fbpx
Wikipedia

Neft

Neft (qədim akkad dilində "napatum", yəni iylənən, alovlanan deməkdir) — əsasən karbohidrogenlərin və digər üzvi birləşmələrin mürrəkkəb qarışığından ibarət spesifik iyə malik yanar maye. Karbohidrogenlərin qarışıqda çəki payı böyük intervalda dəyişir.

Neft buruqları (Neft Daşları)
Neft istehsalında istifadə edilən mancanaq dəzgahı

Yüngül (xüsusi çəkisi aşağı və sıxlığı kiçik) neftlərdə 97%, ağır neftlər və bitumlarda isə bu rəqəm 50%-ə qədər azala bilər. Neftin tərkibindəki karbohidrogenlər başlıca olaraq alkanlar, tsikloalkanlar və müxtəlif aromatik karbohidrogenlərlə təmsil olunur. Bundan əlavə neftin tərkibində azot, oksigen, kükürdlü birləşmələr və çox cüzi miqdarda dəmir, nikel, misvanadium metallarına da rast gəlinir.

O, Yer kürəsində ən mühüm təbii enerji ehtiyatlarından sayılır. Neft elektrik enerjisinin əldə edilməsi və nəqliyyat vasitələrində yanacaq kimi istifadə edilir. Bundan əlavə neft kimya sənayesində süni materialların və başqa məhsulların alınmasında istifadə edilir. Buna görə də, o həm də "Qara qızıl" adlanır.

Neft-qaz sıralı karbohidrogen yataqlarına yerin min, 2 min metrdən 5-6 min metrə qədər dərinliklərində rast gəlinir. Adətən, bu dərinlik 1000-3000 metr təşkil edir. Yer səthinə yaxınlaşdıqca atmosfer sularının və bakteriyaların təsiri altında neft deqradasiyaya məruz qalır (biodeqradasiya) və qatılaşır. Kimyəvi tərkibinə görə neft təbii qaza və asfalta yaxındır. Bu səbəbdən də çox vaxt bu maddələr ümumilikdə petrolitlər də adlanırlar.

Fiziki xassələri

Neft açıq şabalıdı rəngə malikdir. Orta molekul çəkisi 220-330 q/mol həddindəir. Sıxlığı 0,65-1,05 q/sm3 olur. Sıxlığı 0,83-dən kiçik olanlara yüngül neft, 0,831-0,860 arasında olanlara orta, 0,860-dan yuxarı olanlara isə ağır neft deyilir. Onun tərkibində çoxlu sayda üzvi maddələr olduğundan o qaynama temperaturu ilə yox, maye üzvi maddələrin qaynama temperaturu (>28 °C, ağır neftlərdə ≥100 °С) ilə səciyyələndirilir.

Onun tərkibinə daxil olan bəzi komponentləri əvvəlcə atmosfer təzyiqində, sonra vakuumda 450—500 °С-də, bəzi hallarda isə 560—580 °С-də qaynadaraq ayrırırlar. Neftin donma temperaturu tərkibində parafinin həddindən asılı olaraq −60 ilə + 30 °C arasında dəyişir. Özüllüyü böyük həddə dəyişir (1,98 ilə 265,90 мм²/с arasında). Bu, neftin tərkibində olan yüngül fraksiyalardan asılı olur. Xüsusi istilik tutumu 1,7—2,1 кJ/(кq∙К); dielektrik ötürücülüyü 2,0—2,5; elektrik keçiriciliyi 2∙10-10 ilə 0,3∙10−18 Оm−1∙сm−1 arasında olur.

Kimyəvi tərkibi

Neft təxminən 1000-dən çox komponentin qarışığından ibarətdir. Onların bir çoxunu 3 maye karbohidrogenlər (80—90 %) və azotlu, oksigenlikükürdlü heteroatomlu üzvü birləşmələr (4—5 %) təşkil edir. Buraya həmçinin metallar (vanadiumnikel), həll olunmuş karbohidrogen qazları (C1-C4, maksiumum 4 %-ə qədər), su ( maksiumum 10 %ə qədər), müxtəlif minerallar (xloridlər, 0,1—4000 mq/l və daha artıq), üzvü turşuların duzlarının məhlulu və s. də daxildir.

Alışma temperaturu

Alışma temperaturu-neft məhsulunun buxarı ilə ətraf mühitin havasının qarışığına xaricdən alov mənbəyi (alov, elektrik qığılcımı və s.) müdaxilə etməklə qısa müddətli alov yaradan minimal temperaturdur.

Alışma temperaturunun təyini

Neft məhsullarının alışma temperaturunun təyini- ГОСТ və beynəlxalq ASTM sınaq üsulları ilə açıq və bağlı putada aparılır.

Açıq putada təyini

Neft və neft məhsullarının alışma temperaturunun açıq putada təyini- ГОСТ 4333; ASTM D92 sınaq üsulları ilə aparılır.

Alışma temperaturunun bağlı putada təyini

Neft və nef məhsullarının alışma temperaturunun bağlı putada təyini — ГОСТ 6356; ASTM D93 sınaq üsulları ilə aparılır. . Alışması yüksək temperaturlarda olan neft və neft məhsulların sınağı açıq, aşağı olan isə — bağlı putalarda aparılır.

Alovlanma temperaturu

Alovlanma temperaturu- sınanan məhsulun buxarına xaricdən alov mənbəyi (alov, elektrik qığılcımı və s.) müdaxilə etməklə sabit sönməyən alov yaradan minimal temperaturdur. Alovlanma temperaturu alışma temperaturundan 30-40 dərəcə yüksək olur.

Öz-özünə alovlanma temperaturu

Öz-özünə alovlanma temperaturu — neft məhsulunun buxarı ilə ətraf mühitin havasının qarışığını xaricdən alov mənbəyi olmadan öz-özünə alovlanan minimal temperaturdur. Özü-özünə alovlanma temperaturu alışma temperaturundan bir neçə yüz dərəcə yüksək olur.

Əmələ gəlməsi

Təbiətin ən böyük sirlərindən biri də neftin və qazın yaranmasıdır.Hər gün milyardlarla insan bu təbii sərvətlərdən istifadə edir. Neft və təbii qaz bizim üçün yalnız işıq, istilik vasitəsi deyil,istifadə etdiyimiz hər bir əşyanın hazırlanmasında onların müəyyən rolu var. Ancaq həyatımız üçün bu qədər əhəmiyyətli olan neft və qaz sərvətlərinin əmələ gəlməsinin tam şəkildə elmi izahı hələ də tam başa çatmayıb.

Araşdırmalar

Alimlər əsrlərdən bəridir bu istiqamətdə araşdırmalar aparırlar. Onların gəldikləri nəticələr müxtəlifdir. Bu gün onları ümumiləşdirərək neftin yaranması barədə irəli sürülən fikirləri elmi cəhətdən iki əsas hissəyə ayırırlar. Birincisi neftin üzvi yolla - heyvan və bitki qalıqlarından (biogen), ikincisi isə mineral əsasında (abiogen), yəni neftin təbiətdə qeyri-üzvi birləşmələrlə sintezi ilə yaranmasıdır. Fərqli düşüncələr, müxtəlif rəylər zaman-zaman elmi mübahisələrə səbəb olub. Amma alimlərin əksəriyyəti bu qənaətdədir ki, neftin və təbii qazın yaranması prosesi milyon illər boyu davam edib.

Mərhələlər

Mütəxəssislər neftin yaranmasını müxtəlif mərhələlərə ayırırlar.

I mərhələ

Qədimlərdən 1760-cı ilədək olan dövrü əhatə edən birinci mərhələdə neftin yaranması ilə bağlı müxtəlif fikirlər meydana çıxıb. Birinci nəzəriyyə 950-ci ildə ərəb alimi İh-van-əs-Səfa tərəfindən irəli sürülüb. O yazırdı:«Su və hava atəş təsiri altında yetişir və alovlu kükürdü və su civəsini yaradır. Bu ikincidərəcəli elementlər müxtəlif torpaq miqdarı ilə qarışır və temperaturdan asılı olaraq yerin içində yerləşən mineralları, o cümlədən neft kimi bituminoz substansiyasını yaradırlar. Buna görə onların yüksək havası var və neft sıxılır, tez alışır». Bir başqa alim - italyan alimi P.S.Bekkone XVII əsrdə ingilis alimi V.Çarmetona istinad edərək, kəhrəba və qırın (bitumların) mənşəyinin eyni olduğunu və neftin yerdən gələn vulkanik güclərdən və kükürddən əmələ gəldiyini qeyd edirdi. XVII əsrin axırında fransız alimi Lemerenin elmi işlərinin mühakiməsinə əsasən, neftin kəhrəbanın təbii distilləsi nəticəsində yaranması fikri formalaşdı. Daş kömür bu distillənin qalığıdır. Lemere özü isə neftin yaranmasının bitumun distilləsi nəticəsində baş verdiyini düşünürdü. XVIII əsrin əvvəllərində alman alimi Henkel qeyd edirdi ki, neft heyvan və bitkilərin qalıqlarından yaranır. 1739-cu ildə alman əsilli rus akademiki İ.Veybrext neftlə bağlı fikirləri ümumiləşdirdi. O, neftin - dəniz suyunun qoyduğu islahedilmiş yanar duzlardan ibarət olduğunu diqqətə çatdırdı. «Bitkilərin yağlı hissələrinin xassələrinin neft yağına yaxın olması» tədqiqat zamanı əsaslandırıldı. Buna istinadən belə fikir meydana çıxdı: «Ola bilər bütün bitkilərin alovlu və yağlı hissələri bitkilərin yerin təkindən çəkdikləri neftdən yaranır». Mütəxəssislər bu fikrin daha çox qəbul olunduğunu diqqətə çatdırırlar. 1750-ci ildə alman alimi Şpilman yazırdı ki, neft bitkilərdən, əsasən küknar ağacından yaranır. Fransa Elmlər Akademiyasının üzvü, kimyaçı P.J.Maker 1758-ci ildə bitumların bitki yağlarının və turşuların qarşılıqlı təsiri nəticəsində yarandığını bildirdi.

