Modernizm (it. modernismo — "müasir cərəyan"; lat. modernus — "müasir") — XIX yüzilliyin sonu — XX yüzilliyin birinci yarısında incəsənətdə, ədəbiyyatda və fəlsəfədə keçmiş tarixi ənənələrdən ayrılma ilə müşayiət edilən cərəyandır.
Məzmunu və yaranma səbəbləri
Modernizm XX yüzillikdə texnogen sivilizasiyasının təsiri ilə inkişaf edən yeni düşüncəni, xasiyyətləri, praktikaları çevrələyən geniş anlamlı anlayışdır. Insanların ətrafında olanlara öyrəncəli baxışlardan aralanma və onları yeni anlamda ortalığa çıxarmaqdır, hər şeyə özəl metaforik baxışdır. Onu realizmə qarşı bir üsyan kimi dəyərləndirmək olar. İncəsənətdə modernizm kubizm, sürrealizm, abstraksionizm, avanqardizm, impressionizm, modern və başqa axınları içəriləyir. Insan artıq təbiətin verdiyini yansımaqdan yayınaraq, çeşidli şeylərə öz baxışlarını ortalığa qoymuşdur.
Avropa fəlsəfəsində modernizm dəyişilmə ilə yenilənməyə yönəlmiş bir axındır. İdeoloji baxımdan modernizm, dinə ya milli adətlərə bağlanaraq yeniliyi qəbul etməkdən imtina edən toplumlara qarşı çıxış edir. Buna görə də modernizmdə fərdçilik (individualizm) adətlərə üstün gəlir. Modernist insan hər zaman yeniliyə yönəlir, onu mənimsəyir.
Modernizmi ortalığa çıxaran modern dönəmidir. Bu dönəm adətçi toplumun baxışları ilə ixtilafda olaraq, şəhərləşmə, sənayeləşmə, dünyaviləşmə ilə xarakterizə edilir. Modernləşmiş adamlar gələnəklərlə deyil, rasional düşüncə ilə davranırlar, əcdadlarların dünyagörüşünə şübhə ila baxırlar, dəyişən dünyaya uyğunlaşırlar, demokratiyaya gətirə bilən mədəniyyətə yiyələnirlər.
Modernizm öyrəncəli baxışların, gələnəklərin dağıdılması, ya da onlara yeni anlam verməsi ilə müşayiət edilir. Buna da “” deyilir.
Bundan başqa, modernizmin ortalığa çıxması pozitivizmin inkişafı ilə bağlıdır. Pozitivizm yalnız empirik yollarla əldə edilən biliyi doğru sayır, fəlsəfi və metafizik biliyin dəyərini tanımır.
Modernizmin ortalığa çıxması yeniləşən dünyada var olan düşüncələri, öyrəncəli yaşamları, anlamları dəyişir. Yüzilliklər boyu başqılar altında yaşayan insanlar azadlığa yönəlməyə başladılar. Bu proses özünü hər yerdə göstərməkdə idi. Musuqidə caz, incəsənətdə sürrealizm, elmlərdə təkamülçülük, fəlsəfədə pozitivizm, ölkə quruluşunda respublikaçılıq ortalığa çıxmışdır.
Modernizm fəlsəfəsinin inkişafında A. , R. Vaqner, F. O. Vayld kimi düşünürlər böyük rol oynamışdırlar. Onlar Avropa rasionalizminə, hər şeyi qəliblərə salınmasına, anlaşılmasına qarşı çıxış etmişdirlər. Beləliklə modernizm Avropa maarifçiliyinə qarşı çıxış etmişdir.
O. Vayld da modernizm ideyaları ədəbiyyata gətirmiş, onları yaşamışdır. Onun fikrincə incəsənət incəsənət üçün olmalıdır, heç bir ideologiyaya qulluq etməməlidir. O irrasional olmalı, təkcə düşüncə ilə qavranılmamalıdır.
Şopenhauerin fikirləri
Şopenhauer qərblə şərq mədəniyyətlərinin sintezini yaratmaq istəmişdir. Onun fikrincə qərb düşüncəsi rasional, şərq düşüncəsi ilə irrasionaldır. Hər şey təkcə rasionallıqla qavranılmaz, düşüncənin qavramadıqları reallıqlar da vardır. Empirik (duyulan) təcrübədən başqa onu tamamlayan təcrübə də vardır. Bunların sintezi dünyanın doğru anlaşılması üçün gərəklidir.
Şopenhauerə görə dünyanı idarə edən güc iradədir. O “Dünya iradəsi” ilə “Dünya Düşüncəsi” anlayışlarını işlətmişdir. İradə heç bir qaydaya və əxlaqa uyuşmayan bir gücdür. O da hər şeyi yaradır, başlanqıcında durur. “Dünya iradəsi” özünü təbiətin güclərində, bitkilər, heyvanlar və insanlar aləmində göstərir. İnsanlarda “düşüncə aləmi” vardır. Başqalarından fərqli olan insan özünü tanıyır, öz faciəli sonluğunu, həyatın mənasızlığını anlayır. Bu sıxıntılardan çıxmaq üçün o, düşüncəyə əl atır, onun vasitəsilə dünyanı anlamaq, öz taleyini dəyişmək istəyir. Ancaq bu heç bir nəticə vermir. “Dünya iradəsi” onun düçüncəsini məhv edir. Buna görə düşüncəyə arxalanmaq yalnız bir xülyadır, illuziyadır. “Dünya iradəsinə” qarşı getmək olmur. Onu yalnız duymaq, ona qovuşmaq, onun axarı ilə getmək gərəkdir. Bu yol da dünyadan aralanmadan, incəsənətdən və fəlsəfədən keçir.
İncəsənətdə Şopenhauer musuquyə daha da çox önəm verirdi, onu “Dünya iradəsinə” qovuşmaq üçün ən yetərli vasitə sayırdı. Bunu da bəstəkar R. Vaqner gerçəkləşdirmiş oldu. O irrasionallıq ideyaları öz musiqisində əks etmişdir. Vaqner əski opera və musuqi adətlərindən aralanaraq bu sənətə yeni baxışları gətirmişdir. Onun yaratdığı musiqi fəlsəfi və mistik məqamlarla dolu idi. Musiqi insanın özgür olmasına, Təbiətlə birliyə yönəlməlidir. Beləliklə “Dünya ruhuna” çatmaq üçün bir vasitə kimi musiqi seçilmişdir. Vaqner artıq çeşidli sahələrin sintezinə çatmışdır. O, musuqi ilə dramanı birləşdirə bilmişdir. Bu yolda keçmiş bəstəkarları tənqid etmiş, onları darıxdırıcı və geriçi adlandırmışdır.
