fbpx
Wikipedia

Azərbaycanlılar

Avqust 08, 2021

Azərbaycanlılar (azərb-ərəb. آذربایجانلیلار‎) və ya Azərbaycan Türkləri (azərb-ərəb. آذربایجان تورکلری‎) — əsasən İranın şimal-qərbini əhatə edən Cənubi Azərbaycanda və Azərbaycan Respublikasında yaşayan türk xalqı.

Azərbaycanlılar
Ümumi sayı
35 – 45 milyon
Yaşadığı ərazilər
İran 30,0–35 milyon
25-35% 		(2015)
Azərbaycan 9,973 milyon
91.6 % 		(2016)
İraq 4,55 milyon
13 % 		(2015)
Türkiyə 3 milyon
3.0 % 		(2015)
Rusiya 603,070
0.42 % 		(2010)
Gürcüstan 560,000
6.51 % 9 		(2014)
Əfqanıstan 286 min
1.0 % 		(2015)
Diaspora
Qazaxıstan 99 min
0.57 % 		(2014)
Ukrayna 45 min
0.09 % 		(2001)
Türkmənistan 36,586
0.82 % 		(1995)
Özbəkistan 36 min
0.15 % 		(2000)
Almaniya 26.270 (2018)
Qırğızıstan 16.745 (2009)
Dili

Azərbaycan dili

Dini

İslam (əksəriyyət)

Mənşəyi
Oğuz (Türk)
Qohum xalqlar

Türk xalqları

Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki Rusiya (Dağıstan), Gürcüstan (Borçalı) və Türkiyə (Qars və İğdır), İraq ərazisində yaşayırlar. Antropoloji cəhətdən Avropoid irqinin Kaspi tipinə aiddirlər. Azərbaycan dilində danışırlar. Dindarları əsasən İslam dininin şiə təriqətindədirlər (yalnız Cəfəri məzhəbində). Müasir Azərbaycan etnosunun Cənubi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, XV əsrin sonlarında başa çatmışdır.

Məskunlaşma

  Əsas məqalə: Azərbaycanlıların məskunlaşması

Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə Qafqazda birinci, Gürcüstan və İranda isə ikinci xalqdır. Azərbaycanın özündə isə 10,1 milyona yaxın (2019) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 93,6%-i).

İranda azərbaycanlılar əsasən, Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil və Zəncan ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, Kürdüstan ostanının şərq rayonlarında (Qürvə şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə), Həmədan ostanında və Qəzvin ostanının şimal rayonlarında yaşayırlar. Tehran, Kərəc və Məşhəd şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. İranda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 20–30 milyon nəfərdir.

Rusiyada azərbaycanlılar Dağıstanın cənubunda yaşayırlar. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2010-cu il siyahıyaalmasına görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar. Hal-hazırda onlar Dağıstanın Dərbənd rayonunda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə Tabasaran (18 %), Qızılyar (2,35 %) və Rutul (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar. Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2002-ci il siyahıyaalmasına görə 621 840 nəfər idi.

Gürcüstanda azərbaycanlılar əsasən, Kvemo Kartli mxaresində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: Marneulidə (98 min nəfər, 2002), Qardabanidə (50 min nəfər), Bolnisidə (49 min nəfər), Dmanisidə (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar Kaxeti diyarının rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): Saqareco (18 min, yaxud 32%), Laqodexi (11 min, yaxud 22%), Telavi (8 min, yaxud 12%), həmçinin, Şida Kartli mxaresində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən Kaspi (4 min, yaxud 8%), Kareli (1 min, yaxud 2,3%) və s.), Msxeta-Mtianeti mxaresində (2 min, yaxud 1,8%), əsasən Msxetada. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə Tbilisidə (11 min, yaxud 1%), Kvemo Kartli mxaresinin inzibati mərkəzində — Rustavi şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar.

Qarabağ münaqişəsinin başlanmasına qədər, Ermənistanın əksər rayonlarında azərbaycanlı kəndləri vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt İrəvan şəhərində 12 359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi. O cümlədən, XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu. XIX əsrin sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi. SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına(ru) əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160 800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda, SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında(ru) Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84 860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i) olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. XXI əsrin əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, Tomas de Vaalın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur.

