fbpx
Wikipedia

Türk dilləri

Avqust 06, 2021

Türk dilləri — dünyada böyük sayda əhalinin danışdığı qohum dillər qrupu.

Türk dillərdə rəsmi statusu göy rəngli ölkələrdə və muxtarlıqlarda varTürk dilləri danışanların saya görə

Türk dilləri ailəsi 41 dil, ləhcə və ya şivədən ibarətdir. Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Tıva, Çuvaşıstan, Yakutiya (Saxa), Dağlıq Altay və Xakasiya yerli əhalisinin, eləcə də İran, İraq, Əfqanıstan, Çin, Bolqarıstan, Rumıniya, keçmiş Yuqoslaviya və Albaniyanın bir sıra xalqlarının genoloji (mənşəcə) və tipolji cəhətdən qohum dilləri. Keçmiş SSRİ-də türk xalqları slavyan xalqlarından sonra II yeri tuturdu və SSRİ-də bu dil ailəsinə mənsub 23 dil olmuşdur. Türk dilləri qismən Dağıstanda (Qumuqlar, Noğaylar), Kabarda-Balkariya, Qaraçay-Çərkəz (Balkarlar, Qaraçaylılar, Noqaylar), Stavropolda (Noğaylar, Truxmenlər), Moldovada (Qaqauzlar), Litvada (Kəraimlər, Tatarlar), Ukraynada (Krım tatarları) və s. yerlərdə də yayılmışdır. Türk dillərinin hansı dillər ailəsinə daxil olması indiyədək müəyyənləşdirilməmişdir. Alimlərin bir qismi onları Ural-Altay, digər qismi isə Altay dillərinə daxil edirlər. Türk dilləri qrupunu müstəqil dil ailəsi hesab edənlər də var. Türkiyədə isə ümumən türk dilləri əvəzinə türk ləhcələri təbiri qəbul edilməkdədir və buna görə Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan dili, Özbək dili, və s. hamısı türk dilinin ləhcələri hesab edilir. Türk dili deyəndə Türkiyə türkcəsi nəzərdə tutulmaz, ləhcələrin hamısını əhatə edən dil kimi başa düşülür. Türkiyədə universitetlərdə Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları adlanan kafedralarda türk dilləri və ədəbiyyatları barədə dərslər keçilir.

Hazırda bu dil ailəsi 180 milyon insanın doğma dilidir.

Türk dillərinin tarixi inkişafı aşağıdakı mərhələlərə bölünür:

  • Altay və Hun dövrləri (eramızın V əsrinədək)
  • Qədim Türk dövrü (V-X əsrin əvvəli)
  • Orta Türk dövrü (X-XV əsrlər)
  • Yeni və ən yeni türk dövrləri (XVI-XX əsrdə).

Türk dillərinin təsnifatı

Qəbul olunmuş təsnifata görə türk dilləri Qərbi (Qərbi hun) və Şərq (Şərqi hun) qollarına ayrılır:

Türk dillərinin üstünlüyü

Bir dilin nə qədər köklü və güclü olduğu, o dilin keçmişiylə ölçülür.Şübhəsiz Türkcə, bilinən ilk yazılı qaynağı (Orxon Abidələri) ələ alındığında, min ildən çox keçmişiylə köklü və güclü bir dildir.

Söz və cümlə durumu hər dildə özünə aid bir qanuna bağlıdır. Bu qanunların toplumuna dil qrammatikası deyilir. Qanunlardan əlavə dillərin ayrıca özəl qanunlarıda var ki düzənli qaydalara bağlı deyillər. Məsələn : mukəssər cəmi ərəb dilində, artıq hərflər və qaydasız fellər ingilis dilində qaydasız qrammatikalardırlar. Belə qanunsuz qaydalara ərəb dilində səmai(eşitməli) deyirlər. Bu deyişin səbəbi də onların bəlli bir qanuna bağlı olmadığıdır, buna görədə onları gərək eşidib və yadda saxlayasan.

Səmainin tərsi qiyasi(müqayisə etməli) olur ki qaydalı qanunlara bağlıdır və dilin əsas gücü bu qaydaya dayanır.

Səmai sözlər bir dildə az olduqca dilin qaydalı olmağı və gücüdə artar.

