha cox nezere carpir Avropa xususen de qedim Yunanistan ve qedim Roma Qerb sivilizasiyasinin dogma yurdu idi Eramizin 476 ci ilde Qerbi Roma Imperiyasinin suqutu ve sonraki miqrasiya dovru qedim tarixin sonunu ve orta esrlerin baslangicini qeyd etdi Intibah humanizmi kesfiyyati inceseneti ve elmi muasir dovre yol acdi Kesf Esrinden beri Avropa qlobal islerde ustunluk teskil etmisdir 16 ci ve 20 ci esrler arasinda Avropa gucleri muxtelif dovrlerde Amerika demek olar ki Afrika ve Okeaniya ve Asiyanin boyuk hissesini idare etdiler Maarifcilik esri sonraki Fransa inqilabi ve Napoleon muharibeleri 17 ci esrin sonundan 19 cu esrin birinci yarisina qeder qiteni medeni siyasi ve iqtisadi cehetden formalasdirdi 18 ci esrin sonlarinda Boyuk Britaniyada baslayan Senaye Inqilabi Qerbi Avropada ve neticede daha genis dunyada koklu iqtisadi medeni ve sosial deyisikliye sebeb oldu Sovet Ittifaqi ve ABS in nufuzunun artmasi ile 20 ci esrin ortalarinda Qerbi Avropanin dunya islerinde hokmranliginin azalmasina oz tohfesini veren her iki dunya muharibesi Avropada bas verdi Soyuq muharibe illerinde Avropa Qerbdeki NATO ile Serqdeki Varsava Pakti arasinda 1989 cu il inqilablarina ve Berlin Divarinin yixilmasina qeder Demir perde boyunca bolundu 1949 cu ilde Avropa Surasi umumi meqsedlere catmaq ucun Avropani birlesdirmek ideyasi ile quruldu Bezi dovletlerin sonraki Avropa inteqrasiyasi Avropa Birliyinin AI konfederasiya ve federasiya arasinda yerlesen ayri bir siyasi qurumun yaranmasina sebeb oldu AB Qerbi Avropada yaranib lakin 1991 ci ilde Sovet Ittifaqinin dagilmasindan beri serqe dogru genislenir Avropa Birliyi olkelerinin ekseriyyeti avro avropalilar arasinda en cox istifade olunur ve AB nin Sengen bolgesi uzv olkelerin ekseriyyeti arasindaki serhed ve immiqrasiya idarelerini legv edir Mundericat 1 Cografiyasi 2 Geologiyasi 2 1 Relyefi 3 Daxili sulari 3 1 Caylar 3 2 Goller 4 Iqlimi 4 1 Temperatur ve yagintilar 5 Avropanin xeritesi 6 Tarixi 6 1 XIX esrin sonlarinda Avropada veziyyet 6 2 Avropa dovletlerinin beynelxalq munasibetleri 6 3 Avropada siyaset 6 4 Beynelxalq munasibetler 7 Mifologiya 8 Avropada dovletler 9 Ehalisi 9 1 Etnik terkibi 9 2 Avropada din 10 Iqtisadiyyati 10 1 Faydali qazintilar 11 Istinadlar 12 Xarici kecidler 13 Hemcinin baxCografiyasi RedakteAvropanin ucqar noqteleri simalda Nordkin burnu cenubda Merakes burnu qerbde Roka burnu serqde ise Ural daglarinin simal qurtaracagi hesab olunur Ekvator xettinden xeyli simalda yerlesir Lakin simal qutb sahesine az bir hissesi daxildir Antarktidadan basqa yegane qitedir ki tropik saheye daxil deyildir Qerb hissesinden baslangic meridiani kecir bu meridian London meqapolisine daxil olan Qrinvic seherinden kecdiyi ucun onu cox vaxt Qrinvic meridiani adlandirirlar Diger materiklere gore Avropanin movqeyi tarixen elverisliliyi ile secilmisdir Avropa hele qedim dovrlerden cenubda Araliq denizi vasitesile Cenub Qerbi Asiya ve Simali Afrika ile elaqe saxlamisdir Qerbde ise Simali Amerika ve basqa materiklere geden deniz yollari uzerinde yerlesib Avropa Atlantik okeani ve Simal Buzlu okeani sulari ile ehate olunub Sahil xetleri coxlu parcalanmaya meruz qalmis girintili cixintili olmasi ile secilmisdir Onun sahillerinde coxlu buxta ve korfezler var Bu da qabarma ve cekilmelerin tesiri ile denizciliyin inkisaf etmesine coxlu deniz limanlarinin yaranmasina serait yaratmisdir Denizden xeyli kenarda Temza cayi sahilinde yerlesen London bu sebebden muhum liman seherine cevrilmisdir Sahil xetlerinin cox parcalanmasi bir sira ada ve yarimadalarin da yaranmasina sebeb olub Qite erazisinin 25 ni ada ve yarimadalar tutur Avropanin daxili hisseleri denizlerden cox arali deyildir Qerbde daxili hisselerin denizlerden mesafesi 600 km serqde ise 1600 km teskil edir Avropa dovletlerinin ekseriyyetinin denize cixisi olduguna gore deniz dovletleri hesab olunurlar Simaldan Avropa sahillerini Simal Buzlu okeaninin Norvec Barens ve Ag denizin sulari yuyur Barens ve Ag denizleri arasinda Kola yarimadasi yerlesib Simaldaki Yeni Torpaq Frans Iosif Torpagi ve Svalbard adalari da Avropaya aiddir Atlantik okeani ve onun denizleri Avropani qerb ve cenubdan ehate etmisdir Simal Baltik Araliq Qara ve Azov denizi sahillerde bir sira korfez ve buxtalar yaratmisdir Bunlardan Biskay Fin Botnik Riqa ve basqa korfezleri gostermek olar Baltik ve Norvec denizleri arasinda Avropanin en boyuk yarimadasi olan Skandinaviya yarimadasi yerlesir Avropanin diger iri yarimadalarindan Pireney Apennin Balkan Krim qeyd olunmalidir Avropanin boyuk adalarindan ise Boyuk Britaniya Irlandiya Islandiya Korsika Siciliya ve Sardiniya gosterile biler Araliq denizi Avropa sahillerinde en boyuk ve en derin denizdir Bu deniz hemise istidir 13 C ve onun etraf erazilerin tebietine tesiri boyukdur Buna sebeb ise dayaz ve ensiz Cebellutariq bogazindan nisbeten soyuq okean sularinin bu denize daxil ola bilmemesidir Simali Atlantika isti cereyaninin tesiri ile Norvec ve Barens