fbpx
Wikipedia

Qafqaz

Avqust 01, 2021

Qafqaz — Asiya və Avropada coğrafi region.

Qafqazın şərq sərhəddinin Xəzər dənizi, qərbinin isə Qara dəniz olduğu qəbul edilir ancaq şimali və cənubi sərhədləri haqqında konsensus yoxdur. Şimalda fiziki-coğrafi sərhəd Kuma-Manıç çökəkliyi, hazırki inzibati bölgüyə görə isə Krasnodar və Stavropol vilayətlərinin və Dağıstanın şimal sərhədləri hesab edilir. Bəzən Qafqaza şərti olaraq Kalmıkiya da daxil edilir.

Şimali Qafqazın böyük hissəsinin tarixi-etnoqrafik olaraq rus çöllərinə və Aşağı Volqaboyuna daha yaxın olduğu nəzərə alındıqda isə Qafqazın şimal sərhəddini Kuban çayı boyunca, Kuma, Malke və Tereka təpərindən keçirmək olar. Beləliklə Krasnodar vilayətinin cənubu, Adıgey, Qaraçay-Çərkəz, Kabardin-Balkar, Şimali Osetiya, İnquşetiya, Çeçenistan və Dağıstanın böyük bir bölümü bu bölgəyə daxil olur.

Cənub sərhədlərini siyasi olaraq Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan ilə İran və Türkiyənin sərhədləri təşkil edir.

Etimologiya

Roma tarixçisi Qay Yuli Solin özünün "Dünya möcüzələri haqqda" əsərində yazır ki, skiflər Qafqaz dağlarını "Kroukas" adlandırır, və bu, skifcə "qardan ağaran" deməkdir. "Kroukas" sözü türk dillərində belə açıqlana bilər: "kar" (qar)+ "kaS / kaD" (qaya, dağ).

Coğrafiyası

Qafqazın müasir ərazisi 440.4 min km² təşkil edir. Əhalisi 30 mln. nəfərdir. Regiona Cənubi Qafqazın 3 dövləti (Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan) Rusiya Federasiyasının (RF) 2 diyarı (Krasnodar, Stavrapol) və 7 respublikası (Adıgey, Dağıstan, İnquşetiya, Çeçenistan ( İçgeriya) Kabardin-Balkar, Qaraçay-Çərkəz, Şm.Osetiya (Alanya) daxildir. Qafqaz Qara, Xəzər dənizləri arasında yerləşir. Onun sərhədləri şimalda Kuma-Manıç çökəyi, cənubda İran və Türkiyə ilə sərhədlənir. Qərbdən-şərqə və şimaldan-cənuba gedən qədim ticarət yolları və müasir TRASEKA (İpək yolu) Şimal-Cənub dəhlizi məhz Qafqazdan keçir.

Qafqazın fiziki-coğrafi mövqeyi

Fiziki-coğrafi bölgüyə görə Asiyaya aid edilir, lakin burada yerləşən ölkələr Avropanı seçim etmişlər və onun qurumlarına daxil edilmişdir. Qafqaz mülayim və subtropik enliklərin təmas zonasında yerləşir.

İqtisadi-coğrafi mövqeyi

Dünyanın iqtisadi xəritədə tutuduğu mövqeyə deyilir. Daha geniş mənada bu regiondan kənarda yerləşən, onun inkişafına təsirə görə olan mövqedir. Burada Qara dəniz vasitəsilə dünya okeanına çıxmaq Avropaya yaxın yerləşmək, Xəzər dənizi vasitəsilə şimala və qərbə çıxışları vardır. Qafqazın iqtisadi-coğrafi mövqeyinə görə Şimali Qafqazla Cənubi Qafqaz arasında fərqlər vardır. RF ucqar cənubunda yerləşir. Qara, Azov və Xəzər dənizi ilə əhatələnməsi ona həm dünya yollarına çıxmağa, Volqa-Don kanalı vasitəsilə Avropa əlaqəsi təmin olunur. Xəzər dənizi vasitəsilə İran və Yaxın Şərqə çıxışını təmin edir. Onun sərhədləri Mahaçqala, Qara dənizdə Norosiyyat Tuapse limanları vardır. Cənubi Qafqazdan Rusiya və Şərqi Avropaya çıxan yolları üzərində yerləşir. Cənubda Gürcüstan və Azərbaycanla sərhədlənir.

İqlimi

Mülayim və subtropik enliklərin təsiri altında formalaşır. Qafqazın qərb hissəsi çox yağıntı alır. Ən çox yağıntı Qafqazın Qara dənizə baxan yamacları alır. Batumi, Quqarın ən çox yağıntı alan ərazilərdir . Ən az yağıntını isə Qafqazın şərq bölgələri alır.

Torpaq örtüyü

Şaquli qurşaqlıq üzrə Qafqazın əsas torpaq tipləri dağ-çimli, dağ- çəmən, dağ-podzol, podzollaşmış qonur, qonur meşə, boz-meşə, qəhvəyi, boz-qəhvəyi, dağ-qara, rütubətli yerlərdə sarı və qırmızı torpaqlardır. Çimli dağ-çəmən torpaqlar alp çəmənlikləri altında formalaşmışlar. Bu torpaqla- «A» horizontunun qalınlığı 10-15 sm-dir. Rəngi tünd qəhvəyi olub, yarım torflaşmış şəkildədir. Keçid qat olan B/ horizontu qonur — qəhvəyi rəngdədir və qalınlığı 20 sm-dir. Bu torpaqlarda humus yüksək olub, 28%-ə çatır.