II mərhələ

Mütəxəssislər 1761-1859-cu illəri əhatə edən ikinci mərhələdə neftin üzvi yaranması nəzəriyyəsinin əsasını M.V.Lomonosovun qoyduğunu yazırlar. XVIII yüzilliyin ortalarında rus alimi neftin daş kömürdən üzvi yolla yarandığını bildirdi: «Yerin təkində yaranan daş kömürdən yeraltı hərarətin gücünə boz və qara rəngli yağlar üzə çıxır. …müxtəlif növ yanar mayelərin və bərk quru maddələrin yaranması baş verir (mahiyyətcə bu daş yağ, maye qatran, neftdir). Onlar (tərkibinin) təmizliyi ilə fərqlənir, lakin bir mənbədən törəyirlər». XIX əsrdə neftin mənşəyi haqqında əsasən M.V.Lomonosovun fikirləri qəbul olundu.

III mərhələ

Üçüncü mərhələdə, yəni 1860-1931-ci illərdə bir sıra maraqlı fikirlər meydana çıxdı. Alman alimi Karl Enqler Abşeronda çıxan neftin təbiətini və əmələ gəlməsini öyrənmək məqsədilə 1885-ci ildə Bakıya gəldi. Onun 1888-ci ildə dərc etdirdiyi neftin üzvi maddələrdən əmələ gəlməsi nəzəriyyəsi sonrakı analoji nəzəriyyələrin əsası oldu. Bu nəzəriyyə bir növ D.Mendeleyev və digərləri tərəfindən irəli sürülmüş neftin mineral maddələrdən yaranması nəzəriyyəsinə zidd idi.

1867-ci ilədək neftin üzvi yaranmasının tərəfdarı olan D.Mendeleyev 1877-ci ildə onun mineral yaranması fərziyyəsini inkişaf etdirdi. Sonrakı illərdə neftin qeyri-üzvi yaranmasının müxtəlif ehtimalları irəli sürüldü.

D.Mendeleyev Bakıda olarkən alman əsilli rus alimi G.Abixdən neft yataqlarının çox zaman ərazi cəhətdən yer qabığının xüsusi tipli çatlarında – çökmələrində yerləşdiyini öyrənir və bunda fikirlərinin sübutunu görür.

IV mərhələ

Mütəxəssislərin fikrincə, dördüncü mərhələdə - 1932-1950-ci illərdə əsasən akademik İ.M.Qubkinin «Neft elmi haqqında» adlı kitabı 1932-ci ildə nəşr ediləndən sonra, ardınca gələn mərhələdə böyük miqdarda dəniz hövzələrinin çöküntülərindən yığılmış üzvi maddələrdən neftin yaranmasına dair fərziyyə hökmranlıq edirdi.

V mərhələ

Beşinci mərhələni - 1951-ci ildən indiki dövrədək olan mərhələni isə alimlər cəsarətlə neftin üzvi maddələrdən yaranması nəzəriyyəsinin təşəkkül tapması dövrü adlandırırlar. Bu mərhələnin 1950-ci ildən, məhz sovet və amerikalı alimlər tərəfindən müasir çöküntülərdə karbohidrogen tapıldığı ildən başladığını nəzərə çatdırırlar. Amerikalı tədqiqatçılar P.V.Smitin rəhbərliyi altında Meksika körfəzində, Sakit okeanın Kaliforniyaya yaxın hissəsində və bir neçə şirin sulu hövzələrdə yerləşən müasir çöküntülərdə karbohidrogenlər aşkar etdilər. Sonrakı tədqiqatlar nəticəsində məlum oldu ki, müasir çöküntülərdəki karbohidrogenlər neftdən çox fərqlənir. Bu tədqiqatların olduqca əhəmiyyətli olduğunu söyləyən mütəxəssislər səbəbini belə izah edirlər: Əvvəla, onlar karbohidrogenlərin bitki və heyvanların qalıqları olan çöküntülərdən əmələ gəlməsini göstərdilər və bununla neftin əmələ gəlməsi üçün hansı üzvi maddənin ilk sayıla bilər sualı haqqında təxminən 200 il ərzində davam edən müzakirələrə müvəqqəti son qoyuldu. İkincisi, məlum oldu ki, neft və qazın yaranma prosesi demək olar ki, istənilən su hövzəsi çöküntülərində inkişaf edə bilər və bunun üçün hansısa qeyri-adi şərait tələb olunmur.

 
Bakı neft buruqları

Azərbaycan ərazisində

Dünyanın ən zəngin neft və qaz yataqlarına malik hissələrindən biri də Azərbaycandır. Ona görə də bu ölkəyə ta qədim zamanlardan bu sahənin tədqiqatçıları diqqət göstərib, müxtəlif ölkələrdən olan böyük alimlər yollarını Azərbaycandan salıblar. Bu gün respublikamızın özündə başqa sahələrdə olduğu kimi, neft sahəsində də bacarıqlı alimlər az deyil. Onların araşdırması üçün isə Azərbaycanın böyük neft tarixi var.

Yer kürəsindəki 800 palçıq vulkanının da çoxu Azərbaycanda yerləşir. Onlar mənşəcə neft və təbii qaz yataqları ilə əlaqədardır. Ona görə də neftin və təbii qazın tədqiqatı ilə məşğul olan alimlərin diqqət göstərdiyi sahələrdən biri də palçıq vulkanlarıdır. Azərbaycanda palçıq vulkanlarının yerləşdiyi sahələrdə - Lökbatan, Neft Daşları, Qaradağ, Mişovdağ və digər yerlərdə zəngin neft və qaz-kondensant yataqları aşkar edilib. Onların içində Lökbatan palçıq vulkanı fəallığı və yerləşdiyi yerin neft-qazlılıq strukturları ilə sıx əlaqədə olmasıyla fərqlənir. Mütəxəssislər burada vulkanın mütəmadi olaraq öz fəaliyyətini büruzə verdiyini nəzərə çatdırırlar.

Alimlər onu da qeyd edirlər ki, məhsuldar qatın neftli layları uzun müddət aşınmaya məruz qalmalarına baxmayaraq, öz neftlilik əlamətlərini bu günə kimi saxlayırlar. Məlumdur ki, təbiətin nadir geoloji muzeyi olan Qırməki dərəsində dərinliyi 30-50 metr olan əllə qazılmış iri diametrli, ağzı açıq iki neft quyusu ölkəmizin neft sənayesinin tarixini öyrənmək baxımından maraqlıdır. Min illərdir şölələnən Qırməki dərəsinin yaxınlığında yerləşən Qırməki palçıq vulkanı və Yanardağın alovları təbiətsevənlər üçün əvəzolunmaz geoloji muzey sayılır. Azərbaycanda, Binəqədi ərazisində olan, dördüncü dövrə aid heyvanat qəbiristanlığı da böyük marağa səbəb olub.

1938-ci ildə Binəqədi qəsəbəsi yaxınlığında qır (bitum) axtaran zaman Azərbaycan Sənaye İnstitutunun tələbəsi, geoloq A.Məstanzadə ibtidai heyvanlara aid sümüklər tapdı. Burada 50 minə yaxın heyvanat aləminə məxsus sümük aşkar edildi. Mütəxəssislərin fikrincə, Binəqədidəki dördüncü dövrə aid heyvanat və bitki aləminin qalıqları o zaman Azərbaycanın bu hissəsinin flora və faunası, eləcə də burada neftin mövcud olması barədə məlumat verir.

Yüksək enerji tutumuna malik, asan nəql edilən neft XX əsrin ortalarından başlayaraq dünyada ən gərəkli enerji mənbəyi hesab olunur. Hazırda hasil olunan neftin həcminin 84%-i yanacaq istehsalına sərf edilir. Qalan 16% plastmas, kimyəvi həlledicilər, gübrələr, dərman vasitələri və digər məhsullar hazırlamaq üçün xammal rolunu oynayır. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (BEA) proqnozlarına əsasən, neft illik hasilat zirvə həcminə 2030-cu ildə çatacaq. Bundan sonra sabitləşəcək, daha sonra isə tədricən azalmağa başlayacaq.

Ancaq mütəxəssislər əmindirlər ki, hətta gələcəkdə neft yanacaq kimi üstünlüyünü itirsə, onun qiyməti azalmayacaq. Çünki bəşəriyyət əvvəlki kimi neftdən hazırlanan əşyalarsız ötüşə bilməyəcək, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı ilə neft daha çox, neft-kimya kompleksinə yönəldiləcək. 1908-ci ildə rus ixtiraçısı İ.İ.Orlov neftin karbogen oksid və hidrogendən alınmasının, yəni «sulu qaz»ın alınmasının mümkün olduğunu sübut etdi. İlkin olaraq sintetik nefti ruslar deyil, almanlar, özü də «qonur kömür»dən aldılar. Bu, Birinci Dünya müharibəsi dövründə baş verdi, çünki o dövrdə Almaniyada yanacaqla bağlı problemlər ortaya çıxdı. Almanlar hətta «süni nefti» istehsal edən zavodlar tikdilər. Müharibədən sonra təbii neftlə müqayisədə baha başa gələn sintetik neft rəqabətə davam gətirə bilmədi.

Bu gün də süni üsulla nefti «yanacaq şistləri»ndən alırlar. Mütəxəssislər bu fikirdədirlər ki, sintetik neftin gələcəkdə yanacaq şistlərindən alınması səmərəli ola bilər, çünki geoloqların hesablamalarına görə, onların ehtiyatları neftinkindən 2-3 dəfə çoxdur.

Alimlər bu fikirdədirlər ki, əgər Yerin təkində indiyədək üzvi sintez baş veribsə, demək yeni-yeni neft yataqlarının açılmasına hələ ümid var. Əgər o, sırf üzvi mənşəlidirsə, demək gələcəyi ümidsizdir. Hesab edilir ki, neftin istehlakı bu səviyyədə saxlanılarsa, artıq bizim əsrin ikinci yarısında onun tükənmək ehtimalı vardır. Ancaq texnologiyalar inkişaf etdikcə, nefti əvvəllər çıxarmaq mümkün olmayan yerlərdən, məsələn, təbii bitumlardan əldə etmək imkanı yaranacaq ki, onun ehtiyatları da 600 milyard ton dəyərləndirilir. Bu da indiki sübut olunmuş çıxarıla bilən neft ehtiyatlarından 4 dəfə çoxdur. Bir sözlə, bəşəriyyət artıq xeyli vaxtdır ki, neftsiz öz gələcəyinin necə olacağını düşünür və yollar axtarır.

