fbpx
Wikipedia

Mustafa Kamal Atatürk

Mustafa Kamal Atatürk (türk. Mustafa Kemal Atatürk; 1934-cü ildən 1935-ci ilə dək Kemal Atatürk; 1935-ci ildən sonra Kamâl Atatürk; 1881, Saloniki, Saloniki vilayəti, Osmanlı imperiyası10 noyabr 1938(1938-11-10)[…], Beşiktaş, İstanbul, Türkiyə) — osmanlı-türk paşa, marşal, islahatçı, siyasətçi və dövlət xadimi. Ölkəsində monarxiyanı ləğv edərək respublikanı qurdu və 1923-cü ildən 1938-ci ildəki vəfatına qədər prezident vəzifəsini icra etdi.

Mustafa Kamal Atatürk
türk. Mustafa Kemal Atatürk
Sələfi vəzifə təsis edilib
Xələfi İsmət İnönü
Şəxsi məlumatlar
Partiya Cümhuriyyət Xalq Partiyası
Təhsili
Doğum tarixi 1881
Doğum yeri
Vəfat tarixi 10 noyabr 1938(1938-11-10)[…]
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi qaraciyər sirrozu
Dəfn yeri
Atası Əli Rza Əfəndi
Anası Zibeydə xanım
Həyat yoldaşı
Uşağı
Hərbi xidmət
Qoşun növü Türkiyə Quru Qoşunları
Rütbəsi General-feldmarşal
Döyüşlər

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Birinci Dünya Müharibəsi əsnasında osmanlı ordusunda xidmət edən Atatürk; Çanaqqala Cəbhəsinde polkovnikliyə, Sina-Fələstin Cəbhəsinde isə İldırım Orduları (7-ci Ordu) generallığına təyin edilmişdir. Döyüşün sonunda Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətini taxıban Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsindəki Türk Milli Hərəkatına öndərlik etmişdir. Qurtuluş döyüşü müddətində Ankara Hökumətini qurmuş, hərbi hərəkətləriylə Antanta dövlətləri tərəfindən göndərilən hərbi gücləri məğlubiyyətə uğratmış və türk millətini zəfərə aparmışdır. Atatürk daha sonra köhnə Osmanlı İmperiyasını müasir və sekulyar bir millət dövlətinə çevirmək üçün siyasi, iqtisadi, ictimai və mədəni islahatlar başlatmışdır. Liderliyi altında minlərlə yeni məktəb inşa edildi. İbtidai pulsuz və zəruri hala gətirildi. Qadınlara qeyri bərabərlik və siyasi hüquqlar verildi. Kəndlilərin kürəyinə yüklənən ağır vergilər azaldıldı. Türk orduları baş komandiri olaraq Sakarya meydan müharibəsindəki müvəffəqiyyətinə görə 19 sentyabr 1921-ci il tarixində "Qazi" adını almış və marşallığa yüksəlmişdir. Xalq Firqəsini qurmuş və ilk ümumi başçısı olmuşdur. 1938-ci ildəki vəfatına qədər ard-arda 4 dəfə prezident seçilən Atatürk, bu vəzifəni ən uzun müddət icra edən prezident olmuşdur.

Atatürk tarixdə oynadığı əhəmiyyətli roldan ötrü bir çox yazıçı və tarixçi tərəfindən haqqında 379 əsər yazılmışdır. Bu yönü ilə haqqında ən çox əsər yazılan ilk 100 adam arasındadır. Həmçinin dünyada ilk dəfə və tək nümunə olmaq üzrə, Birləşmiş Millətlərin UNESCO təşkilatı tərəfindən, özünün 100-cü doğum ili olması səbəbiylə və bütün ölkələrin yekdilliklə 1981-ci il "Atatürk ili" olaraq qəbul edilmişdir. Jurnallarının noyabr 1981 sayında da, Atatürk və Türkiyə mövzusu ələ alınmışdır.

Uşaqlıq və gənclik illəri (1881–1904)

 
Bacısı Makbule Xanım, anası Zibeydə Xanım və Atatürk
 
Hərb Məktəbində yoldaşları ilə birlikdə, 1901

1839-cu ildə Qocacıqda doğulduğu düşünülən atası Əli Rza Əfəndi, əslən Manastıra bağlı Debrei Baladandır. Atasının ailəsi XIV və ya XV əsrdə Anadoludan bölgəyə köç etmiş olan Qocacıq yörüklərindəndir. Anasının mənşəyi isə Karamandan Rumeliyə gələn türkmənlərdəndir. Ailəsi ilə Salonikiyə köç edən Əli Rza Bəy, burada gömrük məmurluğu və taxta-şalban ticarəti etdi. Əli Rza Bəy ayrıca 93 Hərbi (1877–1878) əsnasında yerli birliklərdə leytenantlıq etmişdir. Əli Rza Bəy, 1871-ci ildə, 1857-ci ildə Salonikinin qərbindəki Langazada cütçü bir ailədə doğulan Zübeydə xanımla evlənmişdir. Mustafa Kamal Atatürk, bu cütlüyün uşağı olaraq rumi 1296 (miladi 1881) təqvimi ilə ildə Salonikidə doğulub. Samsuna çıxdığı 19 may tarixini doğum günü qəbul etmişdir. Fatma, Ömər, Əhməd, Naciyə və Makbule adlı beş qardaşının ilk dördü kiçik yaşda həyatını itirmişdir.

Təhsil çağına gələn Mustafanın hansı məktəbə gedəcəyi mövzusunda anası ilə atası arasında anlaşılmazlıq çıxmışdı. Anası Mustafanın Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinə getməsini istəyir, atası isə o zamankı yeni üsullarla təhsil edən dünyəvi Məktəbi Şəmsi İbtidainde (Şəmsi Əfəndi Məktəbi) oxumasını istəyirdi. Ən sonunda əvvəl məhəllə məktəbinə başlayan Mustafa, bir neçə gün sonra Şəmsi Əfəndi məktəbinə keçdi. Atatürk, məktəb seçkisindəki bu qərarı üçün həyatı boyunca atasına minnətdarlıq eşitmişdir. 1888-ci ildə atasını itirdi. Bir müddət Rapla fermasında anasının ögey qardaşı Hüseynin yanında qalıb yüngül ferma işləriylə məşğul olduqdan sonra təhsilsiz qalacağından narahat edən anasının istəyiylə Salonikiyə dönüb məktəbini bitirdi. Bu vaxt Zibeydə Xanım, Salonikidə gömrük məmuru olan Ragıp Bəy ilə evləndi.

Mustafa, dünyəvi bir məktəb olan və bürokrat yetişdirən Saloniki Mülküyə Rüşdiyyəsinə qəbul oldu. Ancaq mühitindəki əsgəri tələbələr məktəb formalarından da təsirlənərək, anasının qarşı çıxmasına baxmayaraq, 1893-ci ildə Saloniki Əsgəri Rüşdiyyəsinə daxil olur. Bu məktəbdə riyaziyyat müəllimi Kapitan Üsküplü Mustafa Səbri Bəy, ona mənası mükəmməllik, yetkinlik olan "Kamal" adını qoydu. Fransız dili müəllimi Kapitan Nakiyüddin Bəy (Yücekök), azadlıq düşüncəsi ilə gənc Mustafa Kamalın düşüncə quruluşunu təsir göstərdi. Mustafa Kamal Qülləli Əsgəri İdadisinə girməyi fikirləşsə də ona böyük qardaşlıq edən Salonikili zabit Həsən bəyin tövsiyəsinə qulaq asaraq Manastır Əsgəri İdadisinə qəbul olur.

1896–1899-ci illərdə oxuduğu Manastır Əsgəri İdadisində tarix müəllimi Kolağası Mehmet Tofiq bəy, Mustafa Kamalın tarixə olan marağını gücləndirdi. Bu tarixdə başlayan 1897-ci ildə baş verən Osmanlı-Yunan müharibəsində könüllü olaraq iştirak etmək istədisə də həm İdadi şagirdi, həm də 16 yaşında olduğuna görə cəbhəyə gedə bilməmişdir. Bu məktəbi ikinciliklə bitirdi. 13 mart 1899-cu ildə İstanbulda Məktəbi Hərbiyəi Şəhanəyə girdi. Birinci sinifi 27-ci, ikinci sinifi 11-ci, üçüncü sinfi 1902-ci ildə leytenant rütbəsi 549 adam arasından piyada sinif səkkizincisi (1317 — P.8) olaraq bitirdi. Dərhal sonra Ərkanı Hərbiyə Məktəbinə (Hərb Akademiyası) davam edərək 11 yanvar 1905-ci ildə qərargah kapitan rütbəsiylə məzun oldu

Əsgərlik illəri (1905–1918)

 
Kıdemli Kapitan Mustafa Kamal
 
Mustafa Kamal yoldaşları ilə Beyrutda (1906)

Qərargah Kapitan Mustafa Kamal, məzun olduqdan sonra mərkəzi Şamda olan 5-ci Orduya staj məqsədiylə göndərildi. Bu stajından piyada, süvari və topçu siniflərində vəzifə aldı. 1905–1907 illəri arasında Şamda Lütfi Müfit Bəy (Özdeş) 5-ci Ordu əmrində vəzifə etdi. İlk stajı 5-ci Orduya bağlı 30-cu Süvari Alayında reallaşdı. Bu dövrdə aşağı rütbəli şagird bir qərargah zabit olaraq Suriyanın müxtəlif bölgələrindəki üsyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal, "kiçik döyüş" (partizan döyüşü) üzərinə təcrübə qazandı. Üsyanlarla məşğul olduğu dörd aydan sonra Şama qayıtdı. 1906-cı ilin oktyabr ayında Mayor Lütfi bəy, Dr. Mahmud bəy, Lütfi Müfit (Özdeş) Bəy və hərbi təbib Mustafa Cantəkin ilə "Vətən və Azadlıq" adlı bir cəmiyyəti qurduqdan sonra ordudan icazəsiz Salonikiyə getdi. Saloniki Mərkəz Komandir müavini Kapitan Cəmil Bəyin (Uybadın) köməyi ilə quruya çıxdı və orada cəmiyyətinin şöbəsini açdı. Bir müddət sonra axtarıldığını öyrəndi və ona böyük qardaşlıq edən Polkovnik Həsən Bəy, Yafoya dönüb oranın komandiri Əhməd Bəyə Misir sərhədində Birüssebiye göndərildiyini bildirməsini təklif etdi. Əhməd bəy də Mustafa Kamalı Birüssebiye təyin etdi və bir müddət sonra topçu staj üçün təkrar Şama göndərildi. 20 iyun 1907-ci ildə (kıdemli yüzbaşı) oldu və 13 oktyabr 1907-ci ildə 3-cü Orduya qərargah olaraq təyin edildi ancaq Salonikiyə çatdığında Vətən və Azadlıq Cəmiyyətinin şöbəsinin İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə ilhaq edildiyini öyrəndi. Buna görə özü də 1908-ci ilin fevral ayında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə üzv oldu (İstifadəçi nömrəsi: 322). 22 iyun 1908-ci ildə Rumeli Şərq Bölgəsi Dəmiryolları müfəttişliyinə təyin edildi.

23 iyul 1908-ci ildə Hökumətin elanından sonra dekabr 1908 sonlarında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti tərəfindən ictimai və siyasi problemləri və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üzrə bu günki Liviyanın bir parçası olan Trablus-qərbə göndərildi. Burada 1908 İnqilabının fikirlərini Libyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən gələnləri Jön Türk siyasətinə qazanmağa çalışdı. Bu siyasi vəzifənin yanında bölgə xalqının təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərin xaricində edilən bir döyüş manevrində Bingazi qarnizonuna öndərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu manevr müddətində üsyana meyilli Şeyx Mənsurun evini qucaqlayaraq bölgədə sistem əleyhdarı başqa güclü kəslərə nümunə olması məqsədiylə onu nəzarət altına aldı. Ayrıca həm şəhərli insanları həm də çöl bölgə insanlarını qorumaq üçün bir ehtiyat ordu planlamağa başladı.

13 yanvar 1909-cu ildə 3-cü Orduya bağlı Saloniki Redif Firqəsinin Qərargah Başçısı oldu və 13 aprel 1909-cu ildə hökumətin qarşı 3-cü Orduya bağlı Taşkışlada yerləşən 2-ci və 4-cü Avcı Taburlarının üsyanıyla başlayan, digər birliklərin iştirakı genişlənən 31 mart qiyamını basdırmaq üzrə Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq Mirliva Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı 19 aprel 1909-cu ildə İstanbula girəcək olan hərəkət ordusuna bağlı birinci mərhələ birliklərinin qərargah başçısı oldu. Daha sonra 3-cü Ordu Kurmaylığı, 3-cü Ordu Subay Talimgâhı Komandirliyi, 5-ci Kolordu Kurmaylığı, 38-ci Piyada Alayı Komandirliyi vəzifələrində tapıldı.

Stuart Klaynın Türk Havaçılıq Xronologiyası kitabına görə, Mustafa Kamal, 1910-ci ildə Fransada təşkil edilən Picardie Manevrlərinə qatıldı. Burada yeni istehsal olunan təyyarələrin sınaq uçuşuları edilirdi. Əli Rza Paşa, bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı önlədi. Və dərhal sonra uçuş edən o təyyarə dönüş əsnasında yerə çaxıldı. Bəzi qaynaqlar tərəfindən, bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də kitabın yazıçısı Kline, Atatürkün hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyini bəhs edir.

Mustafa Kamal, qayıtmasının ardından 27 sentyabr 1911-ci ildə İstanbulda Baş qərargah Qərargahında vəzifə aldı.

Trablus-qərb Döyüşü

İtalyanların Trablus-qərbə hücumuyla 19 sentyabr 1911-ci ildə başlayan Trablus-qərb döyüşündə, 27 noyabr 1911-ci ildə Mayor olan Mustafa Kamal, Mayor Ənvər bəy, Fuad (Bulca), Nuri (Conker) və Mayor Fəthi (Okyar) kimi digər İttihadçı zabitlərlə birlikdə 18 dekabr 1911-ci ildə hərəkət etdi. Mustafa Kamal ilə qrupu, Misirdə Qahirə və İsgəndəriyyə üzərindən Bingaziye getdi. 19 oktyabrda İskəndəriyədən yola çıxdıqdan bir müddət sonra bir xəstəlik keçirdi. 22 dekabrda Tobruk yaxınlığında zəfər qazandı. Dernedeki 16–17 yanvar 1912 hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə gördü və 6 martda Dərnə Komandirliyinə gətirildi. Eyni ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq qarşıdurmalar davam edərkən, Qaradağın 8 oktyabrda Osmanlı Dövlətinə döyüş elan etməsi və Balkan müharibələrin başlaması səbəbiylə sülhə razı olunmasıyla Mustafa Kamal və digər zabitlər İstanbula geri döndülər.

Balkan Döyüşləri

Balkan Savaşları başladığında Trablus-qərbdə vəzifə edən Dərnə Komandiri Mustafa Kamal və Mayor Nuri bəy, bu döyüşlərdə vəzifə almaq istədilər. Mustafa Kamal, dövrün Osmanlı Hərbiyə Nəzarəti Ənvər bəyin də icazəsi ilə 24 Oktyabr 1912-ci ildə Trablus-qərbdən ayrılmışdır. 24 noyabr 1912-ci ildə qərargahı Bolayırda olan Bahri-sefit boğazı (Aralıq dənizi boğazı) qüvayi-mürəttəbəsi hərəkat şöbəsi müdirliyinə təyin edildi. Osmanlı ordusu burada general Stilian Georgiev Kovachev əmrindəki Bolqar 4-cü Ordusuna məğlub oldu. İyun 1913-cü ildə başlayan İkinci Balkan müharibəsində əmri altındakı birliklərlə Dimetoka və Ədirnəyə girdi.