Dağ-çəmən torpaqlar subalp çəmənliklər üçün xarakterik torpaqlar­dır. Çürüntü qatının qalınlığı (A+B) çox deyil. Adətən bu qalınlıq 30-40 sm təşkil edir. Bəzən onun qalınlığı 60-70 sm-ə çatır. Rəngi boz-qəhvəyi və yaxud qonur-qara; yuxarı çürüntülü qat yarım torflaşmış halda rütubətlilik çox olan yerlərdə tam torflaşmışdır. Qaratorpağa bənzər torpaqlarda ana süxur əsasən karbonatlıdır. Dağ podzol torpaqlar iynəyarpaq meşələr altında əmələ gəlir. Qonur meşə torpaqlarının fısdıq meşələri altında «A» horizontunun qalınlığı 15-20 sm, qonur-qəhvəyi, qozvarı, çoxlu yağış qurdları var, keçid tədricidir. «B» horizontunun qalınlığı 60-80 sm (A+B=100 sm ə kimi), çox açıq, qonuru, qozvarı. «C» horizontu adətən karbonatlıdır.

Humusun miqdarı «A» horizontunda 8-12 %-dir. Podzollaşmış qonur torpaqlar əsasən iynəyarpaqlı meşələr altında formalaşır. Bu torpaqların alluvial və illüvial horizontları aydın ifadə olunmuşdur.

Boz meşə torpaqları Şimali Qafqazın ön dağlığında palıd meşələri altında formalaşmışdır.

Bitki örtüyü

Qafqazın orta dağlıq ərazisi olan 200-500m hündürlükdə enliyarpaq və iynəyarpaq meşələr üstünlük təşkil edir. Azərbaycanda onlar bütün meşələrin 98%-ni, Ermənistanda 93%, Gürcüstanda 83% təşkil edir. Azərbaycanın Göygöl ətrafında şam meşəliklərinə rast gəlinir. Qafqazda torpaqlar şaquli zonalar üzrə yerləşir . Düzənlik ərazilər boz torpaqlarla örtülmüşdü. Qafqazın düzən əraziləri Kolxida ovalığı istisna olmaqla quru subtropik bitkilər yayılmışdır. Çöl və yarımsəhralarında (Şərqi Qafqazın düzənlikləri) qış otlaqları kimi istifadə olunur. Buralarda qoyunçuluq inkişaf etmişdir. Rütubətli subtropik zonalara Kolxida və Lənkəran ovalıqları daxildir. Burada sarı torpaqlar yayılmış, çayçılıq və subtropik meyvəçilik inkişaf etdirilir. Qara dəniz Qafqaz regionunun qərbində yerləşir, dünya okeanı ilə Bosforbogazı vasitəsilə birləşir. Sahəsi 422 min km², sahil xəttlərini uzunluğu 4340 kmdır. Qafqazın iki ölkəsi Gürcüstan və Rusiyanın cənubu Qara dənizə çıxışı vardır. Qara dənizdə Gürcüstanın Batumi, Poti və Suxumi limanaları yerləşir. (bu limanlar hazırda Rusiyanın nəzarəti altındadır.) Gürcüstanın Qara dəniz sahillərində Azərbaycanın Kulevo neft terminalı fəaliyyət göstərir. Rusiyanın Qara dəniz sahillərində ən böyük limanı Novorossirskdır. Azərbaycan bu limanla neft ixrac edir (Bakı-Novorossirsk neft kəməri). Hazırda Qara dəniz sahili ölkələrini əhatə edən Qara dəniz birliyi yaradılmışdır. Azərbaycan da bu birliyin tərkibinə daxildir. Birlik ölkələri dənizin ekologiyasını qoruyur, ticarət əlaqələrini həyata keçirirlər. Dənizin sahillərində su heç vaxt donmur. Çimərlik və kurort turizmdə geniş istifadə olunur . Qara dəniz TRASEKA magistral nəqliyyatının Avropaya çıxışını təmin edir. Xəzər dənizi Asiyanın qərbində yerləşir və Qafqazı Qazaxıstan və Mərkəzi Asiyadan ayırır. O , nəhəng axarsız göldür . Xəzər dənizinin adı Qafqazın şərqində yaşamış və “Xəzərlər” adlanan qədim tayfanın adından götürülmüşdür. Xəzər dənizi 374 min km², sahil xəttinin uzunluğu 7 min km-dir. İqlimi sərt kontinentaldır. Qışda şimal hissəsi 2-3 aya donur. Xəzərin ətrafında 5 dövlət yerləşir;Azərbaycan , RF,İran , Türkmənistan və Qazaxıstan . Xəzərin bölgüsü başa çatdırılmayıb. Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycan öz aralarında dənizin dibi ilə keçirilən sərhədlərini müəyyənləşdiriblər . Lakin Türkmənistan və İranla Azərbaycan arasında dənizin bölgüsü həyata keçirilməyibdir. Bu da müəyyən ziddiyyətlər yaradır, xüsusilə neft yataqlarının istismarında. Xəzər dənizinin Azərbaycan sahillərinin uzunluğu 825 km təşkil edir. Xəzər dənizi qiymətli ağ balıq növləri ilə zəngindir — nərə balığı, kütüm, qızıl balıq. Xəzər dənizi qara kürü, qurubalıq istehsalı və balıq konservlərinə görə dünyada məşhurdur. Xəzər dənizi xüsusilə neft-qaz ehtiyatları ilə zəngindir . Xüsusilə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın sahil zonaları özünün neftli qazlı olması ilə fərqlənirlər. Xəzər dəniz nəqliyatı inkişaf edib. Azərbaycan Xəzər, Volqa-Don kanalı vasitəsilə dünya okeanına çıxır. Azərbaycanın Xəzərdə ən böyük limanı Bakıdır. Türkmənistanın Türkmənbaşı, Bektaş, Qazaxıstanın Aktau, Rusiyanın Həştərxan, Mahaçqala, İranın-Ənzəli limanları Xəzər dənizi qarşısında duran əsas məsələlər:

1)səviyyəsi tez-tez tərəddüd edir, çətinlik yaradır

2)ekoloji problemi isə neft-qaz çıxarılması və çaylar vasitəsilə Rusiyadan çoxlu çirkli suların axıdılmasıdır.