Nitsşenin fikirləri
Modernizm fəlsəfəsinin təməllirini qoyan düşünürlərdən biri də Nitsşedir. Dünya Apollon və Dionisin çarpışması ilə inkişaf edərək irəliləyir. Apollon düzən və ahəngi, Dionis isə qaranlığı, qarışıqlığı simvolizə edən yunan tanrıları olmuşdurlar. Bu substansiyalar bir deyildilər. İlkin olan Dionisdir, ondan Apolon yaranmışdır. Dionislə bağlı iradə hakimiyyətə olan istəkdir. Yalnız güclülərin yaşamağa haqqı vardır, gücsüzlər olmayanlar məhv olmalıdır..
Düzən və düşüncə isə ikinci dərəcəlidirlər, hakimiyyətə çatmaq üçün bir vasitədirlər. İnsan meymundan başladığı kimi, sonra inkişaf edib "Ulu insana" çevrilməlidir. Bu kimi insan başqalarından güclü iradəsi ilə seçilir. O, əski dəyərləri devirib, yenilərini qoyur. Əski dəyərlər isə yalnız bunun qarşısını almaq üçün qurulmuşdurlar. Tanrı artıq ölmüşdür. Onun yerinə Dəccal gəlib, yeni yaşam gətirməlidir. Əxlaqi dayaqlar da kölələr üçün olmuşdur. Ulu insan yeni əxlaqi prinsiplər gətirməlidir. Bu əxlaq, toplum, din kimi kənar ideologiyalardan deyil, insanın öz ruhundan ortalığa çıxmalıdır.
Şpenqlerin fikirləri
İlk öncə modernizm ideyaları çox da yayılmamışdır. Toplumda daha çox Hegelin rasionalizmi yayılmışdır. Ancaq 1-ci Dünya savaşının başlaması rasionalizmin sonu, inkişaf etmiş ölkələrə böyük faciələr gətirmiş bir olay kimi dəyərləndirilmişdir. Sülhün və inkişafın uzun sürməsini, savaşların tarixdə qalmasını istəyən avropalılar bu savaşı sıxıntılarla keçirmişdirlər. Mədəniyyət və inkişafın yerinə dağıntılar, qırğınlar gəlmişdir. Aləm dağılırsa, deməli düşüncə heç də hər şeyi həll etmir. Bununla da düşüncəyə inam sarsılmışdır. Bu arada da modernizm öz yüksəlməsi çağlarını yaşamağa başlamışdır.
1-ci Dünya savaşı avropalıların mədəniyyətinin, inkişafının sonu kimi də dəyərləndirilmişdir. Bu məsələ üzrə öz fəlsəfi düşüncələrini . O mədəniyyətinin “əski, orta və yeni çağlar”lar mərhələlərindən ibarət olan bölgüsünə qarşı çıxıb, dünyaya yeni baxış ortalığı gətirmişdir. Şpenqlerə görə bütün mədəniyyətlər bir-birindən müstəqildirlər, öz yaranma onkişaf, məhv olma çağlarını yaşayırlar. Çin, Babil, Misir, Hind, Qərb, Bizans-Ərəb, Rus-Sibir kimi böyük mədəniyyətlər olmuşdur. Onların hamısının özəllikləri vardır. Hər bir mədəniyyətin ölməsi onun sivilizasiyaya çevirilməsidir. Yunan mədəniyyəti Roma sivilizasiyasına keçməsi buna örnəkdir. Orta əsrlərdə yaranan Avropa mədəniyyəti də 19 yüzillikdə sivilizasiyaya çevrilib ölməyə doğru getməkdədir.
Ölümə doğru gedən sivilizasiya təcavüz, tanrısızlıq, materializm, inqilab ruhu, şəhərlərə axın xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Bütün bunlar də Qərb sivilizasiyasında vardır. Buna görə də o ölümə döğru irəliləməkdərir.
Modernizmin çökməsi
Beləliklə 1-ci Dünya savaşı sonrası durum çöküş kimi dəyərləndirilərək irrasional axınların güclənməsinə gətirib çıxartmışdır. Bu isə modernizmin düşüncələrdə, baxışlarda, elmlərdə, yaşamda yer alması ilə nəticələnmişdir. Bununla belə, modernizmin əskiklikləri də ortalığa çıxmışdır. Sonda bütün bu proseslər nasizm, faşist ideyalarının yaranmasına, 2-ci Dünya savaşına gətirib çıxartmış. Bu isə Avropanı daha da böyük ucurum qarşısında qoymuşdur.
2-ci Dünya savaşından sonra isə modernizmin çöküşü başlamışdır. Bunun nədəni dünyanın dəyişməsi, yeni gerçəkliklərin yaranması, kommunikasiyaların açılması, informasiya texnologiyalarının inkişafı, bütün bunlarla bağlı olaraq düşüncələrin və yaşam tərzinin dəyişməsi olmuşdur.
Çöküş modernizmin post modernizmlə əvəz oluunması ilə nəticələnmişdir. Buna baxmayaraq, modernizm tarixdən silinməmişdir. Onun əlamətləri bə yeni təzahürləri bizim zamanımızda da özünü göstərməkdədir.
Avropa və Amerikada dini modernizm
Dində modernizm özünü ikili göstərə bilər: ehkamların dəyişilməsi, ya da köhnə ehkamların yenidən yozumlanması ilə. Ehkamların dəyişdirilməsi yeni dini axınların yaranmasına gətirib çıxarır. Buna görə də çoxluq bundan çəkinir. Ənənə ilə bağlılığı kəsmək istəməyən çoxluq köhnə ehkamlara yeni yozumlar verməsi yolunu tuturlar.
Bu proseslər hələ çağlarda başlamışdır, orta çağlarda xristian və müsəlman toplumlarında gedib, bu günə kimi də sürməkdədir. Sokratın dinsizlikdə suçlanması, Ksenofanın yunan dininə şübhəçi baxışları, çalışmaları, protestantizmin və bəhailiyin yaranması kimi olaylar dində yeniləşmənin göstəriciləridirlər.
Daha da irəliləmiş toplumlarda dini modernizm prosesləri güclənir, geriləyən toplumlarda isə adətçi inancların üstülüyü olur. Bu baxımdan yeni çağlarda Avropa ilə Amerikada gedən proseslər daha dərin olmuşdur. Protestant kilsələr bir mərkəzdən idarə edilmədiklərinə və dəyişiklikliklərə dəha açıq olduqlarına görə modernizmə uyuşmuş, ayrı-ayrı durumlarda isə toplumun gəlişməsinin önündə getmişdirlər. Ornək üçün kalvinizmdə mistikaya inam azalmış, dini ehkamlar minimuma endirilmiş; rasionalizmə, işgüzarlığa, ictimai fəaliyyətə önəm vermişdir. Bu kimi protestant axınlar yeni Avrora və Amerikanın quruculuq işlərinə fəal iştirak etmişdirlər.