Açıq və ümumi dil qaydaları az, bütov, və yayğın olsa dilin gücü və davamıda artar. Məsələn : Düzdür ki,ərəb dili ((sərf və nəhv)) baxımından çox güclüdür amma onun qayda və qanunları o qədər budaqlı və çoxdur ki,onu bütün bir səviyyədə öyrənmək çətindir.

Türk dilləri sərf və açl qayda baxımından zəngin və asan öyrənişlidirlər. Bu qayda və qanunlar diqqət, genişlik və asanlıq baxımından riyaziyyat qaydalarına bənzəyirlər. Türk dilinin sərf qaydaları neçə barmaq sayılı bütün qaydaya bölünür və bu mövzu türk dilinin asan öyrənişli və dil gücünün əlamətidir.

Dil ailəsinin xüsusiyyətləri

Türk dillərinin hamısında ahəng qanunu, samitlərin assimiliyasiyası, kök və şəkilçilərin xüsusi quruluşuna malik olması, demək olar ki, eynilik təşkil edir. Bu tipoloji uyğunluq morfologiyaya da aiddir. Türk dili iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Qoşmalar sözün sonuna əlavə olunur, sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərin sırası möhkəm qanunauyğunluğa tabedir. Hal və mənsubiyyət kateqoriyaları çoxlu ümumi cəhətlərə malikdir. Kök sözlərin heç bir şəkilçi qəbul etmədən işlənə bilməsi, vahid təsrif sistemi, əvəzliklərdəki ümumilik və s. də belə oxşarlıqlardandır. Bu dillərin sintaktik quruluşunda da tipoloji eynilik çoxdur; söz və söz birləşmələrinin cümlədəki sırası sabitdir: təyin təyin olunandan əvvəl gəlir və onunla uzlaşmır, tamamlıq tamamladığı sözlərdən əvvəl gəlir, tabeli mürəkkəb cümlələr az, tərkiblər isə çoxdur. Lüğət tərkibində ümumilik daha qabarıq şəkildə özünü göstərməlikdədir.

  Əski türkcə Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
  ata ata   ata   ota      
  ana anne/ana ene ana ana ona ana   an'n
  o'gul oğul oğul uğlı ul o'gil oghul uol yvul
  er(kek) erkek erkek ir yerkek erkak är yer ar
  kyz kız gyz qız qιz qiz qiz kis χe'r
  kiši kişi kişi keşe kisi     kihi  
  kelin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kilin kilen
  Əski türkcə Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
  jürek yürek ýürek yörək zhürek yurak yüräk su‘req  
  qan kan ga:n qan qan qon qan qan jon
  baš baş baş baş bas   baş bas puš
  qyl kıl qyl qıl kyl kyl kyl kil χe'le'r
  köz göz göz küz köz ko'z köz kos kör
  kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi χurbuk
  qulqaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulkak χo'lga
  burun burun burun borın murιn burun burun murun  
  qol kol gol qul qol qo'l   qol χol
  el(ig) el el       ili: ala'
  barmak parmak barmak barmaq   barmoq barmaq    
  tyrnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tiniraq  
  tiz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ  
  baltyr baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr  
  adaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq  
  qaryn karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra'm
  Əski türkcə Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
  at at at at at ot at at ut
  siyir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir      
  yt it it et iyt it it yt jyda
  balyq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola'
  bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda
  Əski türkcə Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
  ev ev öý öy üy uy öy   av
  otag otağ otaq   otaq otoq   otu:  
  yol yol yo:l yul zhol yo'l yol suol sol
  köprüq köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  
  oq ok ok uk   o'q oq oχ ugu
  ot   ot ut ot o't ot uot vot
  kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l
  suv su suw syw suw suv su ui syv
  kemi gemi gämi kimä keme kema     kim
  köl göl köl kül köl ko'l köl küöl  
  atov ada ada atan aral orol aral   ută
  küneš güneş gün qoyaş kün   kün kün χĕvel
  bulut bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt
  yulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr
  topraq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
  töpü tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe
  yağac ağaç agaç ağaç ağaš       jyvăş
  tenri tanrı taňry täñre     tängri tanara tură
  Əski türkcə Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
  uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
  yany yeni yany yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ
  semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
  tolu dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli
  aq ak ak aq aq oq aq    
  qara kara gara qara qara qora qara χara χura
  qyzyl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ
  kök gök gök kük kök ko'k kök küöq kăvak
Saylar Əski türkcə Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
1 bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
2 eki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ
4 tört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă
7 yeti yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ
10 on on o:n un on o'n on uon vunnă
100 yüz yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr
Şəxs əvəzlikləri
Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
ben mən men men men min min men men min epĕ / ep
bana mənə maňa menga manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
beni məni meni meni méni mine mine meni meni miigin mana
bende məndə mende menda mende / méningde mindä mindä mende mende - manra
benden məndən menden mendan mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran
benim mənim meniň mening méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
sen sən sen sen sen hin sin sen sen en esĕ / es
sana sənə saňa senga sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
seni səni seni seni séni hine sine seni seni eyigin sana
sende səndə sende senda sende / séningde hindä sindä sende sende - sanra
senden səndən senden sendan sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
senin sənin seniň sening séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
size sizə size sizga sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
sizde sizdə sizde sizda sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde - sirĕnte
sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
sizin sizin siziň sizning sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul
ona ona oňa unga uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna
onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna
onda onda onda unda unda / uningda / anda unda anda onda anda - unra / unta
ondan ondan ondan undan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
onun onun onuň uning uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
bize bizə bize bizga bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
bizde bizdə bizde bizda bizde beźźä bezdä bizde bizde - pirĕnte / pirte
bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
bizim bizim biziň bizning bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
siz siz siz senlar siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
size sizə size senlarga silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
sizi sizi sizi senlarni silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
sizde sizdə sizde senlarda silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde - sirĕnte
sizden sizdən sizden senlardan silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
sizin sizin siziň senlarning silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
onlara onlara olara ularga ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda - vĕsenche
onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
onların onların olaryň ularning ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe

Əlifbası

Türk dilinin qədim yazılı abidələri (Orxon-Yenisey əlifbası ilə) VI-XI əsrlərə aiddir; daha qədim abidələri isə mani, brahmi və soğdi əlifbası ilə yazılmışdır (Sintszyan və Orta Asiya). Sonralar türk yazısı (Uyğur və Ərəb əlifbaları ilə) şərqdə Kaşqar, Orta-Asiya və Qızıl Ordada, qərbdə isə Səlcuqilər dövlətində (Kiçik Asiya), Azərbaycanda, Türkiyədə, Misirdə, Hindistanda və s. yerlərdə inkişaf etmişdir.

XX əsrin 20-30-cu illərində keçmiş SSRİ-nin türkdilli xalqları latın əlifbasından istifadə etmişlər. 30-cu illərin sonunda bu dillərin çoxu üçün kiril qrafikası əsasında əlifba yaradılmışdır. Türkiyədə 1928-ci ildən latın qrafikalı əlifba qəbul olunmuşdur. Lakin SSRİ dağıldıqdan sonra azad olmuş türkdilli dövlətlər yenidən latın qrafikalı əlifbadan istifadə etmişlər.

Tarix

XIX əsr

Keçmiş Sovet türk xalqlarının arasında ədəbi dilləri inkişaf etməyə ilk başlayanlar Volqa və Krım tatar, Azərbaycan və qazax mütəfəkkirləri idilər. Onların arasından olan Krım tatar mütəfəkkiri, İsmayıl Qaspıralı 1884 ildə Terjuman jurnalında bir türk lingua franca-nı yaratmağa təklif edib.

XX əsr

Sovet dövrü

  Əsas məqalə: Sovet İttifaqı

Sovet İttifaqının "müsəlman" sayılan əhalisinin böyük əksəriyyəti türk dillərində danışırdı. Sovet dövründə türk dillərin sayısını standatlaşma yolu ilə azaltma imkanı bir türkçü iddia kimi hücüm olunurdu. Əksinə, əvvəl dialekt sayılan bir sıra ləhcə dil statusa qaldırılmış.