Neft məhsullarının pirolizi

Neft xammalının pirolizindən müxtəlıf karbohidrogen qarışığından ibarət neft məhsulları alınır. Bu neft məhsulları aşağıdakı qruplar üzrə təsnif olunurlar:

  1. yanacaq
  2. neft yağları
  3. neft bitumları
  4. neft həllediciləri
  5. bərk karbohidrogenlər
  6. digər neft məhsulları
  • Birinci qrup neft məhsullarına maye və qaz halında yanacaq aid edilir. Bu məhsullar ümumi neft məhsullarının 65%-nı təşkil edir.Karbohidrogen qazları,benzin,dizel və qazanxana yanacağı birinci qrupa aiddir. Mazut kimi işlədilən qazanxana yanacağından başqa bütün neft yanacaqları ciddi təmizlənmə prosesindən keçir.
  • İkinci qrupa neft yağları aiddir. Bu müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan sürtgü yağlarıdır.
  • Üçüncü qrupu sənayedə,əsasən tikinti sahəsində geniş istifadə olunan texniki neft bitumları təşkil edir.
  • Dördüncü qrupa detalların yuyulmasında,çirklənmənin aradan qaldırılmasında,boyaların durulaşdırılmasında həlledici kimi istehsalatda və məişətdə istifadə olunan neft həllediciləri aiddir.
  • Beşinci qrupa vazelin,petrolatun,serezin,parafin,ozokerit və s. kimi bərk karbohidrogenlər daxil edilmişdir. Neft pirolizin bu məhsullarının istifadə sahəsi çox genişdir: tibb,yeyinti,kağız,rezin,elektrotexniki,plastik sürtgülərin istehsalı və s. Altıncı qrupa neft kimyasında xammal kimi istifadə olunan-benzol,toluol,naftalin,ksilol,yaşıl yağ və s.kimi maddələr aiddir.

Neft emalının bir çox üsulları mövcuddur, lakin piroliz ən perspektivlisidir. Çünki bu üsul vasitəsi ilə altıncı qrupa daxil olan neft məhsullarının maksimum miqdarda alınmasını təmin edir. Piroliz prosesi neft kimya sənayesini lazımlı qədər xammalla təmin etməyə imkan verir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda neft olmadan da müxtəlif neft məhsullarını almaq üçün daha bir üsul var. Adi zibildən sintetik yanacaq alınır ki,bu da neft kimi təbii ehtiyatların qənaət edilməsinə imkan verir.

Karbohidrogen tərkibi

Neft əsasən parafinli (adi halda 30—35, bəzi hallarda 40—50%)və parafinsiz (25—75%) olmaqla iki qrupa bölünür. Az miqdarda aromatik birləşmələrə (aromatik karbohidrogenlər) malik olurlar.

Element tərkibi

Neftin tərkibinə karbohidrogenlərlə bərabər kükürdlü birləşmələr, mono və disulfidlər, tioefenlər, və həmçinin politsiklik maddələrdə daxildirlər. Element tərkibi (%): С — 82—87,Н2 — 11—14,5, S — 0,01—6 (nadir hallarda 8-ə qədər), N — 0,001—1,8, O2 — 0,005—0,35 (nadir hallarda 1,2-yə qədər ) və s. Neftin tərkibində 50-dən artıq kimyəvi element vardır. Qeyd olunanlarla bərabər V(10−5 — 10−2%), Ni(10−4−10−3%), Cl (2•10−2%-ə qədər) və başqaları. Bu tərkib neft hasil olunan ərazilərdən asılı olaraq dəyişir. Ona görə də, bu haqda ümumi fikir söyləmək çətindir.

Cədvəl 1. Müxtəlif neft yataqlarından hasil olunan neftin elementar tərkibi (% ilə))
Yataq Sıxlılığı, q/sм3 С Н S N O Kül
Uxtin (Rusiya) 0,897 85,30 12,46 0,88 0,14 - 0,01
Qroznı (Rusiya) 0,850 85,95 13,00 0,14 0,07 0,74 0,10
Suraxanı (Azərbaycan) 0,793 85,34 14,14 0,03 - 0,49 -
Kaliforniya (ABŞ) 0,912 84,00 12,70 0,40 1,70 1,20 -

Neftin çıxarılması

 
Dənizdə neftin çıxarılması
 
Qazma baltası

Əgər neft yerin üst qatına yaxın yerləşirsə onda o sadə üsulla əldə edilə bilər. Dərinlikdə yerləşən laylara çatmaq üçün isə quyu qazılir və oraya borular salınır. Dənizdə nefti çıxarmaq üçün xüsusi qazma plarformalarının tətbiqi lazım gəlir.

Yer təkini qazmaq üçün qazma baltalarından istifadə edilir. Qazma baltası uzun, bir-birinə bağlanmış boruların uc hissəsinə bağlanılır. Əksər hallarda Qazma baltası bir-brinə nisbətən bucaq altında yerləşmiş 3 dişli konus formalı diyircəkdən ibarət olur. Belə baltalar nisbətən yumşaq süxurların keçilməsi üçün tətbiq edilir.

Başqa konstruksiyalarda hərəkətli hissələr olmur. Onların kəsici hissəsi almaz, kəsici keramika və ya bərk xəlitədən hazırlanır. Baltanı dəyişmək üçün bütün borular qazılmış quyudan yerin səthinə çıxarılmalıdır. Alətin dəyişilməsinin səbəbi onun sınması və ya kəsicilik qabiliyyətinin itməsi ola bilər. Qazma baltasi qırıldıqda əvvəlcə çalışırlar ki, qazma borularının daxilinə tutqac sallasınlar ki, sınmış hissəni xaric etsinlər.

Balta poladdan hazırlanmış qazma boruları ilə birlikdə elektrik mühərriki vasitəsilə dəqiqədə 100 dövr sürətlə saat əqrəbi istiqamətində fırladılır. Qazma borularının soyudulması və əsasən də qazılmış suxur hissəciklərinin yerin səthinə qaldırmaq üçün xüsusi mayelərdən (əsasən gil məhlulundan) istifadə edirlər. Maye qazma boruları ilə quyuya vurulur, beləki, o, baltanın deşiklərindən çıxıb boru ilə quyu divarları arasında yaranan həlqəvi fəza ilə quyu ağzına doğru hərəkət edir. Süxur hissəciklərinin maye ilə quyu ağzina doğru hərəkətini təmin etmək üçün o, yüksək özlülüyə malik olmalıdır. Bu maye sudan, polimerdən və gil məhlulundan ibarət olur.

Müəyyən hallarda quyunu yatağa şaquli istiqamətdə deyil, ona müəyyən bucaq altında maili qazırlar. Bu cür quyu maili quyu adlanır. Maili quyuların qazılması üçün müasir texnika və texnologiya tətbiq olunur.

Adətən neft layda suxurların təzyiqi, yataqda olan fluidlərin və qazma zamanı quyuya vurulan maye tərəfindən yaradılan təzyiq altında yerləşir. Quyu ilk neftli-qazlı layı keçdikdə neft və ya qaz axını burğu ştanqasının yuxarı hissəsində yerləşdirilmiş xüsusi qurğunun köməyi ilə dayandırılır. Sonrakı qazmalarda neft adətən öz təzyiqi ilə xaric olunur. Neftin miqdarı azaldıqca quyuda da təzyiq aşağı düşür. Bu zaman nasoslardan istifadə edilir. Bu nasoslar mancanaqlar vasitəsilə hərəkətə gətirilir.

Azərbaycanda neftin tarixinə dair

  Əsas məqalə: Azərbaycan neftinin tarixi
 
Azərbaycanda neft buruqları. XIX əsrin sonu.

Azərbaycan neftinin tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Ərəb tarixçiləri, coğrafiyaşünasları və səyyahlarından Əhməd Əl-Bəlaruri (IX əsr) Abşerondakı iqtisadi həyatın qədimdən neftlə bağlı olduğunu göstərmiş, Əbu-İshaq İstəxri (XI–X əsrlər), Əbu-d-Həsən Əli Məsudi (X əsr) Bakının neftli torpağı, Abşeronun "ağ" və "qara" nefti haqqında məlumat vermişdir.

İtalyan səyyəhı Marko Polo (XIII–XIV əsrlər) Bakı neftinin yaxın Şərq ölkələrinə aparılması, alman diplomatı və səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) Bakıdakı neft quyuları, türk səyyahı Evliya Çələbi (XVII əsr) neft mədənləri, neftin İrana, Orta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana aparılması və neftin gətirdiyi illik gəlir haqqında məlumat vermişdir. Balaxanıdakı neft quyularından birində aşkar edilmiş daş üzərindəki yazı quyunun (35 m dərinliyində) hələ 1594-cü ildə usta Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfindən qazılıb istifadəyə verildiyi göstərilir.

Əmin Əhməd Razinin (İran, 1601) məlumatına görə XVI əsrin əvvəllərində Bakı ətrafında 500-ə qədər belə neft çalaları və quyusu mövcud idi ki, bunlardan da həm "qara", həm də "ağ" neft çıxarılırdı. Alman səyyahı, həkim və təbiətşünası Engelbert Kempfer İsveç səfirliyinin katibi kimi 1683-cü ildə Abşeron yarımadasında Balaxanı, Binəqədi, Suraxanı yataqlarında olmuş, neftin Abşeron yarımadasından İrana, Orta Asiyaya və Şimali Qafqaza aparılmasını təsvir etmişdir. 1803-cü (1798) ildə Bakı sakini Qasımbəy Mənsurbəyov Bibiheybət yaxınlığında, dənizdə, sahildən 18 m və 30 m aralı iki neft quyusu qazdırmışdır.

AZƏRBAYCAN neft sənayesinin inkişaf tarixində bir neçə mərhələlər ayrılır ki, bunların da hər birinin özünəməxsus nailiyyətləri olmuşdur.

  • I mərhələ: 1847-ci ildən neftin mexaniki üsulla qazılmış quyulardan hasil edilməsi ilə başlanır və 1920-ci ilə kimi davam edir. 1847-1848-ci illərdə ilk dəfə Bibiheybət və sonra Balaxanı yataqlarında mexaniki üsulla qazılmış quyulardan sənaye əhəmiyyətli neft alınmış və həmin ildən də Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı başlanır. XIX əsrin əvvəllərində dünyada ilk dəfə olaraq Bibiheybətdə sahildən 30 m aralı dənizdə qazılmış əl quyusundan neft hasil edilmişdir.