Katolik kilsənin isə ən yeni çağlara qədər inkişaf edən dünya ilə uyuşması prosesi çətinliklə getmişdir. Renessans çağlarından başlayaraq, 19-cu yüzilliyin sonlarına - 20-ci yüzilliyin ilk illərinə gədər kilsədə yeniləşmə prosesləri çətinliklə özünə yol tapırdı.
İlk katolik modernistləri, bu dini yeniləşən dünyaya uyğunlaşdırmaq istəyi ilə, kilsənin bir çox ehkamlarını və rituallarını tənqid etmişdirlər. Katolik modernistlərə görə dini insan yaradıb; Bibliyanı Tanrı endirməmişdir; mövhumatlardan çəkinilməlidir. Həmdə, onlara görə, İsa tanrı deyil, Yəhudi məsihi olmuşdur. Xristian enkamlarının hərfi mənaları və əsil mahiyyəti vardır. Onları bir-birindən zamana uyğunlaşaraq ayırmaq gərəkdir.
Öncə katolik kilsəsi modernistlərə qarşı olmuşdur, onlar kilsədən qovulmuşdurlar. Ancaq sonra, yeniləşən dünyada öz yerini saxlamaq üçün, bir çox modern düşüncələrlə barışmalı oldu. Bu proses 1962—65 illərdə 2-ci Vatikan kilsə məclisindən sonra dərinləşmişdir. A. Luazi, L. Düşen, Blondel, H. Şell, C. Tirell, R. Muarri kimi düşünürlər katolik modernistləri olmuşdurlar.
Müsəlman ölkələrində modernizm
Müsəlman ölkələrində də orta çağlarda dini modernizm prosesləri getmişdi. dində yeni şərhlərlə çıxış etmiş, onu yeniləşən gerçəkliklərlə uyğunlaşdırmaq istəmişdirlər. Ancaq Avropada gedən proseslərdən fərqli olaraq, burada modern baxışlar adətçilərlə mübarizədə məğlubiyyətə uğradı. Buna baxmayaraq, mütəzililərin qoyduğu işlər müsəlman dünyagörüşünü duyulacaq qədər dəyişə bilmişdir.
Son yüzilliklər boyu yalnız Türkiyənin yüksəlməsi ilə müsəlman dünyasında müəyyən irəlləyişlər əldə olundu. Ancaq bu irəlləyiş siyasi və hərbi sahələrdə olmuşdur. O zaman elmlər, yeni düşüncələr, fəlsəfələr, modern ideyalar olsa da, Avropanın Renessansı baş verməmişdir. Onlar daha çox Avropadan alınan modelləri və texniki vasitələri istifadə edirdilər. Öz ixtiraları yox idi. Bu geriləmə getdikcə dərinləşirdi. Mütləq monarxiya və tayfa hakimiyytləri davam etmiş; respublikaçılıq, parlamentarizm, demokratiya ideyaları yaxına belə buraxılmırdı.
Müsəlman modernistləri və ya Quranilər Quranda elmin olduğunu iddia edirdilər. İslam dünyasında elmin, modernizm, insan hüquqlarının leyhinə çıxış etmiş bir sıra cərəyanlardan biri də Quranilikdir. Bu cərəyanın aparacı rolları, İslam dünyasında Renessansın və Reformasiyanın baş verməsini və böyük bir dəyişim ilə müsəlman ölkələrində sülh və ədalətin bərqərar olmasını təbliğ etmişlər. Onlara görə müsəlmanların geridə qalması ilkin İslamdan aralanmasına görə baş vermişdir. Buna görə də məqsəd o çağların dininə qayıtmaq, ictihadın qapılarını açmaq olmuşdur. İslam modernistləri İslamda ruhaniliyə qarşı çıxış etmiş, siyasi sahədə parlamentarizmin və respublikaçılığın tərəfdarları olmuşdurlar. Onlara görə, zamana uyğunlaşmaq üçün yalnız Qurana, ona yeni şərhlərin lazım olduğu, Peyğəmbərin hədislərinə, fətvalarına, icma, qiyas metodlarına isə şübhə ilə yanaşırdılar. Onlardan bəziləri banklarda olan pul əməliyyatlarını faiz kimi dəyərləndirməmiş, zinakarları daşqalağ etmə kimi sərt cəzaların tətbiq edilməsinə qarşı çıxış etmişdirlər. Dini islahatçılara görə İslam liberalizmə qarşı deyil, onun təməlində azadlıq ideyaları durur.
Dini modernizmlə yanaşı başqa sahələrdə də yeniləşmə prosesləri gedirdi. Onlar daha çox müsəlman dünyasının başqa mədəniyyətlərlə (özəlliklə də Avropa və Rusiya) qarışdığı yerlərdə gedirdi. Çünki o bölgələr inkişafda olan ölkələrlə ayaqlaşmalı idilər. Hər şeydən öncə dünyəvi, dinin və adətlərin ictimai həyatda azalmasına yönələn maarifçilik işlərinə başlanılmışdır. Bu prosesi Avropa daha öncə keçmişdir. Bunu da müsəlman toplumlarında gedən kimi dəyərləndirmək olar. Dekonstruksiya bəzən zorakılıqla da keçirilirdi. Zorakılıq Türkiyə və İranda daha çox olmuşdur. Ancaq, bununla belə, bir çox müsəlman bölgələrində müsəlmanların bir çoxu dekonstruksiyaya dəstək verirdilər. Bu proseslər Türkiyə və Rusiya imperiyasında yaşayan müsəlmanların arasında daha da surətlə gedirdi. Ancaq Sovetlər İttifaqı yaranandan sonra, Orta Asiya və Qafqaz müsəlmanlarının arasında dekonstruksuya yeni kommunust ehkamçılığının qurulması üçün keçirilirdi. İranda modernizmin inkişafı İslam inqilabı ilə nəticələndi. Ərəb ölkələrində isə avtoritar və totalitar diktaturaların qurulduğuna görə modernizmin inkişafına yol verilməmişdir. Bu yolda ən irəliləyən ölkə Türkiyə olmuşdur.
Azərbaycanda modernizm
Azərbaycanda yeniləşmə prosesləri 19-cu yüzilliyin sonları - 20-ci yüzilliyin ilk onilliklərində başlamışdır. O çağlarda, azərbaycanlı maarifçilər çağdaş zamanın tələblərinə uyuşmayan adətçi həyatı bə öyrəncəli baxışları tənqid etməyə başlamışdırlar. Onların məqsədi keçmişin yükündən qurtulub yeni yaşama başlamaq idi. Qurtuluş yolunu da onlar Avropa dəyərlərinə yiyələnməkdə görürdülər. Bunun üçün maarifçilər keçmiş irsin dağıdılması (dekonstruksiyası) işini aparırdılar. Onlar o zamankı azərbaycanlıların baxışlarında, həyat tərzində, incəsənətdə, ədəbiyyatda inqilabçı dəyişikliklərin başlaması işini çox böyük uğurla apara bilmişdirlər. Öz işlərində onlar öncə olmayan metodları, texniki vasitələri işlətmişdirlər. O zamankı Azərbaycan düşünürləri Avropa fəlsəfələrini də yaxşı bilib onları yaşadıqları toplumlar üçün uyğunlaşdırırdılar.
