Türkiyə memarlığı

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Türk memarlığı (dəqiqləşdirmə).

Türk memarlığı, Türkiyədə memarlıq və ya Türkiyə Respublikası dövrü memarlığı — 1923-cü ildə qurulan, Türkiyə Respublikası ərazisində davam edən memarlıq prosesi. Mövcud memarlıq üslubu, müəyyən dövrlərdə Türkiyə tarixi boyunca yaşanan xüsusi problemlər, qarşıdurma, müharibə və mitinqlərdən meydana gəlmişdir. Bu ziddiyyətlər arasında ən başlıcası, xüsusilə respublikanın ilk dövrlərində gündəmə gələn Şərq-Qərb dilemmasıdır. Bundan əlavə, milli-ümumbəşəri, ənənəvi-modern, dindarlıq-dünyəvilik və fərqli siyasi baxışlar kimi dilemmalar, memarlıq təcrübələrinin gedişatına da mühüm təsir göstərən faktorlardan olmuşdur. Bu dövrləri bir-birindən ayırmaq mümkün deyil. Bir dövrün və ya bir üslubun təmsilçisi kimi xarakterizə olunan bəzi türk memarlar, karyeralarının sonrakı dövrlərində də fərqli üslublarda da əsərlər dizayn etmişdir.

Mövzuya dair məqalələrin siyahısı Türkiyə mədəniyyəti Türk mədəniyyəti Tarix • Ədəbiyyat • Dillər • Təsviri incəsənət Memarlıq • Kinematoqrafiya • Televiziya • Mətbəx • Təhsil • Din • Musiqi • Bayramlar • Elm "Türkiyə" portalı b m r

Türkiyənin qurulduğu ilk illərdə, memarlığa dəstək verəcək və dövlət dəstəyi təmin edəcək muxtar burjuaziya olmamışdır. Bu səbəbdən də Osmanlı İmperiyası dövründə elitist bir məzmuna sahib olan və yalnız saraya bağlı olan memarlar, yeni dövrdə də dövlət rəhbərliyinə bağlı qalmışdır. Bu vəziyyət 1950-ci illərdən başlayaraq dəyişməyə başlasa da, özəl sektorun inkişafı və memarlıq sahəsinin meydana çıxaraq dominant hala gəlməsi çox sonralar baş vermişdir.

Müasir Türkiyə memarlığı, Osmanlı memarlığından böyük təsir almışdır. Bu təsirləri xüsusilə 1920-ci illərdə hakim olan Birinci Milli Memarlıq Hərəkatında müşahidə etmək mümkündür. 1930–1940-cı illərdə Almaniya, Avstriya və İsveçrədə yüksək nüfuza malik memarlar Türkiyəyə dəvət olunmuş və bir çox ictimai binalar onların dəstəyi ilə tikilmişdir. 1940-cı ildə başlayan II Dünya Müharibəsindən sonra Türkiyə, xarici dünyadan təcrid olunmuş, 1950-ci il İkinci Milli Memarlıq Hərəkatına qədər bu vəziyyət davam etmişdir. Türkiyədəki memarlıq üslubları, xüsusilə 1970-ci illərədək, yerli memarlar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu memarlıq üslubları xaricdə daim inkişaf edən modern və postmodern üslublarından təsirlənmişdir. İlk dövr podratçıları və Türkiyədəki memarlıq üslublarının inkişafı prosesi 1980-ci illərdən başlayaraq özəl sektorun payını artmasına səbəb olmuşdur.

1920–30-cu illər

1923-cü ildə qurulan Türkiyə Respublikası, yeni ortaya çıxan bir dövlət memarlığı anlayışı ilə dövrün həm ictimai, həm siyasi, həm də şəxsi problemlərinə toxunulmuşdur. Xüsusilə Osmanlı İmperiyasının son dövrlərində inkişaf etməyə başlayan millətçilik hərəkatı bu dövrdə daha da gücləndi. Bunun nəticəsində ortaya çıxan memarlıq üslubuna Birinci Milli Memarlıq Hərəkatı deyildi. Lakin bu dövrdə müasir memarlıq üslublarına uyğun tikililər də inşa edilmişdir.

1930-cu ildə ali təhsil müəssisələrində memarlığın tədrisi, özəl sektorun payının azalması və ilk dəfə müntəzəm olaraq buraxılmağa başlayan "Arkitekt" memarlıq jurnalı, Türk memarlığının inkişafında ən mühüm addımlardan biri olmuşdur. 1931-ci ildə Zəki Sayar, Abidin Mortaş və Abdullah Ziya tərəfindən "Mimar" adı altında fəaliyyətə başlayan, daha sonra "Arkitekt" adını alan memarlıq jurnalı 1981-ci ilə qədər müntəzəm olaraq nəşr olunmuşdur.

Dövrün memarlıq sahəsindəki əhəmiyyətli inkişaflardan biri də Sənay-i Nəfisə məktəbinin, 1926-cı ildə İstanbulun Fındıqlı səmtində yer alan Cəmilə Sultan Sarayına köçməsi və İncəsənət Akademiyası olaraq təhsil verməyə başlaması olmuşdur. O dövrə qədər intibah və Osmanlı memarlığı sahələrində tədris verən bu məktəb 1926-cı ildən bəri modern memarlıq əsaslı tədris verməyə başlamışdır. Türkiyənin ilk qadın memarı olan Ləman Cevat Tomsu da, 1934-cü ildə İncəsənət Akademiyasının məzunu olmuşdur.

Birinci Milli Memarlıq Hərəkatı

Əsas məqalə: Birinci Milli Memarlıq Hərəkatı

Mimar Kəmaləddin və Vədat Təkin başçılıq etdiyi, əvvəlcə "neoklassik türk üslubu" və ya "milli memarlıq intibahı" adlandırılan, daha sonra Birinci Milli Memarlıq Hərəkatına çevrilən bu memarlıq üslubunun ən fərqli xüsusiyyəti həm yerli, həm də klassik Osmanlı tikililərində yer alan dekorasiyalara yer verilməsi olmuşdur. Bu hərəkat ilə, türk memarlığına xüsusi memarlıq elementləri və bəzək əşyaları daxil edilmişdir. Klassik Osmanlı memarlığından fərqli olaraq, əvvəllər yalnız dini binalarda istifadə olunan günbəz və saçaq kimi memarlıq elementləri Birinci Milli Memarlıq Hərəkatı dövründə hər növ ictimai binalarda tez-tez istifadə olunmağa başlanmışdır. Ancaq bu tendensiyanın təsiri yalnız ictimai binalarla məhdudlaşmışdır. Həmçinin, bu hərəkata "Osmanlı dirçəlişi" və ya "Neo-Osmanlıçılıq" kimi adlar da verilmişdir.

Müasir tikililərin dekorasiyasında beton, polad, şüşə və yeni sintetik taxtalar kimi bir çox xüsusi inşaat materiallarının, ilk respublika dövründə Türkiyədə geniş yayılmaması, türk memarlığının qərbdən bir pillə geridə olmasına səbəb olmuşdur. İnşaat sənayesinin vəziyyəti və qabaqcıl izolyasiya texnikasının olmaması, xüsusilə Ankara və İstanbul da daxil olmaqla şimal bölgələrin iqlim şəraiti nəzərə alınmaqla, düz dam örtüklərinin istifadəsi nə məntiqi, nə də iqtisadi olaraq uyğun deyildi. Ortaq tikinti tərzinin hələ kərpicdən və ya daşdan hazırlanmış ənənəvi yük daşıyıcı konstruksiyalarla məhdudlaşdığı bir dövrdə tikililərdə böyük aralıqların olması da mümkünsüz olmuşdur. — Arkitera, Modernizm və İntibah, Sibel Bozdoğan, 2003

Birinci Milli Memarlıq Hərəkatının təmsilciləri Mimar Kəmaləddin və Vədat Tək, Arif Hikmət Koyunoğlu, Əli Talat və Giulio Monceri olmuşdur. Birinci Milli Memarlıq Hərəkatında inşa olunan tikililərə İstanbulda Kamer Hatun məscidi və Tayyare mənzillərini, Ankarada isə Türkiyə Respublikası Dövlət Dəmir Yolları binasını nümunə göstərmək olar. Mimar Kəmaləddin bəy tərəfindən dizayn edilmiş və 1926–1927-ci illər arasında inşa edilmiş II Evkaf mənzili, Birinci Milli Memarlıq Hərəkatına aid əsərlərdən biridir və hal-hazırda dövlət teatrı olaraq fəaliyyət göstərir. Vədat Təkin dizaynları arasında isə Böyük Poçt idarəsi və İstanbulun Fateh ilçəsindəki Haydarpaşa Limanı yer alır. Arif Hikmət Koyunoğlunun həyata keçirdiyi layihələr arasında Ankara Dövlət rəsm və heykəl muzeyi və Ankara Etnoqrafiya Muzeyi yer alır. Giulio Mongerinin isə Birinci Milli Memarlıq Hərəkatı əsərləri arasında Ankarada inşa edilən nümunələri olan Ziraat Bank, Osmanlı Bankı və Türkiyə İş Bankının mərkəzi ofisləri yer alır. Həmçinin, Əli Talat bəyin dizayn etdiyi Beşiktaş və Kuzguncuk limanları da bu dövrün əsərləri arasındadır.

•  

  Vədat Tək tərəfindən dizayn edilən Böyük Poçt idarəsi (1905—1909)

•  

  Giulio Monceri tərəfindən dizayn edilən Ziraat Bankı ofisi
  (1925—1929)

•  

  Arif Hikmət Koyunoğlu tərəfindən dizayn edilən Ankara Dövlət Muzeyi (1927—1930)

•  

  Əli Talat bəy tərəfindən dizayn edilən Beşiktaş limanı (1913)

•  

  Vədat Təkin evi (1924)

•  

  Arif Hikmət Koyunoğlu tərəfindən dizayn edilən Ankara Etnoqrafiya Muzeyi (1925—1928)

•  

  Memar Kəmaləddin tərəfindən dizayn edilən II Evkaf mənzili (1928—1930)

•  

  Memar Kəmaləddin tərəfindən dizayn edilən Tayyare mənzilləri (1922)

•  

  Vədat Tək tərəfindən dizayn edilən Cümhuriyyət muzeyi (1923—1924)

İlk respublika dövründə modernizm

1930-cu illərdə tikilən və Milli Memarlıq Hərəkatında qəbul edilməyən bir çox binalar da inşa edilmişdir. Həm ənənəvi, həm də müasir memarlıq elementləri daxil olmaqla bu qrupa daxil olan layihələrdən biri də Ankara Dəmiryolu Stansiyası olmuşdur. Şekip Akalın tərəfindən dizayn edilmiş və 1935–1937-ci illər arasında inşa edilmiş bu stansiya, 1891-ci ildə inşa edilmiş və dövrün tələbləri üçün uyğun olmayan köhnə stansiya binasının yerinə inşa edilmişdir. 1930-cu illərdə dünyada geniş yayılmış memarlıq üslubunda inşa edilən tikillərdən biridir.

Türkiyənin ilk stadionu olan 19 May Stadionu 1934–1936-cı illər arasında Paolo Vietti-Violi tərəfindən inşa edilmişdir. Seyfi Arkan tərəfindən dizayn edilmiş və 1935-ci ildə inşa edilmiş Florya Atatürk Dəniz Köşkü, 1930-cu illərin modernist memarlıq xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu gün bu bina Saraylar İdarəsinə bağlı saraylardan biridir.

Teador Cost və Robert Oerli tərəfindən 1927–1932-ci illər arasında inşa edilmiş Refik Saydam Hıfzıssıhha İnstitutu dövrün tibb müəssisələrindən biridir. Teador Cost tərəfindən hazırlanan ilk dizaynda dam örtükləri düz olduğu halda, Robert Oerlinin yeni layihəsi ilə müəssisə genişləndirilmiş və dam örtükləri dəyişdirilmişdir. Binanın girişindəki dəmir barmaqlıq və girişdəki qadın idmançı relyefi 1930-cu illərin modernizm üslubunun xüsusiyyətlərini əks etdirir.