denizleri qisda donmur Bu gemiciliyin daimi inkisafi ucun elverisli imkan yaradir Daha cenubda yerlesen Ag ve Baltik denizleri ise qisda buz baglayir Avropa qitesi ozunemexsus elverisli cografi movqeye malik bir erazidir Bu elverislilik onun ekvatora ve qutb sahesine diger materiklere okeanlara gore bir qeder munasib yerlesmesi sahil xetlerinin elverisli olmasi ile izah oluna biler Tarixen Avropa erazisinde insanlar daha cox meskunlasmis teserrufat cehetden yuksek inkisaf seviyyesine catmislar Elverisli cografi movqe tarixi inkisafin neticeleri bu gun Avropani dunyanin siyasi ictimai ve iqtisadi heyatinda helledici rol oynamasina getirib cixaran amillerden olub Geologiyasi Redakte Avropanin fiziki xeritesi Fiziki xeritede Avropanin serq ve qerb hisselerinin relyefinde olan ferqleri asanliqla musahide etmek olar Bunun esas sebebini erazinin muxtelif hisseleri arasindaki geoloji inkisaf tarixinin xususiyyetlende axtarmaq lazimdir Ona gore ki qitenin serqinde qedim platforma qerbinde ise muxtelif yasli geosinklinal strukturlar ve cavan platformalar ustunluk teskil edir Burada en qedim ve sahesine gore en boyuk tektonik struktur Serqi Avropa platformasidir Platformanin qedim bunovresi Baltik ve Ukrayna kristallik qalxanlari seklinde sethe cixmisdir Qerb hissede Serqi Avropa platformasi Atlantik okeanindan Sakit okeana qeder uzanan Alp Himalay geosinklinali ve cavan platforma ile ehate olunmusdur Platformalar nisbeten sabit saheleridir onlar duzenlik ve orta hundurluklu daglara uygun gelir Geosinklinallar ise yerin daha feal hereketde olan saheleridir ve Avropanin cenubunda Alp daglari qursagi ile temsil olunub Avropanin relyefinin formalasmasinda Dorduncu dovrde bas vermis materik buzlasmalarinin tesiri boyuk olub Hemin dovrde yeni tektonik hereketlerin tesiri ile sethin xeyli qalxmasi ve iqlimin soyuqlasmasi bas verir Bu da cox boyuk erazilerin buzlaqlar altinda qalmasina getirib cixarir Mutexessisler bele hesab edir ki Dorduncu dovrde Avropa erazisinde dord boyuk buzlasma dovru olub En boyuk buzlasma dovrunde buzlagin cenub serhedi 50 simal enliklerine qeder gelib catmisdi Skandinaviya ve Britaniya erazilerinden baslayan buzlaqlar 6 milyon km e qeder erazi tuturdu Cenubda Alp daglarinda ise dag buzlasmalari inkisaf etmisdi Dorduncu dovr buzlasmalarinin izleri Avropanin relyefinde aydin gorunur Muasir relyefde buzlaq relyefinin bezi formalari moren tireleri ve tepeleri musahide olunur Coxlu iri ve xirda gol cokeklikleri emele gelmis sahil xetlerinin girintili cixintiligi artmisdir Relyefin deyisilmesine sebeb olan tektonik hereketler muasir dovrde de davam etmekdedir Buna misal olaraq Skandinaviyanin cenub hisselerinin tedricen qalxmasini Baltik denizinin cenub sahillerinin ise enmesini gostermek olar Avropa erazisinde coxlu sonmus ve fealiyyetde olan vulkanlar var Fealiyyetde olan vulkanlar Araliq denizi sahillerinde ve Atlantik okeanindaki adalarda yerlesir Apennin yarimadasinin qerbinde Vezuvi Siciliya adasinda Etna vulkanlari movcuddur Islandiya adasinda Hekla vulkani isti bulaqlar qeyzerler fealdirlar Avropanin cenub hissesi feal zelzele zonasina daxildir Burada cox boyuk dagidici guce malik olan zelzeleler bas verir Bu da relyefin formalasmasinin ve inkisafinin davam etdiyini gosteren amillerdendir Relyefi Redakte Avropanin serq hissesinde cox boyuk saheni qedim platforma bunovresi uzerinde yerlesmis Serqi Avropa duzenliyi ehate edir Bu duzenliyin sethi bir sira yukseklik ve ovaliqlardan ibaretdir Serqi Avropa duzenliyinin qerbe davamini Baltik denizinin cenub sahilleri boyu yerlesen Orta Avropa duzenliyi teskil edir Skandinaviya yarimadasinin simalini eyniadli daglar cenub ve serq sahelerini ise eyniadli daglar tutmusdur Britaniya ve Irlandiya adalari da daxil olmaqla bu eraziler Kaledon dovrunde emele gelmis dag ve duzenliklerden ibaretdir Avropanin merkezi hissesinde orta hundurluklu Vogez Svartsvald Merkezi Massiv Sudet daglari yerlesir Cenub hisseni ise meridian istiqametinde yerlesen cavan dag sistemleri Alp Karpat Balkan Pireney Apennin daglari ve duzenlikler tutur Alp daglarindaki Monblan zirvesi 4810 m Avropanin en yuksek noqtesi hesab olunur Daxili sulari RedakteCaylar Redakte Avropa qitesi inkisaf etmis cay sebekesine malikdir Caylarin erazi uzre paylanmasi qitenin iqlim seraitinden relyefin xarakterinden geoloji qurulusundan bilavasite asilidir Caylarin qidalanmasinda yagis qar buzlaq sulari boyuk rol oynayir Hovzelerine gore caylar uc yere bolunur Avropa caylarinin cox hissesi Atlantik okeani hovzesine daxildir Diger caylar ise Simal Buzlu okeani hovzesine ve axarsiz Xezer denizi hovzesine aid edilir Simal Buzlu okeanina axan caylar esasen qar ve yagis sulari ile qidalanir ilboyu bolsulu olurlar Qisda onlar uzun muddet buz baglayir yazda ise dasirlar Caylarin coxu qisadir gemicilik ucun az yararlidir Lakin onlarin boyuk hidroenerji ehtiyatlari var Simal Buzlu okeanina axan caylar icerisinde boyukluyune gore Pecora ve Simali Dvina caylarini