Türkiyədə azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd bölgələrdə — Qars, İğdır ellərində, və Ərzurum elinin Şənqaya elçəsində yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

Türkmənistanda isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə Türkmənbaşı və Aşqabad şəhərlərində yaşayırlar.

Etnogenez

  Əsas məqalə: Azərbaycanlıların etnogenezi

Azərbaycanın hər iki hissəsinin aparıcı etnosu olan türk mənşəli Azərbaycan xalqının, qafqazdilli (ləzgilər, avarlar, saxurlar, udinlər, xınalıqlılar, qrızlılar, buduqlular, ceklilər, haputlular və s.) və İran dilli (talışlar, kürdlər və tatlar) azsaylı xalqların etnognezi problemi indiyədək Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti olmamışdır. Bəzi tarixçilərin bildirdiklərinə görə, türklər Azərbaycana XI əsrdə Səlcuqlarla birgə gəlmişdir. Lakin aparılan tədqiqatlara əsasən Səlcuqlardan da öncə Azərbaycan ərazisinə iri miqyaslı türk axınları olmuşdur. Bunlara misal olaraq bolqar, hun, buntürk və oğuzları göstərmək olar. Lakin dəqiq olan odur ki, XI–XII əsrlərə qədər bu ərazidə xeyli etnos yaşayırdı, bu dövrdən etibarən isə titul etnos kimi türklər öz mövqelərini daha da möhkəmləndirdilər və onların ətrafında Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesi başladı.

Azərbaycanda türk çoxluğunu ayrı-ayrı adacıq kiçik boylar deyil, bulqarlar, onoqurlar, suvarlar, börçöllər, şiraklar, buntürklər, kəngərlər, əsasən Masaha hunları olmaqla, digər hun toplumları, xəzərlər kimi böyük etnoslar yaratmışlardı. Nəzərə almaq gərəkdir ki, o zamanki Şimal və Cənubi Azərbaycanda bir neçə yüz min adam yaşaya bilərdi. XIX əsrin başlanğıcında Avropanın sayca böyük xalqları sayılan fransızlar və ruslar 20 milyondan bir az çox, Böyük Britaniyanın əhalisi 10 milyona yaxın, Şimali Azərbaycanınki isə 551 min idi. Deməli qədim dövr və erkən orta əsrlərdə mənbələrdə adları keçən onlarla türk tayfaları bu xalqın etnogenezində əvəzsiz rol oynamışdır.

 
Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm yer tutan madayların Bisütun qayasında təsviri.

Azərbaycan xalqının mənşəyi problemi əsrimizin 30-cu illərinin zillətli qeyri-milli siyasətilə yanlış bir istiqamətə yönəldildi. Aydındır ki, ―Azərbaycan xalqı deyiləndə, onunçoxsaylı türk dilində danışan əhalisi nəzərdə tutulurdu. Həmin dövrün ortalarında bu xalqın mənşəyi problemi heçə endirildi, ―türk və ―türk dili sözləri ―azərbaycanlı və ―Azərbaycan dili sözləri ilə əvəz edildi. Azərbaycan türk xalqı və dili yer adını təmsil edən ümumi məfhum içində əridildi. Azərbaycan xalqının yetkinləşməsi gedişində türk etnoslarının iştirakı tədqiqat obyekti kimi sönükləşdi, adda-budda eşidilən səslər isə siyasi yollarla kəsildi.

Eyni zamanda 1960-cı illərdə türk etnoslarının Azərbaycanda XI–XII əsirlərdən əvvəl yaşamaları barədə ilk tədqiqatlar aparılmağa başlandı. Yeni tədqiqat istiqamətləri meydana gəldi. 1970-ci illərdə erken orta əsr qədim erməni qaynaqlarında türk mənşəli sözlərin, şəxs və yer adlarının ayırd edilməsi sahəsində mühüm iş görüldü. Sübut olundu ki, erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində müxtəlif etnik ad altında türk etnosları yaşayırdı, oğuz dilləri əsasında Azərbaycan türk dili yetkinləşirdi və ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. 1980-ci illərdə bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirildi. Bu dövürdə yeni bir istiqamətdə araşdırmalar aparılmağa başlandı.