Azərbaycan modernizminin əsaslarını Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov və Həsən bəy Zərdabi qoymuşdurlar. Daha sonra onların yolunu Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Mikayıl Müşviq, Cəfər Cabbarlı və başqa incəsənət xadimləri, ədəbiyyatçılar, ictimai xadimlər davam etdirmişdirlər.
XIX-cu yüzilliyin sonu - XX yüzilliyin əvvəllərində "Əkinçi" qəzeti azərbaycanlıların dünyagörüşünün yenilənməsində böyük rol oynamışdır. Bu yolu ən ardıcıl yerinə yetirən "Molla Nəsrəddin" jurnalı olmuşdur. Bu jurnal Azərbaycanda din və adətlərdən doğan həyat tərzi və düşüncənin dekonstruksiyasının, onların modern düçüncə ilə əvəz olunmasının istehkamına çevirilmişdir. Sovet dövründə bu işi "Şərq qadını" jurnalı da yerinə yetirmişdir.
Siyasi sahədə M. Rəsulzadə, Ə. Hüseynzadə, Ə. Ağaoğlu kimi şəxslər yeni parlamentarizm, respublikaçılıq konsepsiyaları irəli sürərək Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının əsaslarını qoymuşdurlar.
Azərbaycanda modernizmin başlayıb dərinləşməsinin obyektiv səbəbləri də olmuşdur. Rusiyanın tərkibinə qatılmış müsəlman xalqları sıxıntılar içində yaşayırdılar, imperiyanın başqa xalqlarından çox geridə idilər. Bundan başqa modernizmə təkan verən amil erməni problemi olmuşdur. O zaman geriləmiş müsəlman azərbaycanlılar erməni təcavüşünün qarşısında durmağa çətinlik çəkirdilər. Ona görə də cəmiyyətin yenilənməsi ideyaları önə çəkilmişdir.
O dönəmin maarifçiləri bu durumdan çıxış yollarını axtarararaq maarifləndirmə, Avropa dəyərlərinə yiyələnmə ilə modern düşüncənin yürüdülməsi, köhnə adətlərin, həyat tərzinin, dünyagörüşünün dekonstruksiyası yolunda işlər aparmağa başlamışdırlar. Dekonstruksiya varlığın hər bir sahəsində aparılırdı. Ənənəvi dindən aralanma (laiklik), əlifbanın dəyişdirilməsi, Avropa geyimlərinin geyilməsi, memarlıqla ədəbiyyatda klassik şərq üslublarından aralanma və başqa bu kimi yönəlmələr Azərbaycanda dekonstruktivizmin gedişinin göstəriləri olmuşdurlar. Çox zaman öyrəncəli yaşamın və anlayışların nə ilə dəyişilməsi təsəvvürləri də olmamışdır. Azərbaycan maarifçilərinin hansısa konkret konsepsiyaları, ya da fəlsəfələri də olmamışdır. Daha çox Rusiyada yaşayan başqa milli toplumlarla ayaqlaşmaq məqsədi güdülürdü. Ancaq illər öttükcə milli-mədəni muxtariyyat almaq istəkləri də ortalığa çıxmışdır. Sonda isə, Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (ADR) yaranmasının özü də modern düşüncəsinin qələbəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Çünki demokratik quruluş yüzilliklər boyu sürən öyrəncəli şah-xan-bəy hakimiyyətinin yerinə gəlmişdir.
Ancaq, müstəqilliyinin itirilməsi sonu, Azərbaycanda bolşevik-kommunist ideologiyası zəfər çalmışdır. Bundan sonra modernizmin inkişafı dayandırılmış, ilə əvəz edilmişdir. Bu ideologiya da yeni olmuşdur. Onun çərçivəsində insanların düşüncələrində köklü dəyişikliklər edilmiş, dekonstruktiv proseslər getmişdir. Ancaq, onlar təbii axarla getməmiş, ədəbiyyatda, incəsənətdə, məişətdə, fəlsəfəfə modern axınların yaranmasına gətirib çıxartmamışdır. Köhnə anlayışlar yalnız sosialist-kommunust ideyaları ilə dəyişdirilmişdir. Bu isə, son olaraq, qədim ehkamların yerinə yenilərinin gəlməsinə gətirib çıxartmışdır. Belə olduqda isə onların özləri də nə vaxtsa dekonstruksiyalara uğramamalı idilər.
Sovetlər Birliyi dağılanda onun dəyərlərinin dekonstruksiya baş vermiş, gec də olsa, modernizmə və postmodernizmə keçmək üçün imkanlar yaranmışdır. Beləliklə, modernizm prosesləri Azərbaycanda 19-cu yüzilliyin axırlarından başlasa belə, 20 yüzilliyin sonlarına gədər sürə bilməmişdir. Ancaq müstəqillik qazanandan sonra həyatın ayrı-ayrı sahələrində bu proseslər yenidən getməyə başlamışdır. Ədəbiyyatda yeni cərəyanlar, incəsənətdə yeni üslublar işlənməyə başlamışdır. Marqinal düşüncələr ortalığa çıxmışdır. Bu proseslərin dərinləşməsi üçün elektron informasiya vasitələri, İnternet, sosial şəbəkələr güniş imkanlar yaradır.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- "Модернизм / Большой Энциклопедический словарь". 2022-04-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-14.
- Arthur Schopenhauer 2021-05-23 at the Wayback Machine / Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- Вагнер Рихард 2022-08-31 at the Wayback Machine / Энциклопедия Кольера.
- Friedrich Nietzsche 2018-09-04 at the Wayback Machine / Stanford Encyclopedia of Philosophy
- O. Şpenqler irəli sürmüşdür Keith Stimely. Oswald Spengler: An Introduction to his Life and Ideas 2022-09-24 at the Wayback Machine / The Journal for Historical Review, 1998, Volume 17, number 2, Page 2.
- Pontifical documents concerning Modernism 2021-12-20 at the Wayback Machine / New Advent. Catholic EncyclopediaThe Catholic Encyclopedia.
- Modernist propositions explained by its essential error 2021-12-20 at the Wayback Machine / New Advent. Catholic Encyclopedia.
- Mücahid H. T. Farabiden Abduha siyasi düşünce. İstanbul, “İz yayıncılık”, 1995, s. 133.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. Modernizm, postmodernizm və müasir Azərbaycan // "Dövlət və din" jurnalı N 5 (25) 2011.
Ədəbiyyat
- John Barth (1979) The Literature of Replenishment, later republished in The Friday Book (1984).