27 oktyabr 1913-cü ildə Sofiya hərbi ataşəliyinə təyin edilərək yaxın yoldaşı Sofiya səfiri (elçisi) Fəthi bəyin (Okyar) emri altında çalışdı. Əlavə vəzifə olaraq Belqrad və Çətinə hərbi ataşəliyinə də icra etdi. Bu vəzifədə ikən 1 mart 1914-cü ildə podpolkovnik (məmur) yüksəldi.

Birinci Dünya Müharibəsi

 
Çanaqqala döyüşləri əsnasında.
 
Səna və Fələstin cəbhəsində.
 
Kamal Paşa, İldırım Orduları Qrupu Komandirliyi əsnasında (1918). Üzərindəki, padşahın fəxri yaveri olduğunu işarələyən şerittir.
 
Atatürk; Sofiya Ataşemiliteri ikən, verilən kostyumlu bala Yeniçəri paltarı ilə getmiş və ətrafında dərin bir heyranlıq maraq doğurmuşdur.

Əsgəri ataşe vəzifəsi yanvar 1915-ci ildə sona çatdı. Bu sırada 28 iyul 1914-cü ildə I Dünya müharibəsi başladı, Osmanlı Dövləti də 29 oktyabr 1914-cü ildə döyüşə girdi. 20 yanvar 1915-ci ildə Mustafa Kamal 3-cü Kolordu əmrində Tekfurdağda qurulacaq olan 19-cu Firqa Komandirliyinə təyin edildi.

Çanaqqala döyüşü

  Əsas məqalə: Çanaqqala müharibəsi

19-cu Firqa, 23 mart 1915-ci ildə Müstahkem Mevki Komandirliyi əmri ilə Eceabat bölgəsində ehtiyata alındı. 25 aprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına SSRİ dövlətlərinin etdiyi çıkartmalarıyla Çanaqqala Döyüşü başladı. 3-cü Kolordu komandiri Mehmet Esat Paşanın əmrində döyüşən Kaymakam (Podpolkovnik) Mustafa Kamal Arıburnuna çıxan ANZAC (Avstraliya və Yeni Zelandiya Kolordusu) birliklərinin yarımada içinə irəliləməsini Conkbayırında dayandırdı. Bu müvəffəqiyyət üzərinə 5-ci Ordu komandiri Marşal Otto Liman von Sandersin təqdirini qazandı və 1 iyun 1915-ci ildə Miralaylığa yüksəldi. İngilislərin avqust ayında Suvla Körfəzinə etdiyi ikinci çıxarmazdan sonra, 8 avqust axşamı Otto Liman von Sanders Anafartalar mövqeyində olan birliklərinin başçılığını verdi və 9–10 avqustda Anafartalar zaferini qazandı. Bu zəfəri 17 avqustda Kireçtepe və 21 avqustda II Anafartalar Zəfəri təqib etdi. Miralay Mustafa Kamal, Ruşen Eşref Bəy (Ünaydın) başda olmaq üzrə İstanbul mətbuatı tərəfindən "Anafartalar Qəhrəmanı" olaraq ictimaiyyətə tanıdıldı.

Qafqaz Cəbhəsi

14 yanvar 1916-cı ildə Geliboluda Ədirnəyə sövq edilmiş olan 16-cı Kolordu komandirliyinə təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay qədər müddət boyunca 16-cı Kolordunun doldurma, toparlanması və təhsili ilə maraqlandı. Şərq Cəbhəsində rus birlikləri Osmanlı 3-cü Ordusunu püskürtmüş 16 fevralda Ərzurumu, 3 martda Bitlis, Muş, Van və Hakkaridə işğal etmişdi. Polkovnik Mustafa Kamal 15 mart tarixində 3-cü Ordunu dəstəkləməsi üçün əmrindəki 16-cı Korpusu ilə birlikdə Diyarbəkirə göndərildi. Rütbəsinə görə özünə ağır bir məsuliyyət verilən 16-cı Kolordu Komandiri Mustafa Kamal 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə ikən Tuğgeneralliğe (Mirliva) yüksəldildi və Paşa ünvanını aldı. Mustafa Kamal taktika bir geri çəkilmə əmri verdi. Daha sonra gözlənilməz bir hücum ilə Muşu ruslardan qurtararaq osmanlı birliklərinə strateji bir üstünlük təmin etdi. Qafqaz cəbhəsindəki bu müvəffəqiyyətindən ötəri Qızıl Qılınc medalı ilə mükafatlandırıldı. Avqust ayında Muş və Bitlis tamamilə rus işğalından qurtarıldı.

Sina və Fələstin Cəbhəsi

 
Mustafa Kamal Paşa 1917-ci ildə Hələbdə

7 mart 1917-ci ildə qərargahı Diyarbəkirdə olan 2-ci Ordu Komandiri vəkilliyinə təyin edildikdən sonra Hicaz Qüvveyi-i Seferiyesi Komandirliyinə gətirilmək istəndi. Ancaq bunu qəbul etməyərək 5 iyul 1917-ci ildə İldırım Orduları Qrupu əmrindəki 7-ci Ordu Komandirliyinə təyin edildi.

Mustafa Kamal Diyarbəkirdəykən, İttihadçı fedailerdən Yaqub Cəmil bir hökumət zərbəsi etməyə qərar vermişdir. Döyüşün itirildiyində düşünməkdədir. Tək qurtuluş yolunun Bab-ı Əlinin basıb, hökuməti devirərək Baş komandir vəkili və Hərbiyə Nazırını dəyişdirmək olduğuna inanır. Yeni Baş komandir vəkili və Hərbiyə Naziri olaraq da Mustafa Kamalı düşünməkdədir. Razılaşdığı yoldaşlarından biri sui-qəsdi Ənvər Paşaya xəbər vermişdir. Bunun üzərinə Yaqub Cəmil güllələnərək öldürülmüşdür. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Ataya izah xatirələrində belə deməkdədir: "O vaxt tümenlerimden birinə əmr edən Əli Fuada (Cebesoy): Yaqub Cəmil asılmış. Səbəbi də mən Baş komandir vəkili və Hərbiyə naziri olmadıqca qurtuluş yoxdur demiş. Dediyini etmiş belə olsaydı mən İstanbula gedəndə ilk iş olaraq Yaqub Cəmili cəzalandırardım. Əgər mən, o və onun kimilər tərəfindən iqtidara gətiriləcək bir adamsan, adam deyiləm!" demişdir.

15 dekabr 1917 ilə 5 yanvar 1918 tarixləri arasında vəliəhd Vahidəddin Əfəndinin maiyetinde Almaniyaya gedərək Kayzer II Vilhelmi, ümumi qərargahı və Elzas bölgəsini ziyarət etdi.

1918-ci ilin iyun ayında Vyana və bu günki adı Karlovı Varı olan Karlsbada gedərək müalicə gördü. Sultan Mehmed Rəşadın vəfatı və Vahidəddinin cülusu üzərinə 2 avqustda İstanbula döndü. 15 avqustda 7-ci Ordu Komandiri olaraq Fələstin Cəbhəsinə təyin edildi və sonra Fəxri Yaver Həzrəti Şehriyari (Padşahın fəxri Yaver) ünvanı verildi. Mustafa Kamal Paşa, 20 sentyabr 1918 tarixində Vahidəddinin Başyaver Naci (Eldəniz) Bəyə bir teleqraf çəkərək İldırım Orduları Qrupunun döyüş gücünün qalmadığını bildirərək sülh istəməsini təklif etdi. Ayrıca yeni hükumette özünün Hərbiyə Naziri və Baş komandir Vəkili olaraq vəzifələndirilməsinə istədi. Ardından 6 oktyabrda 7-ci Ordu komandirliyində istefa etdi.

19 sentyabr 1918-ci ildə Edmund Allenbi əmrindəki ingilis qüvvələri, ümumi hücuma keçərək üç ordudan ibarət İldırım Orduları qrupuna ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. 1 oktyabrda Şam, 25 oktyabrda Hələb düşdü. Mustafa Kamal Paşa, ingilis əsgərlərini, Hələbdə dayandıraraq, müdafiə xətti qurmağı bacardı.

30 oktyabr 1918-ci ildə Mondros Müqaviləsi imzalandı və sabahısı gün günorta vaxtında qüvvəyə girdi. Mondros Mütarekenamesi 19-cu maddəsi lazımınca, İldırım Orduları Qrupu komandiri olan Otto Liman von Sanders Paşanın vəzifədən alınması üzərinə Mustafa Kamal Paşa bu vəzifəyə gətirildi. Ancaq 7 noyabrda İldırım Orduları Qrupu ilə 7-ci Ordu ləğv edildi.

10 noyabr 1918 tarixində Yıldırım Kıtalarının başçılığını 2-ci Ordu Komandiri Nihat Paşaya buraxaraq Adanadan İstanbula hərəkət etdi və 13 noyabrda İstanbula Haydarpaşa Garına çatdı. Haydarpaşadan İstanbula keçərkən boğaza dəmirli düşmən döyüş gəmilərini gördüyündə məşhur "Gəldikləri kimi gedərlər" sözünü söylədi. Sülh dövründə Fəthi bəy (Okyar) ilə birlikdə Əhməd İzzət (Furgaç) Paşa tərəfdarı və Əhməd Tofiq Paşa (Okday) əleyhdarı bir rəftarı qoyan Minbər qəzetini çıxararaq siyasi cəhdlər etdi.

Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi

Təşkilatlanma

 
9-cu Ordu Müfəttişi Mustafa Kamal Paşa, 17 aprel 1919

Mondros Sülhündən sonra Anadoluda milislər (Qüvayi-milliyə) şəklində təşkilatlanan müqavimət hərəkatları başlamışdı. Özü son vəzifə yeri Adanadan ayrılmadan Uluqışlaya gələrək ilk örgütlənməyi başlatmışdır.

Mustafa Kamalın Samsuna çıxışı

2 fevral 1919 tarixində Mersinli Camal Paşa şərqdəki osmanlı ordularını sülh şərtlərinə görə təşkil üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis yüksək komissarı Admiral Kaltorp və fransız yüksək komissarı Admiral Amet, 1918-ci ilin noyabr ayında osmanlı hökumətinə nota verdilər. Şərqdə türklərin silahlanıb xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir alınmasını tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşa, Padşah Vahidəddin tərəfindən işğal qüvvələrinin Yüksək komiserlerinin verdiyi notlar lazımınca fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edilərək Vilayət-i Sitte (Altı Vilayət)dəki Xristian əhalini qorumaq və işğal qüvvələrinə qarşı edilən kiçik diametrli üsyanları yatırmaq üçün vəzifələndirildi. Atatürk, jurnalist Falih Rıfkı Ataya Samsuna hərəkət etmədən əvvəl Vahidəddin ilə olan son görüşməsini izah etmişdir. Bu görüşdə Vahidəddin, Samsuna hərəkət etmədən əvvəl özünü ziyarətə gələn Mustafa Kamal Paşaya "Paşa Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin, bunların hamısı artıq bu kitaba daxil olmuşdur, tarixə keçmişdir. Bunları unutmaq, əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Paşa Paşa, dövləti qurtar!" demişdir. Ancaq Atatürk, Vahidəddinin səmimiyyətindən əmin ola bilmədiyini, onun SSRİ dövlətlərinin siyasətinə uyğun hərəkət edərək bu siyasətə qarşı gələn türklərin yatıştırılmasını istədiyini izah etmişdir. Mustafa Kamal, 19 may 1919-cu ildə Refet Bəy (Belə), Kazım bəy (Diri), 'Ayıcı' Mehmet Arif bəy, Xosrov (Gerede) bəylərlə birlikdə Samsuna çıxdı. O tarixdən etibaren ya istiqlal ya ölüm şüarı ilə milli müstəqillik müharibəsini başlatdı.

Amasya bəyanaməsi

Mustafa Kamal və yoldaşları Havzadakı işlərini tamamladıqdan sonra 12 iyun 1919-cu ildə Amasiyaya keçdi. 22 iyun 1919-cu ildə Rauf bəy (Orbay), Kazım Qarabəkir Paşa, Refet Bəy (Belə) və Ali Fuad Paşa (Cebesoy) ilə birlikdə Amasya bəyanaməsini nəşr etdi. Təmimnamə hazırlandıqdan sonra Ərzurumda olan 15-ci Kolordu Komandiri Kazım Karabekirə göndərilərək təsdiqi alındı. Daha sonra bütün mülki amir və hərbi komandirlərə teleqrafla çatdırıldı. Amasya bəyanaməsi İstanbulda olan işğal güclərinin reaksiyasını çəkmişdir və ingilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün İstanbul hökuməti üzərindəki təzyiqlərini artırmışdır. Bu sırada Daxili İşlər naziri olan Əli Kamal bəy bir təmimnamə yayımlayarak Mustafa Kamalın yaxşı bir əsgər olduğunu ancaq ingilis təzyiqi nəticəsində vəzifəsindən alındığını ifadə etmişdir. Amasya bəyanaməsində vətənin bütövlüyü və millətin müstəqilliyinin təhlükədə olduğu, İstanbul Hökümətinin üzərinə götürdüyü məsuliyyəti yerinə yetirmək, bu vəziyyətin milləti yox olmuş kimi göstərdiyi izah edilmişdir. Təlimatnamədə "Millətin istiqlalını yenə millətin əzm və qərarının qurtaracağını" elan edilmişdir. Anadolunun hər baxımdan etibarlı bir yeri olan Sivasda bir konqres toplanacağı ifadə edilmişdir. Bu konqresə qatılmaq üçün hər ildən 3 nümayəndənin seçilərək göndərilməsi və nümayəndələrin Səyahətlərini gizli tutmaları istənmişdir. Şərq illəri üçün də Ərzurumda bir konqresin toplanacağı, daha sonra Ərzurum Konqresi üzvlərinin də Sivasa qatılmaq üzrə hərəkət edəcəyi ifadə edilmişdir.

Ərzurum Konqresi

 
Mustafa Kamal Paşa Ərzurumda

Kazım Qarabəkir Paşa tərəfindən Ərzurumda toplanan Şərq İlleri Müdafaa-i Hüquq Konqresinə (Ərzurum Konqresi) qatıldı. Konqres üzvlərinin təkidi osmanlı ordusundan istefa etdi və Konqres başçılığına seçildi. 14 günlük bu konqresdə milli sərhədlər içində vətənin bölünməz bir bütün olduğu, vətəni qorumağı və müstəqilliyi təmin İstanbul hökuməti sağlayamazsa, müvəqqəti bir hökumət qurulacağı, xristian azlıqlara siyasi hakimiyyət və ictimai tarazlığı pozacaq imtiyaz veriləməyecəyi, mandat və himayənin qəbul edilə bilməyəcəyi qərarlaşdırılmışdır.

Sivas Konqresi

4–11 sentyabr 1919 tarixləri arasında toplanan Sivas Konqresində alınan qərarları tətbiq etmək məqsədi ilə bir Təmsil Heyəti yaradıldı və başçılığına da Mustafa Kamal Paşa seçildi. Konqresdə, Mondros Atəşkəs sazişinin imzalandığı gün işğala uğramamış vətən torpaqlarının bir bütün olduğu və bir-birindən ayrıla vurğulanmışdır. Qüvayi-milliyənin tək qüvvət olaraq tanınması və milli iradənin suveren qılınmasının əsas olduğu ifadə edilmişdir. Milli iradəni təmsil etmək üzrə Osmanlı Məbuslar Məclisinin dərhal toplanması və hökumət qərarlarının məclisin yoxlamasına təqdim edilməsi istənmişdir. Sivas Konqresində bütün milli cəmiyyətlər Anadolu və Rumeli Müdafiə-i Hüquq Cəmiyyəti adı altında birləşdirilmişdir.