1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma zavodu (qurğusu) tikilir. 1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu tikdirdi və dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə etdi. 1867-ci ildə 15 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi. 1878-ci ildə Balaxanı yatağı ilə Bakı neftayırma zavodunu birləşdirən 12 km uzunluğunda Rusiyada ilk neft kəməri inşa edilir. 1898-ci ildə neft mədənləri ilə Bakı neftayırma zavodlarını birləşdirən neft kəmərlərinin ümumi uzunluğu 230 km idi. Bu kəmərlərdə ildə 1mln. t neft nəql edilirdi. 1883-cü ildə Bakı-Batum dəmir yolu tikilib istifadəyə verilir ki, bu da neft və neft məhsullarının Avropa ölkələrinə ixrac edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik idi.

  • II mərhələ: 1920-ci ildə Azərbaycanda neft sənayesinin milliləşdirilməsindən sonra başlayır və 1949-cu ildə açıq dənizdə "Neft Daşları" yatağının kəşfi dövrünü əhatə edir. 1921-ci ildə neft hasilatı azalaraq 2,4 mln. tona enir. II mərhələdə axtarış-kəşviyyat işlərinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda bir sıra yeni neft yataqları (xüsusilə Qala, Buzovna-Maştağa və s.) aşkar edilib istismara verilir və neft hasilatı 1941-ci ildə 23,6 mln. tona çatdırılır.

Bu da o dövrdə SSRİ-nin neft hasilatının 76%-ni təşkil edir. 1941-1945-ci illərdə müharibə dövründə neft avadanlıqlarının və neftçi mütəxəssislərin SSRİ-nin şərq rayonlarına (Tatarıstan, Türkmənistan, Başqırdıstan və s.) köçürülməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda neft hasilatı 11,1 mln. tona düşür. 7 noyabr 1949-cu ildə Neft Daşlarında 942 m dərinlikli 1№-li quyu (Qala lay dəstəsindən) gündə 100 t hasilatla istismara daxil oldu və dənizdə neftçıxarmanın əsasını qoydu. Yataq üzrə ilk geoloq Ağa Qurban Əliyev olmuşdur.

  • III mərhələ: 1950-ci ildə "Neft Daşları" yatağının istismara verilməsi ilə Azərbaycanda dəniz neft sənayesinin inkişafı ilə başlanır və bu 1969-cu ilə kimi davam edir. Bu mərhələdə dəniz geoloji-kəşfiyyat işləri genişlənir, bir sıra neft və qaz yataqları aşkar edilib istismara verilir (Qum-dəniz, Səngəçal-Divannı-dəniz-Xərə-Zirə a.-sı, Bahar, Bulla-dəniz, Darvin küpəsi, Palçıq pilpiləsi və s.), dəniz qazma işlərinin (o cümlədən axtarış — kəşfiyyat qazmasının), hidrotexniki neft qurğularının tikilməsinin texnika və texnologiyası, dənizdə neftçıxarmanın infrastrukturu inkişaf etdirilir.
  • IV mərhələ: 1969-cu ildən başlayaraq Azərbaycanın xalq təsərrüfatının bütün sahələri kimi neft və qaz sənayesinin də yüksək dinamik inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması ilə səciyyələnir. 1970-80-ci illərdə neft sənauyseində tətbi ediləcək tenikanın inkişafı sayəsində dənizdən neft çıxarma prosesi genişlənir. 1975-ci ildə neft və qazın ümumi hasilatı 27,1 mln. t-a (şərti yanacaq) çatdırıldı. 80-ci illərdə üzən qazma qurğularının sayı 11-ə çatdı və onlardan istifadə nəticəsində, indi Azərbaycan neftinin əsas hissəsini təşkil edən dənizin 80-350 m dərinlkdə yatan zəngin neft ehtiyatlarına malik olan yataqlar kəşf olundu (Günəşli, Çıraq, Azəri və b.).
  • V mərhələ: SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycanda Neft hasilatı sahəsi yeni mərhələyə qədəm qoyur. Respublikada baş verən gərgin ictimai-siyasi proseslər ərəfəsində hökumət bir çox xarci investrorların Azərbaycana cəlb edilməsinə nail olur. 1994-cü il sentyavrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "Azəri", "Çıraq", "Günəşli" yatatqlarının dərin su qatlarındakı neftin birgə işlənməsi haqqında "məhsulun pay bölgüsü" tipli müqavilə imzalandı. Müqavilə öz tarixi, siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətinə görə "Əsrin müqaviləsi" adlanmış, təxminən 400 səhifə həcmində və 4 dildə öz əksini tapmışdıır.

Əsrin müqaviləsində dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft şirkəti (Amoko, BP, MakDermott, Yunokal, ARDNŞ, LUKoyl, Statoyl, Ekson, Türkiyə petrolları, Penzoyl, İtoçu, Remko, Delta) iştirak etmişdir. Bununla da "Yeni neft strategiyası" və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə başlandı. "Əsrin müqaviləsi" Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edildi və 12 dekabr 1994-cü ildə qüvvəyə mindi. Hal-hazırda bu müqaviləyə əsasən çalışan müəssisəslərlə bilrikdə əldə edilən neftin hesabına Azərbaycan bir dövlət kimi dünyada öz mövqeyini möhkəmlətməyə nail olmuşdur.

Filmoqrafiya

  1. 1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı (film, 1898)
  2. Bibiheybətdə neft fontanı yanğını (film, 1898)
  3. Neft buruqlarında iş (film, 1907)
  4. Neft və milyonlar səltənətində (film, 1916)
  5. Qazma və neft hasilatı (film, 1917)
  6. Suraxanı neft mədənlərində yanğın (film, 1923)
  7. Bibiheybətdə qaz fontanı yanğını (film, 1925)
  8. Həyat uğrunda mübarizə (film, 1926)
  9. Müxtəlif sahillərdə (film, 1926)
  10. Oktyabrın on illiyi (film, 1927)
  11. Neft fontanı (film, 1929)
  12. Vulkan üzərində ev (film, 1929)
  13. "Azneft"in onilliyi (film, 1930)
  14. İliç Buxtasında qaz fontanı yanğını və Qara Şəhərdə neft çənlərində yanğın (film, 1930)
  15. Dənizdə neft yanğını (film, 1931)
  16. Neft beşilliyinin bolşevikləri (film, 1931)
  17. Komsomol neft cəbhəsində (film, 1932)
  18. Neft zərbəçiləri (film, 1932)
  19. Cat (film, 1933)
  20. Neft simfoniyası (film, 1933)
  21. Altıncı hiss (film, 1935)
  22. Gil məhlulu (film, 1935)
  23. Şöhrətli Azərbaycan (film, 1935)
  24. Qazma işlərində təhlükəsizlik (film, 1936)
  25. Neft keşikçiləri (film, 1937)
  26. Artyom adası (film, 1939)
  27. SSRİ-də neft (film, 1939)
  28. Qazmada rejim (film, 1940)
  29. Neft və pambıq respublikasında (film, 1940)
  30. Yeni həyat vadisi (film, 1940)
  31. Yeni horizont (film, 1940)
  32. Qaliblər adası (film, 1947)
  33. Qocaman Həmkarlar İttifaqı (film, 1947)
  34. Xəzər nefti (film, 1948)
  35. Xəzər neftçiləri (film, 1951)
  36. Neft kəşfiyyatçıları (film, 1950)
  37. Neft ustaları (film, 1955)
  38. Qara daşlar (film, 1956)
  39. Bizim Azərbaycan (film, 1959)
  40. Dənizi fəth edənlər (film, 1959)
  41. Quyunun yeraltı təmiri zamanı təhlükəsizlik texnikası (film, 1960)
  42. Neft və qaz quyularında yanğının söndürülməsi (film, 1960)
  43. Bizim Gülbala (film, 1961)
  44. Xəzərdə möcüzə (film, 1961)
  45. Mən Xəzər dənizçisiyəm (film, 1961)
  46. Neft sənayesində ştanqsız nasoslar (film, 1962)
  47. Ən birinci (film, 1963)
  48. Sənin tərcümeyi-halın (film, 1963)
  49. Yeni görüşlərədək, Müslüm! (film, 1963)
  50. Neft-qaz mədənlərində yanğının söndürülməsi (film, 1964)
  51. Dəniz neftçilərinin gündəlik işləri (film, 1965)
  52. Ən dərin (film, 1965)
  53. Dənizdə möcüzə (film, 1966)
  54. Bakı eliksiri (film, 1967)
  55. İliçin döyünən qəlbi (film, 1967)
  56. Tayqa qəhrəmanı (film, 1968)
  57. İnsan Xəzəri xilas edir (film, 1969)
  58. Appassionata (film, 1970)
  59. Neftçi Qurban (film, 1970)
  60. Fəhlə Gülbala Əliyev (film, 1971)
  61. Veteran neftçi (film, 1971)
  62. Bakı-Çələkən (film, 1973)
  63. Yunanlar (film, 1973)
  64. Ömrün ilk saatı (film, 1973)
  65. Həmişə axtarışda (film, 1974)
  66. Xəzərin polad adaları (film, 1974)
  67. İliç buxtası (film, 1974)
  68. Burada başlanmışdır (film, 1974)
  69. Neft və qaz çıxarılan rayonlarda qəza-xilasedici və bərpa işləri (film, 1974)
  70. EKSPO-75 (film, 1975)
  71. Fəhlə vüqarı (film, 1975)
  72. İki Xəzər (film, 1975)
  73. Neft Daşlarının 25 illiyi (film, 1975)
  74. Polad dirəklər üzərində şəhər (film, 1975)
  75. Səmaya yönəldilmiş (film, 1975)
  76. Yeraltı əhvalat (film, 1975)
  77. Mezozoy əhvalatı (film, 1976)
  78. Qazmada elektrotexnika kompleksləri (film, 1977)
  79. Neft laylarına istilik üsullarının təsiri (film, 1977)
  80. Sevinc buxtası (film, 1977)
  81. Vulkana doğru (film, 1977)
  82. Ali neft, qaz və neft-kimya təhsili (film, 1978)
  83. Möcüzələr adası (film, 1978)
  84. Xəzərin sərt kilometrləri (film, 1979)
  85. Neft çağırır (film, 1980)
  86. Neft və qaz quyularının əsaslı təmiri (film, 1980)
  87. Neft və pambıq magistralı (film, 1980)
  88. Üzən-yarı suya salınmış qazma qurğusu-"Şelf" (film, 1982)
  89. Xəzər: İnsanlar və neft (film, 1983)
  90. Gözəyarı (film, 1984)
  91. Neftayırma və neft-kimyada mikroproseslərdən istifadə olunması (film, 1984)
  92. Həmişə təmizlikdə (film, 1985)
  93. İkiqat təsərrüfatsızlıq (film, 1985)
  94. Neft-kimya maddələri layların neft hasilatını yüksəldir (film, 1985)
  95. Dama dama... (film, 1986)
  96. Torpaq haqqı (film, 1986)
  97. Adalar sahildə yaranır (film, 1988)
  98. Dəyirman öz işindədir... (film, 1990)
  99. Qara qızılın qara üzü (film, 1990)
  100. Neft Daşları (film, 1990)
  101. Varlığa nə darlıq (film, 1990)
  102. Qara daşların sakinləri (film, 1991)
  103. Azərbaycan və Nobel qardaşları (film, 1991)
  104. Neft maşınqayırmasının flaqmanı (film, 1992)
  105. Əsrin kontraktı (film, 1996)
  106. İlham Əliyev. Yeni neftin strategiyası (film, 2002)
  107. Neft (film, 2003)
  108. İkinci Dünya müharibəsi və Azərbaycan (film, 2005)
  109. BP Azərbaycanda (film, 2007)
  110. Yeraltı və yerüstü xəzinə (film, 2007)