- Eco, Umberto (1990) Interpreting Serials in The limits of interpretation , pp. 83–100, excerpt
- Gerald Graff (1973) The Myth of the Postmodernist Breakthrough, TriQuarterly, 26 (Winter, 1973) 383–417; rept in The Novel Today: Contemporary Writers on Modern Fiction Malcolm Bradbury, ed. (London: Fontana, 1977); reprinted in Proza Nowa Amerykanska, ed., Szice *Krytyczne (Warsaw, Poland, 1984); reprinted in Postmodernism in American Literature: A *Critical Anthology, Manfred Putz and Peter Freese, eds. (Darmstadt: Thesen Verlag, 1984), 58–81.
- Gerald Graff (1975) Babbitt at the Abyss: The Social Context of Postmodern. American Fiction, *TriQuarterly, No. 33 (Spring 1975), pp. 307–37; reprinted in Putz and Freese, eds., *Postmodernism and American Literature.
- Orton, Fred and Pollock, Griselda (1996) Avant-Gardes and Partisans Reviewed , Manchester University.
- Steiner, George (1998) After Babel, ch.6 Topologies of culture, 3rd revised edition
- Art Berman (1994) Preface to Modernism, University of Illinois Press.
Xarici keçidlər
- Modernizm, postmodernizm və çağdaş Azərbaycan // Fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadənin səhifələri.
- МОДЕРНИЗМ: архитектура и архитекторы модернизма
- Лифшиц М. А. Модернизм
- Романтики как предтечи модернизма
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Modernizm it modernismo muasir cereyan lat modernus muasir XIX yuzilliyin sonu XX yuzilliyin birinci yarisinda incesenetde edebiyyatda ve felsefede kecmis tarixi enenelerden ayrilma ile musayiet edilen cereyandir Mezmunu ve yaranma sebebleriModernizm XX yuzillikde texnogen sivilizasiyasinin tesiri ile inkisaf eden yeni dusunceni xasiyyetleri praktikalari cevreleyen genis anlamli anlayisdir Insanlarin etrafinda olanlara oyrenceli baxislardan aralanma ve onlari yeni anlamda ortaliga cixarmaqdir her seye ozel metaforik baxisdir Onu realizme qarsi bir usyan kimi deyerlendirmek olar Incesenetde modernizm kubizm surrealizm abstraksionizm avanqardizm impressionizm modern ve basqa axinlari icerileyir Insan artiq tebietin verdiyini yansimaqdan yayinaraq cesidli seylere oz baxislarini ortaliga qoymusdur Avropa felsefesinde modernizm deyisilme ile yenilenmeye yonelmis bir axindir Ideoloji baximdan modernizm dine ya milli adetlere baglanaraq yeniliyi qebul etmekden imtina eden toplumlara qarsi cixis edir Buna gore de modernizmde ferdcilik individualizm adetlere ustun gelir Modernist insan her zaman yeniliye yonelir onu menimseyir Modernizmi ortaliga cixaran modern donemidir Bu donem adetci toplumun baxislari ile ixtilafda olaraq seherlesme senayelesme dunyavilesme ile xarakterize edilir Modernlesmis adamlar geleneklerle deyil rasional dusunce ile davranirlar ecdadlarlarin dunyagorusune subhe ila baxirlar deyisen dunyaya uygunlasirlar demokratiyaya getire bilen medeniyyete yiyelenirler Modernizm oyrenceli baxislarin geleneklerin dagidilmasi ya da onlara yeni anlam vermesi ile musayiet edilir Buna da deyilir Bundan basqa modernizmin ortaliga cixmasi pozitivizmin inkisafi ile baglidir Pozitivizm yalniz empirik yollarla elde edilen biliyi dogru sayir felsefi ve metafizik biliyin deyerini tanimir Modernizmin ortaliga cixmasi yenilesen dunyada var olan dusunceleri oyrenceli yasamlari anlamlari deyisir Yuzillikler boyu basqilar altinda yasayan insanlar azadliga yonelmeye basladilar Bu proses ozunu her yerde gostermekde idi Musuqide caz incesenetde surrealizm elmlerde tekamulculuk felsefede pozitivizm olke qurulusunda respublikaciliq ortaliga cixmisdir Modernizm felsefesinin inkisafinda A R Vaqner F O Vayld kimi dusunurler boyuk rol oynamisdirlar Onlar Avropa rasionalizmine her seyi qeliblere salinmasina anlasilmasina qarsi cixis etmisdirler Belelikle modernizm Avropa maarifciliyine qarsi cixis etmisdir O Vayld da modernizm ideyalari edebiyyata getirmis onlari yasamisdir Onun fikrince incesenet incesenet ucun olmalidir hec bir ideologiyaya qulluq etmemelidir O irrasional olmali tekce dusunce ile qavranilmamalidir Sopenhauerin fikirleriSopenhauer qerble serq medeniyyetlerinin sintezini yaratmaq istemisdir Onun fikrince qerb dusuncesi rasional serq dusuncesi ile irrasionaldir Her sey tekce rasionalliqla qavranilmaz dusuncenin qavramadiqlari realliqlar da vardir Empirik duyulan tecrubeden basqa onu tamamlayan tecrube de vardir Bunlarin sintezi dunyanin dogru anlasilmasi ucun gereklidir Sopenhauere gore dunyani idare eden guc iradedir O Dunya iradesi ile Dunya Dusuncesi anlayislarini isletmisdir Irade hec bir qaydaya ve exlaqa uyusmayan bir gucdur O da her seyi yaradir baslanqicinda durur Dunya iradesi ozunu tebietin guclerinde bitkiler heyvanlar ve insanlar aleminde gosterir Insanlarda dusunce alemi vardir Basqalarindan ferqli olan insan ozunu taniyir oz facieli sonlugunu heyatin menasizligini anlayir Bu sixintilardan cixmaq ucun o dusunceye el atir onun vasitesile dunyani anlamaq oz taleyini deyismek isteyir Ancaq bu hec bir netice vermir Dunya iradesi onun ducuncesini mehv edir Buna gore dusunceye arxalanmaq yalniz bir xulyadir illuziyadir Dunya iradesine qarsi getmek olmur Onu yalniz duymaq ona qovusmaq onun axari ile getmek gerekdir Bu yol da dunyadan aralanmadan incesenetden ve felsefeden kecir Incesenetde Sopenhauer musuquye daha da cox onem verirdi onu Dunya iradesine qovusmaq ucun en yeterli vasite sayirdi Bunu da bestekar R Vaqner gerceklesdirmis oldu O irrasionalliq ideyalari oz musiqisinde eks etmisdir Vaqner eski opera ve musuqi adetlerinden aralanaraq bu senete