TBMM-nin Açılışı

27 dekabr 1919-cu ildə Ankarada həyəcanla qarşılandı. Bu dövrdə, Osmanlı torpaqlarının bölüşdürülməsi prosesinin son mərhələsi olub "Amerika mandatı" olaraq dilə gələn xarici siyasət problemi də müzakirə rədd edilmişdir. Dekabr 1919 tarixini daşıyan son ABŞ təklifində "geniş bir Ermənistan yanında bir türk dövləti" qurulması strateji hədəf olaraq ortaya qoyulmuşdur. Osmanlı Məclis-i Məbusanı mart 1920-ci ildə işğal qüvvələri tərəfindən basılması və qabaqda gələn cəsarətli məbuslar həbs olunması üzərinə 23 aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılmasını təmin etdi. Ərzurum məbusu sifətiylə Məclis və Hökumət Başçılığına seçildi. TBMM bir qurucu məclis kimi çalışaraq İstiqlaliyyət Müharibəsini icra edəcək olan Anadolu hökumətinin infrastrukturunu qurdu.

Hakimiyyətin təmin edilməsi

Mərkəzi yoxlamadan uzaq olan Qüvayi-milliyə təşkilatları paylanaraq nizamlı bir ordu yaradıldı. Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsinin ən qanlı qarşıdurmaları, nizamlı orduya qatılmağı qəbul etməyən Qüvayi-milliyə qruplarına qarşı verildi.

İnönü Döyüşləri

 
Mustafa Kamal Paşa Qərb Cəbhəsini təftiş edir (4 dekabr 1920)

İngiltərə baş naziri Lloyd Corca görə Yunanıstan böyüməli və İngiltərə ilə mənfəətləri birleştirilmeliydi. Yunanıstan boğazları Avropaya açıq tutmalı, Aralıq dənizində İngiltərənin maraqlarına uyğun davranmalıydı. Əgər belə davranmazsam ingilis donanması onu uslandırmak üçün çatardı. Sevres sazişinin qüvvət istifadə tətbiq oluna aydın olmuşdu. Antanta dövlətləri isə qüvvət istifadə halda deyildi. Antanta dövlətləri, yunanlar yalnız türk illərini alıb öz vətəninə qatmaq üçün deyil, öz iddialarını da icra etmək üçün Anadoluya çıxardı. Ancaq Antanta dövlətləri də Türkiyəyə qarşı tətbiq olunacaq siyasətlərdə artıq birlikdə deyil. İtaliya yunanların Anadoluya yerləşməsindən ötəri narahat idi. Fransa isə Suriyadakı torpaq qazanclarını kafi görür. Artıq yunanlar öz orduları Anadoluya boyun eğdirmek məcburiyyətindədir. Mustafa Kamal də yunan ordusunu yenerse, Türkiyəni xilas olacaq. 6 yanvar 1921 günü Bursa da Eskişehirə və Uşakdan Afyona doğru iki qol halında irəli harekata başlayan yunan ordusu, 9 yanvar İnönü mövqelərini qədər irəlilədi. Ancaq türk ordusunun müdafiəsi qarşısında irəli getməyəcəyini anlayaraq, 11 yanvar 1921 səhəri İnönü mövqelərdən çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Birinci İnönü Müharibəsi nizamlı ordunun ilk zəfəri olduğundan Qüvayi-milliyədən nizamlı orduya keçid sürətlənmiş, xalqın yeni qurulan orduya etibarı artmışdır. Bu müvəffəqiyyət bütün dünyanın diqqətini çəkmiş; Antanta dövlətləri, 26 yanvar 1921-ci ildə Osmanlı Dövlətinin Londona bir heyət göndərməsini və bu yığıncaqda Ankara hökumətini də nümayəndə alınmasını istəmişlər.

Birinci İnönü zəfərindən sonra Antanta dövlətləri Sevr Andlaşmasında türklərin faydasına bir dəyişiklik edilməsini görüşmək üçün Londonda bir konfrans toplanmasına qərar vermişlər. 21 fevral-11 mart 1921 tarixləri arasında edilən konfransda, türklər faydasına bir nəticə çıxmamış, mübarizə davam etmişdir. Yunanıstan, London Konfransı bitmədən, Anadoluda yeni bir hücum etmək üzrə hazırlıqlara başlamışdır. 23 mart 1921 günü səhər erkən saatlarda, 3-cü Yunan korpusunun Qərb Cəbhəsində, 1-ci Yunan korpusunun da Cənub Cəbhəsində irəli hərəkətə keçməsiylə Müharibələr başlamışdır. 23 mart-1 aprel 1921 arasında meydana gələn İkinci İnönü Müharibəsi təkrar türk qüvvələrinin zəfəriylə sona çatmışdır. Bu zəfərdən sonra fransızlar Zonguldakdan, italyanlar da Cənubi Anadoludan əsgərlərini çəkməyə başlamışdır.

Kütahya-Eskişehir Müharibəsi

İnönü Döyüşlərində müdafiə taktikası tətbiq edən türk ordusu, Aslıhanlar-Dumlupınar çarpışmalarında isə hələ hücum gücünə çata bilmədiyini göstərmişdi. Bu vəziyyətdən faydalanmağa qərar verən yunan ordusu İnönü, Eskişehir, Tiryək və Kütahya arasındakı xəttdə iştirak edən türk mövqelərini yüklənərək buraları işğal etmək və Ankaraya qədər irəliləmək istəyirdi. Möhkəmlətmə birliklərlə yaxşıca güclənən yunan ordusu 10 iyul 1921-ci ildə etibarən hücuma keçdi və 20 iyula qədər etdikləri hücumlarla türk ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi. Mustafa Kamal Paşa türk ordusunun Sakarya çayının şərqinə qədər çəkilməsini əmr etdi. Beləcə vaxt kazanılacaktı. Bu döyüşlər sonunda Eskişehir, Kütahya, Afyon kimi böyük strateji bölgələr əldən çıxdı. TBMM-mənəvi pozuqluğu yaşandı və sərt müzakirələr meydana gəldi. Ancaq yunan ordusu böyük atəş və silah üstünlüyünə baxmayaraq, türk ordusunu yox edə bilməmişdi. Türk ordusu, etibarlı bir şəkildə Sakarya şərqinə çəkilmişdi.

Kütahya-Eskişehir Müharibəsi sonrasında Böyük Millət Məclisi içində iqtidara yəni Mustafa Kamal Paşaya qarşı reaksiyalar artmağa başladı. Bu müxalifəti yöneltenler ordunun başına keçməsi üçün Mustafa Kamal Paşaya təzyiq etməyə başladı. Gerçək niyyətləri isə Onu Ankaradan uzaqlaşdırmaq və Ənvər Paşanın iqtidarını təmin etmək idi. Mustafa Kamal Paşa, 4 avqust 1921 günü Böyük Millət Məclisində etdiyi danışmaqla baş komandir olmağı qəbul etdiyini ancaq baş komandirliyin faydalı ola bilməsi üçün Məclisin ordu ilə əlaqədar səlahiyyətlərini üç ay müddətində özündə yığacaq bir qanun çıxardılması lazım olduğunu açıqladı. Paşanın baş komandirliyini istəyənlərin bu şəkildə xəyalları suya salınmış oldu. 5 avqust 1921 günü səs birliyi ilə çıxardılan qanun ilə Mustafa Kamal Paşa, TBMM Orduları Baş komandirliyinə gətirildi.

Sakarya Meydan Müharibəsi

Mustafa Kamal Paşa, baş komandirliyə keçməsinin dərhal ardından nəşr edilən Tekalifi-milliyə Əmrləri ilə xalqı ordunun təchiz edilməsi üçün səfərbərliyə çağırdı. 12 avqustda Polatlıda təftiş edərkən atdan düşdü və qabırğa sümüyü qırıldı. 23 avqust-13 sentyabr 1921 tarixlərində edilən Sakarya meydan döyüşünde yunan ordusunun hücum gücü tükəndi. Türk ordusu ani bir hücumla yunan ordusunu Sakarya çayının şərqindən çıxarmağı bacardı. Bu zəfərdən sonra 19 sentyabr 1921-ci ildə Böyük Millət Məclisi Baş komandir Mustafa Kamal Paşanı yekdilliklə Marşal rütbəsinə qaldırdı etdirdi və Qazi titulu verdi. Sakarya meydan müharibəsi sonunda türk ordusunun itki; 5713 ölü, 18.480 yaralı, 828 əsir və 14.268 itkin olmaq üzrə ümumi 49.289-dur. Yunan ordusunun zərəri; 3758 ölü, 18.955 yaralı, 354 itkin olmaq üzrə ümumi 23.007-dir.

Sakarya meydan müharibəsini sonra, 13 oktyabr 1921-ci ildə Ankara hökuməti ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında Qars müqaviləsi imzalandı. Beləcə Türkiyənin şərq sərhədi tamamilə təhlükəsizlik altına alındı. Fransa isə TBMM Hökuməti ilə 20 oktyabr 1921-ci ildə Ankara sazişi imzaladı. Bu andlaşma ilə Fransa TBMM Hökumətini tanımış və Hatay-İskenderun xaricində, Türkiyənin bugünkü cənub sərhədi çəkildi. Əhd sayəsində Cənub Cəbhəsi etibarlı vəziyyətə gəldiyindən buradakı türk birlikləri də Qərb Cəbhəsinə yerləşdirilir. İtalyanlar isə, Sakarya meydan müharibəsini sonra Cənubi Ege və Aralıq dənizi bölgələrində tutunamayacaklarını anlayaraq 1921-ci ilin sonuna qədər işğal etdikləri yerlərdən çəkildi. Sakarya meydan müharibəsi sonrasında İngiltərə də Ankaranı tanıyaraq TBMM ilə, 23 oktyabr 1921 tarixində məhbusların sərbəst buraxılması mövzusunda əhd edildi.

Böyük Hücum

 
Baş komandir Marşal Qazi Mustafa Kamal Paşa Qocatəpədə (26 avqust 1922)

Tam 1 il sürən hücum hazırlıqları nəticəsində, 26 avqust 1922 səhəri böyük bir diqqətlə hazırlanan hücum planı tətbiqə qoyuldu. 26–30 avqust 1922-ci ildə edilən Böyük Hücum, Qurtuluş Döyüşünün son mərhələsidir. 30 avqust günü Dumlupınar döyüşünde bir gün içində yunan ordusunun böyük bir hissəsi məhv edildi. 31 avqustda Mustafa Kamal Paşa komandirlərini Çalköydeki qərargahında yığaraq qaça bilən yunan qüvvələrinin sürətli bir şəkildə təqib edilməsini və İzmir ilə ətrafındakı kuvvetleriyle birleşmemesi üçün üç qoldan Egeyə doğru ilerlenmesini əmr etdi. 1 sentyabr günü Baş komandir Mustafa Kamal bir bəyanat yayımlayaraq ordulara bu əmrini verdi: "Bütün yoldaşlarımın Anadoluda daha başqa meydan müharibələr veriləcəyini nəzərə alaraq irəliləməsini və hər kəsin ağıl gücünü, igidlik və vətənpərvərlik qaynaqlarını yarışırcasına əsirgəmədən verməyə davam etməsini istəyirəm. Ordular, ilk hədəfiniz Aralıq dənizidir. İrəli!"

Türk ordusu 2 sentyabrda Uşakı geri aldı. Burada yunan ordusu baş komandiri General Nikolaos Trikupis əsir edildi. 9 sentyabrda türk süvariləri İzmirə girdi. 18 sentyabr 1922-ci ildə qədər edilən Takip harekatıyla bütün Qərbi Anadoludakı yunan birlikləri sərhəd xaricinə çıxarıldı. Türk ordusunun qazandığı bu müvəffəqiyyət, Mudanya Atəşkəs sazişinə gedən müddəti başlatdı.

Karşıyakada Mustafa Kamalın qalması üçün yaxınları yunanların əlində əsir olan bir ata-oğul evlərini hazırlamışdır. Bu evdə daha əvvəl yunan kralı Konstantin də qalmış, evə nərdivanlarda ayaqları altına sərilən türk bayrağını tapdalayaraq girmişdir. Bu dəfə ata-oğul pilləkəndə yunan bayrağını sərmişdir. Mustafa Kamal Paşa evə girəcək ikən "Lütf ədin, bu qarşılıqla bu ləkəni silin!" deyilmişdir. Mustafa Kamal Paşa da "O, keçmişsə səhv etmiş; bir millətin qüruru olan bayraq tapdalanmaz, mən onun səhvini təkrar etməm. Bayrağı qaldırın yerdən." deyərək bayrağı kaldırtmıştır.

İzmir qurtarıldıqdan sonra əsl problem, İstanbul və Boğazlar Bölgəsində sürməkdə olan müttəfiq qüvvələr işğalının sona erdirilmesidir. Türk qüvvələri dərhal Çanaqqalaya yönələrək buraların Frakiya daxil boşaldılmasını taleb ederler. İngiltərə buna əlavə donanma (ki içlərində zamanın ən müasir 2 ədəd təyyarə gəmisi var) və quru qoşunları göndərərək cavab verir. Eyni şəkildə ABŞ başçısı da 28. sentyabr 1922 günü 13 yeni döyüş gəmisinin Türkiyəyə qonşu dənizlərə göndərilməsini emredecektir. 1908–1923 arasında komandiri Admiral Bristol olan USS Scorpion gəmisinin, kəşfiyyat etmək surətiylə Lozanna müqaviləsi edilənə qədər davamlı İstanbulda olduğu da aydın olur. Barışa gedən yol ancaq bu ciddi hərbi və siyasi təzyiqlərlə mübarizəyə davam nəticəsində kazanılmıştır.

Mudanya Atəşkəs Müqaviləsi

Böyük Hücumdan sonra Mudanya Atəşkəs sazişinin imzalanması ilə müharibə sona çatmışdır. Əhd 11 oktyabr 1922 tarixində imzalanmışdır. Əhd TBMM, İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında imzalanmışdır. Yunanlar danışıqlara qatılmamış, İtaliya icra onları təmsil etmişdir. Bu müqavilənin şərtlərinə görə türk və yunan orduları arasındakı döyüş bitmişdir. Şərqi Frakiya Türkiyə Böyük Millət Məclisinə təslim edilmiş və barış andlaşması imzalanana qədər TBMM-nin burada ən çox 8000 nəfərlik bir jandarma qüvvətini saxlamasına təsdiq verilmişdir. Boğazlar və İstanbul TBMM hökumətinin rəhbərliyinə buraxılmışdır. Barış andlaşması edilənə qədər SSRİ dövlətlərinin İstanbulda qalması qərara bağlanmışdır.