3)Qafqazın ekoloji vəziyyətinin qorunması. Kürün və Araz çaylarının çox çirklənməsi

4) Təbii fəlakət hadisələrinin geniş yayılması, zəlzələr, daşqınlar, sürüşmələr, doluvurma

Əhalisi

Qafqazın əhalisi 30.2 milyon nəfərdir . Bu əhalinin 55% C.Qafqazda, 45% Ş.Qafqazda yaşayır. Qafqaz əhalisinin milli tərkibi ən mürəkkəb olan regiondur. Asiya ilə Avropa arasında keçid yeri olan Qafqazdan çox sayda xalqlar keçmişlər. Onların güclü olanları burada qədim dövlətlər yaratmışlar. Qafqazın dağlıq relyefi insanların gediş-gəlişinə çətinlik törətmişdir. Ona görə də qapalı dərələr və dağarası çökəkliklərdə xırda etnik qruplar yaratmışdır. Hazırda Qafqazın ərazisində 50-dən çox müxtəlif xalq yaşayır. Nisbətən Kiçik Qafqaz regionunda dörd dövlət Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Rusiya Federasiyasının cənubu yerləşir . Bunlardan əlavə Qafqazın cənub hissəsində Naxçıvan MR, Acarıstan və Abxaziya MR və Cənubi Qafqazda isə qeyd olunduğu kimi 7 milli inzibati bölgü vardır. Qafqazın xalqlarının çoxu dörd dil ailəsinə aiddirlər :

1) Şimali Qafqaz etnik qrupu,

2) Kartveli,

3) Hind-Avropa,

4) Altay

Hind Avropa dil ailəsinə əsasən slavyanlar, ermənilər, Gürcülər (kartveli) ailəsinə aiddirlər. Qafqaz dağlarının cənubunda yaşayırlar. Gürcülər həmçinin Osetiyada və Azərbaycanda yaşayırlar. Türk dil qrupuna Qafqazda azərbaycanlılar, qaraçaylar, balkarlar, kumıklar, naqoylar və türkmənlər aiddirlər. Azərbaycanlılar əsasən Azərbaycan Respublikasında yaşayır və əhalinin 90%-ini təşkil edir. Kənarda azərbaycanlılar Gürcüstanda gürcülərdən sonra 2-ci yer tuturlar, Dağıstanın Dərbənd şəhərində azərbaycanlılar çoxluq təşkil edirlər. Dərbəndin Mahaçqalada (dağ yəhudiləri) Ermənistanda azərbaycanlılar ermənilərdən sonra 2-ci yeri tuturdular. Lakin oradan qovulan ermənilər isə əsasən öz respublikalarında yaşayırlar. Hazırda Gürcüstan və Şimali Qafqazda çox sayda ermənilər yaşayır. Azərbaycanda 120 mindən çox erməni əhalisi yaşayır. Onların böyük əksəriyyəti Azərbaycanın işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ vilayətində, qismən də Bakı və digər şəhərlərində yaşayır (nigahlı). Şimali Qafqazda ermənilər geniş yayılmışdır.

Geosiyasi əhəmiyyəti

Qədim zamanlardan Qafqaz Bizans İmperiyası, Sasanilər, Ərəb Xilafəti, Qızıl Orda, Rusiya İmperiyası və Avropa kimi qüvvələrin siyasi və mədəni toqquşmasına şahidlik etmişdir, ancaq heç biri bu əraziyə tamamilə hökm etməyə nail olmamışdır. Bölgə zəngin yeraltı xam maddə ehtiyatına sahibdir və tarixi olaraq ticarət yollarının kəsişmə nöqtəsi olmuşdur. Tarixi İpək Yolu buradan keçmişdir.

Burada da böyük kütlələrin hərəkətinə əlverişli keçid yoxdur. Beləcə Qərb və Orta Qafqazlar dik, son dərəcə kələ-kötür və keçid verməyən xüsusiyyətləri səbəbiylə Rusiyaya qarşı müqavimət göstərən qafqazlıların son sığınacaqlarını təşkil etmişdir. Şərq Qafqazlar isə, Daryal Keçidindən Abşeron yarımadasına qədər uzanar.

Daryal keçidi

Qafqazın iki əhəmiyyətli və hər vaxt açıq olan keçidi vardır. Bunlardan biri Daryal keçididir. Keçidin dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 2379 metrdir. Vladiqafqazı Tiflisə bağlayan və Rusların "Gürcü Əsgəri Yolu" deyilən yol da bu keçiddən keçir. Yol eyni keçiddə axmaqda olan Terek çayının ana qolunu izləyir. Orta və cənub seqmentləri üzərində osetinləryaşayırlar. Bu keçid Qafqazı siyasi, əsgəri və hətta ictimai istiqamətlərdən iki ana parçaya ayırır. Gürcüstanın Rusiyaya bağlanmasından sonra bu keçidin əhəmiyyəti daha da böyümüşdür. Keçid Qafqazı ələ keçərmək istəyən Rusiya üçün həm Gürcüstanla əlaqəni davamlı açıq saxlamaq və həm də Qərb Qafqazdakı çərkəz-abxazlar ilə Şərq Qafqazdakı çeçenlər və dağıstanlılar arasındakı əməkdaşlığı kəsmək baxımından həyati bir əhəmiyyət daşımaqda idi. [Mənbə göstərin]

Dəmirqapı keçidi

Daryaldan başqa ikinci əhəmiyyətli keçid Dərbənddir.Bu keçid Xəzər dənizi sahili boyunca uzanır və genişliyi 1.5 ilə 30 km arasında dəyişir.Qeyd etmək lazımdır ki bu keçid qafqazda çox böyük keçidlərdən biridir və son dərcədə tarixi coğrafi baxımdan əhəmiyyətlidir.

Etnik və dini quruluş

 
Qafqaz diyarının etnik xəritəsi, 1880-ci ildə tərtib edilib.

Burada yaşayan xalqlar dillərinə görə 3 qrupa bölünür:

İslam (şiəlik və sünnilik) və xristian dinləri əsas dinlərdir. Müsəvilik dininin nümayəndələri də mövcüddür. Tarixi olaraq Qafqaz atəşpərəstlik dininin mərkəzlərindən sayılır.