yeni baxislari getirmisdir Onun yaratdigi musiqi felsefi ve mistik meqamlarla dolu idi Musiqi insanin ozgur olmasina Tebietle birliye yonelmelidir Belelikle Dunya ruhuna catmaq ucun bir vasite kimi musiqi secilmisdir Vaqner artiq cesidli sahelerin sintezine catmisdir O musuqi ile dramani birlesdire bilmisdir Bu yolda kecmis bestekarlari tenqid etmis onlari darixdirici ve gerici adlandirmisdir Nitssenin fikirleriModernizm felsefesinin temellirini qoyan dusunurlerden biri de Nitssedir Dunya Apollon ve Dionisin carpismasi ile inkisaf ederek irelileyir Apollon duzen ve ahengi Dionis ise qaranligi qarisiqligi simvolize eden yunan tanrilari olmusdurlar Bu substansiyalar bir deyildiler Ilkin olan Dionisdir ondan Apolon yaranmisdir Dionisle bagli irade hakimiyyete olan istekdir Yalniz guclulerin yasamaga haqqi vardir gucsuzler olmayanlar mehv olmalidir Duzen ve dusunce ise ikinci derecelidirler hakimiyyete catmaq ucun bir vasitedirler Insan meymundan basladigi kimi sonra inkisaf edib Ulu insana cevrilmelidir Bu kimi insan basqalarindan guclu iradesi ile secilir O eski deyerleri devirib yenilerini qoyur Eski deyerler ise yalniz bunun qarsisini almaq ucun qurulmusdurlar Tanri artiq olmusdur Onun yerine Deccal gelib yeni yasam getirmelidir Exlaqi dayaqlar da koleler ucun olmusdur Ulu insan yeni exlaqi prinsipler getirmelidir Bu exlaq toplum din kimi kenar ideologiyalardan deyil insanin oz ruhundan ortaliga cixmalidir Spenqlerin fikirleriIlk once modernizm ideyalari cox da yayilmamisdir Toplumda daha cox Hegelin rasionalizmi yayilmisdir Ancaq 1 ci Dunya savasinin baslamasi rasionalizmin sonu inkisaf etmis olkelere boyuk facieler getirmis bir olay kimi deyerlendirilmisdir Sulhun ve inkisafin uzun surmesini savaslarin tarixde qalmasini isteyen avropalilar bu savasi sixintilarla kecirmisdirler Medeniyyet ve inkisafin yerine dagintilar qirginlar gelmisdir Alem dagilirsa demeli dusunce hec de her seyi hell etmir Bununla da dusunceye inam sarsilmisdir Bu arada da modernizm oz yukselmesi caglarini yasamaga baslamisdir 1 ci Dunya savasi avropalilarin medeniyyetinin inkisafinin sonu kimi de deyerlendirilmisdir Bu mesele uzre oz felsefi dusuncelerini O medeniyyetinin eski orta ve yeni caglar lar merhelelerinden ibaret olan bolgusune qarsi cixib dunyaya yeni baxis ortaligi getirmisdir Spenqlere gore butun medeniyyetler bir birinden musteqildirler oz yaranma onkisaf mehv olma caglarini yasayirlar Cin Babil Misir Hind Qerb Bizans Ereb Rus Sibir kimi boyuk medeniyyetler olmusdur Onlarin hamisinin ozellikleri vardir Her bir medeniyyetin olmesi onun sivilizasiyaya cevirilmesidir Yunan medeniyyeti Roma sivilizasiyasina kecmesi buna ornekdir Orta esrlerde yaranan Avropa medeniyyeti de 19 yuzillikde sivilizasiyaya cevrilib olmeye dogru getmekdedir Olume dogru geden sivilizasiya tecavuz tanrisizliq materializm inqilab ruhu seherlere axin xususiyyetleri ile seciyyelenir Butun bunlar de Qerb sivilizasiyasinda vardir Buna gore de o olume dogru irelilemekderir Modernizmin cokmesiBelelikle 1 ci Dunya savasi sonrasi durum cokus kimi deyerlendirilerek irrasional axinlarin guclenmesine getirib cixartmisdir Bu ise modernizmin dusuncelerde baxislarda elmlerde yasamda yer almasi ile neticelenmisdir Bununla bele modernizmin eskiklikleri de ortaliga cixmisdir Sonda butun bu prosesler nasizm fasist ideyalarinin yaranmasina 2 ci Dunya savasina getirib cixartmis Bu ise Avropani daha da boyuk ucurum qarsisinda qoymusdur 2 ci Dunya savasindan sonra ise modernizmin cokusu baslamisdir Bunun nedeni dunyanin deyismesi yeni gercekliklerin yaranmasi kommunikasiyalarin acilmasi informasiya texnologiyalarinin inkisafi butun bunlarla bagli olaraq dusuncelerin ve yasam terzinin deyismesi olmusdur Cokus modernizmin post modernizmle evez oluunmasi ile neticelenmisdir Buna baxmayaraq modernizm tarixden silinmemisdir Onun elametleri be yeni tezahurleri bizim zamanimizda da ozunu gostermekdedir Avropa ve Amerikada dini modernizmDinde modernizm ozunu ikili gostere biler ehkamlarin deyisilmesi ya da kohne ehkamlarin yeniden yozumlanmasi ile Ehkamlarin deyisdirilmesi yeni dini axinlarin yaranmasina getirib cixarir Buna gore de coxluq bundan cekinir Enene ile bagliligi kesmek istemeyen coxluq kohne ehkamlara yeni yozumlar vermesi yolunu tuturlar Bu prosesler hele caglarda baslamisdir orta caglarda xristian ve muselman toplumlarinda gedib bu gune kimi de surmekdedir Sokratin dinsizlikde suclanmasi Ksenofanin yunan dinine subheci baxislari calismalari protestantizmin ve behailiyin yaranmasi kimi olaylar dinde yenilesmenin gostericileridirler Daha da irelilemis toplumlarda dini modernizm prosesleri guclenir gerileyen toplumlarda ise adetci inanclarin ustuluyu olur Bu baximdan yeni caglarda Avropa ile Amerikada geden prosesler daha derin olmusdur Protestant kilseler bir merkezden idare edilmediklerine ve deyisiklikliklere deha aciq olduqlarina gore modernizme uyusmus ayri ayri durumlarda ise toplumun gelismesinin onunde getmisdirler Ornek ucun kalvinizmde mistikaya inam azalmis dini ehkamlar minimuma endirilmis rasionalizme isguzarliga ictimai fealiyyete onem vermisdir Bu kimi protestant axinlar yeni Avrora ve Amerikanin quruculuq islerine feal istirak etmisdirler Katolik kilsenin ise en yeni caglara qeder inkisaf eden dunya ile uyusmasi prosesi cetinlikle getmisdir Renessans caglarindan baslayaraq 19 cu yuzilliyin sonlarina 20 ci yuzilliyin ilk illerine geder kilsede yenilesme prosesleri cetinlikle ozune yol tapirdi Ilk katolik