qeyd etmek olar Serqi Avropa erazisinden axan caylar axarsiz hovze olan Xezer denizine ve Atlantik okeani hovzesine aid olan Baltik Qara ve Azov denizlerine tokulur Bunlardan Volqa Dnepr Don Ural Dauqava Qerbi Dvina Neman caylarini gostermek olar Onlar oz baslangiclarini Serqi Avropa duzenliklerindeki yuksekliklerden gotururler Relyefin az meylli olmasi axinin zeif ve sakit olmasina caylarda genis vadilerin olmasina getirib cixarib Bu caylar ucun qis dovrunde bir nece ay buz baglamasi yazda dasmasi ve yayda bir qeder dayazlasmasi xarakterikdir Bunlarin arasinda Volqa uzunluguna gore Avropanin en boyuk cayidir Onun uzunlugu 3690 kilometrdir Qerbi Avropa erazisinden axan caylar oz baslangiclarini orta ve hundur daglardan yuksekliklerden goturur Bu sebebden yuxari axarda caylar daha suretli duzenliklerde ise sakit axirlar Okeandan gelen rutubetli hava kutlelerinin tesiri ile cox yaginti aldiqlarindan caylar bolsuludurlar ve gemicilik ucun daha elverislidirler Onlarin coxu qis aylarinda buz baglamir Bu eraziden axan caylarin hamisi Atlantik okeani hovzesine aiddir Onlardan Dunay Reyn Visla Oder Elba Sena caylarini qeyd etmek olar Bunlar arasinda Dunay Avropada ikinci en boyuk caydir Uzunlugu 2850 kilometrdir Dunay sekkiz dovletin erazisinden kecir ve onlarin coxu ucun bu cay denize yegane cixis yoludur Cenubi Avropa erazisinde Araliq denizine tokulen caylardan Roma Po Taho Qvadianani gostermek olar Buradaki caylarin ekseriyyeti qisa tipik dag cayidir gemicilik ucun bir o qeder de yararli deyildir Lakin iqlim seraitile elaqedar caylarin suvarma islerinde ehemiyyeti boyukdur Goller Redakte Avropada coxlu goller var ve onlar qeyri beraber yerlesib Qitenin simalinda goller daha coxdur Onlar buzlaq menselidirler Skandinaviya Finlandiya ve Kareliyada irili xirdali minlerle gol var Venern Vettern Sayma Inari Burada en boyuk gol Ladoqadir Bolsulu Neva cayi onu Baltik denizi ile Svir cayi ise yaxinliqdaki Oneqa golu ile birlesdirir Ag deniz Baltik kanali bu gollerden Simal Buzlu okeanina Volqa Baltik kanali ise Xezer ve Qara denizlerine getmeye imkan verir Cenubda Alp daglarinda da coxlu xirda goller var Cenevre Boden Balaton Serqi Avropa duzenliyinin cenub serqinde duzlu Elton ve Baskuncak gollerini de qeyd etmek olar Avropa erazisinde coxlu buzlaq saheleri de var Islandiya Svalbard Novaya Zemlya adalarinda hemcinin Alp daglarinin yuksek zirvelerinde buzlaqlar coxdur Dag buzlaqlari bir cox caylarin qidalanmasinda menbe rolunu oynayir Bataqliqlar da bu erazide genis yer tutub Kareliya Finlandiya ve Belarusda bataqliqlar daha cox yayilmisdir Rusiya Ukrayna ve Belarus erazisinde yerlesen Polesye bataqligi genis erazi tutur Daxili sularin boyuk teserrufat ehemiyyeti var Lakin bununla bele Avropada cay ve gollerin diger su hovzelerinin heddinden artiq cirklenmesi musahide edilir Bu senaye sahelerinin inkisafi ile elaqedardir Buna gore de Avropa dovletlerinde daxili su hovzelerinin muhafize edilmesi problemi birinci dereceli vezife kimi qarsida durur Iqlimi RedakteAvropanin erazisi enlik istiqametinde yeni simaldan cenuba dogru boyuk mesafede yerlesib Onun cenub hisseleri gunesden daha cox istilik alir cenubdan simala dogru istilik miqdari azalir Avropa erazisinde iqlim seraiti qerbden serqe dogru deyisir Bu hal qitenin okeana yaxin olmasi hakim kuleklerin ve okean cereyanlarinin tesiri neticesinde emele gelmisdir Simali Atlantika cereyaninin Avropa sahillerine getirdiyi nisbeten isti sularin tesiri ile iqlimde mueyyen yumsalmalar hiss olunur Bu hal xususile ozunu Skandinaviya Kola yarimadasi ve Islandiya adasinin iqliminde gosterir Atlantik okeani uzerinde formalasan neheng isti ve rutubetli hava kutleleri de Avropanin iqlimine boyuk tesir gosterir Avropanin erazisi okeandan gelen qerb kuleklerinin tesiri altinda olur Bu hava axinlari ise Islandiya alcaq ve Azor yuksek tezyiq sahelerinin tesiri altinda formalasir Qisda Atlantik okeani uzerinden esen cenub qerb kulekleri Azor antisiklonu ozu ile birlikde coxlu yaginti getirir ve havani yumsaldir Yayda ise simal qerb kulekleri Islandiya siklonu bol yaginti ve serinlik getirir Avropanin simal hisseleri daha cox Arktika hava kutlelerinin Cenubi Avropa ise tropik hava kutlelerinin tesiri altinda olur Avropanin relyefi de iqlimin formalasmasinda oz tesirini gosterir Avropada okeandan gelen deniz menseli hava kutlelerinin qarsisini ala bilecek hundur dag sistemlerinin olmamasi Atlantik ve Simal Buzlu okeanlarinin iqlime tesirini daha da guclendirir Hundur daglar qitenin cenub hissesindedir Onlar enlik istiqametinde yerlesdiklerinden okeandan gelen hava kutlelerinin qarsisinda manee rolunu oynaya bilmirler Hamar duzen merkezi ve serq hisseler istiliyin rutubetin daxili hisselere kecmesi ucun bir nov dehliz rolunu oynayir Temperatur ve yagintilar Redakte Yuxarida gosterilen amillerin tesiri ile Avropa erazisinde temperatur ve rutubetin paylanmasinda boyuk ferqler ozunu gosterir Yanvar ayinin orta temperaturunu gosteren izotermler