Mənbə

  • Neftçıxarmanın texnika və texnologiyası. AzNSETLİ, Bakı, 1999. 311 Səh.
  • Azərbaycanda neft sənayesinin inkişaf tarixi [1] 2015-09-21 at the Wayback Machine
  • Əsrin müqaviləsi [2] 2015-10-22 at the Wayback Machine

Xarici keçidlər

  1. http://e-him.ru
  2. . 2015-12-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-16.

neft, qədim, akkad, dilində, napatum, yəni, iylənən, alovlanan, deməkdir, əsasən, karbohidrogenlərin, digər, üzvi, birləşmələrin, mürrəkkəb, qarışığından, ibarət, spesifik, iyə, malik, yanar, maye, karbohidrogenlərin, qarışıqda, çəki, payı, böyük, intervalda, . Neft qedim akkad dilinde napatum yeni iylenen alovlanan demekdir esasen karbohidrogenlerin ve diger uzvi birlesmelerin murrekkeb qarisigindan ibaret spesifik iye malik yanar maye Karbohidrogenlerin qarisiqda ceki payi boyuk intervalda deyisir Neft buruqlari Neft Daslari Neft istehsalinda istifade edilen mancanaq dezgahi Yungul xususi cekisi asagi ve sixligi kicik neftlerde 97 agir neftler ve bitumlarda ise bu reqem 50 e qeder azala biler Neftin terkibindeki karbohidrogenler baslica olaraq alkanlar tsikloalkanlar ve muxtelif aromatik karbohidrogenlerle temsil olunur Bundan elave neftin terkibinde azot oksigen kukurdlu birlesmeler ve cox cuzi miqdarda demir nikel mis ve vanadium metallarina da rast gelinir O Yer kuresinde en muhum tebii enerji ehtiyatlarindan sayilir Neft elektrik enerjisinin elde edilmesi ve neqliyyat vasitelerinde yanacaq kimi istifade edilir Bundan elave neft kimya senayesinde suni materiallarin ve basqa mehsullarin alinmasinda istifade edilir Buna gore de o hem de Qara qizil adlanir Neft qaz sirali karbohidrogen yataqlarina yerin min 2 min metrden 5 6 min metre qeder derinliklerinde rast gelinir Adeten bu derinlik 1000 3000 metr teskil edir Yer sethine yaxinlasdiqca atmosfer sularinin ve bakteriyalarin tesiri altinda neft deqradasiyaya meruz qalir biodeqradasiya ve qatilasir Kimyevi terkibine gore neft tebii qaza ve asfalta yaxindir Bu sebebden de cox vaxt bu maddeler umumilikde petrolitler de adlanirlar Mundericat 1 Fiziki xasseleri 2 Kimyevi terkibi 3 Alisma temperaturu 3 1 Alisma temperaturunun teyini 3 2 Aciq putada teyini 3 3 Alisma temperaturunun bagli putada teyini 3 4 Alovlanma temperaturu 3 5 Oz ozune alovlanma temperaturu 4 Emele gelmesi 4 1 Arasdirmalar 4 2 Merheleler 4 2 1 I merhele 4 2 2 II merhele 4 2 3 III merhele 4 2 4 IV merhele 4 3 V merhele 4 4 Azerbaycan erazisinde 5 Neft mehsullarinin pirolizi 6 Karbohidrogen terkibi 7 Element terkibi 8 Neftin cixarilmasi 9 Azerbaycanda neftin tarixine dair 10 Filmoqrafiya 11 Menbe 12 Xarici kecidlerFiziki xasseleri RedakteNeft aciq sabalidi renge malikdir Orta molekul cekisi 220 330 q mol heddindeir Sixligi 0 65 1 05 q sm3 olur Sixligi 0 83 den kicik olanlara yungul neft 0 831 0 860 arasinda olanlara orta 0 860 dan yuxari olanlara ise agir neft deyilir Onun terkibinde coxlu sayda uzvi maddeler oldugundan o qaynama temperaturu ile yox maye uzvi maddelerin qaynama temperaturu gt 28 C agir neftlerde 100 S ile seciyyelendirilir Onun terkibine daxil olan bezi komponentleri evvelce atmosfer tezyiqinde sonra vakuumda 450 500 S de bezi hallarda ise 560 580 S de qaynadaraq ayririrlar Neftin donma temperaturu terkibinde parafinin heddinden asili olaraq 60 ile 30 C arasinda deyisir Ozulluyu boyuk hedde deyisir 1 98 ile 265 90 mm s arasinda Bu neftin terkibinde olan yungul fraksiyalardan asili olur Xususi istilik tutumu 1 7 2 1 kJ kq K dielektrik oturuculuyu 2 0 2 5 elektrik keciriciliyi 2 10 10 ile 0 3 10 18 Om 1 sm 1 arasinda olur Kimyevi terkibi RedakteNeft texminen 1000 den cox komponentin qarisigindan ibaretdir Onlarin bir coxunu 3 maye karbohidrogenler 80 90 ve azotlu oksigenli ve kukurdlu heteroatomlu uzvu birlesmeler 4 5 teskil edir Buraya hemcinin metallar vanadium ve nikel hell olunmus karbohidrogen qazlari C1 C4 maksiumum 4 e qeder su maksiumum 10 e qeder muxtelif minerallar xloridler 0 1 4000 mq l ve daha artiq uzvu tursularin duzlarinin mehlulu ve s de daxildir Alisma temperaturu RedakteAlisma temperaturu neft mehsulunun buxari ile etraf muhitin havasinin qarisigina xaricden alov menbeyi alov elektrik qigilcimi ve s mudaxile etmekle qisa muddetli alov yaradan minimal temperaturdur 1 Alisma temperaturunun teyini Redakte Neft mehsullarinin alisma temperaturunun teyini GOST ve beynelxalq ASTM sinaq usullari ile aciq ve bagli putada aparilir 1 Aciq putada teyini Redakte Neft ve neft mehsullarinin alisma temperaturunun aciq putada teyini GOST 4333 ASTM D92 sinaq usullari ile aparilir 1 Alisma temperaturunun bagli putada teyini Redakte Neft ve nef mehsullarinin alisma temperaturunun bagli putada teyini GOST 6356 ASTM D93 sinaq usullari ile aparilir Alismasi yuksek temperaturlarda olan neft ve neft mehsullarin sinagi aciq asagi olan ise bagli putalarda aparilir 1 Alovlanma temperaturu Redakte Alovlanma temperaturu sinanan mehsulun buxarina xaricden alov menbeyi alov elektrik qigilcimi ve s mudaxile etmekle sabit sonmeyen alov yaradan minimal temperaturdur Alovlanma temperaturu alisma temperaturundan 30 40 derece yuksek olur 1 Oz ozune alovlanma temperaturu Redakte Oz ozune alovlanma temperaturu neft mehsulunun buxari ile etraf muhitin havasinin qarisigini xaricden alov menbeyi olmadan oz ozune alovlanan minimal temperaturdur Ozu ozune alovlanma temperaturu alisma temperaturundan bir nece yuz derece yuksek olur 1 Emele gelmesi RedakteTebietin en boyuk sirlerinden biri de neftin ve qazin yaranmasidir Her gun milyardlarla insan bu tebii servetlerden istifade edir Neft ve tebii qaz bizim ucun yalniz isiq istilik vasitesi deyil istifade etdiyimiz her bir esyanin hazirlanmasinda onlarin mueyyen rolu var Ancaq heyatimiz ucun bu qeder ehemiyyetli olan neft ve qaz servetlerinin emele gelmesinin tam sekilde elmi izahi hele de tam basa catmayib Arasdirmalar Redakte Alimler esrlerden beridir bu istiqametde arasdirmalar aparirlar Onlarin geldikleri neticeler muxtelifdir Bu gun onlari umumilesdirerek neftin yaranmasi barede ireli surulen fikirleri elmi cehetden iki esas hisseye ayirirlar Birincisi neftin uzvi yolla heyvan ve bitki qaliqlarindan biogen ikincisi ise mineral esasinda abiogen yeni neftin tebietde qeyri uzvi birlesmelerle sintezi ile yaranmasidir Ferqli dusunceler muxtelif reyler zaman zaman elmi mubahiselere sebeb olub Amma alimlerin ekseriyyeti bu qenaetdedir ki neftin ve tebii qazin yaranmasi prosesi milyon iller boyu davam edib Merheleler Redakte Mutexessisler neftin yaranmasini muxtelif merhelelere ayirirlar I merhele Redakte Qedimlerden 1760 ci iledek olan dovru ehate eden birinci merhelede neftin yaranmasi ile bagli muxtelif fikirler meydana cixib Birinci nezeriyye 950 ci ilde ereb alimi Ih van es Sefa terefinden ireli surulub O yazirdi Su ve hava ates tesiri altinda yetisir ve alovlu kukurdu ve su civesini yaradir Bu ikincidereceli elementler muxtelif torpaq miqdari ile qarisir ve temperaturdan asili olaraq yerin icinde yerlesen minerallari o cumleden neft kimi bituminoz substansiyasini yaradirlar Buna gore onlarin yuksek havasi var ve neft sixilir tez alisir Bir basqa alim italyan alimi P S Bekkone XVII esrde ingilis alimi V Carmetona istinad ederek kehreba ve qirin bitumlarin menseyinin eyni oldugunu ve neftin yerden gelen vulkanik guclerden ve kukurdden emele geldiyini qeyd edirdi XVII esrin axirinda fransiz alimi Lemerenin elmi islerinin muhakimesine esasen neftin kehrebanin tebii distillesi neticesinde yaranmasi fikri formalasdi Das komur bu distillenin qaligidir Lemere ozu ise neftin yaranmasinin bitumun distillesi neticesinde bas verdiyini dusunurdu XVIII esrin evvellerinde alman alimi Henkel qeyd edirdi ki neft heyvan ve bitkilerin qaliqlarindan yaranir 1739 cu ilde alman esilli rus akademiki I Veybrext neftle bagli fikirleri umumilesdirdi O neftin deniz suyunun qoydugu islahedilmis yanar duzlardan ibaret oldugunu diqqete catdirdi Bitkilerin yagli hisselerinin xasselerinin neft yagina yaxin olmasi