modernistleri bu dini yenilesen dunyaya uygunlasdirmaq isteyi ile kilsenin bir cox ehkamlarini ve rituallarini tenqid etmisdirler Katolik modernistlere gore dini insan yaradib Bibliyani Tanri endirmemisdir movhumatlardan cekinilmelidir Hemde onlara gore Isa tanri deyil Yehudi mesihi olmusdur Xristian enkamlarinin herfi menalari ve esil mahiyyeti vardir Onlari bir birinden zamana uygunlasaraq ayirmaq gerekdir Once katolik kilsesi modernistlere qarsi olmusdur onlar kilseden qovulmusdurlar Ancaq sonra yenilesen dunyada oz yerini saxlamaq ucun bir cox modern dusuncelerle barismali oldu Bu proses 1962 65 illerde 2 ci Vatikan kilse meclisinden sonra derinlesmisdir A Luazi L Dusen Blondel H Sell C Tirell R Muarri kimi dusunurler katolik modernistleri olmusdurlar Muselman olkelerinde modernizmMuselman olkelerinde de orta caglarda dini modernizm prosesleri getmisdi dinde yeni serhlerle cixis etmis onu yenilesen gercekliklerle uygunlasdirmaq istemisdirler Ancaq Avropada geden proseslerden ferqli olaraq burada modern baxislar adetcilerle mubarizede meglubiyyete ugradi Buna baxmayaraq mutezililerin qoydugu isler muselman dunyagorusunu duyulacaq qeder deyise bilmisdir Son yuzillikler boyu yalniz Turkiyenin yukselmesi ile muselman dunyasinda mueyyen irelleyisler elde olundu Ancaq bu irelleyis siyasi ve herbi sahelerde olmusdur O zaman elmler yeni dusunceler felsefeler modern ideyalar olsa da Avropanin Renessansi bas vermemisdir Onlar daha cox Avropadan alinan modelleri ve texniki vasiteleri istifade edirdiler Oz ixtiralari yox idi Bu gerileme getdikce derinlesirdi Mutleq monarxiya ve tayfa hakimiyytleri davam etmis respublikaciliq parlamentarizm demokratiya ideyalari yaxina bele buraxilmirdi Muselman modernistleri ve ya Quraniler Quranda elmin oldugunu iddia edirdiler Islam dunyasinda elmin modernizm insan huquqlarinin leyhine cixis etmis bir sira cereyanlardan biri de Quranilikdir Bu cereyanin aparaci rollari Islam dunyasinda Renessansin ve Reformasiyanin bas vermesini ve boyuk bir deyisim ile muselman olkelerinde sulh ve edaletin berqerar olmasini teblig etmisler Onlara gore muselmanlarin geride qalmasi ilkin Islamdan aralanmasina gore bas vermisdir Buna gore de meqsed o caglarin dinine qayitmaq ictihadin qapilarini acmaq olmusdur Islam modernistleri Islamda ruhaniliye qarsi cixis etmis siyasi sahede parlamentarizmin ve respublikaciligin terefdarlari olmusdurlar Onlara gore zamana uygunlasmaq ucun yalniz Qurana ona yeni serhlerin lazim oldugu Peygemberin hedislerine fetvalarina icma qiyas metodlarina ise subhe ile yanasirdilar Onlardan bezileri banklarda olan pul emeliyyatlarini faiz kimi deyerlendirmemis zinakarlari dasqalag etme kimi sert cezalarin tetbiq edilmesine qarsi cixis etmisdirler Dini islahatcilara gore Islam liberalizme qarsi deyil onun temelinde azadliq ideyalari durur Dini modernizmle yanasi basqa sahelerde de yenilesme prosesleri gedirdi Onlar daha cox muselman dunyasinin basqa medeniyyetlerle ozellikle de Avropa ve Rusiya qarisdigi yerlerde gedirdi Cunki o bolgeler inkisafda olan olkelerle ayaqlasmali idiler Her seyden once dunyevi dinin ve adetlerin ictimai heyatda azalmasina yonelen maarifcilik islerine baslanilmisdir Bu prosesi Avropa daha once kecmisdir Bunu da muselman toplumlarinda geden kimi deyerlendirmek olar Dekonstruksiya bezen zorakiliqla da kecirilirdi Zorakiliq Turkiye ve Iranda daha cox olmusdur Ancaq bununla bele bir cox muselman bolgelerinde muselmanlarin bir coxu dekonstruksiyaya destek verirdiler Bu prosesler Turkiye ve Rusiya imperiyasinda yasayan muselmanlarin arasinda daha da suretle gedirdi Ancaq Sovetler Ittifaqi yaranandan sonra Orta Asiya ve Qafqaz muselmanlarinin arasinda dekonstruksuya yeni kommunust ehkamciliginin qurulmasi ucun kecirilirdi Iranda modernizmin inkisafi Islam inqilabi ile neticelendi Ereb olkelerinde ise avtoritar ve totalitar diktaturalarin qurulduguna gore modernizmin inkisafina yol verilmemisdir Bu yolda en irelileyen olke Turkiye olmusdur Azerbaycanda modernizmAzerbaycanda yenilesme prosesleri 19 cu yuzilliyin sonlari 20 ci yuzilliyin ilk onilliklerinde baslamisdir O caglarda azerbaycanli maarifciler cagdas zamanin teleblerine uyusmayan adetci heyati be oyrenceli baxislari tenqid etmeye baslamisdirlar Onlarin meqsedi kecmisin yukunden qurtulub yeni yasama baslamaq idi Qurtulus yolunu da onlar Avropa deyerlerine yiyelenmekde gorurduler Bunun ucun maarifciler kecmis irsin dagidilmasi dekonstruksiyasi isini aparirdilar Onlar o zamanki azerbaycanlilarin baxislarinda heyat terzinde incesenetde edebiyyatda inqilabci deyisikliklerin baslamasi isini cox boyuk ugurla apara bilmisdirler Oz islerinde onlar once olmayan metodlari texniki vasiteleri isletmisdirler O zamanki Azerbaycan dusunurleri Avropa felsefelerini de yaxsi bilib onlari yasadiqlari toplumlar ucun uygunlasdirirdilar Azerbaycan modernizminin esaslarini Mirze Sefi Vazeh Mirze Feteli Axundov ve Hesen bey Zerdabi qoymusdurlar Daha sonra onlarin yolunu Sabir Celil Memmedquluzade Uzeyir Hacibeyov Mikayil Musviq Cefer Cabbarli ve basqa incesenet xadimleri edebiyyatcilar ictimai xadimler davam etdirmisdirler XIX cu yuzilliyin sonu XX yuzilliyin evvellerinde Ekinci qezeti azerbaycanlilarin dunyagorusunun yenilenmesinde boyuk rol oynamisdir Bu yolu en ardicil yerine yetiren Molla Nesreddin jurnali olmusdur Bu jurnal Azerbaycanda din ve adetlerden dogan heyat terzi ve dusuncenin dekonstruksiyasinin onlarin modern ducunce ile evez olunmasinin istehkamina cevirilmisdir