daha cox meridian istiqametinde deyisir ve bu yalniz cenub hissede enlik istiqametinde gedir Atlantik okeani ve Araliq denizi sahillerinden 8 C 4 C lik yanvar izotermi kecir Skandinaviya yarimadasinin okean sahillerinde 0 C lik izoterm daxili hisselere dogru daha asagi temperaturlarla 8 C 10 C evez olunur Serqi Avropa duzenliyinden Ural daglarina dogru kontinentalliq artir ve daha asagi temperatur qeyde alinir Iyul izotermleri enlik istiqametinde gedir yalniz daxili hisselerde bir qeder simal serqe dogru eyilir Orta iyul temperaturu ucqar simalda 8 C Araliq denizi sahillerinde 24 C 28 C Xezer sahili ovaliqda 24 C Orta ve Serqi Avropada 16 C 20 C dir Dagliq erazilerde izotermlerin gedisinde kesilmeler bas verir Atmosfer yagintilarinin paylanmasi ister hava kutlelerinin isterse de relyef seraitinin tesirinden daha cox asilidir Atlantik okeani sahillerinden serqe getdikce yagintilarin illik miqdari ve onun erazide paylanmasi xeyli deyisir Daha cox yaginti deniz hava kutlelerinin yolu uzerinde yerlesen sahilboyu ve dageteyi erazilere dusur 1000 2000 mm Lakin daxili hisselere dogru getdikce okeandan gelen hava kutleleri transformasiyaya ugrayir yeni oz rutubetini itirir ve kontinetallasir Orta Avropa duzenliklerinin qerb hissesine 800 1000 mm merkezine 600 mm qitenin simal hisselerine 400 500 mm Xezeryani ovaligina ise 250 mm yaginti dusur Daglarda yagintilarin miqdari 1000 mm den artiqdir Yagintilarin fesiller uzre paylanmasinda da ferqler var Qerbde Atlantik okeani sahillerinde deniz iqliminin tesiri ile yagintilarin cox hissesi payiz ve qis aylarinda dusur Serqi Avropada yagintilarin cox hissesi yay Araliq denizi sahillerinde ise qis aylarinda dusur Avropanin xeritesi RedakteAvropanin xeritesi 1 goy transkontinental dovletler Bir hissesi Avropa diger hissesi ise Asiya qitesinde yerlesen olkeleryasil Asiyada yerlesen amma tarixi ve siyasi baximdan Avropa sayilan olkeler Albaniya Andorra Avstriya Ermenistan Azerbaycan Belarus Belcika Bosniya ve Herseqovina Bolqaristan Xorvatiya Kipr Cexiya Danimarka Estoniya Finlandiya Fransa Almaniya Gurcustan Yunanistan Macaristan Islandiya Irlandiya Italiya San Marino Qazaxistan Kosovo Latviya Lixtensteyn Litva Luxsemburg Makedoniya Respublikasi Malta Moldova Monako Monteneqro Niderland Norvec Svalbard Polsa Portuqaliya Ruminiya Rusiya Serbiya Slovakiya Sloveniya Ispaniya Isvec Isvecre Turkiye Ukrayna Boyuk Britaniya Farer adalari Vatikan Adr iatik denizi Simal Buzlu okeani Egey denizi Egey denizi Barens denizi Bay ofBiscay Qaradeniz Azovdenizi XezerDenizi CelticSea Qrenlandiya denizi Baffin korfezi Gulf ofCadiz LigurianSea Araliq denizi Atlantikokean Simaldenizi Norvecdenizi Cebellutariq bogaziTarixi Redakte Vyana doyusu 1683 cu il Bu doyus neticesinde Avropa Osmanli Imperiyasi terefinden istila olunmaqdan xilas oldu Avropanin ehemiyyeti ve movqeyi ehalisi ve fiziki cografiyasindan deyil sahib oldugu insan resurlari ve onun xususiyyetlerinden ireli gelir Yaxsi hazirliqli insanlardan ibaret ehali elm ve texnologiyada gostermis oldugu irelilemeler sayesinde iqtisadi istiqametden de inkisaf etmis ve yuksek bir heyat standartina catmisdir Tebii qaynaqlari az olan Avropa bu inkisafini tamamile insan qaynaginin yuksek xususiyyetlerine ve mustemlekecilik sisteminin nemetlerine borcludur Indiki vaxtda dunyanin en boyuk guc merkezi olan ABS in xalqi da cox boyuk nisbetde Avropa menselidir Ayrica elmi ve texnoloji inkisaflarin bir coxu avropalilar terefinden reallasdirilmisdir Avropa olkelerinin her istiqametden birlesmesini meqsed qoyan ve bu yolda ehemiyyetli merheleler reallasdiran Avropa Birliyi Avropanin yer uzundeki gucunu ve ehemiyyetini daha da artirmaqdadir Avropa Bayragi Avropa Birliyi terefinden de istifade edilirSoyuq muharibenin sonu 1990 ci ile qeder Avropada bir birinden ferqli siyasi iqtisadi sistemler movcud idi Bunlardan biri indi de movcud olan plurialist demokratik sistem ve serbest bazar iqtisadiyyatini tetbiq eden Qerb Bloku digeri ise kommunist ideologiyali tek partiyali sosialist sistemi bax Varsava Muqavilesi idi Ancaq sosialist sisteminin lideri olan SSRI nin iqtisadi ve siyasi sisteminin zeiflemesi ile blok cokdu Kohne sosialist bloku olkeleri iqtisadi ve siyasi sistem olaraq Qerb blokuna yaxinlasma yolunda ciddi addim atmaga basladilar Coxpartiyali demokratik sisteme ve serbest bazar iqtisadiyyatina kecid hemin olkelerin iqtisadiyyatina ciddi tesir etmeye basladi Uzvluk ve inteqrasiya ile bagli Avropa Birliyine edilen muracietler musbet qarsilandi ve onlarla AB arasinda ciddi inteqrasiya prosesi baslandi Hemin olkelerin boyuk bir hissesi Qerbi Avropanin herbi teskilati olan NATO ya daxil olmus ve beynelxalq tehlukesizliyin teminatinda istirak etmeye basladilar Bununla da Avropada 1990 cu ilin evvelindeki herbi iqtisadi ve siyasi qutblesme ideoloji ehemiyyetini itirmisdir XIX esrin sonlarinda Avropada veziyyet Redakte Vyana sistemi XIX esrin ortalarinda 1870 ci illerin evvellerinde dagilmaga basladi