tedqiqat zamani esaslandirildi Buna istinaden bele fikir meydana cixdi Ola biler butun bitkilerin alovlu ve yagli hisseleri bitkilerin yerin tekinden cekdikleri neftden yaranir Mutexessisler bu fikrin daha cox qebul olundugunu diqqete catdirirlar 1750 ci ilde alman alimi Spilman yazirdi ki neft bitkilerden esasen kuknar agacindan yaranir Fransa Elmler Akademiyasinin uzvu kimyaci P J Maker 1758 ci ilde bitumlarin bitki yaglarinin ve tursularin qarsiliqli tesiri neticesinde yarandigini bildirdi II merhele Redakte Mutexessisler 1761 1859 cu illeri ehate eden ikinci merhelede neftin uzvi yaranmasi nezeriyyesinin esasini M V Lomonosovun qoydugunu yazirlar XVIII yuzilliyin ortalarinda rus alimi neftin das komurden uzvi yolla yarandigini bildirdi Yerin tekinde yaranan das komurden yeralti heraretin gucune boz ve qara rengli yaglar uze cixir muxtelif nov yanar mayelerin ve berk quru maddelerin yaranmasi bas verir mahiyyetce bu das yag maye qatran neftdir Onlar terkibinin temizliyi ile ferqlenir lakin bir menbeden toreyirler XIX esrde neftin menseyi haqqinda esasen M V Lomonosovun fikirleri qebul olundu III merhele Redakte Ucuncu merhelede yeni 1860 1931 ci illerde bir sira maraqli fikirler meydana cixdi Alman alimi Karl Enqler Abseronda cixan neftin tebietini ve emele gelmesini oyrenmek meqsedile 1885 ci ilde Bakiya geldi Onun 1888 ci ilde derc etdirdiyi neftin uzvi maddelerden emele gelmesi nezeriyyesi sonraki analoji nezeriyyelerin esasi oldu Bu nezeriyye bir nov D Mendeleyev ve digerleri terefinden ireli surulmus neftin mineral maddelerden yaranmasi nezeriyyesine zidd idi 1867 ci iledek neftin uzvi yaranmasinin terefdari olan D Mendeleyev 1877 ci ilde onun mineral yaranmasi ferziyyesini inkisaf etdirdi Sonraki illerde neftin qeyri uzvi yaranmasinin muxtelif ehtimallari ireli suruldu D Mendeleyev Bakida olarken alman esilli rus alimi G Abixden neft yataqlarinin cox zaman erazi cehetden yer qabiginin xususi tipli catlarinda cokmelerinde yerlesdiyini oyrenir ve bunda fikirlerinin subutunu gorur IV merhele Redakte Mutexessislerin fikrince dorduncu merhelede 1932 1950 ci illerde esasen akademik I M Qubkinin Neft elmi haqqinda adli kitabi 1932 ci ilde nesr edilenden sonra ardinca gelen merhelede boyuk miqdarda deniz hovzelerinin cokuntulerinden yigilmis uzvi maddelerden neftin yaranmasina dair ferziyye hokmranliq edirdi V merhele Redakte Besinci merheleni 1951 ci ilden indiki dovredek olan merheleni ise alimler cesaretle neftin uzvi maddelerden yaranmasi nezeriyyesinin tesekkul tapmasi dovru adlandirirlar Bu merhelenin 1950 ci ilden mehz sovet ve amerikali alimler terefinden muasir cokuntulerde karbohidrogen tapildigi ilden basladigini nezere catdirirlar Amerikali tedqiqatcilar P V Smitin rehberliyi altinda Meksika korfezinde Sakit okeanin Kaliforniyaya yaxin hissesinde ve bir nece sirin sulu hovzelerde yerlesen muasir cokuntulerde karbohidrogenler askar etdiler Sonraki tedqiqatlar neticesinde melum oldu ki muasir cokuntulerdeki karbohidrogenler neftden cox ferqlenir Bu tedqiqatlarin olduqca ehemiyyetli oldugunu soyleyen mutexessisler sebebini bele izah edirler Evvela onlar karbohidrogenlerin bitki ve heyvanlarin qaliqlari olan cokuntulerden emele gelmesini gosterdiler ve bununla neftin emele gelmesi ucun hansi uzvi maddenin ilk sayila biler suali haqqinda texminen 200 il erzinde davam eden muzakirelere muveqqeti son qoyuldu Ikincisi melum oldu ki neft ve qazin yaranma prosesi demek olar ki istenilen su hovzesi cokuntulerinde inkisaf ede biler ve bunun ucun hansisa qeyri adi serait teleb olunmur Baki neft buruqlari Azerbaycan erazisinde Redakte Dunyanin en zengin neft ve qaz yataqlarina malik hisselerinden biri de Azerbaycandir Ona gore de bu olkeye ta qedim zamanlardan bu sahenin tedqiqatcilari diqqet gosterib muxtelif olkelerden olan boyuk alimler yollarini Azerbaycandan saliblar Bu gun respublikamizin ozunde basqa sahelerde oldugu kimi neft sahesinde de bacariqli alimler az deyil Onlarin arasdirmasi ucun ise Azerbaycanin boyuk neft tarixi var Yer kuresindeki 800 palciq vulkaninin da coxu Azerbaycanda yerlesir Onlar mensece neft ve tebii qaz yataqlari ile elaqedardir Ona gore de neftin ve tebii qazin tedqiqati ile mesgul olan alimlerin diqqet gosterdiyi sahelerden biri de palciq vulkanlaridir Azerbaycanda palciq vulkanlarinin yerlesdiyi sahelerde Lokbatan Neft Daslari Qaradag Misovdag ve diger yerlerde zengin neft ve qaz kondensant yataqlari askar edilib Onlarin icinde Lokbatan palciq vulkani fealligi ve yerlesdiyi yerin neft qazliliq strukturlari ile six elaqede olmasiyla ferqlenir Mutexessisler burada vulkanin mutemadi olaraq oz fealiyyetini buruze verdiyini nezere catdirirlar Alimler onu da qeyd edirler ki mehsuldar qatin neftli laylari uzun muddet asinmaya meruz qalmalarina baxmayaraq oz neftlilik elametlerini bu gune kimi saxlayirlar Melumdur ki tebietin nadir geoloji muzeyi olan Qirmeki deresinde derinliyi 30 50 metr olan elle qazilmis iri diametrli agzi aciq iki neft quyusu olkemizin neft senayesinin tarixini oyrenmek baximindan maraqlidir Min illerdir solelenen Qirmeki deresinin yaxinliginda yerlesen Qirmeki palciq vulkani ve Yanardagin alovlari tebietsevenler ucun evezolunmaz geoloji muzey sayilir Azerbaycanda Bineqedi erazisinde olan dorduncu dovre aid heyvanat qebiristanligi da boyuk maraga sebeb olub 1938 ci ilde Bineqedi qesebesi yaxinliginda qir bitum axtaran zaman Azerbaycan Senaye Institutunun telebesi geoloq A Mestanzade ibtidai heyvanlara aid sumukler tapdi Burada 50 mine yaxin heyvanat alemine mexsus sumuk askar edildi Mutexessislerin fikrince Bineqedideki dorduncu dovre aid heyvanat ve bitki aleminin qaliqlari o zaman Azerbaycanin bu hissesinin flora ve faunasi elece de burada neftin movcud olmasi barede melumat verir Yuksek enerji tutumuna malik asan neql edilen neft XX esrin ortalarindan baslayaraq dunyada en gerekli enerji menbeyi hesab olunur Hazirda hasil olunan neftin hecminin 84 i yanacaq istehsalina serf edilir Qalan 16 plastmas kimyevi hellediciler gubreler derman vasiteleri ve diger mehsullar hazirlamaq ucun xammal rolunu oynayir Beynelxalq Enerji Agentliyinin BEA proqnozlarina esasen neft illik hasilat zirve hecmine 2030 cu ilde catacaq Bundan sonra sabitlesecek daha sonra ise tedricen azalmaga baslayacaq Ancaq mutexessisler emindirler ki hetta gelecekde neft yanacaq kimi ustunluyunu itirse onun qiymeti azalmayacaq Cunki beseriyyet evvelki kimi neftden hazirlanan esyalarsiz otuse bilmeyecek alternativ ve berpa olunan enerji menbelerinin inkisafi ile neft daha cox neft kimya kompleksine yoneldilecek 1908 ci ilde rus ixtiracisi I I Orlov neftin karbogen oksid ve hidrogenden alinmasinin yeni sulu qaz in alinmasinin mumkun oldugunu subut etdi Ilkin olaraq sintetik nefti ruslar deyil almanlar ozu de qonur komur den aldilar Bu Birinci Dunya muharibesi dovrunde bas verdi cunki o dovrde Almaniyada yanacaqla bagli problemler ortaya cixdi Almanlar hetta suni nefti istehsal eden zavodlar tikdiler Muharibeden sonra tebii neftle muqayisede baha basa gelen sintetik neft reqabete davam getire bilmedi Bu gun de suni usulla nefti yanacaq sistleri nden alirlar Mutexessisler bu fikirdedirler ki sintetik neftin gelecekde yanacaq sistlerinden alinmasi semereli ola biler cunki geoloqlarin hesablamalarina gore onlarin ehtiyatlari neftinkinden 2 3 defe coxdur Alimler bu fikirdedirler ki eger Yerin tekinde indiyedek uzvi sintez bas veribse demek yeni yeni neft yataqlarinin acilmasina hele umid var Eger o sirf uzvi menselidirse demek geleceyi umidsizdir Hesab edilir ki neftin istehlaki bu seviyyede saxlanilarsa artiq bizim esrin ikinci yarisinda onun tukenmek ehtimali vardir Ancaq texnologiyalar inkisaf etdikce nefti evveller cixarmaq mumkun olmayan yerlerden meselen tebii bitumlardan elde etmek imkani yaranacaq ki onun ehtiyatlari da 600 milyard ton deyerlendirilir Bu da indiki subut olunmus cixarila bilen neft ehtiyatlarindan 4 defe coxdur Bir sozle beseriyyet artiq xeyli vaxtdir