İstinadlar

  1. Erdem,KONUR,"GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE İYİ KELİMESİ",Edebi.net
  2. ↑ Kitab-Türk dili Hünərdir/yazar İsmail hadi-1996 Təbriz birinci çap s,09
  3. Geoffrey Wheeler The Turkic Languages of Soviet Muslim Asia: Russian Linguistic Policy, Middle Eastern Studies, Vol. 13, No. 2 (May, 1977), pp. 208-217 (p. 209)
  4. Geoffrey Wheeler The Turkic Languages of Soviet Muslim Asia: Russian Linguistic Policy, Middle Eastern Studies, Vol. 13, No. 2 (May, 1977), pp. 208-217 (p. 208)
  5. Jonathan Pool Developing the Soviet Turkic Tongues: The Language of the Politics of Language, Slavic Review, Vol. 35, No. 3 (Sep., 1976), pp. 425-442 (p. 430)

Mənbə

  • Linqivistika lüğəti (ru)
  • Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası

Xarici keçidlər

  • Türk dil qrupuna aid xəritə
  • Türk dilləri (ru)
  • Orxon Abideleri mətni

Həmçinin Bax

Avqust 06, 2021
türk, dilləri, dünyada, böyük, sayda, əhalinin, danışdığı, qohum, dillər, qrupu, türk, dillərdə, rəsmi, statusu, göy, rəngli, ölkələrdə, muxtarlıqlarda, danışanların, saya, görə, ailəsi, ləhcə, şivədən, ibarətdir, azərbaycan, türkiyə, qazaxıstan, qırğızıstan, . Turk dilleri dunyada boyuk sayda ehalinin danisdigi qohum diller qrupu Turk dillerde resmi statusu goy rengli olkelerde ve muxtarliqlarda varTurk dilleri danisanlarin saya gore Turk dilleri ailesi 41 dil lehce ve ya siveden ibaretdir Azerbaycan Turkiye Qazaxistan Qirgizistan Turkmenistan Ozbekistan Basqirdistan Tataristan Tiva Cuvasistan Yakutiya Saxa Dagliq Altay ve Xakasiya yerli ehalisinin elece de Iran Iraq Efqanistan Cin Bolqaristan Ruminiya kecmis Yuqoslaviya ve Albaniyanin bir sira xalqlarinin genoloji mensece ve tipolji cehetden qohum dilleri Kecmis SSRI de turk xalqlari slavyan xalqlarindan sonra II yeri tuturdu ve SSRI de bu dil ailesine mensub 23 dil olmusdur Turk dilleri qismen Dagistanda Qumuqlar Nogaylar Kabarda Balkariya Qaracay Cerkez Balkarlar Qaracaylilar Noqaylar Stavropolda Nogaylar Truxmenler Moldovada Qaqauzlar Litvada Keraimler Tatarlar Ukraynada Krim tatarlari ve s yerlerde de yayilmisdir Turk dillerinin hansi diller ailesine daxil olmasi indiyedek mueyyenlesdirilmemisdir Alimlerin bir qismi onlari Ural Altay diger qismi ise Altay dillerine daxil edirler Turk dilleri qrupunu musteqil dil ailesi hesab edenler de var Turkiyede ise umumen turk dilleri evezine turk lehceleri tebiri qebul edilmekdedir ve buna gore Turkiye turkcesi Azerbaycan dili Ozbek dili ve s hamisi turk dilinin lehceleri hesab edilir Turk dili deyende Turkiye turkcesi nezerde tutulmaz lehcelerin hamisini ehate eden dil kimi basa dusulur Turkiyede universitetlerde Cagdas Turk Lehceleri ve Edebiyatlari adlanan kafedralarda turk dilleri ve edebiyyatlari barede dersler kecilir Hazirda bu dil ailesi 180 milyon insanin dogma dilidir Turk dillerinin tarixi inkisafi asagidaki merhelelere bolunur Altay ve Hun dovrleri eramizin V esrinedek Qedim Turk dovru V X esrin evveli Orta Turk dovru X XV esrler Yeni ve en yeni turk dovrleri XVI XX esrde Mundericat 1 Turk dillerinin tesnifati 2 Turk dillerinin ustunluyu 3 Dil ailesinin xususiyyetleri 4 Elifbasi 5 Tarix 5 1 XIX esr 5 2 XX esr 5 2 1 Sovet dovru 6 Istinadlar 7 Menbe 8 Xarici kecidler 9 Hemcinin BaxTurk dillerinin tesnifati