•  

  Şekip Akalın tərəfindən dizayn edilən Ankara Dəmiryolu Stansiyası (1935)

•  

  Ərtuğrul Məntəşə tərəfindən dizayn edilən Mersin Mədəniyyət Mərkəzi (1944—1946)

•  

  Seyfi Arkan tərəfindən dizayn edilən Florya Atatürk Dəniz Köşkü (1935—1938)

•  

  Teador Cost və Robert Oerli tərəfindən dizayn edilən Hıfzıssıhha İnstitutu (1926—1928)

1940-cı illər

Əsas məqalə: Türkiyə Respublikasının ilk illərində xarici memarlar

 

Bruno Taut tərəfindən dizayn olunmuş, 1937-ci ildə inşası tamamlanan Ankara Universiteti Dil və Tarix-Coğrafiya Fakültəsi binası

 

Ernst Arnold Eqli tərəfindən dizayn olunmuş, 1924-ci ildə inşası tamamlanan musiqi məktəbi

 

Klemens Holsmayster tərəfindən dizayn olunmuş məclis binası

Türkiyə Respublikasının paytaxtı Ankara olduğu üçün burada yeni inzibati binalar inşa etmək zərurəti yaranmışdır. Ehtiyaca baxmayaraq kifayət qədər yerli memar olmadığından, bu layihələrin bəziləri 1927-ci ildə Avropadan gələn memarlar tərəfindən inşa edilmişdir. 1924–1942-ci illər arasında Almaniya, Avstriya, Fransa və İsveçrədən ümumilikdə 40 memar və layihəçi, Türkiyədə bir çox layihəyə imza atdı. Qudrun Baudiş, Rudolf Bellinq, Paul Bonatz, Ernst Arnold Eqli, Martin Elsaesser, Anton Hanak, Franz Hillinger, Klemens Holsmayster, Uerner İssel, Hermann Censon, Teador Cost, Henrix Krippel, Karl Kristof Lörley, Robert Bernhard, Bruno Taut, Cosef Thorak və digər bir çox görkəmli memar və layihəçilər iştirak etmişdir. Respublikanın qurulmasından başlayaraq 1940-cı illərə qədər davam edən və hətta sonralar Avropa avanqardı olaraq dilə gətirilən bu dövrü şərh edən bir çox memarlıq tənqidçiləri var.

Bu dövrdə üstünlük təşkil edən xarici memarlar əsasən Mərkəzi Avropadan (Avstriya və Almaniya) gəldiyindən, o dövrdə yayğın olan neo-klassik hərəkat, memarlıq üslubu olaraq bir çox əsərlərdə əks olunmağa başladı. Bu dövrdə tikilən binalar əsasən simmetrik planlara sahibdir. Digər üstünlük təşkil edən memarlıq xüsusiyyətləri düz və simmetrik fasadlar, monumental pilləkənlər, ümumi neo-klassik dizayn və sütunlu giriş tənzimləmələridir. Dövrün mühüm əsərləri arasında Çanqaya köşkünün bir hissəsi olan Çəhrayı köşk, Ankara Opera Salonu, Ankara Universiteti Dil və Tarix-Coğrafiya Fakültəsi, Parlament binası və Ankara Ali Məhkəməsi yer alır. Türkiyə Böyük Millət Məclisi binasının inşası bu dövrdə başlamışdır. Klemens Holsmayster tərəfindən dizayn edilən bu bina, Hermann Censonun hazırladığı planın əsasında Çanqaya və Dikmən vadisi arasında yerləşən Dövlət məhəlləsi adlı ərazinin ən yüksək nöqtəsində inşa edilmişdir. TBMM binası 6 yanvar 1961-ci rəsmən fəaliyyətə açılmış, dörd ildən sonra, 1965-ci ildə peyzaj memarlığı sahəsində yarışma keçirilmişdir. Türkiyədə peyzaj memarlığı sahəsində keçirilən ilk yarışmada Yüksəl Öztan qalib seçilmiş və Türkiyənin ilk peyzaj memarı adını qazanmışdır.

Türkiyədəki memarlıq üslubu, dövrünün müasir memarlıq meyllərinin qarşılıqlı təsirləri ilə formalaşmış, 1930–1940-cı illərdə bir çox tikililər beynəlxalq üslubda inşa edilmişdir. Bu üslubda tikilən binalara İstanbul Universiteti rəsədxanası (Arif Hikmət Holtay, 1934), Florya Atatürk Dəniz Köşkü (Seyfi Arkan, 1934), Taksim Bələdiyyəsi əyləncə mərkəzi (Rüknəttin Güney, 1938) və Yalova Termal Oteli (Sədad Hakkı Əldəm, 1935) daxildir. Dövrə aid müxtəlif üslublar da mövcud olmuşdur. Məsələn, Türkiyə Respublikasının ilk illərində dövlət quruluşu olan Mersin İcma Mərkəzi binası, icma mərkəzi memarlıq texnikalarını nümayiş etdirən bir tikilidir. Bu tikili Türkiyədə inşa edilən ən böyük icma mərkəzidir, eyni zamanda ölkədə ilk fırlanan səhnə texnologiyasının tətbiq olunduğu yerlərdən biridir. Ərtuğrul Məntəşə tərəfindən dizayn edilən bina kompleksi 1944–1946-cı illər arasında tamamlanmışdır.

İkinci Milli Memarlıq Hərəkatı

Əsas məqalə: İkinci Milli Memarlıq Hərəkatı

1940–1950-ci illərdə, Türk memarlığı II Dünya müharibəsinin səbəb olduğu müxtəlif iqtisadi-sosial problemlər, xaricdən lazımi tikinti materiallarını gətirə bilməməsi kimi bir çox çətinliklərlə üzləşmişdir. Bu dövr İkinci Milli Memarlıq Hərəkatı adlanır. Bu dövrü "Yeni Regionalizm" kimi xarakterizə edən memari tənqidçiləri də var.

Bu dövrdə də Birinci Milli Memarlıq Hərəkatında olduğu kimi, Osmanlı memarlığı və xüsusilə də Səlcuqlu tikililərinin memarlıq xüsusiyyətləri əsas götürüldü. Bu iki memarlıq üslubuna əlavə olaraq, türk rezident üslubu da götürülmüşdür. Əsasən klassik Osmanlı üslubundan istifadə edən Birinci Milli Memarlıq Hərəkatı dövrünün geridə qaldığına dair tənqidlər alsa da, İkinci Milli Memarlıq Hərəkatı bu cür tənqidlərə məruz qalmadı. Bunun ən mühüm səbəblərindən biri ikinci üslubda müasir memarlıq elementlərinin geniş yayılması olmuşdur. Qurulması asan yüngül daşıyıcı sistemlər İkinci Milli Memarlıq Hərəkatı tətbiqçiləri tərəfindən tez-tez istifadə olunmuşdur.

1930-cu illərin ortalarında Qərb ölkələrində olduğu kimi Türkiyədə müasir memarlıqla yanaşı, tarixi memarlıq da inkişaf etməyə başladı. Memarlıq tarixçiləri bu dövrü 2-ci Milli Memarlıq Hərəkatı olaraq xarakterizə edirlər. Türk memarlığının, Avropa ölkələrindən daha çox Almaniya ilə qarşılıqlı təsirin olması səbəbilə, 2 dövlət arasındaki münasibətlərin yaxşı olması da görünmüşdür. Türkiyə bu dövrdə də ənənəvi ünsürlərdən faydalanmışdır. Milli memarlığın ancaq keçmişdən gələn ənənəvi köklərlə yaradıla biləcəyi düşünülür. Milli memarlıq, siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni formasiyaların orijinal kontekstində davamlı dəyişən bir müddətdə təkrarlanır, elmi və rəsmi məhdudiyyətlər əvəzinə yalnız belə bir kontekst çərçivəsində şərh edilir. Milli kimliyə aid edilən bütün mənalara baxmayaraq, memarlıq istehsalı beynəlxalq xarakter daşıyır. 1930-1940-cı illərin memarlıq nümunələri, Türkiyənin beynəlxalq səviyyədə olduğunu açıq şəkildə göstərir. — "Türkiyə Memarlıq və Milliyyətçilik" simpoziumunda Prof. Əlvan Altan Ərgut, 2 iyun 2009

1940-cı illərdə dünyada geniş yayılmış millətçilik hərəkatlarının təsiri ilə yerini daha çox milli hərəkatlara vermək məsələsinin ən konkret nümunələrindən biri də Ankaradakı köhnə Sərgi Evidir. 1933–1934-cü illər arasında Şevki Balmumcu tərəfindən inşa edilən Sərgi Evi, orijinal formasında Sovet konstruktivizm üslubuna bənzər bir dizayna malik olmuşdur. Digər şərhlərə görə, bu dizayn əslində De Stijl üslubunda olmuşdur. Lakin bina Paul Bonatz tərəfindən yenidən dizayn edilmiş və 1948-ci ildə Ankara Opera Səhnəsi olaraq fəaliyyətə yenidən başlamışdır. Bu gün Ankarada istifadə edilən yeganə opera salonu olan bu binanın ilk modernist xətləri tamamilə klassik üsluba aid olmuş və bəzək əşyaları ilə İkinci Milli Memarlıq Hərəkatı stilinə uyğunlaşdırılmışdır.

Sədat Hakkı Əldəm və Emin Onat İkinci Milli Memarlıq Hərəkatının aparıcı təmsilçiləri olmuşdur. Bununla yanaşı, əslən alman vətəndaşı olan Bruno Taut da bu tendensiyaya uyğun dizaynlar hazırlamışdır. Sədat Hakkı Əldəm və Emin Onatın birlikdə hazırladıqları dizaynlar arasında ən məşhurları İstanbul Universiteti Fən Ədəbiyyat fakültələri (1944–1952) və İstanbul Ədalət Sarayı olmuşdur. İstanbul Universiteti Fən Ədəbiyyat fakültəsi binasının ən fərqli xüsusiyyəti simmetriyaya xüsusi diqqətin yetirilməsi və monumental olmasıdır. Bu baxımdan, dövrün totalitar rejimlərinin nəticəsi olan Faşist memarlığı və ya Nazi memarlıq elementlərini daşımasına baxmayaraq, saçaq kimi bəzi memarlıq elementləri ilə Osmanlı yaşayış memarlığına istinad etmişdir. İstanbul Ədalət Sarayı layihəsi müasir memarlığın xüsusiyyətlərinə sahib bir bina olsa da, İkinci Milli Memarlıq Hərəkatının tətbiq olunan son nümunəsi olaraq qəbul edilir.

Doğan Ərginbaş, Ömər Güney və İsmail Utkuların ortaq şəkildə hazırladığı və Şişlidə yer alan İstanbul radio evi (1945) bu hərəkatın başqa bir nümunəsidir. İkinci Milli Memarlıq Hərəkatında yayılmış simmetriya və monumentallıq anlayışlarının tətbiq olunduğu daha iki monumental nümunə var. Bunlardan birincisi, Feridun Kip, Doğan Ərginbaş, İsmail Utkular tərəfindən dizayn olunmuş və 1954–1960-cı illər arasında inşa edilmiş Çanaqqala şəhidləri abidəsidir. Digəri, Emin Onat və Orxan Arda tərəfindən dizayn olunmuş Mustafa Kamal Atatürkün türbəsinin yerləşdiyi Anıtqəbirdir.

Dövrün üslubunu əks etdirən digər nümunələr, Sədat Hakkı Əldəm tərəfindən 1939-cu ildə Nyu-Yorkda təşkil olunan beynəlxalq sərgidə Türkiyə Köşkünün açıqlaması ilə dizayn edilmiş, 1945–1949 inşa edilmiş Şişli məscididir.

•  

  Şevki Balmumcu tərəfindən dizayn edilən Ankara Opera Salonu (1932—1933)

•  

  Emin Onat və Orxan Arda tərəfindən dizayn edilən Anıtqəbir (1932)

•  

  Doğan Ərginbaş tərəfindən dizayn edilən Çanaqqala abidəsi (1954)

•  

  Sədat Əldəm və Emin Onat tərəfindən dizayn edilən fən fakültəsi (1933)

•  

  Doğan Ərginbaş, Ömər Güney və İsmail Utkular tərəfindən dizayn edilən İstanbul radio evi (1945)

•  

  Sədat Əldəm tərəfindən dizayn edilən
  Şişli məscidi (1945-1949)

•  

  Bədri Uçar tərəfindən dizayn edilən TCDD Baş qərargah binası (1937—1939)

•  

  Bruno Taut tərəfindən dizayn edilən Dil və Tarix-Coğrafiya Fakültəsi (1937)

İkinci Dünya müharibəsindən sonra

 

İstanbul Hilton oteli (1955)

 

İstanbul Bələdiyyə Sarayı (1953)

İkinci Milli Memarlıq Hərəkatı 1950-ci illərin sonlarına qədər təsirlərini davam etdirsə də, İkinci Dünya müharibəsinin sona çatması ilə bu hərəkatın təsiri azaldı. Bu dövrdə baş verən dəyişikliklərin əsas səbəbləri həm müharibə bitdikdən sonra inşaat materialları ilə bağlı məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması, həm də xaricə gedən türk memarların geri qayıtması idi. Dəyişikliyin digər səbəbi respublikanın elan olunduğu ilk dövrlərdə yaradılan memarlıq fakültələrinin memar məzunları verməyə başladığı və saylarının sürətlə artması olmuşdur. Əvvəlki dövrlər kimi fərqli memarlıq üslubları ilə müəyyənləşdirilə bilməyən 1950-ci illərdə fərqli memarlar fərqli memarlıq üslublarına uyğun əsərlər hazırlamışlar.