İqtisadiyyatı

Təbii şəraiti, zəngin təbii ehtiyatlara malik olan Qafqaz regionu təsərrüfatı sənaye-aqrar xarakteri daşıyır. Üstün yeri sənaye tutsa da Qafqaz regionunda kənd təsərrüfatı da güclü inkişaf etmişdir. Region ərazisində üstün yeri hasilat sənaye sahələri tutur. Neft-qaz , filiz , hidroenerji, rekreasiya ehtiyatlarının istifadəsi əsasında Qafqazda neft-qaz sənayesi güclü inkişaf etmişdir. Onun iri mərkəzi Azərbaycanın Bakı sənaye rayonunda burada ildə 50 mln. tona qədər neft , 26 mln m³ qaz (2010-cu ildə) hasil olunmuşdur. Şimali Qafqazda neft-qaz hasilatı əsasən Çeçenistan, Dağıstan, Krasnodar və Stavropolda inkişaf etdirilir. Əvvəllər neft və qazı Rusiyanın digər rayonlarına göndərirdilər, hazırda həmin yerlərdə istifadə edilir. Bakı, Krasnodar, Maykopda neft emalı zavodları yerləşir.

Elektrik enerjisi əsasən yerli yanacaq və SES-lər hesabına inkişaf etdirirlir. Azərbaycanda və Ermənistanda istilik elektrik stansiyaları üstünlük təşkil edir. Əlavə olaraq Ermənistanda Metsamor AES fəaliyyət göstərir. Region üçün təhlükə yaradır. Azərbaycanda DRES-lər Mingəçevir, Şirvan, Bakıda fəaliyyət göstərirlər. İEM-lər Gəncə, Sumqayıt şəhərlərindədir. Son illər ölkənin müxtəlif rayonlarında modul elektrik stansiyalar tikilmişdir (Astara, Quba və s.). Ən iri SES-lər kaskad şəklində Kür çayı üzərində salınmışdır. Mingəçevir, Şəmkir, Yeni Kənd, Tərtər çayında Sərsəng SES, Araz çayının Naxçıvan İran sərhəddində birgə SES salınmışdır. Son illərdə Azərbaycanda alternativ enerji mənbələrindən istifadə artır. Gürcüstanda istilik stansiyaları ilə yanaşı həm də çox sayda SES fəaliyyət göstərir. Onun İnquri, Rioni, Kür çay üzərində SESlər vardır. Şimali Qafqazda elektrik enerjisinin əsas hissəsini İES-lər verir. Terek, Sulak və b.çaylar üzərində SES-lər tikilibdir.

Maşınqayırmada əsas yerli neft, qaz və yeyinti sənayesi üçün avadanlıqlar, çəltik yığan kombaynlar istehsalı tutur. Azərbaycanda avtomobil zavodları Naxçıvanda, Şamaxıda və Gəncədədir. Metallurgiya sənayesi həm Şimali , həm də Cənubi Qafqazda inkişaf etdirilir. Qara metallurgiya inkişafı Daşkəsən dəmir filizi və metal qırıntısına əsaslanır. İri mərkəzlər Rustavi, Sumqayıt şəhərlərindədir. Rustavi Daşkəsən dəmir filizi əsasında çuqun, polad, prokat istehsal edir. Hazırda işləmir. Gürcüstanın Giyatura mədənlərində manqan çıxarılır. Əlvan metallurgiya regionda xeyli inkişaf etdirilmişdir. O Azərbaycanda, Gəncə və Sumqayıt alüminium müəssisələri, Gədəbəydə qızıl zavodu ilə təmsil olunur. Son illərdə Ermənistanda yukelirvə almaz emalı sahələri güclü inkişaf etmişdir. Ermənistanın Qafan,Qaçaran, Gürcüstanın Madneuli zavodları əlvan metallurgiyaya aiddirlər. Şm.Qafqazda əlvan metallara Şm.Osetiya (Sadon), Kabardin-Balkarda(Tirenauz) inkişaf etdirilir. Kimya sənayesi Azərbaycanda (Sumqayıt, Gəncə), Ermənistanda (İravan kauçuk, lif və başqa məhsullar, Vanadzorda kimyəvi liflər), Gürcüstanda (Rustavi azot gübrəsi və süni liflər) Toxuculuq sənayesi əvvəl regionda güclü idi. Hazırda xaricdən çoxlu və çeşidli mallar gətirildiyinə görə xeyli zəifləyibdir. Onun digər səbəbi C.Qafqazda pambıqçılıq və ipəkçiliyin azalmasıdır.

Qafqaz regionunda güclü inkişaf edən sənaye sahəsi qida sənayesidir. Bu sahənin inkişafı üçün güclü kənd təsərrüfatı məhsulları, mineral müalicə sular və satış bazarı vardır. Qida sənayesi regionun hər yerində yayılmışdır. Gürcüstanda inkişaf edən əsas qida sənayesinə çay emalı, şərabçılıq, konserv, siqaret istehsalı, bitki yağı və b. Onun Rusiya bazarlarına buraxılmaması şərabçılıq sənayesinə güclü ziyan vurdu. Hazırda ölkənin şərabçılıq sənayesi ABŞ və Hollandiya firmalarına məxsusdur. Artıq Rusiya da Gürcüstanın şərab bred markasını tanıyır və məhsullarını alır. Üzümçülüq və şərabçılıq Kaxetiyada güclü inkişaf etmişdir. Keyfiyyətli şərab növləri istehsal olunur. Azərbaycanda üzümçülük və şərabçılıq bərpa olunur. Əsas rayonları Gəncə-Qazax, Şamaxı-İsmayıllı və Naxçıvandır. Balıqçılıq Aşağı Kürdə, Lənkəranda yayılmışdır. Çay emalı Lənkəran, Astarada, şəkər sənayesi İmişlidə yerləşir. Şimali Qafqazda qida (yeyinti) sənayesi güclü k/t istehsalına əsaslanır. Burada şəkər, un-yarma, birki yağı, süd-ət heyvandarlıq məhsulları istehsalı hər yerdə yayılmışdır.