Lozanna Sülh Müqaviləsi

 
Mustafa Kamal və yoldaşları xalqın arasında (8 fevral 1923)

Mudanya Atəşkəs sazişindən sonra sülh danışıqlarının aparılması üçün tərəfsiz bir ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdir. Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdir. Konfrans 20 noyabr 1922 günü toplanmış və anlaşılmazlıq nəticəsində 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar kəsilmişdir. 23 aprel 1923-cü ildə danışıqlar təkrar başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. Lozanna Andlaşmasında 20 oktyabr 1921-ci ildə fransızlarla edilən Ankara Antlaşmasındaki cənub sərhədi eynilə qorunmuşdur. İraq sərhədi çizilememiş və 9 ay ərzində həll edilməsi qərarlaşdırılmışdır. Meriç çayı yunanlarla olan sərhəd qəbul edilmişdir. Karaağaç və ətrafı döyüş təzminatı olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Ege dənizindəki Bozcaada və İmroz Türkiyəyə verilmiş, Yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlandırılmasına qərar verilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə qaldırılmışdır. 1845-ci ildən Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər olan Osmanlı İmperiyasının borcları sərmayə üzərindən yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Öhdəliklər Osmanlıdan ayrılan dövlətlərə gəlirlərinə mütənasib olaraq bölüştürülmüştür. Türkiyənin borcları türk pulu və ya fransız frankı üzərindən ödəmə təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar Müqaviləsi ilə Boğazlardan sərbəst keçid təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, Boğazlar və ətrafıdır askersiz hala gətirilməsi təmin edilmişdir. İstanbulda yaşayan rumlarla Qərbi Frakiyada yaşayan türklər xaric Türkiyədəki bütün rumlarla Yunanıstandakı bütün türklərin yer dəyişdirməsi təsdiq edilmişdir. Beləcə Qurtuluş Döyüşü, 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozan Müqaviləsi nəticələnmişdir. Bu andlaşma ilə Sevr müqaviləsi qüvvədən qalxmış, Türkiyə Respublikası Lozanna müqaviləsi təməlləri üzərinə qurulmuşdur.

1923–1938

 
Atatürk Əfqanıstan kralı Əmənullah xan ilə Ankarada (1928)
 
Atatürk İran şahı Rza Pəhləvi ilə Ankarada (1934)

Zəfərdən sonra Atatürk; müasir, mütərəqqi və sekulyar bir millət yaratmaq üçün siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə sekulyaristmillətçi islahatlara başladı. Xaricilərə verilən iqtisadi imtiyazlar ləğv edildi və istehsal vasitələri və dəmir yolları milliləşdirildi. 3 mart 1924-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən qəbul edilən qanunla xilafət ləğv edildi. Eyni tarixde "Təhsil birliyi qanunu" ilə təhsil Türkiyə hökumətinin nəzarətinə keçdi. Sekulyar və elmi təhsil vacib idi. Minlərlə yeni məktəb tikildi. İbtidai təhsil pulsuz və məcburi olmuşdur. Xarici məktəblər dövlət nəzarəti altına alındı. Kəndlilərin ödəməli olduğu ağır vergilər azaldıldı. Kişilər üçün çiləmə və paltarda dəyişiklik edildi. Təqvimə, vaxta və ölçülərə dəyişiklik edildi. Məclis tərəfindən çıxarıldı və sekulyar "türk qanunu mədənisi" qüvvəyə mindi. Bir çox qərb ölkələrindən əvvəl qadınların vətəndaş və siyasi hüquqları tanınıb. Çoxarvadlılıq qadağandır. Qadının şəhadəti və miras hüququ kişilərin ifadəsinə bərabər tutuldu. Bənzər şəkildə, dünyanın çoxu ölkəsindən əvvəl olaraq Türkiyədə qadınların ilkin yerli seçkilərdə (1930), sonra ümumi seçkilərdə (1934) seçmə və seçilmə haqqı tanındı. Gül Esin, 1933-cü ildə muhtar seçilən ilk Türk qadını oldu. 1935 seçkilərində ise ilk dəfə 17 Türk qadın müavin, parlamentə seçildi. Sekulyar qanunlar cəza və borc hüququnda qəbul edildi. "Sənaye təşviq qanunu" qəbul edildi. Torpaq islahatı üçün səy göstərildi. Ərəb hərflərinə əsaslanan osmanlı əlifbasının əvəzinə latın hərflərinə əsaslanan yeni türk əlifbası qəbul edildi. Xalqın savadlı olması üçün təhsil səfərbərliyi başladı. Universitet islahatı reallaşdı. "İlk beşillik sənaye planı" qüvvəyə mindi. Sinif və statusu fərqləndirən ləqəb və adlar çıxarıldı və soyadları tətbiq edildi. (Soyad qanununa uyğun olaraq 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir.) Homojen və vahid bir millətin yaradılması üçün türkləşdirmə siyasəti həyata keçirildi. Qeyri-türk azlıqları kütləvi şəkildə türk dilində danışmağa məcbur edildi, qeyri-türk toponomiya və azlıqların soyadları türk dilinə tərcümə edildi.

Atatürk Cümhuriyyət Xalq Partiyasını Xalq Firqəsi adı ilə qurdu və ilk sədr oldu. Çox sayda dövlət qurumu onun tərəfindən və ya onun dəstəyi ilə quruldu. Türkiyənin ilk yerli təyyarəsi, onun dövründə Vecihi Hürquş tərəfindən istehsal olunub.

 
Atatürk coğrafiya dərsində (26 noyabr 1930)
 
Atatürk vətəndaşla söhbət edir (31 dekabr 1931)
 
İnsanlar Anıtkabirdə Atatürk üçün dua edir

Atatürk 1927, 1931, 1935-ci illərdə TBMM tərəfindən yenidən prezident seçilmişdir. 14 iyun 1926-cı ildə sui-qəsd cəhdi uğursuz oldu. 15–20 oktyabr 1927-ci ildə İstiqlaliyyət Müharibəsindən və respublika qurulmasından bəhs edən böyük nitqini, 29 oktyabr 1933-cü ildə 10-cu il nitqini söyləmişdir.

29 yanvar 1923-cü ildə Lətifə xanımla evlənmiş, bu evlilik 5 avqust 1925-ci ilədək davam etmişdir. Uşaqları çox sevən Atatürk Afət (İnan), Səbihə Göyçən, Fikriyə, Ülkü, Nəbilə, Ruqiyə, Zəhra adlı qızları və Mustafa adlı çoban oğlanı mənəvi övladlığa götürmüş, Əbdürrəhim və İhsan adlı iki uşağı isə himayəsinə almışdır.

Yüksək bir biliyə və ədəbə sahib olan Atatürk fransızalman dillərini bilirdi. Bir yavəri zəngin bir kitabxana yaradan Atatürkü boş vaxtlarında tarixə aid kitablar atmayan biri kimi izah edir. Başqa məsələlərlə məşğul olmaq əvəzinə kifayət qədər tarixi kitablar oxuduğuna qəzəblənən bir siyasətçi, "Samsuna bir kitab oxumaqla getdiniz?" deyir. Atatürk cavab verir: "Uşaq ikən kasıb idim. İki qəpik alanda kitabdan bir qəpik də verirdim. Əgər bu belə olmasaydı, etdiyim hər şeyi edə bilməzdim."

10 noyabr 1938-ci il saat 09:05-də tutulduğu sirroz xəstəliyindən İstanbulda Dolmabaxça sarayında vəfat etmişdir. Cənazəsi 21 noyabr 1938-ci ildə müvəqqəti olaraq Ankara Etnoqrafiya Muzeyində dəfn edilmiş, mavzoleyi tikildikdən sonra 10 noyabr 1953-cü ildə oraya köçürülmüşdür.

İnqilab və islahatların siyahısı

Siyasi sahədə

  • Monarxiyanın ləğvi (1 noyabr 1922);
  • Türkiyənin respublika elan edilməsi (29 oktyabr 1923);
  • Xilafətin ləğvi (3 mart 1924).

İctimai sahədə

  • Beynəlxalq təqvim sisteminin və ölçü vahidlərinin tətbiqi (1925–1931).

Hüquq sahəsində

  • Osmanlı məcəlləsinin ləğvi (1924–1937);
  • Türk Mədəni Qanununun qəbulu (4 oktyabr 1926).

Təhsil və mədəniyyət sahəsində

 
Atatürk Sivasda türk əlifbasını öyrədir
  • Tədrisin birləşdirilməsi (3 mart 1924);
  • Yeni türk əlifbasının qəbulu (1 noyabr 1928);
  • Türk dil və tarix qurumlarının təşkili (1931–1932);
  • Universitet təhsilinin nizamlanması (31 may 1933);
  • İncəsənətdə yeniliklər.

İqtisadi sahədə

  • Kəndlilərdən alınan onda bir vergisinin ləğvi (1925);
  • Fermer fəaliyyətinin təşviqi;
  • Nümunəvi fermer təsərrüfatlarının qurulması;
  • Sənaye Təşviq Qanununun qəbul edilərək sənaye obyektlərinin qurulması;
  • I və II İnkişaf Planlarının (1933–1938) tətbiq edilməsi, ölkədə yeni yolların salınması.

Əsərləri

  • Takımın Muharebe Talimi (Alman dilindən tərcümə-1908)
  • Cumalı Ordugâhı — Süvari: Bölük, Alay, Liva Talim və Manevraları (1909)
  • Tâbiye və Tatbikat Seyahadi (1911)
  • Bölüğün Muharebe Talimi (Alman dilindən tərcümə-1912)
  • Tâbiye Meselesinin Halli və Emirlerin Suredi Tahririnə Dair Nesayih (1916)
  • Zabit və Kumandan ile Hasbihal (1918)
  • Nitq (1927)
  • Vətəndaş üçün Mədəni Bilgilər (1930)
  • Həndəsə (1937)

Aşağıdakı həndəsi terminləri türkcəyə məhz Atatürk əlavə etmişdir:
açı, alan, artı, üçgen, dörtgen, beşgen, boyut, bölü, çap, çarpı,toplam, çember, iç ters açı, dış ters açı, dikey, düşey, düzey, eğik, eksi, eşit, eşkenar, ikizkenar, kesit, konum, köşegen, oran, orantı, paralelkenar, taban, teğet, uzam, uzay, varsayı, yamuk, yatay və s.

Azərbaycana münasibəti

"Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır. Heç nəyə baxmayaraq ona yardım etmək borcumuzdur" sözlərini Mustafa Kamal Atatürk 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in Türkiyədəki təmsilçisi İbrahim Əbilovun etibarnaməsini qəbul edərkən demişdir. Bu sözlər Atatürkün Azərbaycan haqqında işlətdiyi ən məşhur fikirlərindən biridir.

"Nəriman Nərimanov ilə xalqı bizə yardım etməsəydi, sonumuzun necə olduğunu düşünmək belə istəmirəm. Onlarla ölkəyə yardım etdik onlar bizlə savaşdı. Heç vaxt unutmayın ki, türkə türkdən başqa kimsə yardım etməz." formalındakı bəyanatı da Atatürkün Azərbaycan haqqındaki dərin hisslərini ifadə eden sözlərindən biridir.

İstinadlar

  1. Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru: açıq məlumat platforması — 2011.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a>
  2. Ататюрк Мустафа Кемаль // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>
  3. Brockhaus Enzyklopädie
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P5019"></a>
  4. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/591866/Thessaloniki
  5. http://www.milliyet.com.tr/nefeslerin-tutuldugu-tarih-9/gundem/detay/1789751/default.htm
  6. Atatürk 1934-cü ildən sonra Mustafa adını istifadə etmədi. 1935-ci ildə özünü Kamâl adlandırdı. Lakin, o, həyatının böyük bir hissəsində istifadə etdiyi Mustafa və Kemal (azərb. Kamal‎) adları ilə xatırlanır.
  7. Şəxsiyyət vəsiqəsi (1934-cü il)
  8. Şəxsiyyət vəsiqəsi (1935-ci il)
  9. Zürcher, Turkey : a modern history, 142
  10. Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
  11. Türkiye'nin 75 yılı, Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, s. 48, 59, 250
  12. Toktaş, Şule (2005). "Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority". Journal of Historical Sociology. 18 (4). İstifadə tarixi: 7 January 2013.
  13. Jongerden, Joost; Verheij, Jelle, eds. (2012-08-03). Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill. səh. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.
  14. "19 Mayıs: Ata'nın doğum günüm dediği tarih..." (türk). ntv.com.tr.
  15. "Mustafa Kemal Ataturk – memorial museum in village Kodzadzik (Коџаџик) in Municipality Centar Zupa (Центар Жупа)" (ingilis). whereismacedonia.org.
  16. "Arxivlənmiş surət". 2015-07-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-05.
  17. . 2015-07-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-29.
  18. "Arxivlənmiş surət". 2015-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-04.
  19. "Arxivlənmiş surət". 2016-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-06.
  20. http://en.calameo.com/read/0023338630e28235c4ab4
  21. "Arxivlənmiş surət". 2016-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-04.
  22. "Arxivlənmiş surət". 2016-02-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-01.
  23. "Arxivlənmiş surət". 2016-01-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-01-16.
  24. https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT101&dq=sivas+kongresi+1919&hl=tr&ei=c4RKTubJGom78gPqz6TOCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q=sivas%20kongresi%201919&f=false
  25. . 2016-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-02.
  26. http://en.calameo.com/read/0023338636d2f3c39012e
  27. . 2016-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-03.
  28. . 2015-11-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-20.
  29. "Arxivlənmiş surət". 2015-09-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-09-04.
  30. https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT174&dq=sakarya+mareşal+gazi&hl=en&ei=mdhHTof1L86Qswb3o8WzCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  31. . 2009-09-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-09-11.
  32. 1941-ci ildə 1-ci Türkiyə coğrafiya konqresində Egeyin adı coğrafi adda standartlaşdırmanı təmin etmək üçün seçildi və beləliklə də geniş yayıldı. (Türk Dəniz Qüvvələri)
  33. http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993
  34. "Arxivlənmiş surət". 2016-01-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-01-16.
  35. "Arxivlənmiş surət". 2016-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-01-09.
  36. 1 noyabr 1936-cı ildə Atatürk, 5-ci dövr, 2-ci qanunvericilik ilinin açılış nitqində bunları söylədi: "Kamutayın yüksək himayəsindən torpaq qanununun nəticəsinə çatacağını gözləyirəm. Vətənin təməli və inkişafı bu əsasdadır." (Millet Meclisi Tutanak Dergisi D. V, C. 13, Sa. 4)
  37. Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press. s. 167. ISBN 978-0-231-70052-8.
  38. Toktaş, Şule (2005). "Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority". Journal of Historical Sociology. 18 (4).
  39. Jongerden, Joost; Verheij, Jelle, (Edl.) (18 mart 2019). Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill. s. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.
  40. Kieser, Hans-Lukas, (Ed.) (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities ([Online-Ausg.] bas.). London: Tauris. s. 45. ISBN 978-1-84511-141-0.
  41. Öktem, Kerem (2008). "The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey". European Journal of Turkish Studies, 7.
  42. Aslan, Senem (18 mart 2019). "Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey". European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey, 10.
  43. İsmail Yavuz, Mustafa Kemal'in Uçakları, İstanbul, 2013. ISBN 978-605-360-901-8
  44. . Kültür Bakanlığı.
  45. Atatürkʼün Uşağı İdim, Hürriyet Yayınları, 1973, s. 267
  46. http://www.qafqaz.edu.az/index.php?inf_id=1108&z=146[ölü keçid]
  47. Vikisitat

Xarici keçidlər

  • www.ataturk.az (azərbaycanca) 2015-08-12 at the Wayback Machine
  • www.ataturk.net (türkcə)
  • www.ataturk.com (ingiliscə)