RedakteQebul olunmus tesnifata gore turk dilleri Qerbi Qerbi hun ve Serq Serqi hun qollarina ayrilir Bolgar qolu Bulqar dili Xezer dili Cuvas dili Ortaq Turk qolu Oguz Oguzlar X XI esrler Qerb qolu Qedim Anadolu Turkcesi Azerbaycan turkcesi Osmanli turkcesi Turkiye turkcesi Qaqauz dili Xorasan turkcesi Efsar dili Qasqayi dili Turkmen dili Salar dili Qipcaq Basqird dili Qazax dili Qaracay dili Balkar dili Qaraqalpaq dili Qumuq dili Karai dili Noqay dili Tatar dili Karluq Ozbek dili Uygur yeni uygur dili Serq qolu Uygur qedim Uygur dili Tuva dili Yakut dili Xakas dili Sor dilleri Qirgizqipcaq Qirgiz dili Altay diliTurk dillerinin ustunluyu RedakteBir dilin ne qeder koklu ve guclu oldugu o dilin kecmisiyle olculur Subhesiz Turkce bilinen ilk yazili qaynagi Orxon Abideleri ele alindiginda min ilden cox kecmisiyle koklu ve guclu bir dildir 1 Soz ve cumle durumu her dilde ozune aid bir qanuna baglidir Bu qanunlarin toplumuna dil qrammatikasi deyilir Qanunlardan elave dillerin ayrica ozel qanunlarida var ki duzenli qaydalara bagli deyiller Meselen mukesser cemi ereb dilinde artiq herfler ve qaydasiz feller ingilis dilinde qaydasiz qrammatikalardirlar Bele qanunsuz qaydalara ereb dilinde semai esitmeli deyirler Bu deyisin sebebi de onlarin belli bir qanuna bagli olmadigidir buna gorede onlari gerek esidib ve yadda saxlayasan Semainin tersi qiyasi muqayise etmeli olur ki qaydali qanunlara baglidir ve dilin esas gucu bu qaydaya dayanir Semai sozler bir dilde az olduqca dilin qaydali olmagi ve gucude artar Aciq ve umumi dil qaydalari az butov ve yaygin olsa dilin gucu ve davamida artar Meselen Duzdur ki ereb dili serf ve nehv baximindan cox gucludur amma onun qayda ve qanunlari o qeder budaqli ve coxdur ki onu butun bir seviyyede oyrenmek cetindir 2 Turk dilleri serf ve acl qayda baximindan zengin ve asan oyrenislidirler Bu qayda ve qanunlar diqqet genislik ve asanliq baximindan riyaziyyat qaydalarina benzeyirler Turk dilinin serf qaydalari nece barmaq sayili butun qaydaya bolunur ve bu movzu turk dilinin asan oyrenisli ve dil gucunun elametidir 2 Dil ailesinin xususiyyetleri RedakteTurk dillerinin hamisinda aheng qanunu samitlerin assimiliyasiyasi kok ve sekilcilerin xususi qurulusuna malik olmasi demek olar ki eynilik teskil edir Bu tipoloji uygunluq morfologiyaya da aiddir Turk dili iltisaqi dillere daxildir Onlarda qrammatik cins kateqoriyasi yoxdur Qosmalar sozun sonuna elave olunur sozduzeldici ve sozdeyisdirici sekilcilerin sirasi mohkem qanunauygunluga tabedir Hal ve mensubiyyet kateqoriyalari coxlu umumi cehetlere malikdir Kok sozlerin hec bir sekilci qebul etmeden islene bilmesi vahid tesrif sistemi evezliklerdeki umumilik ve s de bele oxsarliqlardandir Bu dillerin sintaktik qurulusunda da tipoloji eynilik coxdur soz ve soz birlesmelerinin cumledeki sirasi sabitdir teyin teyin olunandan evvel gelir ve onunla uzlasmir tamamliq tamamladigi sozlerden evvel gelir tabeli murekkeb cumleler az terkibler ise coxdur Luget terkibinde umumilik daha qabariq sekilde ozunu gostermelikdedir Eski turkce Turkiye turkcesi Turkmence Tatarca Qazaxca Ozbekce Uygurca Yakutca Cuvasca ata ata ata ota ana anne ana ene ana ana ona ana an n o gul ogul ogul ugli ul o gil oghul uol yvul er kek erkek erkek ir yerkek erkak ar