Avropada bir birine dusmen olan iki herbi siyasi blok formalasmaga basladi Nehayet 1907 ci ilde formalasdilar Onlarin qarsidurmasi neticede Birinci Dunya Muharibesinin baslamasina getirib cixardi Dovrun xarici siyaset tarixinde en cox olan esas faktlar Italiya ve Almaniya birlesmesi ile bagli diplomatik ve herbi hadiseler idi Birinci mesele italiyalilarin ozleri ile yanasi Fransa birbasa maraqlandi ve Italiyaya ikiqat yardim gosterdi Italiya 1815 ci ilden beri Venesiya Kralligi olan Lombarda adlanan iki vilayetden mehrum olan Avstriya idi Diger bir meselede Almaniya Avstriya ve Prussiya birlesdiren orta ve kicik dovletlerden basqa bu erazileri itirmis Danimarkadan slezviq ve Holsteyn ve Prussiya qazanmasina qarsi cixan Fransani yeniden goturerek maraqlandi On iki il erzinde dord muharibe bas verdi Italiya 1859 Fransa ve Sardiniya bir terefde Avstriya ise diger terefden idi Avstriya ve Prussiyanin kicik Danimarkaya hucum etdiyi Danimarka 1864 Avstriya Prussiya 1866 ve eyni zamanda Avstriya Italyan Fransiz Alman 1870 1871 Bu muharibe dovru nisbeten qisa muddet erzinde Vyana Konqresi ile dunya muharibesinin baslamasi arasinda Qerbde texminen bir yuz illik beynelxalq sulh dovrunu kesdi Avropanin serq yarisinda 1856 ci ilde baslayan Rusiya ile Turkiye arasindaki sulh prosesi yalniz 1877 1878 ci illerde qirildi lakin kecmisin sonunda ve bu esrin evvellerinde Balkan yarimadasinda yerli kicik dovletler arasinda muharibeler bas verdi ve Avropanin qalan hissesine yayildi Vyana konqresinden 1914 1918 ci illere qeder muharibenin baslangicina qeder kecen esr evvelki esrlere nisbeten misilsiz uzun bir sulh zamanidir hem boyuk hem de kicik dovletlerin silahlanmasi XIX esrin ikinci yarisinda oldugu kimi bu cur boyuk nisbetlere catmamisdir XIX esrin ikinci yarisinda militarist siyasete baslayan ikinci imperiyanin berpasi militarizmin inkisafinin temelini qoydu Tarix ve tarixin Italiya ve Almaniya birlesmesine getirdiyi suallari nezere alaraq kicik Sardunya kralliginin intensiv silahlanmaga basladigi elece de Turkiyenin Fransa ve Ingilterenin Rusiyaya qarsi muharibesinde istirak etdiyine baxmayaraq iller kecdi 60 ci illerin evvellerinde Prussiya oz herbi gucunu guclendirdi ve ozunu hegemoniya altinda Almaniyani birlesdirmek tapsirigi qarsisina meqsed qoydu Bu hokumetle silahlar uzerinde boyuk meblegler serf etmek istemeyen Deputatlar Palatasi arasinda daxili bir qarsidurma yaratdi 1859 1871 ci illerdeki muharibeler yalniz militarizmin inkisafina komek etdi Avropa dovletlerinin beynelxalq munasibetleri Redakte Krim muharibesi 1853 cu ilde baslamisdir Britaniya Fransa ve Osmanlinin Rusiyaya qarsi apardigi muharibe ucluyun qelebesile basa catir 1856 ci ilde imzalanan Paris muqavilesile cenubi Bessarabiya ve Dunayin mensebi Osmanliya kecir Qara Deniz neytral hovze elan olunur 1877 1878 ci iller muharibesi Rusiya guclu milletcilik dalgasinin qalxdigi Balkan dovletlerinin terefinden Osmanli ile muharibeye girisir Plevna yaxinliginda Osman pasanin ordusu teslim olandan sonra ruslarin Konstantinopola yolu acilir Bu bogazlari ele kecirmek ucun real sans idi amma Avropa dovletlerinin tepkisinden qorxan Rusiya buna getmir Muharibeye noqte qoyan Berlin muqavilesile cenubi Bessarabiya Qars Erdehan Batum Rusiyaya kecir Serbiya Cernoqoriya ve Ruminiyanin erazisi boyudulur Bosniya ve Herseqovina ise Avstriya Macaristan imperiyasina birlesdirilir 1871 ci ilin yanvarin 18 de Versal Sarayinda Almaniya Imperiyasinin quruldugu elan olunur Ilk kansler Otto fon Bismark olur Belelikle butun alman dovletleri Avstriya istisna olmaqla vahid dovletde birlesdiler Imperiyanin paytaxti Berlin seheri elan olunur Getdikce guclenen Alman Imperiyasi artiq 1884 cu ilden etibaren mustemleke isgalina basladi Imperator I Vilhelmin 1871 1888 dovrunde Almaniya ozune muttefiqler axtararaq Fransani izolyasiya etmek siyasetini yeritmeye basladi Lakin ondan sonra hakimiyyete gelen II Vilhelm 1888 1918 daha cox imperialist siyaset yurutmeye basladi bu ise Almaniyanin ozune coxlu sayda dusmenler qazanmasina getirib cixardi Olkenin evveller qazandigi muttefiqler itirildi Fransa ise Antanta dovletleri ve Rusiya ile yaxinlasmaga basladi Almaniya ozune etnik cehetden yaxin olan Avstriya Macaristan Imperiyasi ile olan muttefiqliyi istisna olmaqla tecrid olunmus veziyyete dusdu Alman imperializmi Avropanin serhedlerini asdi ve Almaniya Afrikada mustemlekeler elde etmek ugrunda diger Avropa dovletleri ile yarismaga basladi 1884 cu ilde Otto fon Bismarkin teskilatciligi ile kecirilen Berlin konfransinda Avropanin hegemon dovletleri terefinden Afrika qitesinin isgali ve mustemlekeye cevrilmesi genis muzakire olundu Almaniya Serqi ve Cenub Qerbi Afrikada Toqo ve Kamerunda bir sira erazileri ele kecirerek oz mustemlekesine cevirdi Afrikanin bolusdurulmesi ugrunde mubarize Avropa dovletleri arasinda gerginlik yaradirdi ve bu Birinci dunya muharibesinin esas sebeblerinden biri oldu 28 Iyun 1914 cu ilde Avstriya Macaristan