Sovet dovrunde bu isi Serq qadini jurnali da yerine yetirmisdir Siyasi sahede M Resulzade E Huseynzade E Agaoglu kimi sexsler yeni parlamentarizm respublikaciliq konsepsiyalari ireli surerek Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasinin esaslarini qoymusdurlar Azerbaycanda modernizmin baslayib derinlesmesinin obyektiv sebebleri de olmusdur Rusiyanin terkibine qatilmis muselman xalqlari sixintilar icinde yasayirdilar imperiyanin basqa xalqlarindan cox geride idiler Bundan basqa modernizme tekan veren amil ermeni problemi olmusdur O zaman gerilemis muselman azerbaycanlilar ermeni tecavusunun qarsisinda durmaga cetinlik cekirdiler Ona gore de cemiyyetin yenilenmesi ideyalari one cekilmisdir O donemin maarifcileri bu durumdan cixis yollarini axtarararaq maariflendirme Avropa deyerlerine yiyelenme ile modern dusuncenin yurudulmesi kohne adetlerin heyat terzinin dunyagorusunun dekonstruksiyasi yolunda isler aparmaga baslamisdirlar Dekonstruksiya varligin her bir sahesinde aparilirdi Enenevi dinden aralanma laiklik elifbanin deyisdirilmesi Avropa geyimlerinin geyilmesi memarliqla edebiyyatda klassik serq uslublarindan aralanma ve basqa bu kimi yonelmeler Azerbaycanda dekonstruktivizmin gedisinin gosterileri olmusdurlar Cox zaman oyrenceli yasamin ve anlayislarin ne ile deyisilmesi tesevvurleri de olmamisdir Azerbaycan maarifcilerinin hansisa konkret konsepsiyalari ya da felsefeleri de olmamisdir Daha cox Rusiyada yasayan basqa milli toplumlarla ayaqlasmaq meqsedi gudulurdu Ancaq iller ottukce milli medeni muxtariyyat almaq istekleri de ortaliga cixmisdir Sonda ise Rusiya imperiyasinin dagilmasindan sonra Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ADR yaranmasinin ozu de modern dusuncesinin qelebesi kimi deyerlendirile biler Cunki demokratik qurulus yuzillikler boyu suren oyrenceli sah xan bey hakimiyyetinin yerine gelmisdir Ancaq musteqilliyinin itirilmesi sonu Azerbaycanda bolsevik kommunist ideologiyasi zefer calmisdir Bundan sonra modernizmin inkisafi dayandirilmis ile evez edilmisdir Bu ideologiya da yeni olmusdur Onun cercivesinde insanlarin dusuncelerinde koklu deyisiklikler edilmis dekonstruktiv prosesler getmisdir Ancaq onlar tebii axarla getmemis edebiyyatda incesenetde meisetde felsefefe modern axinlarin yaranmasina getirib cixartmamisdir Kohne anlayislar yalniz sosialist kommunust ideyalari ile deyisdirilmisdir Bu ise son olaraq qedim ehkamlarin yerine yenilerinin gelmesine getirib cixartmisdir Bele olduqda ise onlarin ozleri de ne vaxtsa dekonstruksiyalara ugramamali idiler Sovetler Birliyi dagilanda onun deyerlerinin dekonstruksiya bas vermis gec de olsa modernizme ve postmodernizme kecmek ucun imkanlar yaranmisdir Belelikle modernizm prosesleri Azerbaycanda 19 cu yuzilliyin axirlarindan baslasa bele 20 yuzilliyin sonlarina geder sure bilmemisdir Ancaq musteqillik qazanandan sonra heyatin ayri ayri sahelerinde bu prosesler yeniden getmeye baslamisdir Edebiyyatda yeni cereyanlar incesenetde yeni uslublar islenmeye baslamisdir Marqinal dusunceler ortaliga cixmisdir Bu proseslerin derinlesmesi ucun elektron informasiya vasiteleri Internet sosial sebekeler gunis imkanlar yaradir IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Modernizm Bolshoj Enciklopedicheskij slovar 2022 04 19 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 14 Arthur Schopenhauer 2021 05 23 at the Wayback Machine Stanford Encyclopedia of Philosophy Vagner Rihard 2022 08 31 at the Wayback Machine Enciklopediya Kolera Friedrich Nietzsche 2018 09 04 at the Wayback Machine Stanford Encyclopedia of Philosophy O Spenqler ireli surmusdur Keith Stimely Oswald Spengler An Introduction to his Life and Ideas 2022 09 24 at the Wayback Machine The Journal for Historical Review 1998 Volume 17 number 2 Page 2 Pontifical documents concerning Modernism 2021 12 20 at the Wayback Machine New Advent Catholic EncyclopediaThe Catholic Encyclopedia Modernist propositions explained by its essential error 2021 12 20 at the Wayback Machine New Advent Catholic Encyclopedia Mucahid H T Farabiden Abduha siyasi dusunce Istanbul Iz yayincilik 1995 s 133 MenbeAydin Elizade Modernizm postmodernizm ve muasir Azerbaycan Dovlet ve din jurnali N 5 25 2011 EdebiyyatJohn Barth 1979 The Literature of Replenishment later republished in The Friday Book 1984 Eco Umberto 1990 Interpreting Serials in The limits of interpretation pp 83 100 excerpt Gerald Graff 1973 The Myth of the Postmodernist Breakthrough TriQuarterly 26 Winter 1973 383 417 rept in The Novel Today Contemporary Writers on Modern Fiction Malcolm Bradbury ed London Fontana 1977 reprinted in Proza Nowa Amerykanska ed Szice Krytyczne Warsaw Poland 1984 reprinted in Postmodernism in American Literature A Critical Anthology Manfred Putz and Peter Freese eds Darmstadt Thesen Verlag 1984 58 81 Gerald Graff 1975 Babbitt at the Abyss The Social Context of Postmodern American Fiction TriQuarterly No 33 Spring 1975 pp 307 37 reprinted in Putz and Freese eds Postmodernism and American Literature Orton Fred and Pollock Griselda 1996 Avant Gardes and Partisans Reviewed Manchester University Steiner George 1998 After Babel ch 6 Topologies of culture 3rd revised edition Art Berman 1994 Preface to Modernism University of Illinois Press Xarici kecidlerModernizm postmodernizm ve cagdas Azerbaycan Felsefe elmleri doktoru Aydin Elizadenin sehifeleri MODERNIZM arhitektura i arhitektory modernizma Lifshic M A Modernizm Romantiki kak predtechi modernizma