yer ar kyz kiz gyz qiz qiz qiz qiz kis xe r kisi kisi kisi kese kisi kihi kelin gelin geli n kilen kelin kelin kelin kilin kilen Eski turkce Turkiye turkcesi Turkmence Tatarca Qazaxca Ozbekce Uygurca Yakutca Cuvasca jurek yurek yurek yorek zhurek yurak yurak su req qan kan ga n qan qan qon qan qan jon bas bas bas bas bas bas bas pus qyl kil qyl qil kyl kyl kyl kil xe le r koz goz goz kuz koz ko z koz kos kor kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi xurbuk qulqaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulkak xo lga burun burun burun borin murin burun burun murun qol kol gol qul qol qo l qol xol el ig el el ili ala barmak parmak barmak barmaq barmoq barmaq tyrnaq tirnak dyrnaq tirnaq tirnaq tirnoq tirnaq tiniraq tiz diz dy z tez tize tizza tiz tusax baltyr baldir baldyr baltir baldyr boldyr baldir ballyr adaq ayak ayaq ayaq ayaq oyoq ataq qaryn karin garyn qarin qarin qorin qor saq qaryn xyra m Eski turkce Turkiye turkcesi Turkmence Tatarca Qazaxca Ozbekce Uygurca Yakutca Cuvasca at at at at at ot at at ut siyir sigir sygyr siir siyir siyir sigir yt it it et iyt it it yt jyda balyq balik balyk baliq baliq baliq beliq balyk pola bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda Eski turkce Turkiye turkcesi Turkmence Tatarca Qazaxca Ozbekce Uygurca Yakutca Cuvasca ev ev oy oy uy uy oy av otag otag otaq otaq otoq otu yol yol yo l yul zhol yo l yol suol sol kopruq kopru kopri kupar kopir ko prik kovruk kurpe oq ok ok uk o q oq ox ugu ot ot ut ot o t ot uot vot kul kul kul kol kul kul kul kul ko l suv su suw syw suw suv su ui syv kemi gemi gami kima keme kema kim kol gol kol kul kol ko l kol kuol atov ada ada atan aral orol aral ută kunes gunes gun qoyas kun kun kun xĕvel bulut bulut bulut bolit bult bulut bulut bylyt pĕlĕt yulduz yildiz yyldyz yoldiz zhuldiz yulduz yultuz sulus săltăr topraq toprak toprak tufraq topiraq tuproq tupraq toburax tăpra topu tepe depe tuba tobe tepa tobo tupe yagac agac agac agac agas jyvăs tenri tanri tanry tanre tangri tanara tură Eski turkce Turkiye turkcesi Turkmence Tatarca Qazaxca Ozbekce Uygurca Yakutca Cuvasca uzun uzun uzyn ozin uzin uzun uzun uhun vărăm yany yeni yany yana zhanga yangi yengi sana sĕnĕ semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr tolu dolu do ly tuli toli to la toluq toloru tulli aq ak ak aq aq oq aq qara kara gara qara qara qora qara xara xura qyzyl kizil gyzyl qizil qizil qizil qizil kyhyl xĕrlĕ kok gok gok kuk kok ko k kok kuoq kăvakSaylar Eski turkce Turkiye turkcesi Turkmence Tatarca Qazaxca Ozbekce Uygurca Yakutca Cuvasca1 bir bir bir ber bir bir bir bi r pĕrre2 eki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ4 tort dort do rt durt tort to rt tot tuort tăvattă7 yeti yedi yedi cide zheti yetti yatta sette siccĕ10 on on o n un on o n on uon vunnă100 yuz yuz yu z yoz zhuz yuz yuz su s sĕrSexs evezlikleriTurkiye Azerbaycan Turkmen Ozbek Yeni Uygur Basqird Tatar Qazax Qirgiz Yakut Cuvasben men men men men min min men men min epĕ epbana mene mana menga manga mina mina magan maga miexe miexege manabeni meni meni meni meni mine mine meni meni miigin manabende mende mende menda mende meningde minda minda mende mende manrabenden menden menden mendan mendin meningdin mindan minnan menen menden miigitten