ki neftsiz oz geleceyinin nece olacagini dusunur ve yollar axtarir 2 Neft mehsullarinin pirolizi RedakteNeft xammalinin pirolizinden muxtelif karbohidrogen qarisigindan ibaret neft mehsullari alinir Bu neft mehsullari asagidaki qruplar uzre tesnif olunurlar yanacaq neft yaglari neft bitumlari neft helledicileri berk karbohidrogenler diger neft mehsullariBirinci qrup neft mehsullarina maye ve qaz halinda yanacaq aid edilir Bu mehsullar umumi neft mehsullarinin 65 ni teskil edir Karbohidrogen qazlari benzin dizel ve qazanxana yanacagi birinci qrupa aiddir Mazut kimi isledilen qazanxana yanacagindan basqa butun neft yanacaqlari ciddi temizlenme prosesinden kecir Ikinci qrupa neft yaglari aiddir Bu muxtelif meqsedler ucun istifade olunan surtgu yaglaridir Ucuncu qrupu senayede esasen tikinti sahesinde genis istifade olunan texniki neft bitumlari teskil edir Dorduncu qrupa detallarin yuyulmasinda cirklenmenin aradan qaldirilmasinda boyalarin durulasdirilmasinda helledici kimi istehsalatda ve meisetde istifade olunan neft helledicileri aiddir Besinci qrupa vazelin petrolatun serezin parafin ozokerit ve s kimi berk karbohidrogenler daxil edilmisdir Neft pirolizin bu mehsullarinin istifade sahesi cox genisdir tibb yeyinti kagiz rezin elektrotexniki plastik surtgulerin istehsali ve s Altinci qrupa neft kimyasinda xammal kimi istifade olunan benzol toluol naftalin ksilol yasil yag ve s kimi maddeler aiddir Neft emalinin bir cox usullari movcuddur lakin piroliz en perspektivlisidir Cunki bu usul vasitesi ile altinci qrupa daxil olan neft mehsullarinin maksimum miqdarda alinmasini temin edir Piroliz prosesi neft kimya senayesini lazimli qeder xammalla temin etmeye imkan verir Onu da qeyd etmek lazimdir ki hal hazirda neft olmadan da muxtelif neft mehsullarini almaq ucun daha bir usul var Adi zibilden sintetik yanacaq alinir ki bu da neft kimi tebii ehtiyatlarin qenaet edilmesine imkan verir Karbohidrogen terkibi RedakteNeft esasen parafinli adi halda 30 35 bezi hallarda 40 50 ve parafinsiz 25 75 olmaqla iki qrupa bolunur Az miqdarda aromatik birlesmelere aromatik karbohidrogenler malik olurlar Element terkibi RedakteNeftin terkibine karbohidrogenlerle beraber kukurdlu birlesmeler mono ve disulfidler tioefenler ve hemcinin politsiklik maddelerde daxildirler Element terkibi S 82 87 N2 11 14 5 S 0 01 6 nadir hallarda 8 e qeder N 0 001 1 8 O2 0 005 0 35 nadir hallarda 1 2 ye qeder ve s Neftin terkibinde 50 den artiq kimyevi element vardir Qeyd olunanlarla beraber V 10 5 10 2 Ni 10 4 10 3 Cl 2 10 2 e qeder ve basqalari Bu terkib neft hasil olunan erazilerden asili olaraq deyisir Ona gore de bu haqda umumi fikir soylemek cetindir Cedvel 1 Muxtelif neft yataqlarindan hasil olunan neftin elementar terkibi ile Yataq Sixliligi q sm3 S N S N O KulUxtin Rusiya 0 897 85 30 12 46 0 88 0 14 0 01Qrozni Rusiya 0 850 85 95 13 00 0 14 0 07 0 74 0 10Suraxani Azerbaycan 0 793 85 34 14 14 0 03 0 49 Kaliforniya ABS 0 912 84 00 12 70 0 40 1 70 1 20 Neftin cixarilmasi Redakte Denizde neftin cixarilmasi Qazma baltasi Eger neft yerin ust qatina yaxin yerlesirse onda o sade usulla elde edile biler Derinlikde yerlesen laylara catmaq ucun ise quyu qazilir ve oraya borular salinir Denizde nefti cixarmaq ucun xususi qazma plarformalarinin tetbiqi lazim gelir Yer tekini qazmaq ucun qazma baltalarindan istifade edilir Qazma baltasi uzun bir birine baglanmis borularin uc hissesine baglanilir Ekser hallarda Qazma baltasi bir brine nisbeten bucaq altinda yerlesmis 3 disli konus formali diyircekden ibaret olur Bele baltalar nisbeten yumsaq suxurlarin kecilmesi ucun tetbiq edilir Basqa konstruksiyalarda hereketli hisseler olmur Onlarin kesici hissesi almaz kesici keramika ve ya berk xeliteden hazirlanir Baltani deyismek ucun butun borular qazilmis quyudan yerin sethine cixarilmalidir Aletin deyisilmesinin sebebi onun sinmasi ve ya kesicilik qabiliyyetinin itmesi ola biler Qazma baltasi qirildiqda evvelce calisirlar ki qazma borularinin daxiline tutqac sallasinlar ki sinmis hisseni xaric etsinler Balta poladdan hazirlanmis qazma borulari ile birlikde elektrik muherriki vasitesile deqiqede 100 dovr suretle saat eqrebi istiqametinde firladilir Qazma borularinin soyudulmasi ve esasen de qazilmis suxur hisseciklerinin yerin sethine qaldirmaq ucun xususi mayelerden esasen gil mehlulundan istifade edirler Maye qazma borulari ile quyuya vurulur beleki o baltanin desiklerinden cixib boru ile quyu divarlari arasinda yaranan helqevi feza ile quyu agzina dogru hereket edir Suxur hisseciklerinin maye ile quyu agzina dogru hereketini temin etmek ucun o yuksek ozluluye malik olmalidir Bu maye sudan polimerden ve gil mehlulundan ibaret olur Mueyyen hallarda quyunu yataga saquli istiqametde deyil ona mueyyen bucaq altinda maili qazirlar Bu cur quyu maili quyu adlanir Maili quyularin qazilmasi ucun muasir texnika ve texnologiya tetbiq olunur Adeten neft layda suxurlarin tezyiqi yataqda olan fluidlerin ve qazma zamani quyuya vurulan maye terefinden yaradilan tezyiq altinda yerlesir Quyu ilk neftli qazli layi kecdikde neft ve ya qaz axini burgu stanqasinin yuxari hissesinde yerlesdirilmis xususi qurgunun komeyi ile dayandirilir Sonraki qazmalarda neft adeten oz tezyiqi ile xaric olunur Neftin miqdari azaldiqca quyuda da tezyiq asagi dusur Bu zaman nasoslardan istifade edilir Bu nasoslar mancanaqlar vasitesile herekete getirilir Azerbaycanda neftin tarixine dair Redakte Esas meqale Azerbaycan neftinin tarixi Azerbaycanda neft buruqlari XIX esrin sonu Azerbaycan neftinin tarixi kokleri cox qedim dovrlere gedib cixir Ereb tarixcileri cografiyasunaslari ve seyyahlarindan Ehmed El Belaruri IX esr Abserondaki iqtisadi heyatin qedimden neftle bagli oldugunu gostermis Ebu Ishaq Istexri XI X esrler Ebu d Hesen Eli Mesudi X esr Bakinin neftli torpagi Abseronun ag ve qara nefti haqqinda melumat vermisdir Italyan seyyehi Marko Polo XIII XIV esrler Baki neftinin yaxin Serq olkelerine aparilmasi alman diplomati ve seyyahi Adam Oleari XVII esr Bakidaki neft quyulari turk seyyahi Evliya Celebi XVII esr neft medenleri neftin Irana Orta Asiyaya Turkiyeye ve Hindistana aparilmasi ve neftin getirdiyi illik gelir haqqinda melumat vermisdir Balaxanidaki neft quyularindan birinde askar edilmis das uzerindeki yazi quyunun 35 m derinliyinde hele 1594 cu ilde usta Allahyar Memmednur oglu terefinden qazilib istifadeye verildiyi gosterilir Emin Ehmed Razinin Iran 1601 melumatina gore XVI esrin evvellerinde Baki etrafinda 500 e qeder bele neft calalari ve quyusu movcud idi ki bunlardan da hem qara hem de ag neft cixarilirdi Alman seyyahi hekim ve tebietsunasi Engelbert Kempfer Isvec sefirliyinin katibi kimi 1683 cu ilde Abseron yarimadasinda Balaxani Bineqedi Suraxani yataqlarinda olmus neftin Abseron yarimadasindan Irana Orta Asiyaya ve Simali Qafqaza aparilmasini tesvir etmisdir 1803 cu 1798 ilde Baki sakini Qasimbey Mensurbeyov Bibiheybet yaxinliginda denizde sahilden 18 m ve 30 m arali iki neft quyusu qazdirmisdir AZERBAYCAN neft senayesinin inkisaf tarixinde bir nece merheleler ayrilir ki bunlarin da her birinin ozunemexsus nailiyyetleri olmusdur I merhele 1847 ci ilden neftin mexaniki usulla qazilmis quyulardan hasil edilmesi ile baslanir ve 1920 ci ile kimi davam edir 1847 1848 ci illerde ilk defe Bibiheybet ve sonra Balaxani yataqlarinda mexaniki usulla qazilmis quyulardan senaye ehemiyyetli neft alinmis ve hemin ilden de Azerbaycanin neft senayesinin inkisafi baslanir XIX esrin evvellerinde dunyada ilk defe olaraq Bibiheybetde sahilden 30 m arali denizde qazilmis el quyusundan neft hasil edilmisdir 1859 cu ilde Bakida ilk neftayirma zavodu qurgusu tikilir 1863 cu ilde Cavad Melikov Bakida kerosin zavodu tikdirdi ve dunyada ilk defe neftayirma prosesinde soyuduculardan istifade etdi 1867 ci ilde 15 neftayirma qurgusu fealiyyet gosterirdi 1878 ci ilde Balaxani yatagi ile Baki neftayirma zavodunu birlesdiren 12 km uzunlugunda Rusiyada ilk neft kemeri insa edilir 1898 