Həmçinin bax

  •   Vikisitatda Mustafa Kamal Atatürk ilə əlaqədar sitatlar var
  •   Vikianbarda Mustafa Kamal Atatürk ilə əlaqəli mediafayllar var

mustafa, kamal, atatürk, məqalənin, mətnini, azərbaycan, dilinə, uyğunlaşdırmaq, lazımdır, məqalədə, cümlə, quruluşlarındakı, yanlışlıqları, orfoqrafik, səhvləri, düzəltdikdən, sonra, qaralama, şablonunu, silməyi, unutmayın, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mə. Bu meqalenin metnini Azerbaycan diline uygunlasdirmaq lazimdir Meqalede cumle quruluslarindaki yanlisliqlari ve orfoqrafik sehvleri duzeltdikden sonra qaralama az sablonunu silmeyi unutmayin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Mustafa Kamal Ataturk 6 turk Mustafa Kemal Ataturk 1934 cu ilden 1935 ci ile dek Kemal Ataturk 7 1935 ci ilden sonra Kamal Ataturk 8 1881 1 Saloniki Saloniki vilayeti Osmanli imperiyasi 2 4 10 noyabr 1938 1938 11 10 2 1 3 Besiktas Istanbul Turkiye osmanli turk pasa marsal islahatci siyasetci ve dovlet xadimi Olkesinde monarxiyani legv ederek respublikani qurdu ve 1923 cu ilden 1938 ci ildeki vefatina qeder prezident vezifesini icra etdi 9 Mustafa Kamal Ataturkturk Mustafa Kemal AtaturkTurkiye Respublikasinin 1 ci prezidenti29 oktyabr 1923 10 noyabr 1938Selefi vezife tesis edilibXelefi Ismet InonuSexsi melumatlarPartiya Cumhuriyyet Xalq PartiyasiTehsili Turkiye Quru Qosunlari mektebi 1902 Dogum tarixi 1881 1 Dogum yeri Saloniki Saloniki vilayeti Osmanli imperiyasi 2 4 Vefat tarixi 10 noyabr 1938 1938 11 10 2 1 3 Vefat yeri Dolmabagca sarayi Istanbul TurkiyeVefat sebebi qaraciyer sirrozuDefn yeri Anitqebir 5 Ankara Etnoqrafiya Muzeyi 5 Atasi Eli Rza EfendiAnasi Zibeyde xanimHeyat yoldasi Letife UssaqiUsagi Sebihe GoycenAfet InanHerbi xidmetQosun novu Turkiye Quru QosunlariRutbesi General feldmarsalDoyusler 31 mart hadisesiItaliya Turkiye muharibesiBalkan muharibeleriCanaqqala doyusuQafqaz cebhesiTurkiye Istiqlaliyyet muharibesi Vikianbarda elaqeli mediafayllarBirinci Dunya Muharibesi esnasinda osmanli ordusunda xidmet eden Ataturk Canaqqala Cebhesinde polkovnikliye Sina Felestin Cebhesinde ise Ildirim Ordulari 7 ci Ordu generalligina teyin edilmisdir Doyusun sonunda Osmanli Imperiyasinin meglubiyyetini taxiban Turkiye Istiqlaliyyet Muharibesindeki Turk Milli Herekatina onderlik etmisdir Qurtulus doyusu muddetinde Ankara Hokumetini qurmus herbi hereketleriyle Antanta dovletleri terefinden gonderilen herbi gucleri meglubiyyete ugratmis ve turk milletini zefere aparmisdir Ataturk daha sonra kohne Osmanli Imperiyasini muasir ve sekulyar bir millet dovletine cevirmek ucun siyasi iqtisadi ictimai ve medeni islahatlar baslatmisdir Liderliyi altinda minlerle yeni mekteb insa edildi 10 Ibtidai pulsuz ve zeruri hala getirildi Qadinlara qeyri beraberlik ve siyasi huquqlar verildi Kendlilerin kureyine yuklenen agir vergiler azaldildi Turk ordulari bas komandiri olaraq Sakarya meydan muharibesindeki muveffeqiyyetine gore 19 sentyabr 1921 ci il tarixinde Qazi adini almis ve marsalliga yukselmisdir Xalq Firqesini qurmus ve ilk umumi bascisi olmusdur 1938 ci ildeki vefatina qeder ard arda 4 defe prezident secilen Ataturk bu vezifeni en uzun muddet icra eden prezident olmusdur 11 Ataturk tarixde oynadigi ehemiyyetli roldan otru bir cox yazici ve tarixci terefinden haqqinda 379 eser yazilmisdir Bu yonu ile haqqinda en cox eser yazilan ilk 100 adam arasindadir Hemcinin dunyada ilk defe ve tek numune olmaq uzre Birlesmis Milletlerin UNESCO teskilati terefinden ozunun 100 cu dogum ili olmasi sebebiyle ve butun olkelerin yekdillikle 1981 ci il Ataturk ili olaraq qebul edilmisdir Jurnallarinin noyabr 1981 sayinda da Ataturk ve Turkiye movzusu ele alinmisdir 12 Mundericat 1 Usaqliq ve genclik illeri 1881 1904 2 Esgerlik illeri 1905 1918 2 1 Trablus qerb Doyusu 2 2 Balkan Doyusleri 2 3 Birinci Dunya Muharibesi 2 3 1 Canaqqala doyusu 2 3 2 Qafqaz Cebhesi 2 3 3 Sina ve Felestin Cebhesi 3 Turkiye Istiqlaliyyet muharibesi 3 1 Teskilatlanma 3 1 1 Mustafa Kamalin Samsuna cixisi 3 1 2 Amasya beyanamesi 3 1 3 Erzurum Konqresi 3 1 4 Sivas Konqresi 3 1 5 TBMM nin Acilisi 3 2 Hakimiyyetin temin edilmesi 3 2 1 Inonu Doyusleri 3 2 2 Kutahya Eskisehir Muharibesi 3 2 3 Sakarya Meydan Muharibesi 3 2 4 Boyuk Hucum 3 2 5 Mudanya Ateskes Muqavilesi 3 2 6 Lozanna Sulh Muqavilesi 4 1923 1938 4 1 Inqilab ve islahatlarin siyahisi 4 1 1 Siyasi sahede 4 1 2 Ictimai sahede 4 1 3 Huquq sahesinde 4 1 4 Tehsil ve medeniyyet sahesinde 4 1 5 Iqtisadi sahede 5 Eserleri 6 Azerbaycana munasibeti 7 Istinadlar 8 Xarici kecidler 9 Hemcinin baxUsaqliq ve genclik illeri 1881 1904 Redakte Bacisi Makbule Xanim anasi Zibeyde Xanim ve Ataturk Herb Mektebinde yoldaslari ile birlikde 1901 1839 cu ilde Qocaciqda doguldugu dusunulen atasi Eli Rza Efendi eslen Manastira bagli Debrei Baladandir Atasinin ailesi XIV ve ya XV esrde Anadoludan bolgeye koc etmis olan Qocaciq yoruklerindendir 13 Anasinin menseyi ise Karamandan Rumeliye gelen turkmenlerdendir Ailesi ile Salonikiye koc eden Eli Rza Bey burada gomruk memurlugu ve taxta salban ticareti etdi Eli Rza Bey ayrica 93 Herbi 1877 1878 esnasinda yerli birliklerde leytenantliq etmisdir Eli Rza Bey 1871 ci ilde 1857 ci ilde Salonikinin qerbindeki Langazada cutcu bir ailede dogulan Zubeyde xanimla evlenmisdir Mustafa Kamal Ataturk bu cutluyun usagi olaraq rumi 1296 miladi 1881 teqvimi ile ilde Salonikide dogulub Samsuna cixdigi 19 may tarixini dogum gunu qebul etmisdir 14 Fatma Omer Ehmed Naciye ve Makbule adli bes qardasinin ilk dordu kicik yasda heyatini itirmisdir Tehsil cagina gelen Mustafanin hansi mektebe gedeceyi movzusunda anasi ile atasi arasinda anlasilmazliq cixmisdi Anasi Mustafanin Hafiz Mehmet Efendinin mehelle mektebine getmesini isteyir atasi ise o zamanki yeni usullarla tehsil eden dunyevi Mektebi Semsi Ibtidainde Semsi Efendi Mektebi oxumasini isteyirdi En sonunda evvel mehelle mektebine baslayan Mustafa bir nece gun sonra Semsi Efendi mektebine kecdi Ataturk mekteb seckisindeki bu qerari ucun heyati boyunca atasina minnetdarliq esitmisdir 1888 ci ilde atasini itirdi Bir muddet Rapla fermasinda anasinin ogey qardasi Huseynin yaninda qalib yungul ferma isleriyle mesgul olduqdan sonra tehsilsiz qalacagindan narahat eden anasinin isteyiyle Salonikiye donub mektebini bitirdi Bu vaxt Zibeyde Xanim Salonikide gomruk memuru olan Ragip Bey ile evlendi 15 Mustafa dunyevi bir mekteb olan ve burokrat yetisdiren Saloniki Mulkuye Rusdiyyesine qebul oldu Ancaq muhitindeki esgeri telebeler mekteb formalarindan da tesirlenerek anasinin qarsi cixmasina baxmayaraq 1893 ci ilde Saloniki Esgeri Rusdiyyesine daxil olur Bu mektebde riyaziyyat muellimi Kapitan Uskuplu Mustafa Sebri Bey ona menasi mukemmellik yetkinlik olan Kamal adini qoydu Fransiz dili muellimi Kapitan Nakiyuddin Bey Yucekok azadliq dusuncesi ile genc Mustafa Kamalin dusunce qurulusunu tesir gosterdi Mustafa Kamal Qulleli Esgeri Idadisine girmeyi fikirlesse de ona boyuk qardasliq eden Salonikili zabit Hesen beyin tovsiyesine qulaq asaraq Manastir Esgeri Idadisine qebul olur 1896 1899 ci illerde oxudugu Manastir Esgeri Idadisinde tarix muellimi Kolagasi Mehmet Tofiq bey Mustafa Kamalin tarixe olan maragini guclendirdi Bu tarixde baslayan 1897 ci ilde bas veren Osmanli Yunan muharibesinde konullu olaraq istirak etmek istedise de hem Idadi sagirdi hem de 16 yasinda olduguna gore cebheye gede bilmemisdir Bu mektebi ikincilikle bitirdi 13 mart 1899 cu ilde Istanbulda Mektebi Herbiyei Sehaneye girdi Birinci sinifi 27 ci ikinci sinifi 11 ci ucuncu sinfi 1902 ci ilde leytenant rutbesi 549 adam arasindan piyada sinif sekkizincisi 1317 P 8 olaraq bitirdi Derhal sonra Erkani Herbiye Mektebine Herb Akademiyasi davam ederek 11 yanvar 1905 ci ilde qerargah kapitan rutbesiyle mezun olduEsgerlik illeri 1905 1918 Redakte Kidemli Kapitan Mustafa Kamal Mustafa Kamal yoldaslari ile Beyrutda 1906 Qerargah Kapitan Mustafa Kamal mezun olduqdan sonra merkezi Samda olan 5 ci Orduya staj meqsediyle gonderildi Bu stajindan piyada suvari ve topcu siniflerinde vezife aldi 1905 1907 illeri arasinda Samda Lutfi Mufit Bey Ozdes 5 ci Ordu emrinde vezife etdi Ilk staji 5 ci Orduya bagli 30 cu Suvari Alayinda reallasdi Bu dovrde asagi rutbeli sagird bir qerargah zabit olaraq Suriyanin muxtelif bolgelerindeki usyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal kicik doyus partizan doyusu uzerine tecrube qazandi Usyanlarla mesgul oldugu dord aydan sonra Sama qayitdi 1906 ci ilin oktyabr ayinda Mayor Lutfi bey Dr Mahmud bey Lutfi Mufit Ozdes Bey ve herbi tebib Mustafa Cantekin ile Veten ve Azadliq adli bir cemiyyeti qurduqdan sonra ordudan icazesiz Salonikiye getdi Saloniki Merkez Komandir muavini Kapitan Cemil Beyin Uybadin komeyi ile quruya cixdi ve orada cemiyyetinin sobesini acdi Bir muddet sonra axtarildigini oyrendi ve ona boyuk qardasliq eden Polkovnik Hesen Bey Yafoya donub oranin komandiri Ehmed Beye Misir serhedinde Birussebiye gonderildiyini bildirmesini teklif etdi Ehmed bey de Mustafa Kamali Birussebiye teyin etdi ve bir muddet sonra topcu staj ucun tekrar Sama gonderildi 20 iyun 1907 ci ilde kidemli yuzbasi oldu ve 13 oktyabr 1907 ci ilde 3 cu Orduya qerargah olaraq teyin edildi ancaq Salonikiye catdiginda Veten ve Azadliq Cemiyyetinin sobesinin Ittihad ve Tereqqi Cemiyyetine ilhaq edildiyini oyrendi Buna gore ozu de 1908 ci ilin fevral ayinda Ittihad ve Tereqqi Cemiyyetine uzv oldu Istifadeci nomresi 322 22 iyun 1908 ci ilde Rumeli Serq Bolgesi Demiryollari mufettisliyine teyin edildi 23 iyul 1908 ci ilde Hokumetin elanindan sonra dekabr 1908 sonlarinda Ittihad ve Tereqqi Cemiyyeti terefinden ictimai ve siyasi problemleri ve tehlukesizlik problemlerini arasdirmaq uzre bu gunki Liviyanin bir parcasi olan Trablus qerbe gonderildi Burada 1908 Inqilabinin fikirlerini Libyalilara yaymaga ve buradaki ehalinin muxtelif tebeqelerinden gelenleri Jon Turk siyasetine qazanmaga calisdi Bu siyasi vezifenin yaninda bolge xalqinin tehlukesizliyi ile de maraqlandi Seherin xaricinde edilen bir doyus manevrinde Bingazi qarnizonuna onderlik ederek esgerlere muasir taktikalar oyretdi Bu manevr muddetinde usyana meyilli Seyx Mensurun evini qucaqlayaraq bolgede sistem eleyhdari basqa guclu keslere numune olmasi meqsediyle onu nezaret altina aldi Ayrica hem seherli insanlari hem de col bolge insanlarini qorumaq ucun bir ehtiyat ordu planlamaga basladi 13 yanvar 1909 cu ilde 3 cu Orduya bagli Saloniki Redif Firqesinin Qerargah Bascisi oldu ve 13 aprel 1909 cu ilde hokumetin qarsi 3 cu Orduya bagli Taskislada yerlesen 2 ci ve 4 cu Avci Taburlarinin usyaniyla baslayan diger birliklerin istiraki genislenen 31 mart qiyamini basdirmaq uzre Saloniki ve Edirneden yola cixaraq Mirliva Mahmud Sovket Pasanin komandanligi 19 aprel 1909 cu ilde Istanbula girecek olan hereket ordusuna bagli birinci merhele birliklerinin qerargah bascisi oldu Daha sonra 3 cu Ordu Kurmayligi 3 cu Ordu Subay Talimgahi Komandirliyi 5 ci Kolordu Kurmayligi 38 ci Piyada Alayi Komandirliyi vezifelerinde tapildi Stuart Klaynin Turk Havaciliq Xronologiyasi kitabina gore 16 Mustafa Kamal 1910 ci ilde Fransada teskil edilen Picardie Manevrlerine qatildi Burada yeni istehsal olunan teyyarelerin sinaq ucusulari edilirdi Eli Rza Pasa bu ucuslardan birine qatilmaq isteyen Mustafa Kamali onledi Ve derhal sonra ucus eden o teyyare donus esnasinda yere caxildi Bezi qaynaqlar terefinden bu hekayeye esaslanaraq Ataturkun teyyareye minmekden qorxdugu iddia edilse de kitabin yazicisi Kline Ataturkun hadiseden sonra 3 defe teyyareye mindiyini behs edir Mustafa Kamal qayitmasinin ardindan 27 sentyabr 1911 ci ilde Istanbulda Bas qerargah Qerargahinda vezife aldi Trablus qerb Doyusu Redakte Esas meqale Italiya Osmanli muharibesi Trablus qerb doyusunde Mustafa Kamal Italyanlarin Trablus qerbe hucumuyla 19 sentyabr 1911 ci ilde baslayan Trablus qerb doyusunde 27 noyabr 1911 ci ilde Mayor olan Mustafa Kamal Mayor Enver bey Fuad Bulca Nuri Conker ve Mayor Fethi Okyar kimi diger Ittihadci zabitlerle birlikde 18 dekabr 1911 ci ilde hereket etdi Mustafa Kamal ile qrupu Misirde Qahire ve Isgenderiyye uzerinden Bingaziye getdi 19 oktyabrda Iskenderiyeden yola cixdiqdan bir muddet sonra bir xestelik kecirdi 22 dekabrda Tobruk