Bölgədə yerləşən ölkələr

BMT üzvü

Tanınmayan

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. (PDF). 2014-08-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-12.
  2. Sergey Starostinin etimoloji toplusu — *kiār kökü
  3. Sergey Starostinin etimoloji toplusu — *kadV kökü

Xarici keçidlər

Avqust 01, 2021
qafqaz, asiya, avropada, coğrafi, region, şərq, sərhəddinin, xəzər, dənizi, qərbinin, isə, qara, dəniz, olduğu, qəbul, edilir, ancaq, şimali, cənubi, sərhədləri, haqqında, konsensus, yoxdur, şimalda, fiziki, coğrafi, sərhəd, kuma, manıç, çökəkliyi, hazırki, in. Qafqaz Asiya ve Avropada cografi region Qafqazin serq serheddinin Xezer denizi qerbinin ise Qara deniz oldugu qebul edilir ancaq simali ve cenubi serhedleri haqqinda konsensus yoxdur Simalda fiziki cografi serhed Kuma Manic cokekliyi hazirki inzibati bolguye gore ise Krasnodar ve Stavropol vilayetlerinin ve Dagistanin simal serhedleri hesab edilir Bezen Qafqaza serti olaraq Kalmikiya da daxil edilir Simali Qafqazin boyuk hissesinin tarixi etnoqrafik olaraq rus collerine ve Asagi Volqaboyuna daha yaxin oldugu nezere alindiqda ise Qafqazin simal serheddini Kuban cayi boyunca Kuma Malke ve Tereka teperinden kecirmek olar Belelikle Krasnodar vilayetinin cenubu Adigey Qaracay Cerkez Kabardin Balkar Simali Osetiya Inqusetiya Cecenistan ve Dagistanin boyuk bir bolumu bu bolgeye daxil olur Cenub serhedlerini siyasi olaraq Azerbaycan Ermenistan ve Gurcustan ile Iran ve Turkiyenin serhedleri teskil edir Mundericat 1 Etimologiya 2 Cografiyasi 2 1 Qafqazin fiziki cografi movqeyi 2 2 Iqtisadi cografi movqeyi 2 3 Iqlimi 2 3 1 Torpaq ortuyu 2 4 Bitki ortuyu 3 Ehalisi 4 Geosiyasi ehemiyyeti 4 1 Daryal kecidi 4 2 Demirqapi kecidi 5 Etnik ve dini qurulus 6 Iqtisadiyyati 7 Bolgede yerlesen olkeler 7 1 BMT uzvu 7 2 Taninmayan 8 Hemcinin bax 9 Istinadlar 10 Xarici kecidlerEtimologiya RedakteRoma tarixcisi Qay Yuli Solin ozunun Dunya mocuzeleri haqqda eserinde yazir ki skifler Qafqaz daglarini Kroukas adlandirir ve bu skifce qardan agaran demekdir 1 Kroukas sozu turk dillerinde bele aciqlana biler kar qar 2 kaS kaD qaya dag 3 Cografiyasi RedakteQafqazin muasir erazisi 440 4 min km teskil edir Ehalisi 30 mln neferdir Regiona Cenubi Qafqazin 3 dovleti Gurcustan Azerbaycan Ermenistan Rusiya Federasiyasinin RF 2 diyari Krasnodar Stavrapol ve 7 respublikasi Adigey Dagistan Inqusetiya Cecenistan Icgeriya Kabardin Balkar Qaracay Cerkez Sm Osetiya Alanya daxildir Qafqaz Qara Xezer denizleri arasinda yerlesir Onun serhedleri simalda Kuma Manic cokeyi cenubda Iran ve Turkiye ile serhedlenir Qerbden serqe ve simaldan cenuba geden qedim ticaret yollari ve muasir TRASEKA Ipek yolu Simal Cenub dehlizi mehz Qafqazdan kecir Qafqazin fiziki cografi movqeyi Redakte Fiziki cografi bolguye gore Asiyaya aid edilir lakin burada yerlesen olkeler Avropani secim etmisler ve onun qurumlarina daxil edilmisdir Qafqaz mulayim ve subtropik enliklerin temas zonasinda yerlesir Iqtisadi cografi movqeyi Redakte Dunyanin iqtisadi xeritede tutudugu movqeye deyilir Daha genis menada bu regiondan kenarda yerlesen onun inkisafina tesire gore olan movqedir Burada Qara deniz vasitesile dunya okeanina cixmaq Avropaya yaxin yerlesmek Xezer denizi vasitesile simala ve qerbe cixislari vardir Qafqazin iqtisadi cografi movqeyine gore Simali Qafqazla Cenubi Qafqaz arasinda ferqler vardir RF ucqar cenubunda yerlesir Qara Azov ve Xezer denizi ile ehatelenmesi ona hem dunya yollarina cixmaga Volqa Don kanali vasitesile Avropa elaqesi temin olunur Xezer denizi vasitesile Iran ve Yaxin Serqe cixisini temin edir Onun serhedleri Mahacqala Qara denizde Norosiyyat Tuapse limanlari vardir Cenubi Qafqazdan Rusiya ve Serqi Avropaya cixan yollari uzerinde yerlesir Cenubda Gurcustan ve Azerbaycanla serhedlenir Iqlimi Redakte Mulayim ve subtropik enliklerin tesiri altinda formalasir Qafqazin qerb hissesi cox yaginti alir En cox yaginti Qafqazin Qara denize baxan yamaclari alir Batumi Quqarin en cox yaginti alan erazilerdir En az yagintini ise Qafqazin serq bolgeleri alir Torpaq ortuyu Redakte Saquli qursaqliq uzre Qafqazin esas torpaq tipleri dag cimli dag cemen dag podzol podzollasmis qonur qonur mese boz mese qehveyi boz qehveyi dag qara rutubetli yerlerde sari ve qirmizi torpaqlardir Cimli dag cemen torpaqlar alp cemenlikleri altinda formalasmislar Bu torpaqla A horizontunun qalinligi 10 15 sm dir Rengi tund qehveyi olub yarim torflasmis sekildedir Kecid qat olan B horizontu qonur qehveyi rengdedir ve qalinligi 20 sm dir Bu torpaqlarda humus yuksek olub 