ci ilde neft medenleri ile Baki neftayirma zavodlarini birlesdiren neft kemerlerinin umumi uzunlugu 230 km idi Bu kemerlerde ilde 1mln t neft neql edilirdi 1883 cu ilde Baki Batum demir yolu tikilib istifadeye verilir ki bu da neft ve neft mehsullarinin Avropa olkelerine ixrac edilmesinde muhum ehemiyyete malik idi II merhele 1920 ci ilde Azerbaycanda neft senayesinin millilesdirilmesinden sonra baslayir ve 1949 cu ilde aciq denizde Neft Daslari yataginin kesfi dovrunu ehate edir 1921 ci ilde neft hasilati azalaraq 2 4 mln tona enir II merhelede axtaris kesviyyat islerinin genislendirilmesi ile elaqedar Azerbaycanda bir sira yeni neft yataqlari xususile Qala Buzovna Mastaga ve s askar edilib istismara verilir ve neft hasilati 1941 ci ilde 23 6 mln tona catdirilir Bu da o dovrde SSRI nin neft hasilatinin 76 ni teskil edir 1941 1945 ci illerde muharibe dovrunde neft avadanliqlarinin ve neftci mutexessislerin SSRI nin serq rayonlarina Tataristan Turkmenistan Basqirdistan ve s kocurulmesi ile elaqedar Azerbaycanda neft hasilati 11 1 mln tona dusur 7 noyabr 1949 cu ilde Neft Daslarinda 942 m derinlikli 1 li quyu Qala lay destesinden gunde 100 t hasilatla istismara daxil oldu ve denizde neftcixarmanin esasini qoydu Yataq uzre ilk geoloq Aga Qurban Eliyev olmusdur III merhele 1950 ci ilde Neft Daslari yataginin istismara verilmesi ile Azerbaycanda deniz neft senayesinin inkisafi ile baslanir ve bu 1969 cu ile kimi davam edir Bu merhelede deniz geoloji kesfiyyat isleri genislenir bir sira neft ve qaz yataqlari askar edilib istismara verilir Qum deniz Sengecal Divanni deniz Xere Zire a si Bahar Bulla deniz Darvin kupesi Palciq pilpilesi ve s deniz qazma islerinin o cumleden axtaris kesfiyyat qazmasinin hidrotexniki neft qurgularinin tikilmesinin texnika ve texnologiyasi denizde neftcixarmanin infrastrukturu inkisaf etdirilir IV merhele 1969 cu ilden baslayaraq Azerbaycanin xalq teserrufatinin butun saheleri kimi neft ve qaz senayesinin de yuksek dinamik inkisaf merhelesine qedem qoymasi ile seciyyelenir 1970 80 ci illerde neft senauyseinde tetbi edilecek tenikanin inkisafi sayesinde denizden neft cixarma prosesi genislenir 1975 ci ilde neft ve qazin umumi hasilati 27 1 mln t a serti yanacaq catdirildi 80 ci illerde uzen qazma qurgularinin sayi 11 e catdi ve onlardan istifade neticesinde indi Azerbaycan neftinin esas hissesini teskil eden denizin 80 350 m derinlkde yatan zengin neft ehtiyatlarina malik olan yataqlar kesf olundu Gunesli Ciraq Azeri ve b V merhele SSRI dagildiqdan sonra Azerbaycanda Neft hasilati sahesi yeni merheleye qedem qoyur Respublikada bas veren gergin ictimai siyasi prosesler erefesinde hokumet bir cox xarci investrorlarin Azerbaycana celb edilmesine nail olur 1994 cu il sentyavrin 20 de Bakida Gulustan sarayinda Xezerin Azerbaycan sektorundaki Azeri Ciraq Gunesli yatatqlarinin derin su qatlarindaki neftin birge islenmesi haqqinda mehsulun pay bolgusu tipli muqavile imzalandi Muqavile oz tarixi siyasi ve beynelxalq ehemiyyetine gore Esrin muqavilesi adlanmis texminen 400 sehife hecminde ve 4 dilde oz eksini tapmisdiir Esrin muqavilesinde dunyanin 8 olkesinin Azerbaycan ABS Boyuk Britaniya Rusiya Turkiye Norvec Yaponiya ve Seudiyye Erebistani 13 en meshur neft sirketi Amoko BP MakDermott Yunokal ARDNS LUKoyl Statoyl Ekson Turkiye petrollari Penzoyl Itocu Remko Delta istirak etmisdir Bununla da Yeni neft strategiyasi ve doktrinasi ugurla heyata kecirilmeye baslandi Esrin muqavilesi Azerbaycan Respublikasinin Milli Meclisi terefinden tesdiq edildi ve 12 dekabr 1994 cu ilde quvveye mindi Hal hazirda bu muqavileye esasen calisan muessiseslerle bilrikde elde edilen neftin hesabina Azerbaycan bir dovlet kimi dunyada oz movqeyini mohkemletmeye nail olmusdur Filmoqrafiya Redakte1898 ci il avqustun 4 de Balaxanida neft fontani film 1898 Bibiheybetde neft fontani yangini film 1898 Neft buruqlarinda is film 1907 Neft ve milyonlar seltenetinde film 1916 Qazma ve neft hasilati film 1917 Suraxani neft medenlerinde yangin film 1923 Bibiheybetde qaz fontani yangini film 1925 Heyat ugrunda mubarize film 1926 Muxtelif sahillerde film 1926 Oktyabrin on illiyi film 1927 Neft fontani film 1929 Vulkan uzerinde ev film 1929 Azneft in onilliyi film 1930 Ilic Buxtasinda qaz fontani yangini ve Qara Seherde neft cenlerinde yangin film 1930 Denizde neft yangini film 1931 Neft besilliyinin bolsevikleri film 1931 Komsomol neft cebhesinde film 1932 Neft zerbecileri film 1932 Cat film 1933 Neft simfoniyasi film 1933 Altinci hiss film 1935 Gil mehlulu film 1935 Sohretli Azerbaycan film 1935 Qazma islerinde tehlukesizlik film 1936 Neft kesikcileri film 1937 Artyom adasi film 1939 SSRI de neft film 1939 Qazmada rejim film 1940 Neft ve pambiq respublikasinda film 1940 Yeni heyat vadisi film 1940 Yeni horizont film 1940 Qalibler adasi film 1947 Qocaman Hemkarlar Ittifaqi film 1947 Xezer nefti film 1948 Xezer neftcileri film 1951 Neft kesfiyyatcilari film 1950 Neft ustalari film 1955 Qara daslar film 1956 Bizim Azerbaycan film 1959 Denizi feth edenler film 1959 Quyunun yeralti temiri zamani tehlukesizlik texnikasi film 1960 Neft ve qaz quyularinda yanginin sondurulmesi film 1960 Bizim Gulbala film 1961 Xezerde mocuze film 1961 Men Xezer denizcisiyem film 1961 Neft senayesinde stanqsiz nasoslar film 1962 En birinci film 1963 Senin tercumeyi halin film 1963 Yeni gorusleredek Muslum film 1963 Neft qaz medenlerinde yanginin sondurulmesi film 1964 Deniz neftcilerinin gundelik isleri film 1965 En derin film 1965 Denizde mocuze film 1966 Baki eliksiri film 1967 Ilicin doyunen qelbi film 1967 Tayqa qehremani film 1968 Insan Xezeri xilas edir film 1969 Appassionata film 1970 Neftci Qurban film 1970 Fehle Gulbala Eliyev film 1971 Veteran neftci film 1971 Baki Celeken film 1973 Yunanlar film 1973 Omrun ilk saati film 1973 Hemise axtarisda film 1974 Xezerin polad adalari film 1974 Ilic buxtasi film 1974 Burada baslanmisdir film 1974 Neft ve qaz cixarilan rayonlarda qeza xilasedici ve berpa isleri film 1974 EKSPO 75 film 1975 Fehle vuqari film 1975 Iki Xezer film 1975 Neft Daslarinin 25 illiyi film 1975 Polad direkler uzerinde seher film 1975 Semaya yoneldilmis film 1975 Yeralti ehvalat film 1975 Mezozoy ehvalati film 1976 Qazmada elektrotexnika kompleksleri film 1977 Neft laylarina istilik usullarinin tesiri film 1977 Sevinc buxtasi film 1977 Vulkana dogru film 1977 Ali neft qaz ve neft kimya tehsili film 1978 Mocuzeler adasi film 1978 Xezerin sert kilometrleri film 1979 Neft cagirir film 1980 Neft ve qaz quyularinin esasli temiri film 1980 Neft ve pambiq magistrali film 1980 Uzen yari suya salinmis qazma qurgusu Self film 1982 Xezer Insanlar ve neft film 1983 Gozeyari film 1984 Neftayirma ve neft kimyada mikroproseslerden istifade olunmasi film 1984 Hemise temizlikde film 1985 Ikiqat teserrufatsizliq film 1985 Neft kimya maddeleri laylarin neft hasilatini yukseldir film 1985 Dama dama film 1986 Torpaq haqqi film 1986 Adalar sahilde yaranir film 1988 Deyirman oz isindedir film 1990 Qara qizilin qara uzu film 1990 Neft Daslari film 1990 Varliga ne darliq film 1990 Qara daslarin sakinleri film 1991 Azerbaycan ve Nobel qardaslari film 1991 Neft masinqayirmasinin flaqmani film 1992 Esrin kontrakti film 1996 Ilham Eliyev Yeni neftin strategiyasi film 2002 Neft film 2003 Ikinci Dunya muharibesi ve Azerbaycan film 2005 BP Azerbaycanda film 2007 Yeralti ve yerustu xezine film 2007 Menbe RedakteNeftcixarmanin texnika ve texnologiyasi AzNSETLI Baki 1999 311 Seh Azerbaycanda neft senayesinin inkisaf tarixi 1 Arxivlesdirilib 2015 09 21 at the Wayback Machine Esrin muqavilesi 2 Arxivlesdirilib 2015 10 22 at the Wayback MachineXarici kecidler Redakte Vikianbarda Neft ile elaqeli mediafayllar var 1 2 3 4 5 6 http e him ru Arxivlenmis suret 2015 12 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 08 16 Menbe https az wikipedia org w index php title Neft amp oldid 5736585, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.