ordusunun bas komandani veliehd Frans Ferdinand serbiyali terrorcu terefinden olduruldu Bunun neticesi olaraq Avstriya Macaristan Serbiyaya muharibe elan etdi ve bu Birinci dunya muharibesinin baslangici oldu Bu muharibede Almaniya Avstriya Macaristan Osmanli Imperiyasi ve Bolqaristan bir cebhede istirak edirdi Muharibe bu dovletlerin meglubiyyeti ile neticelendi Dunya tarixinde o vaxta qeder bas vermis en qanli muharibede 2 milyondan cox alman esgeri olduruldu 1918 ci ilde Almaniyada monarxiya devrildi olkede respublika hakimiyyeti quruldu Yeni hokumet telem telesik teslimci sulh muqavilesini imzaladi 1919 cu ilin Iyun ayinda imzalanan ve Versal muqavilesi adlanan bu razilasmaya esasen Almaniya boyuk torpaqlar itirdi hemcinin olke cox boyuk tezminat odemeye mehkum edildi Almaniya hemin tezminati tam olaraq yalniz 2010 cu ilde odeyib bitirdi Razilasma Almaniyada Muharibenin alcaldilmis formada davami kimi adlandirildi Versal muqavilesindeki agir sertler Almaniyada milliyetciliyin artmasina ve sonradan Ikinci dunya muharibesine getirib cixardi Prussiyanin hakim daireleri Fransani talan etmek onun Elzas ve Lotaringiya kimi zengin erazilerini ele kecirmek meqsedile muharibeni davam etdirirdiler 1871 ci il yanvarin 18 de Versalda Almaniya imperiya elan edildi Fevralda Fransa ile sulh muqavilesi imzalandi Muqavileye gore Almaniya Elzas ve Lotaringiyani ele kecirdi Fransa bes milyard frank tezminat vermeli hem de odenisin basa catmasina qeder ezazisinin xeyli hissesi alman qosunlarinin nezareti altinda qalmali idi 1871 ci ilin martinda bas vermis usyan neticesinde Fransa tarixinde cox facieli rol oynamis Paris kommunasi hakimiyyeti meydana cixmisdi 1871 26 mart 28 may Fransa hakim daireleri muharibede itirdiklerinin evezini mustemlekeleri genislendirmekle doldurmaga ceht edir ve Almaniyaya qarsi qisasciliq siyaseti yeridirdiler Dunyanin bolusdurulmesinde Almaniyanin esas reqibi Ingiltere oldugundan Fransa Ingiltere ile yaxinlasmaga ve Afrikada Ingiltereye guzeste getmeye mecbur olmusdu Bununla da o Ingilterenin sexsinde Almaniyaya qarsi muttefiq elde etmisdi Fransanin iqtisadiyyatinda baslanan evvelki inkisaf meylleri XX esrin evvellerinde de davam etmekde idi Olkede yeni senaye saheleri avtomobil kimya gemiqayirma senayesi inkisaf edir elektrik enerjisi istehsali artirdi Avtomobil istehsali ve aviasiyanin inkisafina gore Fransa Avropada birinci yerde idi Fransa iqtisadiyyatinda inhisarlar helledici rol oynayirdi Istehsalin temerkuzlesmesi seviyyesine gore de Fransa ABS Almaniya ve Ingiltereden geri qalirdi Fransada senaye ve kend teserrufati leng inkisaf etse de bank kapitali suretle artirdi 1866 ci ilde Londonda kecirilen izdihamli numayis neticesinde fehleler serbest toplasmaq huququ elde etdiler 1867 ci ilde parlament islahati kecirildi Seherde oz evi olan ve ya ayrica menzil kiraye eden butun kisiler sesverme huququ elde etdiler Kendde ise ilde 12 funt sterlinqden az olmayaraq icare haqqi odeye bilen icaredarlara da bu huquq verildi Belelikle xirda burjiaziyadan elave fehlelerin yuxari tebeqeleri de ses huququ aldilar Boyuk Btitaniyanin mustemleke isgallari davam edirdi Avstraliya kesf edildikden sonra burada bir sira ingilis meskenleri salinmisdi 1851 ci ilde Avstraliyada qizil medenleri kesf edildi Butun olkelerden xususen Ingiltereden qizil herisleri bu qiteye axisirdi 1867 ci ilde hokumet Kanadaya dominion ingilisce ozunuidare huququ alan olke huququ vermeye mecbur oldu Kanada vetendaslari Boyuk Britaniyanin tebeqesi sayilirdilar Parlametin qebul etdiyi qanunlar ingilis general qubernatoru terefinden tesdiq olunmali idi Kanada xarici dovletlerle diplomatik elaqe yarada bilmezdi Kanada ozunuidare huququ alsa da istiqlaliyyet qazana bilmedi XX esrin evvellerinde Ingilterenin siyasi qurulusu evvelde oldugu kimi parlamentli monarxiya olaraq qalirdi Siyasi heyatda iki partiya Liberallar ve Muhafizekarlar partiyalari hokmranliq edirdiler Her iki partiyanin ozeyini iri burjiaziya teskil edirdi XX esrin evvellerinde Muhafizekarlar partiyasi siralarindaki ixtilaflardan istifade eden liberallar seckilerde qalib geldiler Liberallarin teskil etdikleri hokumetlerde boyuk nufuza malik olan D Lloyd Corc muhum rol oynayirdi Avropada siyaset Redakte Vyana sistemi XIX esrin ortalarinda 1870 ci illerin evvellerinde dagilmaga basladi Avropada bir birine dusmen olan iki herbi siyasi blok formalasmaga basladi Nehayet 1907 ci ilde formalasdilar Onlarin qarsidurmasi neticede Birinci Dunya Muharibesinin baslamasina getirib cixardi Dovrun xarici siyaset tarixinde en cox olan esas faktlar Italiya ve Almaniya birlesmesi ile bagli diplomatik ve herbi hadiseler idi Birinci mesele italiyalilarin ozleri ile yanasi Fransa birbasa maraqlandi ve Italiyaya ikiqat yardim gosterdi Italiya 1815 ci ilden beri Venesiya Kralligi olan Lombarda adlanan iki vilayetden mehrum olan Avstriya idi Diger bir meselede Almaniya Avstriya ve Prussiya birlesdiren orta ve kicik dovletlerden basqa bu erazileri