1950-ci illərdə modernizm Türkiyənin mədəni həyatında çox əhəmiyyətli bir rol oynamışdır. Modernizm yalnız memarlıqda deyil, həm də sənət və mədəni fəaliyyətlərdə də özünü göstərmişdir. 40-cı illərin daha millətçi, fərqli bir dövründən və ya 30-cu illərin daha təmkinli modernizmindən sonra, 50-ci illər qərb həyatının yaşadığı bir dövrü təmsil edir. — "Mütəfəkkir və memar" kitabında Atilla Yücəlin fikirləri, 2001

Həmçinin, Soyuq müharibə dövründə Türkiyənin NATO cəbhəsində yer alması və Türkiyədə memarlığa başlayan liberal iqtisadi modelin yaratdığı dəyişikliklər də böyük bir dönüş nöqtəsi oldu. Özəl sektorun tədricən gündəmə gəlməyə başladığı bu dövrdən etibarən ofis binaları kimi binalar daha çox memarlıq gündəmində yer almağa başladı. Türkiyədə memarlıq təhsilində dönüş nöqtələrindən biri də 1956-cı ildə Orta Şərq Texniki Universitetində memarlıq fakültəsinin yaradılması idi. Beləliklə, ilk dəfə İstanbul xaricində memarlıq təhsili verən bir fakültə quruldu.

Memarlıq təşkilatları

Memar təşkilatlarının tarixi daha əvvələ, Türkiyə Respublikasının qurulmasına qədər uzanır. Osmanlı İmperiyası dövründə saraya bağlı memarlar mənasını verən Hassa Memarlar Ocağı, bu ərazilərdə qurulan ilk memarlıq təşkilatı olmuşdur. Modern bir memarlıq təşkilatı isə 1908-ci ildə Memar Kəmaləddin bəyin rəhbərliyi ilə qurulan Osmanlı Mühəndis və Memarları Cəmiyyəti idi. Bundan əlavə, 1909-cu ildən bəri İstanbuldan gələn memarlar Gözəl Sənətlər Birliyinin nəzdində toplanmışlar. 1928-ci ildə Türkiyə Respublikasının quruluşundan sonra Türk Memarlar Cəmiyyəti (daha sonra adı Memarlar Dərnəyi olaraq dəyişdirilmişdir) Türkiyədəki dərnək statusuna malik ilk memarlıq təşkilatı olmuşdur.

Lakin, Memarlıq təşkilatlarının qurulmasında ən mühüm dönüş nöqtəsi 1954-cü ildə qurulan Memarlar Odası olmuşdur. Memarlar Odası ilk qurulduğu zaman yalnız Ankara, İstanbul və İzmir şöbələrinə sahib olduğu halda, nümayəndəliklərin sayı 1960-cı illərdən bəri sürətlə artmış, 1980-ci illərdə bu nümayəndəliklərin əksəriyyəti filiala çevrilmişdir. Memarlar Odası üzvləri həm memarların ümumi problemlərini həm də Türkiyənin şəhərsalma problemlərini müzakirə edirlər.

1950-ci illərdə ixtisaslı memarlıq təcrübələri

Bu dövrün ən məşhur nümayəndələrindən biri amerikan memarlıq şirkəti olan Skidmore, Owings and Merrill (SOM) tərəfindən dizayn olunan, 1955-ci ildə danışıqları Sədat Hakkı Əldəm tərəfindən aparılan İstanbuldakı ilk 5 ulduzlu Hilton otelidir. Bu quruluş Türkiyədəki beynəlxalq üslubun ən vacib nümunələrindən biri olaraq qəbul edilir. Ancaq İkinci Milli Memarlıq Hərəkatının nümayəndələrindən biri olan Sədat Hakkı Əldəmin SOM ilə birlikdə bu bina üçün dizaynı bəzi mimarlar tərəfindən "şəxsiyyət yayınması" tənqidinə səbəb oldu. Bununla yanaşı, bu layihənin 1950-ci illərdən etibarən Türkiyədə göstərməyə başladığı, xüsusilə ABŞ və Qərb ölkələrinə xas müasir memarlıq hərəkatının ən əhəmiyyətli simvollarından biri olmuşdur.

 

Qızılay Meydanı (öndə) və Türkiyədə inşa edilən ilk göydələn və Ənvər Tokay tərəfindən dizayn edilən Qəhrəmanlar Biznes Mərkəzi (sağ arxada)

Bu dövrə xas olan başqa bir nümunə, 1953-cü ildə inşa edilmiş və milli memarlıq yarışmasında birinci yeri qazanan Nevzat Erol tərəfindən dizayn edilmiş İstanbul Bələdiyyə Sarayıdır. İstanbul Hilton otel kimi, bu tikili da beynəlxalq üslub trendinin bir nümunəsidir. Cənubi Amerikanın məşhur memarlarından biri olan Oskar Nimeyerin Braziliyanın paytaxtı Braziliadaki dizaynlarından təsirlənən bu binanın ən görkəmli memarlıq xüsusiyyətləri, prizmatik kütlələrin və üzərinə qoyulmuş əyri xəttli plastik kütlələrin istifadəsidir.

Bu dövrün digər tətbiqlərindən biri də Ankarada yerləşən Qızıl Aypara İş Bürosudur. Ənvər Tokay tərəfindən dizayn edilmiş və 1959–1965-ci illərdə inşa edilmiş bu bina Türkiyədə memarlıq tarixində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ankarada inşa edilən ilk bina olması ilə yanaşı rasionalizm üslubunda Türkiyədəki ilk nümunələrdən biridir. Bu tikilini Türkiyənin memarlıq tarixində önəmli edən digər bir amil isə 24 mərtəbə və 76 metr hündürlüyə malik ölkədəki ilk göydələn olmasıdır.

Dövrün digər bir diqqətəlayiq binası, 1948–1971-ci illər arasında İstanbulun Sultan Əhməd bölgəsində inşa edilmiş, Sədat Hakkı Əldəm və Emin Onat tərəfindən dizayn edilmiş İstanbul Ədalət sarayıdır. Bu bina Sədat Hakkı Əldəmin memarlıq karyerasında əhəmiyyətli tətbiqlərdən biri olaraq xarakterizə olunur. Müəyyən bir tempdə təkrarlanan tikinti blokları, sütunların şaquli xətt kimi vurğulanması kimi funksional xüsusiyyətləri ilə rasionalizmin tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bəzi xüsusiyyətləri ilə İkinci Milli Memarlıq Hərəkatına daxil edilmiş və bu dövrün son tətbiq nümunəsi hesab olunmuşdur. Yalnız orijinal layihədəki binalar qrupundan yalnız məhkəmə blokunun həyata keçirilmə fürsəti tapıldı, lakin layihənin qalan hissəsi 1961-ci ildə layihə memarlarından Emin Onatın ölümü və inşaat sahəsindəki arxeoloji qalıqlar səbəbindən inşası davam etdirilmədi. 2007-ci ildə bu quruluş Ədliyyə Nazirliyindən İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsinin tərkibinə verilmişdir.

1958-ci ildə Belçikanın paytaxtı Brüsseldə təşkil olunan 58-ci memarlıq sərgisində Utarit İzgi, Hamdi Şənsoy və İlhan Türegün tərəfindən dizayn edilmiş Türkiyə Köşkü 1950-ci illərin müasir memarlıq tətbiqinin digər nümunələrindən biridir. Bu dövrdən bəri diqqət çəkən digər binalar Ənvər Tokay, Bəhruz Çinici və Teoman Doruk tərəfindən dizayn edilmiş və 1959-cu ildə inşası tamamlanmış Dövlət Su İşləri qərarhahı binası və eyni il İstanbulda inşa edilmiş İlhan Tayman və Yılmaz Sanlı tərəfindən dizayn edilmiş Tekel baş qərargahı binası olmuşdur.

Gecəqonduların sürətlənməsi və ilk rayonlaşdırma əfvi

 

1950-ci illərdə Türkiyədə başlayan plansız şəhərləşmə və gecəqondulaşma hələ də böyük problem olaraq qalır.

1950-ci illərdən bəri Türkiyədə şəhər ərazisini formalaşdıran əsas elementlər müasir və ya ənənəvi bir memarlıq tətbiqi deyil. 1950-ci illərdə Türkiyədə müasir bir memarlıq tətbiqi qurulsa da, şəhərin kənd imiqrasiyasından qaynaqlanan mənzil ehtiyacları, dövlətin qanunsuz inşaatlara qarşı sürətli və planlaşdırılmamış nəzarətə malik olmaması səbəbindən yeni mənzil müraciətləri, böyük şəhərlərin plansız şəkildə artmasına səbəb oldu. Bu vəziyyətə paralel olaraq gecəqondulaşma prosesləri də sürətlənməyə başladı. 1940–1950-ci illər arasında şəhərlərdə əhalinin artımı 20,1% olduğu halda, bu nisbət 1950–1960-cı illər 80,2%-ə çatdı. Bu şəkildə gecəqondu sahələri meydana gələrkən, bir yandan da keyfiyyətli mənzil və sahə inşaatları davam etdirildi.

Kənd təsərrüfatında mexanizasiya, əkinçilik sektorunda ənənəvi kənd təsərrüfatı texnikaları ilə istifadə edilə bilən əməyin, marjinal məhsuldarlığını aradan qaldıraraq işsizlərin çoxalmasına səbəb olmuşdur. İntensiv kənd təsərrüfatı texnikasının inkişafının yan təsiri də kənd təsərrüfatı əməyi üzərində işsizlik olmuşdur. Torpaq mülkiyyətində qütbləşmə səbəbi ilə torpaqsız qalanlar da həmçinin işsiz qalmışdır. Bu səbəblə kənd yerlərindən şəhər yerlərinə immiqrasiya sürətlənmişdir. — İmar Qanunvericiliyi və Şəhər Torpaq Mülkiyyəti adlı araşdırmada Ümid Özcan, 2000

Bu proses 1960-cı illərdə artaraq davam etdi və 1970-ci illərdə gecəqondular böyük şəhərlərin görünüşünə hakim olmuş, 1980-ci illərdə isə ən yüksək həddinə çatmışdır. Bu şəkildə respublikanın ilk illəri, Türkiyədəki şəhərlərin, azmərtəbəli evlərin və çoxmərtəbəli mənzillərin memarlıq kimliyini əks etdirmək yerinə bir-birinin nüsxələri olan və şəhərin mədəniyyətindən və keçmişindən tamamilə asılı olmayan keyfiyyət və memarlıq dizaynına əhəmiyyət verilməyən binalar yer almışdır. Bu proses, başda İstanbul olmaq üzrə bütün ölkədəki tarixi şəhərlərin toxuma xüsusiyyətlərinə qalıcı ziyan vurdu.

Planlaşdırılmamış şəhərsalmanın ən vacib səbəblərindən biri olaraq xarakterizə edilən rayonlaşdırma əfvi, respublika tarixində ilk dəfə 1949-cu ildə baş tutdu. "Sənədsiz binaların sökülməsi və 2290 saylı Bələdiyyə Binası və Yollar Qanununun 13-cü maddəsində dəyişiklik edilməsi haqqında" 5431 saylı Qanunun 1-ci maddəsi, lisenziyasız binaların imar planına uyğun olduqları təqdirdə sökülməməsinə icazə verildi. Bu qanun, sonrakı illərdə bölgələrə ayırma amnistiya tətbiqetmələri üçün də bir nümunə olmuşdur.