28 e catir Dag cemen torpaqlar subalp cemenlikler ucun xarakterik torpaqlar dir Curuntu qatinin qalinligi A B cox deyil Adeten bu qalinliq 30 40 sm teskil edir Bezen onun qalinligi 60 70 sm e catir Rengi boz qehveyi ve yaxud qonur qara yuxari curuntulu qat yarim torflasmis halda rutubetlilik cox olan yerlerde tam torflasmisdir Qaratorpaga benzer torpaqlarda ana suxur esasen karbonatlidir Dag podzol torpaqlar iyneyarpaq meseler altinda emele gelir Qonur mese torpaqlarinin fisdiq meseleri altinda A horizontunun qalinligi 15 20 sm qonur qehveyi qozvari coxlu yagis qurdlari var kecid tedricidir B horizontunun qalinligi 60 80 sm A B 100 sm e kimi cox aciq qonuru qozvari C horizontu adeten karbonatlidir Humusun miqdari A horizontunda 8 12 dir Podzollasmis qonur torpaqlar esasen iyneyarpaqli meseler altinda formalasir Bu torpaqlarin alluvial ve illuvial horizontlari aydin ifade olunmusdur Boz mese torpaqlari Simali Qafqazin on dagliginda palid meseleri altinda formalasmisdir Bitki ortuyu Redakte Qafqazin orta dagliq erazisi olan 200 500m hundurlukde enliyarpaq ve iyneyarpaq meseler ustunluk teskil edir Azerbaycanda onlar butun meselerin 98 ni Ermenistanda 93 Gurcustanda 83 teskil edir Azerbaycanin Goygol etrafinda sam meseliklerine rast gelinir Qafqazda torpaqlar saquli zonalar uzre yerlesir Duzenlik eraziler boz torpaqlarla ortulmusdu Qafqazin duzen erazileri Kolxida ovaligi istisna olmaqla quru subtropik bitkiler yayilmisdir Col ve yarimsehralarinda Serqi Qafqazin duzenlikleri qis otlaqlari kimi istifade olunur Buralarda qoyunculuq inkisaf etmisdir Rutubetli subtropik zonalara Kolxida ve Lenkeran ovaliqlari daxildir Burada sari torpaqlar yayilmis cayciliq ve subtropik meyvecilik inkisaf etdirilir Qara deniz Qafqaz regionunun qerbinde yerlesir dunya okeani ile Bosforbogazi vasitesile birlesir Sahesi 422 min km sahil xettlerini uzunlugu 4340 kmdir Qafqazin iki olkesi Gurcustan ve Rusiyanin cenubu Qara denize cixisi vardir Qara denizde Gurcustanin Batumi Poti ve Suxumi limanalari yerlesir bu limanlar hazirda Rusiyanin nezareti altindadir Gurcustanin Qara deniz sahillerinde Azerbaycanin Kulevo neft terminali fealiyyet gosterir Rusiyanin Qara deniz sahillerinde en boyuk limani Novorossirskdir Azerbaycan bu limanla neft ixrac edir Baki Novorossirsk neft kemeri Hazirda Qara deniz sahili olkelerini ehate eden Qara deniz birliyi yaradilmisdir Azerbaycan da bu birliyin terkibine daxildir Birlik olkeleri denizin ekologiyasini qoruyur ticaret elaqelerini heyata kecirirler Denizin sahillerinde su hec vaxt donmur Cimerlik ve kurort turizmde genis istifade olunur Qara deniz TRASEKA magistral neqliyyatinin Avropaya cixisini temin edir Xezer denizi Asiyanin qerbinde yerlesir ve Qafqazi Qazaxistan ve Merkezi Asiyadan ayirir O neheng axarsiz goldur Xezer denizinin adi Qafqazin serqinde yasamis ve Xezerler adlanan qedim tayfanin adindan goturulmusdur Xezer denizi 374 min km sahil xettinin uzunlugu 7 min km dir Iqlimi sert kontinentaldir Qisda simal hissesi 2 3 aya donur Xezerin etrafinda 5 dovlet yerlesir Azerbaycan RF Iran Turkmenistan ve Qazaxistan Xezerin bolgusu basa catdirilmayib Rusiya Qazaxistan ve Azerbaycan oz aralarinda denizin dibi ile kecirilen serhedlerini mueyyenlesdiribler Lakin Turkmenistan ve Iranla Azerbaycan arasinda denizin bolgusu heyata kecirilmeyibdir Bu da mueyyen ziddiyyetler yaradir xususile neft yataqlarinin istismarinda Xezer denizinin Azerbaycan sahillerinin uzunlugu 825 km teskil edir Xezer denizi qiymetli ag baliq novleri ile zengindir nere baligi kutum qizil baliq Xezer denizi qara kuru qurubaliq istehsali ve baliq konservlerine gore dunyada meshurdur Xezer denizi xususile neft qaz ehtiyatlari ile zengindir Xususile Azerbaycan Qazaxistan ve Turkmenistanin sahil zonalari ozunun neftli qazli olmasi ile ferqlenirler Xezer deniz neqliyati inkisaf edib Azerbaycan Xezer Volqa Don kanali vasitesile dunya okeanina cixir Azerbaycanin Xezerde en boyuk limani Bakidir Turkmenistanin Turkmenbasi Bektas Qazaxistanin Aktau Rusiyanin Hesterxan Mahacqala Iranin Enzeli limanlari Xezer denizi qarsisinda duran esas meseleler 1 seviyyesi tez tez tereddud edir cetinlik yaradir2 ekoloji problemi ise neft qaz cixarilmasi ve caylar vasitesile Rusiyadan coxlu cirkli sularin axidilmasidir 3 Qafqazin ekoloji veziyyetinin qorunmasi Kurun ve Araz caylarinin cox cirklenmesi4 Tebii felaket hadiselerinin genis yayilmasi zelzeler dasqinlar surusmeler doluvurmaEhalisi RedakteQafqazin ehalisi 30 2 milyon neferdir Bu ehalinin 55 C Qafqazda 45 S Qafqazda yasayir Qafqaz