yaxinliginda zefer qazandi Dernedeki 16 17 yanvar 1912 hucumunda gozunden yaralanib bir ay xestexanada mualice gordu ve 6 martda Derne Komandirliyine getirildi Eyni ilin sentyabrinda baslayan sulh danisiqlarina baxmayaraq qarsidurmalar davam ederken Qaradagin 8 oktyabrda Osmanli Dovletine doyus elan etmesi ve Balkan muharibelerin baslamasi sebebiyle sulhe razi olunmasiyla Mustafa Kamal ve diger zabitler Istanbula geri donduler Balkan Doyusleri Redakte Esas meqaleler Balkan muharibeleri Birinci Balkan muharibesi ve Ikinci Balkan muharibesiBalkan Savaslari basladiginda Trablus qerbde vezife eden Derne Komandiri Mustafa Kamal ve Mayor Nuri bey bu doyuslerde vezife almaq istediler 17 Mustafa Kamal dovrun Osmanli Herbiye Nezareti Enver beyin de icazesi ile 24 Oktyabr 1912 ci ilde Trablus qerbden ayrilmisdir 24 noyabr 1912 ci ilde qerargahi Bolayirda olan Bahri sefit bogazi Araliq denizi bogazi quvayi murettebesi herekat sobesi mudirliyine teyin edildi 18 Osmanli ordusu burada general Stilian Georgiev Kovachev emrindeki Bolqar 4 cu Ordusuna meglub oldu Iyun 1913 cu ilde baslayan Ikinci Balkan muharibesinde emri altindaki birliklerle Dimetoka ve Edirneye girdi 27 oktyabr 1913 cu ilde Sofiya herbi ataseliyine teyin edilerek yaxin yoldasi Sofiya sefiri elcisi Fethi beyin Okyar emri altinda calisdi 19 Elave vezife olaraq Belqrad ve Cetine herbi ataseliyine de icra etdi Bu vezifede iken 1 mart 1914 cu ilde podpolkovnik memur yukseldi Birinci Dunya Muharibesi Redakte Esas meqale Birinci Dunya Muharibesi Canaqqala doyusleri esnasinda Sena ve Felestin cebhesinde Kamal Pasa Ildirim Ordulari Qrupu Komandirliyi esnasinda 1918 Uzerindeki padsahin fexri yaveri oldugunu isareleyen serittir Ataturk Sofiya Atasemiliteri iken verilen kostyumlu bala Yeniceri paltari ile getmis ve etrafinda derin bir heyranliq maraq dogurmusdur Esgeri atase vezifesi yanvar 1915 ci ilde sona catdi Bu sirada 28 iyul 1914 cu ilde I Dunya muharibesi basladi Osmanli Dovleti de 29 oktyabr 1914 cu ilde doyuse girdi 20 yanvar 1915 ci ilde Mustafa Kamal 3 cu Kolordu emrinde Tekfurdagda qurulacaq olan 19 cu Firqa Komandirliyine teyin edildi Canaqqala doyusu Redakte Esas meqale Canaqqala muharibesi19 cu Firqa 23 mart 1915 ci ilde Mustahkem Mevki Komandirliyi emri ile Eceabat bolgesinde ehtiyata alindi 25 aprel 1915 ci ilde Gelibolu yarimadasina SSRI dovletlerinin etdiyi cikartmalariyla Canaqqala Doyusu basladi 3 cu Kolordu komandiri Mehmet Esat Pasanin emrinde doyusen Kaymakam Podpolkovnik Mustafa Kamal Ariburnuna cixan ANZAC Avstraliya ve Yeni Zelandiya Kolordusu birliklerinin yarimada icine irelilemesini Conkbayirinda dayandirdi 20 Bu muveffeqiyyet uzerine 5 ci Ordu komandiri Marsal Otto Liman von Sandersin teqdirini qazandi ve 1 iyun 1915 ci ilde Miralayliga yukseldi Ingilislerin avqust ayinda Suvla Korfezine etdiyi ikinci cixarmazdan sonra 8 avqust axsami Otto Liman von Sanders Anafartalar movqeyinde olan birliklerinin basciligini verdi ve 9 10 avqustda Anafartalar zaferini qazandi Bu zeferi 17 avqustda Kirectepe ve 21 avqustda II Anafartalar Zeferi teqib etdi Miralay Mustafa Kamal Rusen Esref Bey Unaydin basda olmaq uzre Istanbul metbuati terefinden Anafartalar Qehremani olaraq ictimaiyyete tanidildi Qafqaz Cebhesi Redakte 14 yanvar 1916 ci ilde Geliboluda Edirneye sovq edilmis olan 16 ci Kolordu komandirliyine teyin edildi Edirnede oldugu 2 ay qeder muddet boyunca 16 ci Kolordunun doldurma toparlanmasi ve tehsili ile maraqlandi Serq Cebhesinde rus birlikleri Osmanli 3 cu Ordusunu puskurtmus 16 fevralda Erzurumu 3 martda Bitlis Mus Van ve Hakkaride isgal etmisdi Polkovnik Mustafa Kamal 15 mart tarixinde 3 cu Ordunu desteklemesi ucun emrindeki 16 ci Korpusu ile birlikde Diyarbekire gonderildi Rutbesine gore ozune agir bir mesuliyyet verilen 16 ci Kolordu Komandiri Mustafa Kamal 1 aprel 1916 ci ilde Diyarbekirde iken Tuggenerallige Mirliva yukseldildi ve Pasa unvanini aldi Mustafa Kamal taktika bir geri cekilme emri verdi Daha sonra gozlenilmez bir hucum ile Musu ruslardan qurtararaq osmanli birliklerine strateji bir ustunluk temin etdi Qafqaz cebhesindeki bu muveffeqiyyetinden oteri Qizil Qilinc medali ile mukafatlandirildi Avqust ayinda Mus ve Bitlis tamamile rus isgalindan qurtarildi Sina ve Felestin Cebhesi Redakte Mustafa Kamal Pasa 1917 ci ilde Helebde 7 mart 1917 ci ilde qerargahi Diyarbekirde olan 2 ci Ordu Komandiri vekilliyine teyin edildikden sonra Hicaz Quvveyi i Seferiyesi Komandirliyine getirilmek istendi Ancaq bunu qebul etmeyerek 5 iyul 1917 ci ilde Ildirim Ordulari Qrupu emrindeki 7 ci Ordu Komandirliyine teyin edildi Mustafa Kamal Diyarbekirdeyken Ittihadci fedailerden Yaqub Cemil bir hokumet zerbesi etmeye qerar vermisdir Doyusun itirildiyinde dusunmekdedir Tek qurtulus yolunun Bab i Elinin basib hokumeti devirerek Bas komandir vekili ve Herbiye Nazirini deyisdirmek olduguna inanir Yeni Bas komandir vekili ve Herbiye Naziri olaraq da Mustafa Kamali dusunmekdedir Razilasdigi yoldaslarindan biri sui qesdi Enver Pasaya xeber vermisdir Bunun uzerine Yaqub Cemil gullelenerek oldurulmusdur Mustafa Kamal Falih Rifki Ataya izah xatirelerinde bele demekdedir O vaxt tumenlerimden birine emr eden Eli Fuada Cebesoy Yaqub Cemil asilmis Sebebi de men Bas komandir vekili ve Herbiye naziri olmadiqca qurtulus yoxdur demis Dediyini etmis bele olsaydi men Istanbula gedende ilk is olaraq Yaqub Cemili cezalandirardim Eger men o ve onun kimiler terefinden iqtidara getirilecek bir adamsan adam deyilem demisdir 15 dekabr 1917 ile 5 yanvar 1918 tarixleri arasinda veliehd Vahideddin Efendinin maiyetinde Almaniyaya gederek Kayzer II Vilhelmi umumi qerargahi ve Elzas bolgesini ziyaret etdi 1918 ci ilin iyun ayinda Vyana ve bu gunki adi Karlovi Vari olan Karlsbada gederek mualice gordu Sultan Mehmed Resadin vefati ve Vahideddinin culusu uzerine 2 avqustda Istanbula dondu 15 avqustda 7 ci Ordu Komandiri olaraq Felestin Cebhesine teyin edildi ve sonra Fexri Yaver Hezreti Sehriyari Padsahin fexri Yaver unvani verildi Mustafa Kamal Pasa 20 sentyabr 1918 tarixinde Vahideddinin Basyaver Naci Eldeniz Beye bir teleqraf cekerek Ildirim Ordulari Qrupunun doyus gucunun qalmadigini bildirerek sulh istemesini teklif etdi Ayrica yeni hukumette ozunun Herbiye Naziri ve Bas komandir Vekili olaraq vezifelendirilmesine istedi Ardindan 6 oktyabrda 7 ci Ordu komandirliyinde istefa etdi 19 sentyabr 1918 ci ilde Edmund Allenbi emrindeki ingilis quvveleri umumi hucuma kecerek uc ordudan ibaret Ildirim Ordulari qrupuna agir bir meglubiyyete ugratdi 1 oktyabrda Sam 25 oktyabrda Heleb dusdu Mustafa Kamal Pasa ingilis esgerlerini Helebde dayandiraraq mudafie xetti qurmagi bacardi 30 oktyabr 1918 ci ilde Mondros Muqavilesi imzalandi ve sabahisi gun gunorta vaxtinda quvveye girdi Mondros Mutarekenamesi 19 cu maddesi laziminca Ildirim Ordulari Qrupu komandiri olan Otto Liman von Sanders Pasanin vezifeden alinmasi uzerine Mustafa Kamal Pasa bu vezifeye getirildi Ancaq 7 noyabrda Ildirim Ordulari Qrupu ile 7 ci Ordu legv edildi 10 noyabr 1918 tarixinde Yildirim Kitalarinin basciligini 2 ci Ordu Komandiri Nihat Pasaya buraxaraq Adanadan Istanbula hereket etdi ve 13 noyabrda Istanbula Haydarpasa Garina catdi Haydarpasadan Istanbula kecerken bogaza demirli dusmen doyus gemilerini gorduyunde meshur Geldikleri kimi gederler sozunu soyledi Sulh dovrunde Fethi bey Okyar ile birlikde Ehmed Izzet Furgac Pasa terefdari ve Ehmed Tofiq Pasa Okday eleyhdari bir reftari qoyan Minber qezetini cixararaq siyasi cehdler etdi Turkiye Istiqlaliyyet muharibesi Redakte Esas meqale Turkiye Istiqlaliyyet muharibesiTeskilatlanma Redakte 9 cu Ordu Mufettisi Mustafa Kamal Pasa 17 aprel 1919 Mondros Sulhunden sonra Anadoluda milisler Quvayi milliye seklinde teskilatlanan muqavimet herekatlari baslamisdi Ozu son vezife yeri Adanadan ayrilmadan Uluqislaya gelerek ilk orgutlenmeyi baslatmisdir Mustafa Kamalin Samsuna cixisi Redakte 2 fevral 1919 tarixinde Mersinli Camal Pasa serqdeki osmanli ordularini sulh sertlerine gore teskil ucun mufettis olaraq Anadoluya gonderilmisdi Ingilis yuksek komissari Admiral Kaltorp ve fransiz yuksek komissari Admiral Amet 1918 ci ilin noyabr ayinda osmanli hokumetine nota verdiler Serqde turklerin silahlanib xristianlari oldurduyunu buna qarsi tedbir alinmasini teleb etdiler Mustafa Kamal Pasa Padsah Vahideddin terefinden isgal quvvelerinin Yuksek komiserlerinin verdiyi notlar laziminca fovqelade selahiyyetlerle techiz edilerek Vilayet i Sitte Alti Vilayet deki Xristian ehalini qorumaq ve isgal quvvelerine qarsi edilen kicik diametrli usyanlari yatirmaq ucun vezifelendirildi Ataturk jurnalist Falih Rifki Ataya Samsuna hereket etmeden evvel Vahideddin ile olan son gorusmesini izah etmisdir Bu gorusde Vahideddin Samsuna hereket etmeden evvel ozunu ziyarete gelen Mustafa Kamal Pasaya Pasa Pasa indiye qeder dovlete cox xidmet etdin bunlarin hamisi artiq bu kitaba daxil olmusdur tarixe kecmisdir Bunlari unutmaq esl indi edeceyin xidmet hamisindan muhum ola biler Pasa Pasa dovleti qurtar demisdir Ancaq Ataturk Vahideddinin semimiyyetinden emin ola bilmediyini onun SSRI dovletlerinin siyasetine uygun hereket ederek bu siyasete qarsi gelen turklerin yatistirilmasini istediyini izah etmisdir Mustafa Kamal 19 may 1919 cu ilde Refet Bey Bele Kazim bey Diri Ayici Mehmet Arif bey Xosrov Gerede beylerle birlikde Samsuna cixdi 21 O tarixden etibaren ya istiqlal ya olum suari ile milli musteqillik muharibesini baslatdi Amasya beyanamesi Redakte Mustafa Kamal ve yoldaslari Havzadaki islerini tamamladiqdan sonra 12 iyun 1919 cu ilde Amasiyaya kecdi 22 iyun 1919 cu ilde Rauf bey Orbay Kazim Qarabekir Pasa Refet Bey Bele ve Ali Fuad Pasa Cebesoy ile birlikde Amasya beyanamesini nesr etdi Temimname hazirlandiqdan sonra Erzurumda olan 15 ci Kolordu Komandiri Kazim Karabekire gonderilerek tesdiqi alindi Daha sonra butun mulki amir ve herbi komandirlere teleqrafla catdirildi Amasya beyanamesi Istanbulda olan isgal guclerinin reaksiyasini cekmisdir ve ingilisler Mustafa Kamali Istanbula geri getirmek ucun Istanbul hokumeti uzerindeki tezyiqlerini artirmisdir Bu sirada Daxili Isler naziri olan Eli Kamal bey bir temimname yayimlayarak Mustafa Kamalin yaxsi bir esger oldugunu ancaq ingilis tezyiqi neticesinde vezifesinden alindigini ifade etmisdir Amasya beyanamesinde vetenin butovluyu ve milletin musteqilliyinin tehlukede oldugu Istanbul Hokumetinin uzerine goturduyu mesuliyyeti yerine yetirmek bu veziyyetin milleti yox olmus kimi gosterdiyi izah edilmisdir Telimatnamede Milletin istiqlalini yene milletin ezm ve qerarinin qurtaracagini elan edilmisdir Anadolunun her baximdan etibarli bir yeri olan Sivasda bir konqres toplanacagi ifade edilmisdir Bu konqrese qatilmaq ucun her ilden 3 numayendenin secilerek gonderilmesi ve numayendelerin Seyahetlerini gizli tutmalari istenmisdir Serq illeri ucun de Erzurumda bir konqresin toplanacagi daha sonra Erzurum Konqresi uzvlerinin de Sivasa qatilmaq uzre hereket edeceyi ifade edilmisdir 22 Erzurum Konqresi Redakte Mustafa Kamal Pasa Erzurumda Kazim Qarabekir Pasa terefinden Erzurumda toplanan Serq Illeri Mudafaa i Huquq Konqresine Erzurum Konqresi qatildi Konqres uzvlerinin tekidi osmanli ordusundan istefa etdi ve Konqres basciligina secildi 14 gunluk bu konqresde milli serhedler icinde vetenin bolunmez bir butun oldugu veteni qorumagi ve musteqilliyi temin Istanbul hokumeti saglayamazsa muveqqeti bir hokumet qurulacagi xristian azliqlara siyasi hakimiyyet ve ictimai tarazligi pozacaq imtiyaz verilemeyeceyi mandat ve himayenin qebul edile bilmeyeceyi qerarlasdirilmisdir 23 Sivas Konqresi Redakte 4 11 sentyabr 1919 tarixleri arasinda toplanan Sivas Konqresinde alinan qerarlari tetbiq etmek meqsedi ile bir Temsil Heyeti yaradildi ve basciligina da Mustafa Kamal Pasa secildi 24 Konqresde Mondros Ateskes sazisinin imzalandigi gun isgala ugramamis veten torpaqlarinin bir butun oldugu ve bir birinden ayrila vurgulanmisdir Quvayi milliyenin tek quvvet olaraq taninmasi ve milli iradenin suveren qilinmasinin esas oldugu ifade edilmisdir Milli iradeni temsil etmek uzre Osmanli Mebuslar Meclisinin derhal toplanmasi ve hokumet qerarlarinin meclisin yoxlamasina teqdim edilmesi istenmisdir Sivas Konqresinde