1960-cı illər

İnşaat və tikinti materiallarında standartlaşdırma üçün əhəmiyyətli bir qurum olan Türk Standartları İnstitutunun 1960-cı ildə qurulması, dövrün diqqətəlayiq hadisələrindən biridir. Həmçinin, bu gün də çap olunan Yapı jurnalı, kitablar və digər fəaliyyətləri ilə memarlıq sahəsində səlahiyyətli bir təşkilat olan Yapı Sənaye Mərkəzi (YSM) 1968-ci ildə qurulmuşdur.

Rasionalizmdən uzaqlaşma

1960-cı illərin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, keçmişə nisbətən bu dövrdə tikilən tikililərin rasionalizm üslubundan uzaqlaşmasıdır. 1960-cı illərdə, qlobal inkişaflara uyğun olaraq, Türkiyədəki memarlar bu üslublardan uzaqlaşma trendini göstərmək üçün daha parçalanmış və mobil formata keçməyə başladılar.

Bu dövrün ən diqqət çəkən layihələrindən biri İstanbul Vəqflər otelidir. 1959-cu ildə açılan Türkiyə Vəqflər Bankı tərəfindən İstanbulun Taksim səmtində yarışma keçirilmiş, Kamal Əhməd Aru, Tekin Aydın, Məhməd Əli Handan, Yalçın Emiroğlu və Altay Erol tərəfindən dizayn olunan yüksəkmərtəbəli otel binası qalib olmuşdur. İnşası 1975-ci ilə qədər davam edən bu otel binası, AHE Memarlıq qrupunun ən vacib layihəsi hesab olunur.

Bu dövrün diqqət çəkən əsərlərindən biri də İstanbul Tekstil İstehsalçıları Bazarıdır. 1959-cu ildə İstanbul Tekstil İstehsalçıları Kooperasiyası tərəfindən təşkil olunan yarışmada birinci yeri tutan və Doğan Təkəli, Sami Sisa və Mətin Hepgülər tərəfindən dizayn edilən bina 1960–1967-ci illər arasında inşa edilmişdir. 1117 mağaza, sosial məkanlar, restoran və digər xidmət vahidləri ilə dövrün tanınmış əsərlərindən biri kimi xarakterizə olunur. Təxminən 10.000 nəfərin çalışdığı bazarda hələ də 2300 müəssisə fəaliyyət göstərir. Kuzgun Acar, Fürəyya Koral, Bədri Rəhmi Əyyuboğlu, Ərən Əyyuboğlu, Yavuz Görey, Əli Teoman, Sadi Dirən və Nədim Günsürün əsərləri də İstanbulun ilk ticarət mərkəzlərindən biri olaraq qəbul edilən İstanbul Tekstil İstehsalçıları Bazarında yer almışdır.

Bu dövrdə Ankarada həyata keçirilən bir başqa layihə də 1960-cı ildə Mark Saugey və Yüksəl Okan tərəfindən dizayn edilmiş, 1960–1966-cı illər arasında inşa edilmiş Büyük Ankara oteli olmuşdur. 1960-cı illərdə Türkiyədə inşa edilmiş müasir memarlıq nümunələrindən biri olaraq qəbul edilən bu tikili, eyni zamanda Türkiyədə də tətbiq olunmalı olan üzvi memarlıq üslublarından biridir. Bundan əlavə, 1966-cı ildə Təqaüd Fondu tərəfindən inşası başa çatdıqdan sonra Ankarada yeganə beşulduzlu otel olma keyfiyyətinə sahib olan bu bina, 2005-ci ildə Özəlləşdirmə İdarəsi tərəfindən tender əsasında satıldı. Atatürk Bulvarı və Türkiyə Böyük Millət Məclisi ilə üzbəüz yerləşən bu bina, 2009-cu ilin may ayında Rixos Grand Ankara adı altında yenidən fəaliyyətə başlamışdır.

1960-cı illərin digər diqqətəlayiq əsərləri arasında Bəhruz Çinici və Altuğ Çinicinin 1961-ci ildən bəri dizayn etməyə başladığı ODTÜ şəhərcik binaları da var. Universitet şəhərciyinə daha sonralar müxtəlif tikililər əlavə edilsə də, üstübağlı və açıq üzmə hovuzları (1961), bağça (1961), teleskop binası (1961), tələbə mərkəzi (1961), kompüter mühəndisliyi Binası (1980), mühəndislik fakültələri laboratoriyaları (1980), elm-ədəbiyyat fakültəsi (1980), iqtisadiyyat-idarəetmə fakültəsi (1980) və memarlıq fakültəsi (1980) ilk tikililər arasındadır. Bu layihə Türkiyədə həyata keçirilən ilk geniş və planlı memarlıq layihəsidir.

Bu dövrdə tikilən binalar arasında Sədat Hakkı Əldəm tərəfindən 1962-ci ildə dizayn edilmiş və 1962–1964-cü illər arasında inşa edilmiş SSK Zeyrək Təsisləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tarixi şəhər üslubunda inşa edilmiş müasir bir bina olsa da, SSK Zeyrək Təsislərində üfüqi tavan xətti, geniş örtüklər, pəncərələr və ətrafa uyğunlaşan asmalıqlar kimi ənənəvi türk memarlığı da istifadə olunmuşdur. Sədat Hakkı Əldəm, 1986-cı ildə bu bina ilə Ağa Xan Memarlıq Mükafatını qazanmışdır.

Turqut Cansevər və Ertur Yenər tərəfindən dizayn edilmiş və 1951–1967-ci illər arasında Ankarada inşa edilən Türk Tarix Qurumu binası, bu dövrün bir başqa tanınmış tikililərindən biridir. Konfrans zalı, kitab depoları, kitabxana, oxu otaqları və yuxarı mərtəbələrdəki ofislərdən ibarət olan bu bina da 1980-ci ildə Ağa Xan Memarlıq Mükafatına layiq görülmüşdür.

1950-ci və 1960-cı illərdə müasir layihə tətbiqetmələri olan bir başqa memar qrupu Haluk Baysal və Məlih Birsəldir. Hüquqşünaslar Kooperativi üçün inşa edilən Hüquqşünas mənzilləri, bu memarların dizayn etdiyi binalar arasında birinci yerdədir. İstanbulun Məcidiyyəköy səmtindəki Böyükdərə prospekti və köhnə İETT avtomobil qarajının yanında inşa edilən bu bina, İtaliyanın Marsel şəhərində, İsveç memar olan Le-Korbuyzer tərəfindən dizayn edilmiş Marsel yaşayış mənzili binasına olduqca bənzəyir. Türkiyədə inşa edilən müasir memarlıq üslubu quruluşunun ilk mədəniyyətinə İstanbul Taksimdəki Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi uyğun gəlir. Təməli Feridun Kip və Rüknəddin Güney tərəfindən dizayn edilən bina daha sonradan Həyati Tabanlıoğlu əlavələri ilə hazırlanmış yeni dizaynına əsasən inşa edilmişdir. 1957–1969-cu illər arasında tikilən bina, 1970-ci ildə baş vermiş yanğından sonra məhv olmuş, lakin 1972–1978-ci illər arasında yenidən qurulmuşdur. Müasir bir memarlığa sahib olan Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi, funksionalizm üslubunda bir tətbiq tikili olaraq xarakterizə olunur.

Dövrün kütləvi mənzil tətbiqetmələrindən biri olan 1960–1962-ci illər arasında tamamlanan və 20 hektar ərazidə yayılan Ataköy 1-ci Bölmə istehsalı Ərtuğrul Məntəşə tərəfindən dizayn edilmişdir. Şevki Vanlı və Ərsən Gömləksizoğlu tərəfindən Ankaranın Tandoğan bölgəsindəki Milli Müdafiə Nazirliyi üçün olunmuş və 1966–1967-ci illər arasında inşa edilmiş Tandoğan Tələbə Yurdu, dövrün digər diqqət çəkici nümunəsidir.

•  

  AHE Memarlıq tərəfindən dizayn edilən Intercontinental oteli (1975)

•  

  Bəhruz Çinici və Altuğ Çinici tərəfindən dizayn edilən ODTÜ kampusları (1961—1980)

•  

  Turqut Cansevər tərəfindən dizayn edilən qurum binası (1951—1967)

•  

  Sədat Hakkı Əldəm tərəfindən dizayn edilən SSK Zeyrək Təsisləri (1962—1964)

•  

  Həyati Tabanlıoğlu tərəfindən dizayn edilən Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi (1956—1969)

•  

  Gilbert Roberts və Uilliam Braun tərəfindən dizayn edilən Boğaziçi körpüsü (1968—1970)

•  

  Fatih Uran tərəfindən dizayn edilən Marmara oteli (1975—1976)

•  

  Cengiz Bektaş tərəfindən dizayn edilən Türk Dili Cəmiyyəti baş qərargahı (1968—1970)

Modernizm-ənənəvi dilleması

 

Ankaranın simvollarından biri olan Qocatəpə məscidi (1967–1987), modernizm-ənənəvi dilemmasının nümunələrindən biridir. Vədat Dalokay və Doğan Təkəlioğlu tərəfindən modern üslubda dizayn hazırlansa da, məscidin inşasında əsasən ənənəvi üsluba əsaslanan Hüsrev Tayla və Fatin Uluənginin dizaynından istifadə olunmuşdur.

Əsas məqalə: Türkiyədə məscid memarlığı

Respublikanın ilk illərində yeni məscidlərin inşası dövlətin inşaat proqramlarında əhəmiyyətli bir yer tutmamışdır. Bunun əsas səbəbi isə Birinci Dünya müharibəsi və İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra kəskin şəkildə azalan əhaliyə, Osmanlı dövründən qalma məscidlərin əhaliyə kifayət sayıda olması olmuşdur. Lakin İkinci Dünya müharibəsinin bitməsi və iqtisadi inkişafın sürətlənməsi ilə həm kənddən şəhərə köçün artması, həm də əhalinin paralel artması yeni məscidlərə tələbi artırdı. Həm memarlıq həm də siyasi arenada məscidin dizaynı hər zaman şərq-qərbi Türkiyədə, modern-ənənəvi, dünyəvi-islamçı kimlik mövzusunda siyasi mübahisələrə yol açmışdır.

Son 50 ildə, Türkiyədə inşa ediləcək məscidlərin keyfiyyəti, müasir türk memarlığının ən vacib problemlərindən birini təşkil edən memarlıq üslubu, bu dövrün məhsulu olan yetmiş mindən çox məscidi gündəmə gətirmişdir. 1960-cı illərdən bəri Anadolunun müxtəlif şəhərlərində adətən ənənəvi üslublara daha çox üstünlük verilmişdir. Təəssüf ki, araşdırmalar göstərir ki, Türkiyədə müasir üslubda tikilmiş məscidlərin sayı heç 100-ə belə çatmır. Müasir üslubda tikilən məscidlərin isə çoxu İstanbulda yer alır. Bu da müasir üslubun İstanbul kimi böyük şəhərlərdə formalaşmasının nəticəsidir. — XX əsr Məscid Memarlığı adlı məqalədə Kamal Kutgün, 1975

İnşasına 1967-ci ildə başlanan və 1987-ci ildə başa çatan Qocatəpə məscidi, modernizm-ənənəvi dillemasının ən yaxşı nümunəsidir. 1962-ci ildə təməli atılan və inşasına başlanan bu müasir üslublu məscidin layihəsi, sonrakı illərdə məscidin tikilməsi üçün dərnək prezidenti tərəfindən dayandırılmışdır. 1967-ci ildə dərnək, yeni bir memarlıq yarışması keçirmədən birbaşa sifariş üsulu ilə memarlıq Hüsrev Tayla və Fatin Uluenginə tapşırılmışdır. İlk müasir dizaynla müqayisədə, sonradan tikilən məscidin tərzi, müzakirələrə səbəb olmuşdur. Bu dillemaya Pakistanın paytaxtı İslamabaddakı Şah Feyzal məscidini də nümunə olaraq göstərmək mümkündür.