itirmis Danimarkadan slezviq ve Holsteyn ve Prussiya qazanmasina qarsi cixan Fransani yeniden goturerek maraqlandi On iki il erzinde dord muharibe bas verdi Bu muharibe dovru nisbeten qisa muddet erzinde Vyana Konqresi ile dunya muharibesinin baslamasi arasinda Qerbde texminen bir yuz illik beynelxalq sulh dovrunu kesdi Avropanin serq yarisinda 1856 ci ilde baslayan Rusiya ile Turkiye arasindaki sulh prosesi yalniz 1877 1878 ci illerde qirildi lakin kecmisin sonunda ve bu esrin evvellerinde Balkan yarimadasinda yerli kicik dovletler arasinda muharibeler bas verdi ve Avropanin qalan hissesine yayildi Vyana konqresinden 1914 1918 ci illere qeder muharibenin baslangicina qeder kecen esr evvelki esrlere nisbeten misilsiz uzun bir sulh zamanidir hem boyuk hem de kicik dovletlerin silahlanmasi XIX esrin ikinci yarisinda oldugu kimi bu cur boyuk nisbetlere catmamisdir XIX esrin ikinci yarisinda militarist siyasete baslayan ikinci imperiyanin berpasi militarizmin inkisafinin temelini qoydu Tarix ve tarixin Italiya ve Almaniya birlesmesine getirdiyi suallari nezere alaraq kicik Sardunya kralliginin intensiv silahlanmaga basladigi elece de Turkiyenin Fransa ve Ingilterenin Rusiyaya qarsi muharibesinde istirak etdiyine baxmayaraq iller kecdi 60 ci illerin evvellerinde Prussiya oz herbi gucunu guclendirdi ve ozunu hegemoniya altinda Almaniyani birlesdirmek tapsirigi qarsisina meqsed qoydu Bu hokumetle Silahlar uzerinde boyuk meblegler serf etmek istemeyen Deputatlar Palatasi arasinda daxili bir qarsidurma yaratdi 1859 1871 ci illerdeki muharibeler yalniz militarizmin inkisafina komek etdi Beynelxalq munasibetler Redakte Birlesmis Italiya ve xususile Almaniyani ehtimal olunan hucumlardan diger dovletlerden tecavuzkar dizaynlarin tesbit edildiyi yeni imperiyanin tereflerinden mumkun hucumlardan qoruya bilmesi ucun satinalmalarini qorumaq lazim idi Butun bunlar silahli dunyanin atmosferini yaratmisdir bunun ucun beynelxalq alyanslarin yaradildigi qorunmasi ucun oz novbesinde oz reqiblerinden daha yaxsi silahli olmaq lazim oldugunu dusunurdu 3 seh 163 Dovrun sonunda deniz silahlari xususile Avropa maraqlarina reqabet qeyri Avropa mustemlekeci ve dunya maraqlari arasinda reqabete yayildigi zaman torpaq silahlarina militarizm marinizme murekkeblesmisdi qatildi Bu veziyyet hemcinin Avropa quvvelerinin dunya imperializasiyasinin xarici siyasetde baslamis diger sebeblerden oteri Avropanin guclunu tamamile deyisdiren Avstriyanin Prussiya ve Italiya muttefiqleri ile birlikde 1866 ci ilde muharibe etdiyi boyuk rol oynayaraq xususi diqqete layiqdir ve Rusiya elece de ellilerin Fransa ve Ingilterenin muxalifleri ile muttefiqdir Mifologiya RedakteEfsanelerden birine gore Avropa Finike krali Agenar ile Telepassanin qizinin adidir Okuz sekline giren Zevs terefinden Idaya qacirilmisdir Zevsden Minos Sarppedon ve Radamant adli uc ovladi olub Adi bir yarimadaya verilmisdir Hemise boyuk kralliq ve imperatorluqlara besik olmus bu yarimada senaye inqilabindan sonra diger qitelere nisbeten daha suretle butun sahelerde daha cox inkisaf etmisdir Avropada dovletler Redakte Avropa umumi anlayisda Bir hissesi Avropa ve diger hissesi Asiyada olan olkeler Asiyada olan amma tarixi ve medeni baximdan Avropali sayilan Olke adi Erazisi km Ehali Ehalinin sixligi nefer km Paytaxti Albaniya 28 748 3 600 523 125 2 Tirana Almaniya 357 021 83 251 851 233 2 Berlin Andorra 468 68 403 146 2 Andorra la Vella Avstriya 83 858 8 169 929 97 4 Vyana Azerbaycan 86 600 10 000 000 97 Baki Belarus 207 600 10 335 382 49 8 Minsk Belcika 30 510 10 274 595 336 8 Brussel Bosniya ve Herseqovina 51 129 4 448 500 77 5 Sarayevo Bolqaristan 110 910 7 621 337 68 7 Sofiya Boyuk Britaniya 244 820 61 100 835 244 2 London Cexiya 78 866 10 256 760 130 1 Praqa Monteneqro 13 812 616 258 44 6 Podqoritsa Danimarka 43 094 5 368 854 124 6 Kopenhagen Ermenistan 29 800 3 229 900 101 Irevan Estoniya 45 226 1 415 681 31 3 Tallin Finlandiya 336 593 5 157 537 15 3 Helsinki Fransa 547 030 59 765 983 109 3 Paris Gurcustan 69 700 4 661 473 64 Tbilisi Xorvatiya 56 542 4 437 460 77 7 Zaqreb Islandiya 103 000 307 261 2 7 Reykyavik Irlandiya 70 280 4 234 925 60 3 Dublin Ispaniya 504 851 45 061 274 89 3 Madrid Isvec 449 964 9 090 113 19 7 Stokholm Isvecre 41 290 7 507 000 176 8 Bern Italiya 301 230 58 751 711 191 6 Roma Kipr 9 251 788 457 85 Nikosiya Kosovo 10 887 2 1 804 838 220 Pristina Qazaxistan 2 724 900 15 217 711 5 6 Astana Latviya 64 589 2 366 515 36 6 Riqa Lixtensteyn 160 32 842 205 3 Vaduts Litva 65 200 3 601 138 55 2 Vilnyus Luksemburq 2 586 448 569 173 5 Luksemburq Macaristan 93 030 10 075 034 108 3 Budapest Simali Makedoniya 25 713 2 054 800 81 1 Skopye Malta 316 397 499 1 257 9 Valletta Moldova 33 843 4 434 547 131 Kisinyov Monako 1 95 31 987 16 403 6 Monako Niderland 41 526 16 318 199 393 Amsterdam Norvec 324 220 4 525 116 14 Oslo Polsa 312 685 38 625 478 123 5 Varsava Portuqaliya 91 568 10 409 995 110 1 Lissabon Ruminiya 238 391 