butun milli cemiyyetler Anadolu ve Rumeli Mudafie i Huquq Cemiyyeti adi altinda birlesdirilmisdir 25 TBMM nin Acilisi Redakte 27 dekabr 1919 cu ilde Ankarada heyecanla qarsilandi Bu dovrde Osmanli torpaqlarinin bolusdurulmesi prosesinin son merhelesi olub Amerika mandati olaraq dile gelen xarici siyaset problemi de muzakire redd edilmisdir Dekabr 1919 tarixini dasiyan son ABS teklifinde 26 genis bir Ermenistan yaninda bir turk dovleti qurulmasi strateji hedef olaraq ortaya qoyulmusdur Osmanli Meclis i Mebusani mart 1920 ci ilde isgal quvveleri terefinden basilmasi ve qabaqda gelen cesaretli mebuslar hebs olunmasi uzerine 23 aprel 1920 ci ilde Ankarada Turkiye Boyuk Millet Meclisinin acilmasini temin etdi Erzurum mebusu sifetiyle Meclis ve Hokumet Basciligina secildi TBMM bir qurucu meclis kimi calisaraq Istiqlaliyyet Muharibesini icra edecek olan Anadolu hokumetinin infrastrukturunu qurdu Hakimiyyetin temin edilmesi Redakte Merkezi yoxlamadan uzaq olan Quvayi milliye teskilatlari paylanaraq nizamli bir ordu yaradildi Turkiye Istiqlaliyyet Muharibesinin en qanli qarsidurmalari nizamli orduya qatilmagi qebul etmeyen Quvayi milliye qruplarina qarsi verildi Inonu Doyusleri Redakte Mustafa Kamal Pasa Qerb Cebhesini teftis edir 4 dekabr 1920 Ingiltere bas naziri Lloyd Corca gore Yunanistan boyumeli ve Ingiltere ile menfeetleri birlestirilmeliydi Yunanistan bogazlari Avropaya aciq tutmali Araliq denizinde Ingilterenin maraqlarina uygun davranmaliydi Eger bele davranmazsam ingilis donanmasi onu uslandirmak ucun catardi Sevres sazisinin quvvet istifade tetbiq oluna aydin olmusdu Antanta dovletleri ise quvvet istifade halda deyildi Antanta dovletleri yunanlar yalniz turk illerini alib oz vetenine qatmaq ucun deyil oz iddialarini da icra etmek ucun Anadoluya cixardi Ancaq Antanta dovletleri de Turkiyeye qarsi tetbiq olunacaq siyasetlerde artiq birlikde deyil Italiya yunanlarin Anadoluya yerlesmesinden oteri narahat idi Fransa ise Suriyadaki torpaq qazanclarini kafi gorur Artiq yunanlar oz ordulari Anadoluya boyun egdirmek mecburiyyetindedir Mustafa Kamal de yunan ordusunu yenerse Turkiyeni xilas olacaq 6 yanvar 1921 gunu Bursa da Eskisehire ve Usakdan Afyona dogru iki qol halinda ireli harekata baslayan yunan ordusu 9 yanvar Inonu movqelerini qeder ireliledi Ancaq turk ordusunun mudafiesi qarsisinda ireli getmeyeceyini anlayaraq 11 yanvar 1921 seheri Inonu movqelerden cekilmek mecburiyyetinde qaldi Birinci Inonu Muharibesi nizamli ordunun ilk zeferi oldugundan Quvayi milliyeden nizamli orduya kecid suretlenmis xalqin yeni qurulan orduya etibari artmisdir Bu muveffeqiyyet butun dunyanin diqqetini cekmis Antanta dovletleri 26 yanvar 1921 ci ilde Osmanli Dovletinin Londona bir heyet gondermesini ve bu yigincaqda Ankara hokumetini de numayende alinmasini istemisler 27 Birinci Inonu zeferinden sonra Antanta dovletleri Sevr Andlasmasinda turklerin faydasina bir deyisiklik edilmesini gorusmek ucun Londonda bir konfrans toplanmasina qerar vermisler 21 fevral 11 mart 1921 tarixleri arasinda edilen konfransda turkler faydasina bir netice cixmamis mubarize davam etmisdir Yunanistan London Konfransi bitmeden Anadoluda yeni bir hucum etmek uzre hazirliqlara baslamisdir 23 mart 1921 gunu seher erken saatlarda 3 cu Yunan korpusunun Qerb Cebhesinde 1 ci Yunan korpusunun da Cenub Cebhesinde ireli herekete kecmesiyle Muharibeler baslamisdir 23 mart 1 aprel 1921 arasinda meydana gelen Ikinci Inonu Muharibesi tekrar turk quvvelerinin zeferiyle sona catmisdir Bu zeferden sonra fransizlar Zonguldakdan italyanlar da Cenubi Anadoludan esgerlerini cekmeye baslamisdir 28 Kutahya Eskisehir Muharibesi Redakte Inonu Doyuslerinde mudafie taktikasi tetbiq eden turk ordusu Aslihanlar Dumlupinar carpismalarinda ise hele hucum gucune cata bilmediyini gostermisdi Bu veziyyetden faydalanmaga qerar veren yunan ordusu Inonu Eskisehir Tiryek ve Kutahya arasindaki xettde istirak eden turk movqelerini yuklenerek buralari isgal etmek ve Ankaraya qeder irelilemek isteyirdi Mohkemletme birliklerle yaxsica guclenen yunan ordusu 10 iyul 1921 ci ilde etibaren hucuma kecdi ve 20 iyula qeder etdikleri hucumlarla turk ordusunu geri cekilmeye mecbur etdi Mustafa Kamal Pasa turk ordusunun Sakarya cayinin serqine qeder cekilmesini emr etdi Belece vaxt kazanilacakti Bu doyusler sonunda Eskisehir Kutahya Afyon kimi boyuk strateji bolgeler elden cixdi TBMM menevi pozuqlugu yasandi ve sert muzakireler meydana geldi Ancaq yunan ordusu boyuk ates ve silah ustunluyune baxmayaraq turk ordusunu yox ede bilmemisdi Turk ordusu etibarli bir sekilde Sakarya serqine cekilmisdi 29 Kutahya Eskisehir Muharibesi sonrasinda Boyuk Millet Meclisi icinde iqtidara yeni Mustafa Kamal Pasaya qarsi reaksiyalar artmaga basladi Bu muxalifeti yoneltenler ordunun basina kecmesi ucun Mustafa Kamal Pasaya tezyiq etmeye basladi Gercek niyyetleri ise Onu Ankaradan uzaqlasdirmaq ve Enver Pasanin iqtidarini temin etmek idi Mustafa Kamal Pasa 4 avqust 1921 gunu Boyuk Millet Meclisinde etdiyi danismaqla bas komandir olmagi qebul etdiyini ancaq bas komandirliyin faydali ola bilmesi ucun Meclisin ordu ile elaqedar selahiyyetlerini uc ay muddetinde ozunde yigacaq bir qanun cixardilmasi lazim oldugunu aciqladi Pasanin bas komandirliyini isteyenlerin bu sekilde xeyallari suya salinmis oldu 5 avqust 1921 gunu ses birliyi ile cixardilan qanun ile Mustafa Kamal Pasa TBMM Ordulari Bas komandirliyine getirildi Sakarya Meydan Muharibesi Redakte Mustafa Kamal Pasa bas komandirliye kecmesinin derhal ardindan nesr edilen Tekalifi milliye Emrleri ile xalqi ordunun techiz edilmesi ucun seferberliye cagirdi 12 avqustda Polatlida teftis ederken atdan dusdu ve qabirga sumuyu qirildi 23 avqust 13 sentyabr 1921 tarixlerinde edilen Sakarya meydan doyusunde yunan ordusunun hucum gucu tukendi Turk ordusu ani bir hucumla yunan ordusunu Sakarya cayinin serqinden cixarmagi bacardi Bu zeferden sonra 19 sentyabr 1921 ci ilde Boyuk Millet Meclisi Bas komandir Mustafa Kamal Pasani yekdillikle Marsal rutbesine qaldirdi etdirdi ve Qazi titulu verdi 30 Sakarya meydan muharibesi sonunda turk ordusunun itki 5713 olu 18 480 yarali 828 esir ve 14 268 itkin olmaq uzre umumi 49 289 dur Yunan ordusunun zereri 3758 olu 18 955 yarali 354 itkin olmaq uzre umumi 23 007 dir Sakarya meydan muharibesini sonra 13 oktyabr 1921 ci ilde Ankara hokumeti ile Cenubi Qafqaz respublikalari arasinda Qars muqavilesi imzalandi Belece Turkiyenin serq serhedi tamamile tehlukesizlik altina alindi Fransa ise TBMM Hokumeti ile 20 oktyabr 1921 ci ilde Ankara sazisi imzaladi Bu andlasma ile Fransa TBMM Hokumetini tanimis ve Hatay Iskenderun xaricinde Turkiyenin bugunku cenub serhedi cekildi Ehd sayesinde Cenub Cebhesi etibarli veziyyete geldiyinden buradaki turk birlikleri de Qerb Cebhesine yerlesdirilir Italyanlar ise Sakarya meydan muharibesini sonra Cenubi Ege ve Araliq denizi bolgelerinde tutunamayacaklarini anlayaraq 1921 ci ilin sonuna qeder isgal etdikleri yerlerden cekildi Sakarya meydan muharibesi sonrasinda Ingiltere de Ankarani taniyaraq TBMM ile 23 oktyabr 1921 tarixinde mehbuslarin serbest buraxilmasi movzusunda ehd edildi Boyuk Hucum Redakte Bas komandir Marsal Qazi Mustafa Kamal Pasa Qocatepede 26 avqust 1922 Tam 1 il suren hucum hazirliqlari neticesinde 26 avqust 1922 seheri boyuk bir diqqetle hazirlanan hucum plani tetbiqe qoyuldu 26 30 avqust 1922 ci ilde edilen Boyuk Hucum Qurtulus Doyusunun son merhelesidir 30 avqust gunu Dumlupinar doyusunde bir gun icinde yunan ordusunun boyuk bir hissesi mehv edildi 31 avqustda Mustafa Kamal Pasa komandirlerini Calkoydeki qerargahinda yigaraq qaca bilen yunan quvvelerinin suretli bir sekilde teqib edilmesini ve Izmir ile etrafindaki kuvvetleriyle birlesmemesi ucun uc qoldan Egeye dogru ilerlenmesini emr etdi 1 sentyabr gunu Bas komandir Mustafa Kamal bir beyanat yayimlayaraq ordulara bu emrini verdi Butun yoldaslarimin Anadoluda daha basqa meydan muharibeler verileceyini nezere alaraq irelilemesini ve her kesin agil gucunu igidlik ve vetenperverlik qaynaqlarini yarisircasina esirgemeden vermeye davam etmesini isteyirem Ordular ilk hedefiniz Araliq denizidir Ireli 31 32 Turk ordusu 2 sentyabrda Usaki geri aldi Burada yunan ordusu bas komandiri General Nikolaos Trikupis esir edildi 9 sentyabrda turk suvarileri Izmire girdi 18 sentyabr 1922 ci ilde qeder edilen Takip harekatiyla butun Qerbi Anadoludaki yunan birlikleri serhed xaricine cixarildi Turk ordusunun qazandigi bu muveffeqiyyet Mudanya Ateskes sazisine geden muddeti baslatdi Karsiyakada Mustafa Kamalin qalmasi ucun yaxinlari yunanlarin elinde esir olan bir ata ogul evlerini hazirlamisdir Bu evde daha evvel yunan krali Konstantin de qalmis eve nerdivanlarda ayaqlari altina serilen turk bayragini tapdalayaraq girmisdir Bu defe ata ogul pillekende yunan bayragini sermisdir Mustafa Kamal Pasa eve girecek iken Lutf edin bu qarsiliqla bu lekeni silin deyilmisdir Mustafa Kamal Pasa da O kecmisse sehv etmis bir milletin qururu olan bayraq tapdalanmaz men onun sehvini tekrar etmem Bayragi qaldirin yerden deyerek bayragi kaldirtmistir Izmir qurtarildiqdan sonra esl problem Istanbul ve Bogazlar Bolgesinde surmekde olan muttefiq quvveler isgalinin sona erdirilmesidir Turk quvveleri derhal Canaqqalaya yonelerek buralarin Frakiya daxil bosaldilmasini taleb ederler Ingiltere buna elave donanma ki iclerinde zamanin en muasir 2 eded teyyare gemisi var ve quru qosunlari gondererek cavab verir 33 Eyni sekilde ABS bascisi da 28 sentyabr 1922 gunu 13 yeni doyus gemisinin Turkiyeye qonsu denizlere gonderilmesini emredecektir 1908 1923 arasinda komandiri Admiral Bristol olan USS Scorpion gemisinin kesfiyyat etmek suretiyle Lozanna muqavilesi edilene qeder davamli Istanbulda oldugu da aydin olur Barisa geden yol ancaq bu ciddi herbi ve siyasi tezyiqlerle mubarizeye davam neticesinde kazanilmistir Mudanya Ateskes Muqavilesi Redakte Boyuk Hucumdan sonra Mudanya Ateskes sazisinin imzalanmasi ile muharibe sona catmisdir Ehd 11 oktyabr 1922 tarixinde imzalanmisdir Ehd TBMM Ingiltere Fransa ve Italiya arasinda imzalanmisdir Yunanlar danisiqlara qatilmamis Italiya icra onlari temsil etmisdir Bu muqavilenin sertlerine gore turk ve yunan ordulari arasindaki doyus bitmisdir Serqi Frakiya Turkiye Boyuk Millet Meclisine teslim edilmis ve baris andlasmasi imzalanana qeder TBMM nin burada en cox 8000 neferlik bir jandarma quvvetini saxlamasina tesdiq verilmisdir Bogazlar ve Istanbul TBMM hokumetinin rehberliyine buraxilmisdir Baris andlasmasi edilene qeder SSRI dovletlerinin Istanbulda qalmasi qerara baglanmisdir 34 Lozanna Sulh Muqavilesi Redakte Mustafa Kamal ve yoldaslari xalqin arasinda 8 fevral 1923 Mudanya Ateskes sazisinden sonra sulh danisiqlarinin aparilmasi ucun terefsiz bir olke olan Isvecrenin Lozanna seheri secilmisdir Turkiyeni Ismet Inonu temsil etmisdir Konfrans 20 noyabr 1922 gunu toplanmis ve anlasilmazliq neticesinde 4 fevral 1923 cu ilde danisiqlar kesilmisdir 23 aprel 1923 cu ilde danisiqlar tekrar baslamis ve 24 iyul 1923 cu ilde Lozanna muqavilesi imzalanmisdir Lozanna Andlasmasinda 20 oktyabr 1921 ci ilde fransizlarla edilen Ankara Antlasmasindaki cenub serhedi eynile qorunmusdur Iraq serhedi cizilememis ve 9 ay erzinde hell edilmesi qerarlasdirilmisdir Meric cayi yunanlarla olan serhed qebul edilmisdir Karaagac ve etrafi doyus tezminati olaraq Turkiyeye verilmisdir Ege denizindeki Bozcaada ve Imroz Turkiyeye verilmis Yunanlarin elinde qalan Anadoluya yaxin adalarin silahsizlandirilmasina qerar verilmisdir Kapitulyasiyalar tamamile qaldirilmisdir 1845 ci ilden Birinci Dunya Muharibesinin sonuna qeder olan Osmanli Imperiyasinin borclari sermaye uzerinden yeniden hesablanaraq azaldilmisdir Ohdelikler Osmanlidan ayrilan dovletlere gelirlerine mutenasib olaraq bolusturulmustur Turkiyenin borclari turk pulu ve ya fransiz franki uzerinden odeme teklifi qebul edilmisdir Lozanna Bogazlar Muqavilesi ile Bogazlardan serbest kecid temin edilmis Bogazlar Komissiyasi qurulmus Bogazlar ve etrafidir askersiz hala getirilmesi temin edilmisdir Istanbulda yasayan rumlarla Qerbi Frakiyada yasayan turkler xaric Turkiyedeki butun rumlarla Yunanistandaki butun turklerin yer deyisdirmesi tesdiq edilmisdir 