Sahillərə plansız şəhərsalmanın yayılması

1960-cı illərdən bəri sosial haqqların və rifahın artırılması ilə birlikdə daxili turizm də inkişaf etməyə başladı. Mövcud şəhər ərazilərindəki təhrif olunmuş şəhərləşmə tendensiyası, yerləşdikləri şəhərlərdən, xüsusən dəniz kənarına olan tələbin artması nəticəsində sahil zolaqlarına, xüsusilə Egey dənizi və Aralıq dənizinə yayılmağa başladı. Bununla birlikdə, bu ərazilərdə dövrün uğurlu memarlıq tətbiqlərinə də rast gəlmək mümkündür. 1971-ci ildə Çanaqqalanın Assos qəsəbəsində tikilən və Sədat Gürəl Evləri tərəfindən hazırlanmış memarlıq layihəsi, mənzərə və təbii mühitə hörmət etməyi hədəfləyən müvəffəqiyyətli bir tətbiq olaraq göstərilir.

1970-ci illər

1970-ci illərdə Türk memarlıq tətbiqləri, müasir memarlıq dünyasındakı inkişaflardan və postmodern memarlıq cərəyanlarından olduqca təsirlənmişdir. Bu dövrdə iz qoyan əsas amil, dövrün təlatümlü siyasi atmosferi və həddindən artıq əhali artımı olmuşdur. Bununla birlikdə 1970-ci il, Türkiyədəki memarlıq və bina mədəniyyətində elə də böyük dönüş yaşanmadı. Bu illərdə 1950 və 1960-cı illərdə başlayan problemlərin hələ də davam etmişdir. 1970-ci illərdə memarlıqda ciddi bir fasilə müşahidə edilməmişdir.

Plansız şəhərsalmanın sürətlənməsi

 

Türkiyə Dövlət Planlaşdırma Təşkilatının hesabatına görə Türkiyədə 1 milyon 750 min gecəqondu sakini var. Bunlardan 350 mini Ankara, 750 mini İstanbul, 200 mini isə İzmirdə yaşayır. Digər vilayətlərdəki gecəqondu sakinlərinin sayı 460 min nəfərdir.

1950-ci illərdə başlayan və 1960-cı illərdə sürətlənən şəhərlərə köç nisbəti 1970-ci illərdə daha da artdı. Bu dövrlərdə həm uzunmüddətli planlaşdırma aparılmayan böyük şəhərlərdə mənzil çatışmazlığı, həm də səlahiyyətli qurum və təşkilatlar, yerli hökumətlər tərəfindən lazımi tədbirlərin görülməməsi səbəbindən qanunsuz tikililər və gecəqondular şəhərlərdə geniş yayılmağa başladı. Bu şəkildə plansız şəhərsalma tədbirləri 1970-ci illərdə daha çox iz buraxdı. Bunun üç səbəbi gecəqondular, podratçı üslublu mənzillərin şəhər toxumasında daha çox üstünlük qazanması və son dərəcə monoton və memarlıq üslubu olmayan müasir quruluşların geniş yayılması idi. 1950-ci illərdə başlayan və 1960-cı illərdə sürətlənən bu proses 1980-ci illərdə maksimum həddə çatdı və gecəqonduların amnitasiyası ilə bağlı yeni qanunlar qüvvəyə mindi.

1950-ci illərdə sərbəst sahibkarlığın daha da liberallaşdırılması ilə ortaya çıxan və 1960-cı illərdə yeni binalarda üstünlük təşkil edən kiçik miqyaslı podratçılar tərəfindən qurulan anomima, 1970-ci illərdə memarlıq xarakteri daşımayan mənzil bazarının hökmranlıq sahəsini daha da genişləndirdi. Bəzilərinin "Podratçı Modernizm" də adlandırdığı bu anlayış, podratçıların ən yüksək mənfəət əldə etmək və estetik narahatlıqları tamamilə kənara qoymaq üçün mövcud sahədən maksimum istifadə etmələrini çox yayğın bir təcrübəyə çevirdi.

Bundan əlavə, dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən ictimai binalar, respublikanın ilk dövrlərinə zidd olaraq, olduqca monoton və qeyri-memarlıq üslubu ilə şəhər görünüşünə çox dağıdıcı bir şəkildə inşa edildi. İlk illərdə müasir və fərqli anlayışlarla tikilən dövlət binalarındakı binalar əsasən monoton strukturlara inşa edilmişdir. Bəzilərinin "Nazirlik üslubu" da adlandırdığı bu memarlıq üslubu, 1960-cı illərdən başlayaraq 1970-ci illərin sonunadək podratçılar tərəfindən tikilən yaşayış binaları qədər şəhər görünüşünə ziyan vurdu. "Teknokratik modernizm" olaraq da bilinən bu anlayışın tətbiq dairəsi 12 sentyabr hərbi çevrilişi ilə daha da artdı. Bu iki hərbi müdaxilənin memarlıq və inşaat baxımından ortaq cəhəti, dövlətin ictimai binalara və tikililərə nəzarət gücünü əhəmiyyətli dərəcədə artırması idi. Bundan əlavə, hamı üçün açıq və əlçatan olması gözlənilən ictimai binaların müasir memarlıq xüsusiyyətləri zamanla yoxa çıxdı. Modul və tək pəncərə ölçüsü, sızdırmaz döşəmə dizaynları, monoton fasadlar kimi memarlıq kimliyi olmayan ictimai binalar son dərəcə adi və vərdişsiz tətbiqlərə çevrildi.

Görkəmli memarlıq tətbiqləri

 

İstanbul, Zeytunburnunda Ragıp Buluç, Ziya Tanalı və Ərcan Yenər tərəfindən dizayn edilən Abdi İpəkçi Arena (1978–1989).

Bu dövrün diqqətəlayiq tətbiqlərindən biri də Cengiz Bektaş tərəfindən dizayn edilən Türk Dili Cəmiyyəti binasıdır. Xalq İşləri və Yerləşmə Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən 1972–1978-ci illərdə Ankarada inşa edilən bu layihə, 1988-ci ildə Milli Memarlıq Mükafatlarından Bina Şöbəsi Uğur Mükafatını qazandı.

Sədad Hakkı Əldəm tərəfindən dizayn edilmiş və Vəhbi Qoç Vəqfi tərəfindən maliyyələşdirilən Atatürk Kitabxanası, dövrün ən məşhur memarlıq əsərlərindən biridir. 1973–1975-ci illər arasında, İstanbulun Taksim səmtindəki Taşkışlada inşa edilən bu bina əvvəlcə kitabxana, muzey və sərgi salonlarını əhatə edəcək bir mədəniyyət kompleksi olaraq dizayn olunmuş, daha sonradan sadəcə bir kitabxana olaraq istifadəyə verilmişdir. Binanın ən fərqli vizual xüsusiyyətlərindən biri də üçbucaq və altıbucaqlı həndəsə fiqurlarının tikintidə istifadəsidir.

Bu dövr tətbiqlərinin nümayəndələrindən biri olan Abdi İpəkçi Arena da arxitektura baxımından çox diqqət çəkici xüsusiyyətlərə sahibdir. Layihə Türkiyədə əvvəlcədən hazırlanmış tətbiqlərin fabrika binası xaricində ilk dəfə həyata keçirildiyi üçün də olduqca mühüm rola malikdir. Ragıp Buluç, Ziya Tanalı və Ərcan Yenər tərəfindən dizayn edilən bina 1978–1989-cu illər arasında inşa edilmişdir.

1980–90-cı illər

 

1988-ci ildə Turqut Özal tərəfindən həyata keçirilən Galleria ticarət mərkəzinin açılışı, Türkiyədə ticarət mərkəzlərinin yeni üslubda inşasına zəmin yaratmışdır.

1980-ci illərdən sonra Türkiyədə sənaye və inşaat sektorunun inkişaf tempi memarlığa da təsir göstərmişdir. Xüsusilə əvvəlcədən hazırlanmış konstruksiyaların inşasını asanlaşdırmaq üçün hazır beton tunel qəlib sisteminin genişləndirilməsi Türk memarlığında böyük bir inqilab olmuşdur. Həm standart tikinti elementlərinin, həm də polad, alüminium, plastik və şüşə sənayesinin inkişafı bir pərdə divar sistemi tətbiq etmək imkanı verdi. Bütün bu inkişaflar Türkiyədə ağıllı bina və göydələnlərin inşasının önünü açdı.

Hal-hazırda dünya miqyasında yayılmış bir çox müasir memarlıq üslubları, Türkiyədə öz tətbiq sahələrini olduqca gec tapmışdır. Bina tətbiqi və dizaynındakı inkişaflar 1980-ci illərə qədər yavaş olsa da, 1980-ci illərdə başlayan və bu günə qədər davam edən müddətdə artan tənqidi nəşrlərin və müzakirə vasitələrinin sayı, memarlıq kimliyi məsələlərinin yığılmasına gətirib çıxardı. 1988-ci ildən bəri hər iki ildə bir keçirilən Milli Memarlıq Sərgisi və Mükafatları buna bir nümunə ola bilər.

1986-cı ildə başlayan və 1989-cu ildə tamamlanan Türkiyə Böyük Millət Məclisi Məscid Kompleksi, olduqca müasir bir üslubda tikilmişdir. 1957-ci ildə dizayn edilmiş və 1987-ci ildə tamamlanmış Qocatəpə məscidi tərəfindən yaradılan müasir-ənənəvi məscid, dünyəvi-dini, bu məscid üçün də modern-postmodern müzakirələr aparılmışdır. Şəffaf qiblə divarı, minarə və günbəz dizaynı ilə bu layihə bir çox müsbət və mənfi rəylərə məruz qalmışdır. Qocatəpə məscidi və TBMM Məscid Kompleksi də bir-biri ilə davamlı müzakirə edilən iki fərqli baxışın tətbiqi olaraq qəbul edilir. Bəhruz Çinici və Can Çinici, 1995-ci ildə TBMM Məscid Kompleksi dizaynına görə Ağa Xan Memarlıq Mükafatına layiq görülmüşlər. Bununla yanaşı, ümumilikdə Türkiyədəki inkişafların ön planda olduğu şəhərdəki məscidlərin memarlığı olduqca diqqət çəkicidir. İstisnalar olmasına baxmayaraq, 1990-cı illərdə məscidlər əsasən stereotip formalarda və fasadlarda tikilməyə davam etmişdir.

Türkiyənin ilk müasir ticarət mərkəzi, Galleria Ataköy türk memarlığı tarixində əhəmiyyətli tikililərdəndir. Həyati Tabanlıoğlu tərəfindən dizayn edilən Galleria, 1987–1988-ci illər arasında inşa edilmişdir. Əvvəlcə böyük şəhərlərdə, daha sonra bütün ölkədə ticarət mərkəzlərinin inşasına zəmin yaradan tikili olmuşdur.

Merih Qaraaslan bu dövrün görkəmli memarlarından biridir. 1990-cı ildə 2-ci Milli Memarlıq Sərgisində Ankaradakı Terras evlər mənzilləri layihəsinə görə və 1996-cı ildə 5-ci Milli Memarlıq Sərgisində isə Kappadokiyadaki Peri Tower oteli dizaynına görə mükafata layiq görülmüşdür. Dövrün digər diqqətəlayiq tətbiqi İstanbulun Təşvikiyyə səmtində Sevinç Hadi və Şandor Hadi tərəfindən dizayn edilmiş və 1992-ci ildə tamamlanmış Milli Sığorta Kompleksinin binası olmuşdur.

Yeni memarlıq üslubları və tətbiqləri

1990-cı illərdən bu günə qədər olan müddət ərzində müxtəlif memarların həm qloballaşma, həm də internetin yayılması səbəbiylə fərqli üslublarda təcrübə etməyə başladığı bir dövr olmuşdur. İlk mərhələdə əsasən turizm binalarında başlayan bu tendensiya sonradan digər tipli binalara da yayıldı. Bundan əlavə, 1960-cı illərdən başlayaraq özəl sektorun memarlıqda artan üstünlüyü bu dövrdə daha da artmışdır.

Bu dövr tətbiqləri şəhər kimliyinə birbaşa töhfə verməsə də, 1950-ci illərdə başlayan və 1980-ci illərin sonuna qədər tipik və memarlıq tipologiyasından fərqləndirmə tətbiqləri bu dövrdə artmağa başladı. Bu yeni axtarışlar, müəyyən bir ərazidə dar və kompakt konstruksiyalar olduğundan, əsasən özlərini fasadlarda göstərdilər. Bu dövrdə geniş yayılmağa başlayan kütləvi mənzil tətbiqetmələrində, diqqət çəkən modernizm memarlıq tətbiqləri elə də çox olmamışdır. Tikilən kollektiv evlərin əksəriyyəti fasad və plan sxemləri ilə inşa edilmişdir.