manranbenim menim menin mening mening minen minem menin menin miene man manănbenimle menimle men bilen menin bilen men bilan mening bilan men bilen mening bilen minen menan minem belan menimen men menen miiginen manpaTurkiye Azerbaycan Turkmen Ozbek Yeni Uygur Basqird Tatar Qazax Qirgiz Yakut Cuvassen sen sen sen sen hin sin sen sen en esĕ essana sene sana senga sanga hina sina sagan saga eyiexe eyiexege sanaseni seni seni seni seni hine sine seni seni eyigin sanasende sende sende senda sende seningde hinda sinda sende sende sanrasenden senden senden sendan sendin seningdin hindan sinnan senen senden eyigitten sanransenin senin senin sening sening hinen sinen senin senin eyiene san sanănseninle seninle sen bilen senin bilen sen bilan sening bilan sen bilen sening bilen hinen menan sinen belan senimen sen menen eyiginen sanpaTurkiye Azerbaycan Turkmen Ozbek Yeni Uygur Basqird Tatar Qazax Qirgiz Yakut Cuvassiz siz siz siz siz sili hez sez siz siz en esir esĕrsize size size sizga sizge silige hezga sezga sizge sizge eyiexe eyiexege siresizi sizi sizi sizni sizni silini hezze sezne sizdi sizdi eyigin siresizde sizde sizde sizda sizde silide hezza sezda sizde sizde sirĕntesizden sizden sizden sizdan sizdin silidin hezzan sezdan sizden sizden eyigitten sirĕntensizin sizin sizin sizning sizning silining hezzen seznen sizdin sizdin eyiene sirĕnsizinle sizinle siz bilen sizin bilen siz bilan sizning bilan siz bilen sizning bilen sili bilen hezzen menan seznen belan sizben siz menen eyiginen sirĕnpeTurkiye Azerbaycan Turkmen Ozbek Yeni Uygur Basqird Tatar Qazax Qirgiz Yakut Cuvaso o ol u u ul ul ol al kini văl ulona ona ona unga uningha uga ana ogan aga kiniexe ănaonu onu onu uni uni uni ani oni ani kinini ănaonda onda onda unda unda uningda anda unda anda onda anda unra untaondan ondan ondan undan undin uningdin andin undan annan onan andan kinitten unran untanonun onun onun uning uning unin anin onin anin kiene un unănonunla onunla o bilen onun bilen u bilan uning bilan u bilen uning bilen unin menan anin belan onimen al menen kininen unpaTurkiye Azerbaycan Turkmen Ozbek Yeni Uygur Basqird Tatar Qazax Qirgiz Yakut Cuvasbiz biz biz biz biz bez bez biz biz bihigi epir epĕrbize bize bize bizga bizge bezga bezga bizge bizge bihiexe bihiexege pirebizi bizi bizi bizni bizni bezze bezne bizdi bizdi bihigini pirebizde bizde bizde bizda bizde bezza bezda bizde bizde pirĕnte pirtebizden bizden bizden bizdan bizdin bezzan bezdan bizden bizden bihigitten pirĕnten pirtenbizim bizim bizin bizning bizning bezzen beznen bizdin bizdin bihiene pirĕnbizimle bizimle biz bilen bizin bilen biz bilan bizning bilan biz bilen bizning bilen bezzen menan beznen belan bizben biz menen bihiginen pirĕnpeTurkiye Azerbaycan Turkmen Ozbek Yeni Uygur Basqird Tatar Qazax Qirgiz Yakut Cuvassiz siz siz senlar siler senler hez sez sender siler ehigi esir esĕrsize size size senlarga silerge senlerge hezga sezga senderge silerge ehiexe ehiexege siresizi sizi sizi senlarni silerni senlerni hezze sezne senderdi silerdi ehigini siresizde sizde sizde senlarda silerde senlerde hezza sezda senderde silerde sirĕntesizden sizden sizden senlardan silerdin senlerdin hezzan sezdan senderden silerden ehigitten sirĕntensizin sizin sizin senlarning silerning senlerning