35 Belece Qurtulus Doyusu 24 iyul 1923 cu ilde imzalanan Lozan Muqavilesi neticelenmisdir Bu andlasma ile Sevr muqavilesi quvveden qalxmis Turkiye Respublikasi Lozanna muqavilesi temelleri uzerine qurulmusdur 1923 1938 Redakte Ataturk Efqanistan krali Emenullah xan ile Ankarada 1928 Ataturk Iran sahi Rza Pehlevi ile Ankarada 1934 Zeferden sonra Ataturk muasir mutereqqi ve sekulyar bir millet yaratmaq ucun siyasi iqtisadi ve medeni sahelerde sekulyarist ve milletci islahatlara basladi Xaricilere verilen iqtisadi imtiyazlar legv edildi ve istehsal vasiteleri ve demir yollari millilesdirildi 3 mart 1924 cu ilde Turkiye Boyuk Millet Meclisi terefinden qebul edilen qanunla xilafet legv edildi Eyni tarixde Tehsil birliyi qanunu ile tehsil Turkiye hokumetinin nezaretine kecdi Sekulyar ve elmi tehsil vacib idi Minlerle yeni mekteb tikildi Ibtidai tehsil pulsuz ve mecburi olmusdur Xarici mektebler dovlet nezareti altina alindi Kendlilerin odemeli oldugu agir vergiler azaldildi Kisiler ucun cileme ve paltarda deyisiklik edildi Teqvime vaxta ve olculere deyisiklik edildi Meclis terefinden cixarildi ve sekulyar turk qanunu medenisi quvveye mindi Bir cox qerb olkelerinden evvel qadinlarin vetendas ve siyasi huquqlari taninib Coxarvadliliq qadagandir Qadinin sehadeti ve miras huququ kisilerin ifadesine beraber tutuldu Benzer sekilde dunyanin coxu olkesinden evvel olaraq Turkiyede qadinlarin ilkin yerli seckilerde 1930 sonra umumi seckilerde 1934 secme ve secilme haqqi tanindi Gul Esin 1933 cu ilde muhtar secilen ilk Turk qadini oldu 1935 seckilerinde ise ilk defe 17 Turk qadin muavin parlamente secildi Sekulyar qanunlar ceza ve borc huququnda qebul edildi Senaye tesviq qanunu qebul edildi Torpaq islahati ucun sey gosterildi 36 Ereb herflerine esaslanan osmanli elifbasinin evezine latin herflerine esaslanan yeni turk elifbasi qebul edildi Xalqin savadli olmasi ucun tehsil seferberliyi basladi Universitet islahati reallasdi Ilk besillik senaye plani quvveye mindi Sinif ve statusu ferqlendiren leqeb ve adlar cixarildi ve soyadlari tetbiq edildi Soyad qanununa uygun olaraq 24 noyabr 1934 cu ilde TBMM terefinden Mustafa Kamala Ataturk soyadi verilmisdir Homojen ve vahid bir milletin yaradilmasi ucun turklesdirme siyaseti heyata kecirildi 37 38 39 Qeyri turk azliqlari kutlevi sekilde turk dilinde danismaga mecbur edildi 40 qeyri turk toponomiya ve azliqlarin soyadlari turk diline tercume edildi 41 42 Ataturk Cumhuriyyet Xalq Partiyasini Xalq Firqesi adi ile qurdu ve ilk sedr oldu Cox sayda dovlet qurumu onun terefinden ve ya onun desteyi ile quruldu Turkiyenin ilk yerli teyyaresi onun dovrunde Vecihi Hurqus terefinden istehsal olunub 43 Ataturk cografiya dersinde 26 noyabr 1930 Ataturk vetendasla sohbet edir 31 dekabr 1931 Insanlar Anitkabirde Ataturk ucun dua edir Ataturk 1927 1931 1935 ci illerde TBMM terefinden yeniden prezident secilmisdir 14 iyun 1926 ci ilde sui qesd cehdi ugursuz oldu 15 20 oktyabr 1927 ci ilde Istiqlaliyyet Muharibesinden ve respublika qurulmasindan behs eden boyuk nitqini 29 oktyabr 1933 cu ilde 10 cu il nitqini soylemisdir 29 yanvar 1923 cu ilde Letife xanimla evlenmis bu evlilik 5 avqust 1925 ci iledek davam etmisdir Usaqlari cox seven Ataturk Afet Inan Sebihe Goycen Fikriye Ulku Nebile Ruqiye Zehra adli qizlari ve Mustafa adli coban oglani menevi ovladliga goturmus Ebdurrehim ve Ihsan adli iki usagi ise himayesine almisdir Yuksek bir biliye ve edebe sahib olan Ataturk fransiz ve alman dillerini bilirdi 44 Bir yaveri zengin bir kitabxana yaradan Ataturku bos vaxtlarinda tarixe aid kitablar atmayan biri kimi izah edir Basqa meselelerle mesgul olmaq evezine kifayet qeder tarixi kitablar oxuduguna qezeblenen bir siyasetci Samsuna bir kitab oxumaqla getdiniz deyir Ataturk cavab verir Usaq iken kasib idim Iki qepik alanda kitabdan bir qepik de verirdim Eger bu bele olmasaydi etdiyim her seyi ede bilmezdim 45 10 noyabr 1938 ci il saat 09 05 de tutuldugu sirroz xesteliyinden Istanbulda Dolmabaxca sarayinda vefat etmisdir Cenazesi 21 noyabr 1938 ci ilde muveqqeti olaraq Ankara Etnoqrafiya Muzeyinde defn edilmis mavzoleyi tikildikden sonra 10 noyabr 1953 cu ilde oraya kocurulmusdur Inqilab ve islahatlarin siyahisi Redakte Siyasi sahede Redakte Monarxiyanin legvi 1 noyabr 1922 Turkiyenin respublika elan edilmesi 29 oktyabr 1923 Xilafetin legvi 3 mart 1924 Ictimai sahede Redakte Beynelxalq teqvim sisteminin ve olcu vahidlerinin tetbiqi 1925 1931 Huquq sahesinde Redakte Osmanli mecellesinin legvi 1924 1937 Turk Medeni Qanununun qebulu 4 oktyabr 1926 Tehsil ve medeniyyet sahesinde Redakte Ataturk Sivasda turk elifbasini oyredir Tedrisin birlesdirilmesi 3 mart 1924 Yeni turk elifbasinin qebulu 1 noyabr 1928 Turk dil ve tarix qurumlarinin teskili 1931 1932 Universitet tehsilinin nizamlanmasi 31 may 1933 Incesenetde yenilikler Iqtisadi sahede Redakte Kendlilerden alinan onda bir vergisinin legvi 1925 Fermer fealiyyetinin tesviqi Numunevi fermer teserrufatlarinin qurulmasi Senaye Tesviq Qanununun qebul edilerek senaye obyektlerinin qurulmasi I ve II Inkisaf Planlarinin 1933 1938 tetbiq edilmesi olkede yeni yollarin salinmasi Eserleri RedakteTakimin Muharebe Talimi Alman dilinden tercume 1908 Cumali Ordugahi Suvari Boluk Alay Liva Talim ve Manevralari 1909 Tabiye ve Tatbikat Seyahadi 1911 Bolugun Muharebe Talimi Alman dilinden tercume 1912 Tabiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Suredi Tahririne Dair Nesayih 1916 Zabit ve Kumandan ile Hasbihal 1918 Nitq 1927 Vetendas ucun Medeni Bilgiler 1930 Hendese 1937 Asagidaki hendesi terminleri turkceye mehz Ataturk elave etmisdir aci alan arti ucgen dortgen besgen boyut bolu cap carpi toplam cember ic ters aci dis ters aci dikey dusey duzey egik eksi esit eskenar ikizkenar kesit konum kosegen oran oranti paralelkenar taban teget uzam uzay varsayi yamuk yatay ve s Azerbaycana munasibeti Redakte Azerbaycanin sevinci bizim sevincimiz kederi bizim kederimizdir Azerbaycan bizim qardasimizdir Hec neye baxmayaraq ona yardim etmek borcumuzdur sozlerini Mustafa Kamal Ataturk 1921 ci ilde Azerbaycan SSR in Turkiyedeki temsilcisi Ibrahim Ebilovun etibarnamesini qebul ederken demisdir 46 Bu sozler Ataturkun Azerbaycan haqqinda isletdiyi en meshur fikirlerinden biridir Neriman Nerimanov ile xalqi bize yardim etmeseydi sonumuzun nece oldugunu dusunmek bele istemirem Onlarla olkeye yardim etdik onlar bizle savasdi Hec vaxt unutmayin ki turke turkden basqa kimse yardim etmez formalindaki beyanati da Ataturkun Azerbaycan haqqindaki derin hisslerini ifade eden sozlerinden biridir 47 Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir 1 2 3 4 5 6 Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru aciq melumat platformasi 2011 lt a href https wikidata org wiki Track Q193563 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q19938912 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P268 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q54837 gt lt a gt 1 2 3 4 5 Atatyurk Mustafa Kemal Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t pod red A M Prohorova 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya 1969 lt a href https wikidata org wiki Track Q17378135 gt lt a gt 1 2 3 Brockhaus Enzyklopadie lt a href https wikidata org wiki Track Q237227 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P5019 gt lt a gt 1 2 http www britannica com EBchecked topic 591866 Thessaloniki 1 2 http www milliyet com tr nefeslerin tutuldugu tarih 9 gundem detay 1789751 default htm Ataturk 1934 cu ilden sonra Mustafa adini istifade etmedi 1935 ci ilde ozunu Kamal adlandirdi Lakin o heyatinin boyuk bir hissesinde istifade etdiyi Mustafa ve Kemal azerb Kamal adlari ile xatirlanir Sexsiyyet vesiqesi 1934 cu il Sexsiyyet vesiqesi 1935 ci il Zurcher Turkey a modern history 142 Mastering Modern World History by Norman Lowe second edition Turkiye nin 75 yili Tempo Yayincilik Istanbul 1998 s 48 59 250 Toktas Sule 2005 Citizenship and Minorities A Historical Overview of Turkey s Jewish Minority Journal of Historical Sociology 18 4 Istifade tarixi 7 January 2013 Jongerden Joost Verheij Jelle eds 2012 08 03 Social relations in Ottoman Diyarbekir 1870 1915 Leiden Brill seh 300 ISBN 978 90 04 22518 3 19 Mayis Ata nin dogum gunum dedigi tarih turk ntv com tr Mustafa Kemal Ataturk memorial museum in village Kodzadzik Koџaџik in Municipality Centar Zupa Centar Zhupa ingilis whereismacedonia org Arxivlenmis suret 2015 07 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 07 05 Arxivlenmis suret 2015 07 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 01 29 Arxivlenmis suret 2015 07 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 07 04 Arxivlenmis suret 2016 03 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 06 http en calameo com read 0023338630e28235c4ab4 Arxivlenmis suret 2016 03 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 04 Arxivlenmis suret 2016 02 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 01 Arxivlenmis suret 2016 01 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 16 https books google com tr books id EdiFsMEMP7MC amp pg PT101 amp dq sivas kongresi 1919 amp hl tr amp ei c4RKTubJGom78gPqz6TOCQ amp sa X amp oi book result amp ct result v onepage amp q sivas 20kongresi 201919 amp f false Arxivlenmis suret 2016 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 04 02 http en calameo com read 0023338636d2f3c39012e Arxivlenmis suret 2016 03 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 03 Arxivlenmis suret 2015 11 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 20 Arxivlenmis suret 2015 09 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 09 04 https books google com tr books id EdiFsMEMP7MC amp pg PT174 amp dq sakarya maresal gazi amp hl en amp ei mdhHTof1L86Qswb3o8WzCQ amp sa X amp oi book result amp ct result amp redir esc y v onepage amp q amp f false 9 Eylul 1922 Izmir in Kurtulusu 2009 09 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 09 11 1941 ci ilde 1 ci Turkiye cografiya konqresinde Egeyin adi cografi adda standartlasdirmani temin etmek ucun secildi ve belelikle de genis yayildi Ege Denizinin Orijinal Adi Nedir Turk Deniz Quvveleri http en calameo com read 0023338633a8f32697993 Arxivlenmis suret 2016 01 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 16 Arxivlenmis suret 2016 01 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 09 1 noyabr 1936 ci ilde Ataturk 5 ci dovr 2 ci qanunvericilik ilinin acilis nitqinde bunlari soyledi Kamutayin yuksek himayesinden torpaq qanununun neticesine catacagini gozleyirem Vetenin temeli ve inkisafi bu esasdadir Millet Meclisi Tutanak Dergisi D V C 13 Sa 4 Sofos Umut Ozkirimli amp Spyros A 2008 Tormented by history nationalism in Greece and Turkey New York Columbia University Press s 167 ISBN 978 0 231 70052 8 Toktas Sule 2005 Citizenship and Minorities A Historical Overview of Turkey s Jewish Minority Journal of Historical Sociology 18 4 Jongerden Joost Verheij Jelle Edl 18 mart 2019 Social relations in Ottoman Diyarbekir 1870 1915 Leiden Brill s 300 ISBN 978 90 04 22518 3 Kieser Hans Lukas Ed 2006 Turkey beyond nationalism towards post nationalist identities Online Ausg bas London Tauris s 45 ISBN 978 1 84511 141 0 Oktem Kerem 2008 The Nation s Imprint Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey European Journal of Turkish Studies 7 Aslan Senem 18 mart 2019 Incoherent State The Controversy over Kurdish Naming in Turkey European Journal of Turkish Studies Social Sciences on Contemporary Turkey 10 Ismail Yavuz Mustafa Kemal in Ucaklari Istanbul 2013 ISBN 978 605 360 901 8 Ataturk un Hayati Kultur Bakanligi Ataturkʼun Usagi Idim Hurriyet Yayinlari 1973 s 267 http www qafqaz edu az index php inf id 1108 amp z 146 olu kecid VikisitatXarici kecidler Redaktewww ataturk az azerbaycanca Arxivlesdirilib 2015 08 12 at the Wayback Machine www ataturk net turkce www ataturk com ingilisce Hemcinin bax Redakte Vikisitatda Mustafa Kamal Ataturk ile elaqedar sitatlar var Vikianbarda Mustafa Kamal Ataturk ile elaqeli mediafayllar varMenbe https az wikipedia org w index php title Mustafa Kamal Ataturk amp oldid 6072586, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.