Bu dövrdə geniş yayılmağa başlayan digər bir memarlıq üslubu, müasir fasad sistemlərinin istifadəsi idi. 1980-ci illərdə başlayan, lakin 1990-cı illərdə daha da inkişaf edən inşaat sektorunda yeni fasad materiallarının mövcudluğu fərqli fasad sistemlərinə imkan verdi. Bununla birlikdə, bu tətbiqlər aşağı texnoloji profilinə sahib olduqları, yaradıcı və orijinal olmadığı üçün də tənqid edildi.

Şəhər xaricində kültəvi binalar və ifrat sayda mənzillər

Dünya ölkələrindən fərqli olaraq Türkiyədə sənayeləşmiş ölkə şəhərlərində yaşayanlar, xüsusən də varlı təbəqə, immiqrantların kəskin şəkildə artmasına reaksiya olaraq şəhər xaricinə köçmədi. Bunun səbəblərindən biri də şəhərin ətraf ərazilərinin gecəqondu ilə örtülməsi idi. İkinci səbəb, bu ərazilərin 1982-ci ildə bölgələrə ayrılan rayonlaşdırma əfvinə qədər şəhər ərazisi statusunda olmaması idi. 1982-ci ildən sonra peyk-şəhərlərinin yayılması sürətləndi. Bununla birlikdə, bu kontekstdə əsas dönüş nöqtəsi, 2981 saylı Zonallıq və Gecəqondu Qanunvericiliyinə zidd olaraq binalara tətbiq edilməli olan bəzi prosedurlar haqqında qanun və 1984-cü ildə çıxarılan 6785 saylı Yenidənqurma Qanununun bir maddəsinin dəyişdirilməsi və imar qanunu yenidən xarakterizə edildi.

Bu mövzuda bir başqa inkişaf da 1981-ci ildə qəbul edilmiş 2487 saylı Kütləvi Mənzil Qanunudur. Digər diqqətəlayiq bir inkişaf 1984-cü ildə TOKİ olaraq da bilinən Mənzil İnkişaf İdarəsinin yaradılması olmuşdur.

Əsasən özəl sektor tərəfindən maliyyələşdirilən nostaljik məhəllələr və şəhərətrafı yaşayış məntəqələri 1990-cı illərdən bəri xüsusilə yuxarı gəlir qrupları üçün məşhurlaşmağa başlamışdır. Kemer Country, İstanbulda ilk qapalı mənzillərdən biri olmuşdur. Bundan əlavə, 1990-cı illərdə başlayan və 2000-ci illərdə sürətlənən bir başqa tikinti forması da parklar, abadlıq işləri, teraslar və hovuzlarla satılan yüksək mərtəbəli binalar olmuşdur.

1960-cı illərdə daxili turizmin inkişafı ilə, əsasən Egey və Aralıq dənizi sahillərindəki mənzil bolluğu, bölgə dəyişiklikləri və amnistiya səbəbiylə 1980 və 1990-cı illərdə sürətlənməyə başladı. Bu dövrdə yerli və ya müasir memarlıq ilə əlaqəli əhəmiyyətli layihələr həyata keçirilməmişdir. Lakin, Ərsən Gürsəl və Məhməd Çubuq kimi bəzi memarlar uğurlu turizm layihələri həyata keçirmişdir.

 

Xüsusilə 2000-ci illərdən başlayaraq İstanbulda sürətlənməyə başlayan inşaat işləri nəticəsində göydələnlər şəhər mənzərəsinin vacib bir hissəsinə çevrildi. İstanbulun Avropa hissəsində Qayrettəpə və Maslak arasındakı Böyükdərə prospekti, Şişlinin Bomonti səmtində son illərdə göydələnlərin sayı sürətlə artmağa başlamışdır. Şəhərin Asiya hissəsində isə Ataşəhər və Kozyatağı kimi bölgələrdə geniş yayılmış göydələnlərin sayının, İstanbul Maliyyə Mərkəzinin tamamlanması ilə daha da artması gözlənilir.

2000-ci illərdən bu günə

 

 

Tabanlıoğlu Memarlıq, Arup və Jerde Partnership tərəfindən dizayn olunmuş Kanyon Ticarət Mərkəzi (2001—2006)

2000-ci illərdən başlayaraq İnternetin yayılması ilə birlikdə məlumat axınının və kapitalın sürətlənməsindəki qlobal artım başda İstanbul olmaqla bütün türk memarlığına geniş təsir göstərmişdir. Bu dəyişikliklər kapitalın cəmləşdiyi İstanbulun fiziki və sosial quruluşuna olduqca təsir etmişdir. Bu müddətdə təsirlər hələ də davam edir və bir çox inkişaflar nəzərə çarpır. Qloballaşmanın gətirdiyi fenomenlərdən biri, dünyada, xüsusən də Avropa, Yaxın Şərq və Asiyada baş verən hadisələrə paralel olan xarici memarlar üçün fərqli məqsədlər üçün müxtəlif növ binaların dizaynıdır. Türkiyə Respublikasının ilk illərindən fərqli olaraq, bu dövrdə xarici memarlar, ehtiyac duyulduqları üçün deyil, üstünlük verildikləri üçün seçildilər. 2005-ci ildə İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi Kartal və Böyükçəkməcədə təşkil olunan dizayn yarışlarında Zaha Hadid və Ken Yeanq qələbə çalmış və ölkənin memarlığına xüsusi qatqılar göstərmişdir.

2000-ci illərdən bəri həm yerli, həm də qlobal kapitalın tələblərinə cavab verəcək yeni sahələrə ehtiyac artmışdır. Bunun ən konkret göstəricilərindən biri, İstanbul şəhərinin Şişli səmtində yerləşən Böyükdərə prospektinin son illərdə göstərdiyi dəyişiklikdir. Doğan Təkəli və Sami Sisa tərəfindən hazırlanan İşbank Tower 1, Haluk Tümay və Ayxan Böke tərəfindən hazırlanan Sabancı Center, Swanke Hayden Connell Architects tərəfindən hazırlanan Tekfen Tower, Doğan Təkəli və Sami Sisa tərəfindən dizayn edilən Metrositi, Jerde Partnership və Tabanlıoğlu Memarlıq tərəfindən dizayn edilən Kanyon ticarət mərkəzi, Tabanlıoğlu Memarlıq tərəfindən hazırlanan bir digər qüllə Levent Loft 1, Emre Arolat Memarlıq tərəfindən hazırlanmış Zorlu Center, Türkiyədə memarlıq üslubuna yeni bir səviyyə gətirdi. Türkiyənin ən hündür binası 2011-ci ilin mart ayında tamamlanmış və 261 metr hündürlüyə malik olmuşdur. Əlavə olaraq, Ataşəhər ilçəsində inşa edilməsi planlaşdırılan İstanbul Maliyyə Mərkəzi layihəsi tamamlandıqdan sonra, buradaki göydələnlərin qat-qat artacağı proqnozlaşdırılır.

Müasir türk memarlığında müasir məscid tikililəri 2000-ci illərdən sonra artmağa başladı. Bu dövrə xas olan nümunələr arasında İstanbulda yerləşən və dizaynı Adnan Kazmaoğlu tərəfindən hazırlanan Yeşilvadi məscidi, Ankarada yerləşən və dizaynı Ərkut Şahinbaş tərəfindən hazırlanan Doğramacızadə Əli Sami Paşa məscidi, Nevşəhərdə yerləşən və Hakkı Atamulu tərəfindən dizayn edilmiş Dərinquyu Park məscidi yer alır. 2000-ci illərin sonrakı dövründə Türkiyəyə töhfə olan ictimai binaların memarlığı həm müsbət, həm də mənfi tənqidlərlə qarşılaşmışdır. Bu dövrün aparıcı mənfi tənqidlərindən biri də bəzi yeni layihələrin Osmanlı və ya Səlcuqlu memarlığından təsirlənmiş, lakin postmodern asanlıqla modernizm memarlıq materialları ilə qarışdıran, müəyyən bir memarlıq üslubu yaratmayan tikililər olduğu düşüncəsidir. Ən müsbət tənqidlərdən biri də son illərdə ictimai layihələrin dizaynında üstünlük təşkil edən klassik düzbucaqlı prizma və düz fasad formasiyasının istifadəsinin dayandırılması olmuşdur.

Son illərdə, düzbucaqlı və klassik prizma formaları xaricində daha hərəkətli fasad və formalar geniş yayılmışdır. Bundan əlavə, son illərdə tək funksiyalı layihələr əvəzinə qarışıq funksiyalı strukturların tikintisi artmışdır. Bu dövrdə bir çox türk memar yalnız Türkiyədə deyil, Türkiyədən kənarda da bir çox dizaynlar tərtib etmişdir. Bu ölkələr arasında Liviya, Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Balkan ölkələri geniş yer tutur.

2000-ci illərdən başlayaraq Türkiyədə memarlıq təhsili verən universitet sayında sürətli artım yaşandı. 1990-cı ildə 11 təhsil müəssisəsində memarlıq təhsili verildiyi halda, 2009-cu ilə qədər memarlıq fakültələrinin sayı 41-ə yüksəldi. Bu dövrdə bərpa işləri daha sistematik hala gəldi. 2004-cü ildəki qanunvericiliklə hər cür bərpa işinin dizayn edilməsi şərt qoyuldu. Əvvəlki illərlə müqayisədə tətbiqetmə və mənimsəmədə yüksək artım nisbəti müsbət bir inkişaf kimi qiymətləndirilsə də, bu prosesdə memarların müəllif hüquqlarının ötürülməsi və onların nəzarət səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması da tənqid olundu.

•  

  Connell Architects tərəfindən dizayn edilən İşbank Tower 1 (1995—2000)

•  

  Yağcıoğlu Memarlıq tərəfindən dizayn edilən Folkart Towers (2011—2014)

•  

  Reisler Group tərəfindən dizayn edilən Wyndham Grand İstanbul (2007—2010)

•  

  Tabanlıoğlu Memarlıq tərəfindən dizayn edilən Istanbul Sapphire (2006—2011)

•  

  Minori Yasamaki tərəfindən dizayn edilən Cəvahir TM (2003—2005)

•  

  Tabanlıoğlu Memarlıq tərəfindən dizayn edilən Zorlu Center (2007—2013)

•  

  Semra Teber tərəfindən dizayn edilən Portağal Çiçəyi (2009—2014)

•  

  Doğan Təkəli və Sami Sisa tərəfindən dizayn edilən Metrositi (1996—2003)

Respublika dövrü memarlığının qorunması

 

İlk olaraq sökülmə təhlükəsi ilə üz-üzə qalan, daha sonradan məhkəmə tərəfindən aparılan təmirlərin dayandırıldığı Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi.

1920-ci illərdən bəri tikilən binaların əksəriyyəti rəsmi təşkilatlar tərəfindən təyin olunmadığına, qiymətləndirilmədiyinə, mədəni varlıq elan edilmədiyinə və mühafizə altına alınmadığına görə dağılma təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdır. İlk respublika dövründəki bəzi memarlıq əsərləri qoruma statusunda olmasına baxmayaraq, bəzi mütəxəssislər tarixi əsaslı memarlığı qorumaq üçün bu meylin olmadığını və fərqli bir yanaşma tətbiq edilməli olduğunu iddia etdilər. Bu yanaşma dəyişikliyində ilk və ən vacib addım mədəni irs olan dövri memarlıq məhsullarının daha əhatəli sənədləşdirilməsidir. Bundan əlavə, mədəni irs keyfiyyətinin verilməsi meyarlarının müəyyənləşdirilməsi, bunun üçün metodların hazırlanması və hüquqi status kimi məsələlərdə kifayət qədər hüquqi tənzimləmə mövcud olmaması, mövcud formada hüquqi boşluqlar mövcud olması ən böyük problemlərdən olmuşdur. Üçüncü element, mədəni irs potensialına sahib binaların keyfiyyəti ilə bağlı bir fikir birliyinin olması və məhkəmə prosesi davam etdiyi müddətdə itkin düşməsinə qarşı təsirli tədbirlərin olmamasıdır. Söküləcək və ya məhv ediləcək bəzi tikililər bunlardır:

• Ənvər Tokay tərəfindən dizayn edilən Türkiyənin ilk göydələni Qəhrəmanlar İş Mərkəzi binasının Ankara Böyükşəhər Bələdiyyəsi tərəfindən sökülməsi tələb olunur.
• Müasir memarlığın diqqət çəkən strukturlarından biri olan və İstanbulun Taksim səmtində yerləşən Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi tərəfindən sökülməsi tələb olunur.
• Türkiyədəki rasionalizmin ən vacib nümunələrindən biri olan Sakarya Hökumət evi, 1999 Gölcük zəlzələsindən sonra şəhər meydanında yararsız hala gəldiyi üçün sökülmüş və yerində yeraltı avtomobil dayanacağı inşa edilmişdir.
• Doğan Təkəli, Sami Sisa və Mətin Hepgülər tərəfindən hazırlanan İstanbul Tekstil İstehsalçıları Bazarı, 22 sentyabr 2005-ci ildə təsdiqlənmiş əsas inkişaf planına uyğun olaraq İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi və Əminönü Bələdiyyəsi tərəfindən sökülməsi tələb edilmişdir. Lakin 2010-cu ildə Dövlət Şurası 6-cı Departamentinin rədd qərarı Dövlət İdarəetmə Şurası Bölmələri tərəfindən təsdiqləndikdə, bu söküntü qərarı həyata keçirilmədi.