ehalisinin milli terkibi en murekkeb olan regiondur Asiya ile Avropa arasinda kecid yeri olan Qafqazdan cox sayda xalqlar kecmisler Onlarin guclu olanlari burada qedim dovletler yaratmislar Qafqazin dagliq relyefi insanlarin gedis gelisine cetinlik toretmisdir Ona gore de qapali dereler ve dagarasi cokekliklerde xirda etnik qruplar yaratmisdir Hazirda Qafqazin erazisinde 50 den cox muxtelif xalq yasayir Nisbeten Kicik Qafqaz regionunda dord dovlet Azerbaycan Gurcustan Ermenistan ve Rusiya Federasiyasinin cenubu yerlesir Bunlardan elave Qafqazin cenub hissesinde Naxcivan MR Acaristan ve Abxaziya MR ve Cenubi Qafqazda ise qeyd olundugu kimi 7 milli inzibati bolgu vardir Qafqazin xalqlarinin coxu dord dil ailesine aiddirler 1 Simali Qafqaz etnik qrupu 2 Kartveli 3 Hind Avropa 4 AltayHind Avropa dil ailesine esasen slavyanlar ermeniler Gurculer kartveli ailesine aiddirler Qafqaz daglarinin cenubunda yasayirlar Gurculer hemcinin Osetiyada ve Azerbaycanda yasayirlar Turk dil qrupuna Qafqazda azerbaycanlilar qaracaylar balkarlar kumiklar naqoylar ve turkmenler aiddirler Azerbaycanlilar esasen Azerbaycan Respublikasinda yasayir ve ehalinin 90 ini teskil edir Kenarda azerbaycanlilar Gurcustanda gurculerden sonra 2 ci yer tuturlar Dagistanin Derbend seherinde azerbaycanlilar coxluq teskil edirler Derbendin Mahacqalada dag yehudileri Ermenistanda azerbaycanlilar ermenilerden sonra 2 ci yeri tuturdular Lakin oradan qovulan ermeniler ise esasen oz respublikalarinda yasayirlar Hazirda Gurcustan ve Simali Qafqazda cox sayda ermeniler yasayir Azerbaycanda 120 minden cox ermeni ehalisi yasayir Onlarin boyuk ekseriyyeti Azerbaycanin isgal olunmus Dagliq Qarabag vilayetinde qismen de Baki ve diger seherlerinde yasayir nigahli Simali Qafqazda ermeniler genis yayilmisdir Geosiyasi ehemiyyeti RedakteQedim zamanlardan Qafqaz Bizans Imperiyasi Sasaniler Ereb Xilafeti Qizil Orda Rusiya Imperiyasi ve Avropa kimi quvvelerin siyasi ve medeni toqqusmasina sahidlik etmisdir ancaq hec biri bu eraziye tamamile hokm etmeye nail olmamisdir Bolge zengin yeralti xam madde ehtiyatina sahibdir ve tarixi olaraq ticaret yollarinin kesisme noqtesi olmusdur Tarixi Ipek Yolu buradan kecmisdir Burada da boyuk kutlelerin hereketine elverisli kecid yoxdur Belece Qerb ve Orta Qafqazlar dik son derece kele kotur ve kecid vermeyen xususiyyetleri sebebiyle Rusiyaya qarsi muqavimet gosteren qafqazlilarin son siginacaqlarini teskil etmisdir Serq Qafqazlar ise Daryal Kecidinden Abseron yarimadasina qeder uzanar Daryal kecidi Redakte Qafqazin iki ehemiyyetli ve her vaxt aciq olan kecidi vardir Bunlardan biri Daryal kecididir Kecidin deniz seviyyesinden yuksekliyi 2379 metrdir Vladiqafqazi Tiflise baglayan ve Ruslarin Gurcu Esgeri Yolu deyilen yol da bu kecidden kecir Yol eyni kecidde axmaqda olan Terek cayinin ana qolunu izleyir Orta ve cenub seqmentleri uzerinde osetinleryasayirlar Bu kecid Qafqazi siyasi esgeri ve hetta ictimai istiqametlerden iki ana parcaya ayirir Gurcustanin Rusiyaya baglanmasindan sonra bu kecidin ehemiyyeti daha da boyumusdur Kecid Qafqazi ele kecermek isteyen Rusiya ucun hem Gurcustanla elaqeni davamli aciq saxlamaq ve hem de Qerb Qafqazdaki cerkez abxazlar ile Serq Qafqazdaki cecenler ve dagistanlilar arasindaki emekdasligi kesmek baximindan heyati bir ehemiyyet dasimaqda idi Menbe gosterin Demirqapi kecidi Redakte Daryaldan basqa ikinci ehemiyyetli kecid Derbenddir Bu kecid Xezer denizi sahili boyunca uzanir ve genisliyi 1 5 ile 30 km arasinda deyisir Qeyd etmek lazimdir ki bu kecid qafqazda cox boyuk kecidlerden biridir ve son dercede tarixi cografi baximdan ehemiyyetlidir Etnik ve dini qurulus Redakte Qafqaz diyarinin etnik xeritesi 1880 ci ilde tertib edilib Burada yasayan xalqlar dillerine gore 3 qrupa bolunur Turk xalqlari azerbaycanlilar qumuqlar qaracaylilar balkarlar noqaylar Hind Avropa xalqlari ermeniler tatlar talislar dag yehudileri osetinler kurdler ve ruslar Qafqaz dilli xalqlar abxazlar adigeyler cerkezler kabardinler cecenler inquslar lezgiler avarlar darginler laklar gurculer ve basqlari Islam sielik ve sunnilik ve xristian dinleri esas dinlerdir Musevilik dininin numayendeleri de movcuddur Tarixi olaraq Qafqaz atesperestlik dininin merkezlerinden sayilir Iqtisadiyyati RedakteTebii seraiti zengin tebii ehtiyatlara malik olan Qafqaz regionu teserrufati senaye aqrar xarakteri dasiyir Ustun yeri senaye tutsa da Qafqaz regionunda kend teserrufati da guclu inkisaf etmisdir Region erazisinde ustun yeri hasilat senaye saheleri tutur Neft qaz filiz hidroenerji