hezzen seznen senderdin silerdin ehiene sirĕnsizinle sizinle siz bilen sizin bilen senlar bilan siler bilen senler bilen hezzen menan seznen belan sendermen siler menen ehiginen sirĕnpeTurkiye Azerbaycan Turkmen Ozbek Yeni Uygur Basqird Tatar Qazax Qirgiz Yakut Cuvasonlar onlar olar ular ular ular alar ular olar alar kiniler vĕsem vălsemonlara onlara olara ularga ulargha ularga alarga olarga alarga kinilerge vĕseneonlari onlari olary ularni ularni ularzi alarni olardi alardi kinileri vĕseneonlarda onlarda olarda ularda ularda ularza alarda olarda alarda vĕsencheonlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularzan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchenonlarin onlarin olaryn ularning ularning ularzin alarnin olardin alardin kiennere vĕsen vĕsenĕnonlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menan alar belan olarmen alar menen kinilerinen vĕsempeElifbasi RedakteTurk dilinin qedim yazili abideleri Orxon Yenisey elifbasi ile VI XI esrlere aiddir daha qedim abideleri ise mani brahmi ve sogdi elifbasi ile yazilmisdir Sintszyan ve Orta Asiya Sonralar turk yazisi Uygur ve Ereb elifbalari ile serqde Kasqar Orta Asiya ve Qizil Ordada qerbde ise Selcuqiler dovletinde Kicik Asiya Azerbaycanda Turkiyede Misirde Hindistanda ve s yerlerde inkisaf etmisdir XX esrin 20 30 cu illerinde kecmis SSRI nin turkdilli xalqlari latin elifbasindan istifade etmisler 30 cu illerin sonunda bu dillerin coxu ucun kiril qrafikasi esasinda elifba yaradilmisdir Turkiyede 1928 ci ilden latin qrafikali elifba qebul olunmusdur Lakin SSRI dagildiqdan sonra azad olmus turkdilli dovletler yeniden latin qrafikali elifbadan istifade etmisler Tarix RedakteXIX esr Redakte Kecmis Sovet turk xalqlarinin arasinda edebi dilleri inkisaf etmeye ilk baslayanlar Volqa ve Krim tatar Azerbaycan ve qazax mutefekkirleri idiler Onlarin arasindan olan Krim tatar mutefekkiri Ismayil Qaspirali 1884 ilde Terjuman jurnalinda bir turk lingua franca ni yaratmaga teklif edib 3 XX esr Redakte Sovet dovru Redakte Esas meqale Sovet IttifaqiSovet Ittifaqinin muselman sayilan ehalisinin boyuk ekseriyyeti turk dillerinde danisirdi 4 Sovet dovrunde turk dillerin sayisini standatlasma yolu ile azaltma imkani bir turkcu iddia kimi hucum olunurdu Eksine evvel dialekt sayilan bir sira lehce dil statusa qaldirilmis 5 Istinadlar Redakte Erdem KONUR GECMISTEN GUNUMUZE IYI KELIMESI Edebi net 1 2 Kitab Turk dili Hunerdir yazar Ismail hadi 1996 Tebriz birinci cap s 09 Geoffrey Wheeler The Turkic Languages of Soviet Muslim Asia Russian Linguistic Policy Middle Eastern Studies Vol 13 No 2 May 1977 pp 208 217 p 209 Geoffrey Wheeler The Turkic Languages of Soviet Muslim Asia Russian Linguistic Policy Middle Eastern Studies Vol 13 No 2 May 1977 pp 208 217 p 208 Jonathan Pool Developing the Soviet Turkic Tongues The Language of the Politics of Language Slavic Review Vol 35 No 3 Sep 1976 pp 425 442 p 430 Menbe RedakteLinqivistika lugeti ru Azerbaycan Sovet EnsiklopediyasiXarici kecidler RedakteTurk dil qrupuna aid xerite Turk dilleri ru Orxon Abideleri metniHemcinin Bax RedakteAzerbaycan dili Turk dili Ortaq turk diliMenbe https az wikipedia org w index php title Turk dilleri amp oldid 5952620, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.