Həmçinin bax

• Türkiyə göydələnlərinin siyahısı
• Osmanlı memarlığı
• Bizans memarlığı

Mənbə

İstinadlar

1. "Mülkiye Dergi – İnternet Sitemize Hoşgeldiz" (türk). 9 iyul 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
2. "Lozan Antlaşması tam metni". ttk.org.tr (türk). 2 may 2013. 2 may 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
3. Balamir, Aydan (16 noyabr 2010). "Mimarlık ve Kimlik Temrinleri- I: Türkiye'de Modern Yapı Kültürünün Bir Profili". mimarlarodasi.org.tr (türk). Orta Şərq Texniki Universiteti: Mimarlık Dergisi. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
4. Keyder, Çağlar (1993). Türkiye'de devlet ve sınıflar (türk). Cağaloğlu, İstanbul: İletişim Yayınları. səh. 300. ISBN 978-975-470-003-9. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
5. Bozdoğan, Sibel (2003). "Modernizm ve Ulusun İnşası". Arkitera (türk). 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
6. Sayar, Yasemin. "Türkiye'de Mimari Proje Yarışmaları 1930-2000: Bir Değerlendirme". mimarlikdergisi.com (türk). Doqquz Sentyabr Universiteti. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
7. Hasol, Doğan (9 dekabr 2010). "Cumhuriyet Dönemi Mimarlığından bir Panorama". doganhasol.net (türk). İstanbul Texniki Universiteti. 19 noyabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
8. Görgülü, Türin; Koca, Senem Kaymaz (6 mart 2011). "Küresel Akışlar, İstanbul ve İstanbul'da Küresel Mimarlık" (PDF). megaronjournal.com (türk). 14, 15, 16. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.^{[ölü keçid]}
9. Aslanoğlu, İnci (22 iyun 2019). "Cumhuriyet'in ilk yıllarında mimari". altayli.net (türk). 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
10. Civelek, Yusuf (13 mart 2009). "Mimarlık, Tarihyazımı ve Rasyonalite: XX. Yüzyılın İlk Yarısındaki Modern Türk Mimarisinde Biçime Dayalı Sembolik Söylem Meselesi". dergipark.org.tr. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
11. Batur, Afife (4 oktyabr 2004). "Cumhuriyet döneminde Türkiye mimarlığı. Hassa Mimarlar Ocağı'ndan Mimarlar Odası'na..." (PDF). mimarlarodasi.org.tr (türk). səh. 8. 7 sentyabr 2020 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
12. "Arkitekt Sitesi ile Mimarlık Tarihinin 46 Yılı Gözler Önüne Seriliyor". arkitera.com.tr (türk). 20 dekabr 2010. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
13. "Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Tarihçesi". msgsu.edu.tr. Memar Sinan Gözəl Sənətlər Universiteti. 28 oktyabr 2014. 17 dekabr 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
14. Bayhan, Bahar (29 aprel 2013). "Türkiye'nin İlk Kadın Mimarının Biyografisi Yayınlandı". Arkitera (türk). 4 may 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
15. Yaldız, Esra; Parlak, Özge (1 noyabr 2018). "Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Kamu Yapıları". researchgate.net (türk). 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
16. "Kimlik Arayışı: I. Ulusal Mimarlık Akımı". mimarlikmuzesi.org (türk). 17 noyabr 2010. 3 iyul 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
17. "Cumhuriyet döneminin en güzel 10 binası". hurriyet.com.tr (türk). 24 noyabr 2008. 22 dekabr 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
18. "Ziraat Bankası Merkezi İdare Binası". mimarlarodasiankara.org (türk). 10 noyabr 2010. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
19. "Türkiye tarihi iskeleleri". www.hurriyet.com.tr (türk). 3 avqust 1999. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
20. "Cumhuriyet Binaları ve Mimari Tarihleri" (PDF). e-imo.imo.org.tr (türk). TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası, Türkiye Mühendislik Haberleri. 13 mart 2012. 22 noyabr 2010 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
21. "Florya Atatürk Köşkü". millisaraylar.gov.tr (türk). 2 dekabr 2010. 9 yanvar 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
22. "Bir Başkentin Oluşumu: Avusturyalı, Alman ve İsviçreli Mimarların İzleri - Sağlık Kompleksleri - Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü - Goethe-Institut". www.goethe.de (türk). 30 noyabr 2010. 22 dekabr 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
23. . Arkitera (türk). 30 noyabr 2009. 2010-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
24. "Bir Başkentin Oluşumu: Avusturyalı, Alman ve İsviçreli Mimarların İzleri - Mimarlar - Goethe-Institut". www.goethe.de. 18 noyabr 2010. 27 sentyabr 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
25. Magger, Arts (16 aprel 2018). . theMagger (türk). 2020-09-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
26. Ayd;n, Buğra (9 aprel 2018). . Yeni Şafak (türk). 2020-09-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
27. "Genç Cumhuriyetin Yabancı Mimarları". mimarlikmuzesi.org (türk). 18 noyabr 2010. 29 iyun 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
28. "Değerli hocamız Sn. Prof. Dr. Yüksel Öztan'ı kaybettik". mimdap.org (türk). 24 noyabr 2010. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020. (#archive_url)
29. "Çağa Uygun Anlayış". mimarlikmuzesi.org (türk). 18 noyabr 2010. 23 dekabr 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
30. Taut, Bruno; Kolatan, Adnan (1938). (türk). Güzel Sanatlar Akademisi: Güzel Sanatlar Akad. səh. 353. 2020-09-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
31. "Tarihten Geleceğe Bilim Köprüsü - 1453". İstanbul Universiteti (türk). 19 noyabr 2010. 29 oktyabr 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
32. Aras, Gökçe (26 noyabr 2010). "Türkiye'de Ulusalcılık ve Mimarlık Sempozyumundan Notlar". arkitera.com (türk). 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
33. Kortan, Enis (26 noyabr 2010). ""Soruşturma 2003: Mimarlık Geçmişini Değerlendiriyor" Üzerine Bir Deneme". mimarlarodasi.org.tr (türk). Orta Şərq Texniki Universiteti. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
34. "Sergi Sarayı (Opera Binası)". mimarlikmuzesi.org (türk). 26 noyabr 2010. 5 iyun 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
35. "Tarihi opera binası 60. yaşını kutluyor". arkitera.com. 31 mart 2008. 8 dekabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
36. "Sedad Hakkı Eldem". arkitera.com (türk). 16 iyun 2011. 16 iyun 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
37. "İstanbul Adalet Sarayı, Sultanahmet Adliyesi". istanbul.adalet.gov.tr. 20 noyabr 2010. 27 dekabr 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
38. "Anıtlaştırma Söyleminin Dönüşümü: Gelibolu Savaşı'nı (Karşı)-Anıtlaştırmak, Ahenk Yılmaz". mimarlarodasi.org.tr (türk). Mimarlık Dergisi. 25 avqust 2011. 7 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
39. "EXPO 39 New York, Türkiye Pavyonu". arkitera.com (türk). 13 noyabr 2010. 19 noyabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
40. "Vasfi Egeli". mimarlikmuzesi.org. Mimarlık Müzesi. 19 noyabr 2010. 22 dekabr 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
41. . tarihvakfi.org (türk). İstanbul Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı. 1994. səh. 185. 2009-08-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
42. "Turgut Cansever, Haziran 2007". arkitera.com (türk). 19 noyabr 2010. 20 fevral 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
43. "Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı, 1950'ler ve Modernizm". mimarlikmuzesi.org (türk). 20 noyabr 2010. 24 mart 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
44. Cengizkan, Müge (8 mart 2011). "Mimarlar Odası ve Türkiye Mimarlık Ortamına Katkıları". kutuphaneci.org.tr. 16 may 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
45. "Türk Yüksek Mimarlar Birliği'inden - Mimarlar Derneği 1927'ye". md1927.org.tr (türk). 8 dekabr 2010. 5 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
46. . mimarlarodasi.org.tr/ (türk). 8 dekabr 2010. 2020-09-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
47. Bozdoğan, Sibel; Eldem, Sedad Hakkı (1987). (ingilis). Concept Media. səh. 175. ISBN 978-9971-84-605-3. 2014-09-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
48. "Belediye Sarayı'nın Mimarı Nevzat Erol vefat etti". arkitera.com (türk). 15 dekabr 2003. 22 dekabr 2004 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
49. "İstanbul Belediye Sarayı'nın Mimarı Nevzat Erol'u Kaybettik!". yapi.com.tr (türk). 20 noyabr 2010. 30 may 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
50. "Kızılay Emek İşhanı" (PDF). imokonya.org.tr (türk). 19 noyabr 2010. səh. 44. 13 mart 2020 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
51. "Yapı Dergisi – Türkiye'nin en köklü mimarlık, tasarım, kültür ve sanat dergisi…". yapidergisi.com (türk). 19 noyabr 2010. 5 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
52. "Büyükada Anadolu Kulübü". arkitera.com (türk). 25 may 2011. 25 may 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
53. ""Mimari Rasyonalizm"in ilk eserlerinden "Sakarya Hükümet Konağı" 51 yaşında". sakaryayenihaber.com (türk). Sakarya. 19 noyabr 2010. 22 dekabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
54. "Sakarya'dan Kamusal Alan Girişimleri". mimdap.org (türk). 19 noyabr 2010. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
55. "İstanbul Adalet Sarayı Yarışması". arkitera.com (türk). 19 noyabr 2010. 1 dekabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
56. "Büyükşehir bir adliye, bir cezaevi sahibi oldu". arkitera.com (türk). 15 may 2007. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
57. Bancı, Selda (20 noyabr 2010). "1958 Brüksel Expo'sundaki Türk Pavyonu: Türkiye'de 1950'li Yıllardaki Mimari Çağdaşlaşma Üzerine Bir Çalışma" (PDF). metu.edu.tr (türk). Orta Şərq Texniki Universiteti. 21 dekabr 2012 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
58. Özcan, Ümit (28 noyabr 2010). "İmar Mevzuatının ve Kentsel Toprak Mülkiyetinin İrdelenmesi" (PDF). dapaturk.com (türk). TODAİE Yerel Yönetimler Araştırma ve Eğitim Merkezi. səh. 16. 24 dekabr 2012 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
59. Elmalı Şen, Derya; Midilli, Reyhan; Sağsöz, Ayşe; Al, Seda (9 noyabr 2014). "1960-80 Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı" (PDF). arastirmax.com (türk). Ankara: Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. səh. 11, 12. 8 sentyabr 2020 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
60. "Yapı-Endüstri Merkezi 45 Yılı Geride Bıraktı". www.yapi.com.tr (türk). 8 mart 2013. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
61. Huls, Mary Ellen (1987). Rationalist Architecture: A Bibliography of Recent Literature (ingilis). Vance Bibliographies. səh. 12. ISBN 978-1-55590-462-3. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
62. "Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı, 1960'lar". mimarlikmuzesi.org (türk). 21 noyabr 2010. 24 mart 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
63. "Taksim Turistik Otel Mimari Proje Yarışması". arkitera.com. 21 noyabr 2010. 4 dekabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
64. "Ceylan Intercontinental Oteli, AHE Mimarlık, Taksim, İstanbul". arkitera.com (türk). 21 noyabr 2010. 22 mart 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
65. "Proje Yarışmalarında Kazanılan Birincilik Ödülleri". tekelisisa.com. 21 noyabr 2010. 15 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
66. "İstanbul Manifaturacılar Çarşısı Mimari Yarışma Projesi". arkitera.com (türk). 21 noyabr 2010. 6 dekabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
67. "İadei İtibar". İstanbul Manifaturacılar Çarşısı (türk). 21 noyabr 2010. 9 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
68. "Büyük Ankara Oteli'nin Geleceği Ne Olacak?". arkitera.com (türk). 31 avqust 2006. 8 dekabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
69. "Büyük Ankara Oteli yeniden açılıyor". CNN Türk (türk). 24 mart 2009. 4 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
70. "Grand Ankara Rixos oteli açıldı". arkitera.com (türk). 11 may 2009. 14 may 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
71. "Behruz Çinici: "ODTÜ'nün Planını 50 Yıldır Onaylatamadılar"". www.yapi.com.tr (türk). 29 iyul 2010. 30 may 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
72. "Behruz Çinici | Mimarlık Projeleri". arkitera.com (türk). 21 noyabr 2010. 5 mart 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
73. "Sosyal Sigortalar Kompleksi". arkitera.com (türk). 21 noyabr 2010. 1 dekabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
74. "Cumhuriyet döneminin en güzel 10 binası". mimdap.org (türk). 13 noyabr 2008. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
75. "Turgut Cansever, Projeleri, Türk Tarih Kurumu". arkitera.com (türk). 22 noyabr 2010. 26 iyun 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
76. "Türk Tarih Kurumu, Turgut Cansever, Ertur Yener, Ankara". arkitera.com (türk). 22 noyabr 2010. 16 mart 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
77. "Haluk Baysal ve Melih Birsel". mimarlarodasi.org (türk). 22 noyabr 2010. 19 sentyabr 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
78. "Hukukçular Sitesi". arkitera.com (türk). 22 noyabr 2010. 9 yanvar 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
79. "Tandoğan Öğrenci Yurdu". arkitera.com (türk). 22 noyabr 2010. 12 mart 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
80. Kutgün, Kemal (27 noyabr 2010). "Türkiye'de 20. Yüzyıl Cami Mimarisi". mimarlarodasi.org.tr (türk). İstanbul Texniki Universiteti. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
81. Hasol, Doğan (27 noyabr 2010). "Kocatepe Camisi ve İlyas Bey Camisi". doganhasol.net (türk). 8 dekabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
82. ""Kocatepe Camisi'ni Yaptım ama Bu Hiçbirinin Kopyası Değil"". arkitera.com (türk). 1 may 2009. 23 sentyabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
83. Abdi, Güzer (27 noyabr 2010). "Modernizmin Gelenekle Uzlaşma Çabası Olarak Cami Mimarlığı". mimarlarodasi.org.tr (türk). 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
84. "Gürel Evi". arkitera.com (türk). 19 sentyabr 2009. 22 noyabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
85. "Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı, 1970'lerden Günümüze". mimarlikmuzesi.org (türk). 24 noyabr 2010. 23 dekabr 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
86. Balamir, Aydın (29 noyabr 2010). "Zorunlu Özgün Üretimden Pasif Montaja ve 'Cilâlı Kaporta Mimarisi". arkitera.com (türk). 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
87. "İstanbul, Türkiye'nin gecekondu cenneti". www.hurriyet.com.tr (türk). 29 sentyabr 1999. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020. (#archive_url)
88. Balamir, Aydın (16 noyabr 2010). "Mimarlık ve Kimlik Temrinleri- II: Türkiye'de Modern Yapı Kültürünün Bir Profili". www.mimarlarodasi.org.tr. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
89. "Türk Dil Kurumu". arkitera.com (türk). 17 mart 2011. 17 mart 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
90. "Ulusal Mimarlık Ödülleri (1988)". arkitera.com (türk). 24 noyabr 2010. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
91. "Atatürk Kitaplığı". arkitera.com (türk). 24 noyabr 2010. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
92. Kurtuldu, Meryem (24 avqust 2015). "Galleria AVM yıkılacak mı". emlakkulisi.com (türk). 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
93. Ergüvenç, Yılmaz (23 yanvar 2011). "Son Yüzyılın Türk Mimarlık Sanatına Genel Bir Bakış, (IX)". kenthaber.com (türk). 18 may 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
94. "TBMM Camii Kompleksi". arkitera.com (türk). 27 noyabr 2010. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
95. "TBMM Cami (Meydan-İbadet-Kitaplık) - Behruz Çinici". mimarizm.com (türk). 27 noyabr 2010. 15 sentyabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
96. "Özgeçmiş, Merih Karaaslan". arkitera.com (türk). 29 noyabr 2010. 29 noyabr 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
97. "Proje Dalı Başarı Ödülü, 1992, Milli Reasürans Genel Müdürlük Binası ve Yan Tesisleri". mo.org.tr (türk). Mimarlar Odası. 3 mart 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
98. Karadağ, Derya (28 noyabr 2010). "Kentsel Dönüşüm ve İlgili Yasalar". arkitera.com (türk). 28 aprel 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
99. "T.C. Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı - TOKİ". TOKİ (türk). 28 noyabr 2010. 4 yanvar 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
100. "İstanbul hızla yükseliyor". Radikal (türk). 26 avqust 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
101. "İstanbul'un silueti değişti". milliyet.com.tr (türk). 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
102. "İşte İstanbul'un en yüksek 20 binası". www.sozcu.com.tr (türk). 25 avqust 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
103. "En Yüksek Bina Sapphire i Başbakan Açacak!". v3.arkitera.com (türk). 21 avqust 2011. 5 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
104. "Suna Kıraç Kültür Merkezi Frank Gehry imzasını taşıyacak". arkitera.com (türk). 6 mart 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
105. "İstanbul'un Yeni Yüzünü Zaha Hadid ve Ken Yeang Şekillendirecek". arkitera.com (türk). 6 mart 2011. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020. (#archive_url)
106. "Türkiye İş Bankası A.Ş. İstanbul Genel Müdürlük Binası". arkitera.com (türk). 9 mart 2011. 4 aprel 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
107. "İstanbul'da gökdelen savaşları". arkitera.com (türk). 9 mart 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
108. "İstanbul'un Yeni Gökdelenleri Nerelere Kuruluyor?". arkitera.com (türk). 9 mart 2011. 23 aprel 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
109. "2 kilometrelik hattın üstünde 1.3 milyar $'lık servet yatıyor". arkitera.com (türk). 22 noyabr 2008. 9 mart 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
110. "Türkiye'nin ilk finans merkezi için start verildi". arkitera.com.tr (türk). 17 dekabr 2011. 15 oktyabr 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
111. "Sinan'ın torunlarından sürrealist camiler". Radikal (türk). 3 mart 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
112. "Yeşilvadi Camisi". arkiv.com (türk). 2 noyabr 2011. 11 mart 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
113. "Dünya kentlerindeki Türk mimarlar". Radikal (türk). 6 mart 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
114. "Mimarlık Okullarında 19 Yılda %372'lik Artış! |..." www.mimarizm.com (türk). 26 fevral 2011. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
115. ""60 yıllık mücadele sonucu edindiğimiz haklar..." mimarizm.com (türk). 18 dekabr 2010. 26 fevral 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
116. Hasol, Doğan (10 noyabr 2010). "Cumhuriyet Dönemi Mimarlik Değerleri Tescil Edilmeli". mimaristil.com (türk). 23 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
117. Tapan, Mete (25 yanvar 2015). "Koruma Sorunlarımız". mimarlikdergisi.com (türk). 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
118. Emel, Kayın (30 noyabr 2010). "Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Mirasının Belgelenmesi, Korunması ve Değerlendirilmesi Projesi için Çağrı". mimarlarodasi.org.tr (türk). səh. 334. 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
119. Hasol, Doğan (2 dekabr 2010). "Yıkılan Mimari Yapıtlar, Saldırılan Heykeller!". doganhasol.net (türk). 8 sentyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
120. "Basın Açıklaması, Atatürk Kültür Merkezi". mimarlarodasi.org.tr (türk). TMMOB Mimarlar Odası Haber Bülteni 135. 22 iyul 2010. 4 iyul 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.
121. "İstanbul'un ilk alışveriş merkezi İMÇ yıkılmayacak". milliyet.com.tr (türk). 21 noyabr 2010. 24 aprel 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2020.