21 698 181 91 Buxarest Rusiya 17 075 400 142 200 000 26 8 Moskva San Marino 61 27 730 454 6 San Marino Serbiya 3 88 361 7 495 742 89 4 Belqrad Slovakiya 48 845 5 422 366 111 Bratislava Sloveniya 20 273 1 932 917 95 3 Lyublyana Turkiye 783 562 71 517 100 93 Ankara Ukrayna 603 700 48 396 470 80 2 Kiyev Vatikan 0 44 900 2 045 5 Vatikan Yunanistan 131 940 10 645 343 80 7 AfinaCemi 10 180 000 731 000 000 70Ehalisi RedakteSahesinin kicik olmasina baxmayaraq Avropa erazisi qedim dovrlerden insanlar terefinden daha cox meskunlasib Ehalisinin sayina gore yalniz Asiya qitesinden geri qalir Avropada 710 milyon nefer ehali yasayir ki bu da Yer kuresi ehalisinin 18 teskil edir Avropa dunyada insanlarin en six meskunlasdigi erazilerden biridir Bu bir sira tebii siyasi ve iqtisadi amillerle baglidir Lakin ehali her yerde eyni derecede six meskunlasmamisdir Atlantik okeani sahillerinde muhum senaye rayonlarinda Rur Sileziya Donbas iri seher ve paytaxtlarda cay ve neqliyyat yollari boyunca ehali daha six yerlesib 60 derece simal enliklerinden simalda olan soyuq erazilerde daha az ehali meskunlasib Alp ve Balkan daglarinin hundur sahelerinde Xezeryani ovaliqda ehali nisbeten daha seyrekdir Avropa ehalisi ucun diger muhum xususiyyet seher ehalisinin daha cox olmasidir Etnik terkibi Redakte Avropa xalqlari dunya medeniyyetine elm ve texnikanin inkisafina muhum tohfeler vermis bir cox erazilere tesir gosterib Muasir Avropa milletleri uzun suren tarixi inkisafin muxtelif etnik ve antropoloji qruplarin qarsiliqli elaqesi neticesinde yaranib Avropalilar avropoid irqine aiddir Burada german roman turk slavyan ve basqa dil qruplarina aid xalqlar yasayir German xalqlarina almanlar hollandlar ingilisler isvecliler norvecliler islandlar aiddir Bu xalqlar Avropanin simal qerb ve merkezi hisselerinde meskunlasiblar Roman dil qrupuna aid olan xalqlar latin dili esasinda formalasmis dilde danisirlar Bu qrupa italyanlar fransizlar portuqaliyalilar ispanlar ruminlar ve basqa xalqlar aiddir Roman dil qrupuna aid olan xalqlar Avropanin qerb cenub ve cenub qerbi hisselerinde meskunlasiblar Avropada turk dili qrupuna aid olan xalqlar da yasayir onlara tatarlar turkler basqirdlar cuvaslar qaqauzlar aiddir Turkdilli xalqlar esasen Avropanin serqi ve cenubunda yasayir Avropada hemcinin diger dil qruplarina aid olan coxlu xalqlar yasayir bunlara latislar litvalilar estonlar basklar finler macarlar yunanlar albanlar ve diger xalqlari misal gostere bilerik Avropada din Redakte Avropa xalqlarinin sitayis etdiyi hakim din xristianliqdir Xristian dininin 3 esas qolu var Bunlar katolik protestant ve pravoslavlardir Roma seherindeki Vatikan kilsesinde butun katoliklerin merkezi kilsesi yerlesir Bu kilseye Roma papasi basciliq edir Vatikanin ve onun bascisi Roma papasinin tarixen dunyanin siyasi ve iqtisadi heyatina tesiri boyuk olub Lakin son illerde Avropada bir cox xristianlar oz dinlerini terk ederek ateizme kecmeye baslayiblar Avropada islam dinine etiqad eden muselmanlar da coxdur Islam dini vaxtile Ereb ve Osmanli imperiyalarinin Avropaya zefer yurusleri neticesinde yayilmisdir Iqtisadiyyati RedakteFaydali qazintilar Redakte Avropa erazisi yanacaq filiz ve qeyri filiz menseli faydali qazintilarla zengindir Yanacaq faydali qazintilari cokme menselidir Onlarin yataqlari qedim bunovrenin cokekliklerinde daglararasi eyilme zonalarinda yerlesib Dunyanin bir sira muhum komur hovzeleri Avropa erazisindedir Donetsk Pecora Rur Saar Yuxari Sileziya Neftin esas yataqlari Volqaboyunda Karpatda Orta Dunay ovaliginda Balkan yarimadasinda ve Simal denizindedir Faydali qazintilar icerisinde demir filizi yataqlari xususile boyuk ehemiyyete malikdir Rusiyadaki Kursk maqnit anomaliyasi KMA dunyanin en boyuk demir filizi yataqlarindan biridir Serqi Avropa duzenliyi Skandinaviya yarimadasi Alp daglari orta hundurluklu qedim daglar sahesinde de bir sira demir filizi yataqlari var Avropada hemcinin boksit mis sink qurgusun kobalt molibden volfram xrom cive uran kimi elvan ve qiymetli metal filizlerine de rast gelinir Qeyri filiz yataqlari icerisinde neft tebii qaz das komurden basqa cokuntu menseli muxtelif duzlar olan kalium dasduz yataqlari qeyd oluna biler Hemcinin qiymetli tikinti materiallarinin bol olmasini mermer qranit kvars da gostermek lazimdir Eyni zamanda qeyd etmek lazimdir ki Avropa erazisi bir cox faydali qazintilarla tam temin olunmayib Ekser faydali qazintilar da onun muasir telebatini tam odeye bilmir Odur ki Avropa dovletlerinin coxu diger materiklerden bura bir sira faydali qazintilar getirirler Istinadlar Redakte Avropa umumi anlayisda CIA The World Factbook 2002 Census Webrzs stat gov rs 2002 12 24 2011 04 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 04 25 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Avropa ile elaqeli mediafayllar var Hemcinin bax RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Avropa amp oldid 6023279, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.