rekreasiya ehtiyatlarinin istifadesi esasinda Qafqazda neft qaz senayesi guclu inkisaf etmisdir Onun iri merkezi Azerbaycanin Baki senaye rayonunda burada ilde 50 mln tona qeder neft 26 mln m qaz 2010 cu ilde hasil olunmusdur Simali Qafqazda neft qaz hasilati esasen Cecenistan Dagistan Krasnodar ve Stavropolda inkisaf etdirilir Evveller neft ve qazi Rusiyanin diger rayonlarina gonderirdiler hazirda hemin yerlerde istifade edilir Baki Krasnodar Maykopda neft emali zavodlari yerlesir Elektrik enerjisi esasen yerli yanacaq ve SES ler hesabina inkisaf etdirirlir Azerbaycanda ve Ermenistanda istilik elektrik stansiyalari ustunluk teskil edir Elave olaraq Ermenistanda Metsamor AES fealiyyet gosterir Region ucun tehluke yaradir Azerbaycanda DRES ler Mingecevir Sirvan Bakida fealiyyet gosterirler IEM ler Gence Sumqayit seherlerindedir Son iller olkenin muxtelif rayonlarinda modul elektrik stansiyalar tikilmisdir Astara Quba ve s En iri SES ler kaskad seklinde Kur cayi uzerinde salinmisdir Mingecevir Semkir Yeni Kend Terter cayinda Serseng SES Araz cayinin Naxcivan Iran serheddinde birge SES salinmisdir Son illerde Azerbaycanda alternativ enerji menbelerinden istifade artir Gurcustanda istilik stansiyalari ile yanasi hem de cox sayda SES fealiyyet gosterir Onun Inquri Rioni Kur cay uzerinde SESler vardir Simali Qafqazda elektrik enerjisinin esas hissesini IES ler verir Terek Sulak ve b caylar uzerinde SES ler tikilibdir Masinqayirmada esas yerli neft qaz ve yeyinti senayesi ucun avadanliqlar celtik yigan kombaynlar istehsali tutur Azerbaycanda avtomobil zavodlari Naxcivanda Samaxida ve Gencededir Metallurgiya senayesi hem Simali hem de Cenubi Qafqazda inkisaf etdirilir Qara metallurgiya inkisafi Daskesen demir filizi ve metal qirintisina esaslanir Iri merkezler Rustavi Sumqayit seherlerindedir Rustavi Daskesen demir filizi esasinda cuqun polad prokat istehsal edir Hazirda islemir Gurcustanin Giyatura medenlerinde manqan cixarilir Elvan metallurgiya regionda xeyli inkisaf etdirilmisdir O Azerbaycanda Gence ve Sumqayit aluminium muessiseleri Gedebeyde qizil zavodu ile temsil olunur Son illerde Ermenistanda yukelirve almaz emali saheleri guclu inkisaf etmisdir Ermenistanin Qafan Qacaran Gurcustanin Madneuli zavodlari elvan metallurgiyaya aiddirler Sm Qafqazda elvan metallara Sm Osetiya Sadon Kabardin Balkarda Tirenauz inkisaf etdirilir Kimya senayesi Azerbaycanda Sumqayit Gence Ermenistanda Iravan kaucuk lif ve basqa mehsullar Vanadzorda kimyevi lifler Gurcustanda Rustavi azot gubresi ve suni lifler Toxuculuq senayesi evvel regionda guclu idi Hazirda xaricden coxlu ve cesidli mallar getirildiyine gore xeyli zeifleyibdir Onun diger sebebi C Qafqazda pambiqciliq ve ipekciliyin azalmasidir Qafqaz regionunda guclu inkisaf eden senaye sahesi qida senayesidir Bu sahenin inkisafi ucun guclu kend teserrufati mehsullari mineral mualice sular ve satis bazari vardir Qida senayesi regionun her yerinde yayilmisdir Gurcustanda inkisaf eden esas qida senayesine cay emali serabciliq konserv siqaret istehsali bitki yagi ve b Onun Rusiya bazarlarina buraxilmamasi serabciliq senayesine guclu ziyan vurdu Hazirda olkenin serabciliq senayesi ABS ve Hollandiya firmalarina mexsusdur Artiq Rusiya da Gurcustanin serab bred markasini taniyir ve mehsullarini alir Uzumculuq ve serabciliq Kaxetiyada guclu inkisaf etmisdir Keyfiyyetli serab novleri istehsal olunur Azerbaycanda uzumculuk ve serabciliq berpa olunur Esas rayonlari Gence Qazax Samaxi Ismayilli ve Naxcivandir Baliqciliq Asagi Kurde Lenkeranda yayilmisdir Cay emali Lenkeran Astarada seker senayesi Imislide yerlesir Simali Qafqazda qida yeyinti senayesi guclu k t istehsalina esaslanir Burada seker un yarma birki yagi sud et heyvandarliq mehsullari istehsali her yerde yayilmisdir Bolgede yerlesen olkeler RedakteBMT uzvu Redakte Azerbaycan Gurcustan Rusiya ErmenistanTaninmayan Redakte Abxaziya Cecenistan Cenubi OsetiyaHemcinin bax RedakteBoyuk Qafqaz Kicik QafqazIstinadlar Redakte Kemal Aliev Antichnye istochniki po istorii Azerbajdzhana Baku Elm 1987 bax seh 48 XLIX PDF 2014 08 04 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 05 12 Sergey Starostinin etimoloji toplusu kiar koku Sergey Starostinin etimoloji toplusu kadV kokuXarici kecidler RedakteCaucasus region Caucasus Introduction Arxivlesdirilib 2007 04 01 at the Wayback Machine Caucasus Encyclopedical facts Arxivlesdirilib 2012 11 13 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Qafqaz amp oldid 6020876, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.