Biblioqrafiya

• Murat Belge, Mete Tunçay, Bülent Özükan (1983). Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. İletişim Yayınları.
• İnci Aslanoğlu. Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları. ISBN 9754291691.
• Metin Sözen (1996). Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi. Türkiye İş Bankası Yayınları. ISBN 9754580782.
• Sibel Bozdoğan (2008). Modernizm ve Ulusun İnşası Erken Cumhuriyet Türkiyesi'nde Mimari Kültür. Metis Yayınları. ISBN 9789753423755.
• Uğur Tanyeli (2007). Mimarlığın Aktörleri Türkiye 1900 - 2000. Garanti Galeri. ISBN 9789944551847.
• Çetin Ünalın (2002). Cumhuriyet Mimarlığının Kuruluşu ve Kurumlaşması Sürecinde Türk Mimarlar Cemiyeti'nden Mimarlar Derneği 1927'ye. Mimarlar Derneği 1927. ISBN 9759604167.
• Afife Batur (1999). Bir Usta Bir Dünya, Mimar Vedat Tek: Master and his World, The Architect Vedat tek. Yapı Kredi Yayınları. ISBN 9750801717.
• Enis Kortan (1997). 1950'ler kuşağı mimarlık antolojisi. Yem Yayınevi. ISBN 9789757438434.
• Gürhan Tümer (1998). Cumhuriyet Döneminde Yabancı Mimarlar Sorunu: 1920'lerden 1950'lere. Mimarlar Odası İzmir Şubesi Yayınları. ISBN 9699975032.
• Şevki Vanlı (2007). Mimariden Konuşmak: Bilinmek İstenmeyen 20. Yüzyıl Türk Mimarlığı: Eleştirel Bakış. Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı. ISBN 9757722146.
• Murat Soygeniş (2007). Türkiye’de Mimarlık. MAT Yapım. ISBN 9789759300227.
• Suha Özkan, Renata Holod, Ahmet Evin. Modern Türk Mimarlığı 1900-1980. TMMOB Mimarlar Odası. ISBN 9944892289.
• Tansel Korkmaz. 2000'lerde Türkiye'de Mimarlık. TMMOB Mimarlar Odası. ISBN 9944892726.
• Emre Madran, Elvan Altan Ergut (2009). Cumhuriyet Dönemi Mimari Mirasının Korunması. Mimarlar Odası Yayınları. ISBN 9944898341.
• Doğan Kuban (2010). İstanbul Yazıları / Kent ve Mimarlık Üzerine. YEM Yayınevi.
• Aydan Balamir (2010). Clemens Holzmeister: Çağın dönümünde bir mimar. Boyut Yayınları. ISBN 9752307426.
• Elvan Altan (2010). Cumhuriyet'in Mekanları Zamanları İnsanları. YEM Yayınevi. ISBN 9789759051884.
• Önder Kaya (2010). Cumhuriyetin Vitrin Şehri - 3 Devirde İstanbul. Küre Yayınları. ISBN 9789756614914.
• Ernst Egli (2013). Genç Türkiye İnşa Edilirken - Atatürk'ün Mimarının Anıları. İş Bankası Kültür Yayınları. ISBN 9786053608530.
• Hasan Kuruyazıcı (2008). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Bir Mimar Arif Hikmet Koyunoğlu. Yapı Kredi Yayınları. ISBN 9789750814877.
• Leyla Alpagut (2012). Cumhuriyetin Mimarı Ernst Arnold Egli. Boyut Yayın Grubu. ISBN 9789752310278.
• İlhan Tekeli (2009). Cumhuriyetin Belediyecilik Öyküsü (1923-1990). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. ISBN 9789753332262.
• Apdullah Kuran (2012). Selçuklular'dan Cumhuriyete Türkiye'de Mimarlık. İş Bankası Kültür Yayınları. ISBN 9786053606161.
• Mete Tapan (2014). Koruma Sorunlarımız. Cumhuriyet Kitapları. ISBN 9786051400471.
• Doğan Hasol (2017). 20. Yüzyıl Türkiye Mimarlığı. Yem Yayınevi. ISBN 9786054793662.