İlk öncə azərbaycanlı sözü barədə məlumat vermək lazımdır. Uzun tarixi bir dövr ərzində, hal-hazırda azərbaycanlı adlanan toplum türk adlanırdı. Lakin sovet işğalından sonra məqsədli formada Stalinin əmri ilə türk adının unutdurulmasına başlanıldı. XX əsrin 30-cu illərindən etibarən türklərə Azəri deyilməyə başlanıldı.

Bununla əlaqədar olaraq ―azərbaycanlılar‖ anlayışı haqqında bir neçə söz demək zərurəti yaranır. Azərbaycanın hər iki hissəsindəki türklər və Şimali Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar ―azərbaycanlı‖ adlanır, çünki A zərbaycanda məskundurlar. Bu ―Azərbaycan‖ adının coğrafi anlayış olmasından irəli gəlir. Cənubda qədimdən Manna, Maday (Midiya) və Atarpatkan (VII əsrdən Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda Alban (Appan ) adlanmış iki hiss ənin ―Azərbaycan‖ adlanması tarixdə vətəndaşlıq hüququna malikdir. Ona göre ki, əvvələn, hələ er. əv. I minillikdə ölkənin hər iki hissəsində çoxluğu təşkil edən və ona görə aparıcı rola malik olan türkmənşəli etnoslar yaşayırdı. İkincisi, Atropatena və Albaniya (Appan) VI əsrdə İran Sasanilər dövlətinin (Dərbənd qala divarında VI əsrə aid farsca yazıda ―Aturpatkan adının qeyd olunması göstərir ki, o vaxt Dərbəndə qədərki ərazi Sasanilər dövlətinin tərkibində Atropateniya- Azərbaycana məxsus idi), VII əsrin ortalarından Ərəb xilafətinin tərkibində bir inzibati vahidə daxil idi. Üçüncüsü, indi Şimali Azərbaycanın Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hissəsindən cənubda yerləşən ərazisi (Sabirabad, Saatlı, Salyan. Neftçala, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Lerik, Yardımlı və Astara rayonları) tarixən Maday (Midiya), VII əsrdən sonra ərəbcə ―Azərbaycan‖ (daha dəqiqi Adarbaycan, yaxud A zarbaycan) formasını almış Aturpatkan dövlətinə mənsub idi. Başqa sözlə, tarixən Cənubi A zərbaycana məxsus ərazinin bir hissəsi indi Şimali A zərbaycanin tərkibindədir. Deməli, Azərbaycan müəyyən tarixi səbəblər üzündən iki hissəyə parçalanmış vahid ölkə, azərbaycanlılar isə iki yerə bölünmüş vahid türkmənşəli etnosdur.

Er. əv. VII əsrdən başlayaraq eramızın XII–XIII əsrlərinə qədər Y. B. Yusifova görə, Azərbaycan tərəfə türk etnoslarının üç böyük axını olmuşdur.

Azərbaycanlıların mənşəyi haqqında nəzəriyyələr

Hər bir xalqın təşəkkülü tarix boyu davam etmiş arasıkəsilməz etnik prosesin nəticəsidir. Təbiətdə kimyəvi, fiziki və bioloji proseslərdə olduğu kimi, cəmiyyətdə gedən etnik proses də müəəyən komponentləri qəbilələr, tayfalar,xalqlar və millətlər , bir sözlə, etnoqrafiya elmində qəbul edildiyi kimi, etnoslardır.Konsolidasiya ( etnik mənsubiyyətcə qohum etnosların qaynayıb qarışması prosesi) və assimilyasiya (etnik mənsubiyyətcə müxtəlif etnosların arasında gedən prosesdə onlardan birinin digərini dilindən məhrum etməsi və özünə qatması prosesi) prosesləri nəticəsində bir ad altında məlum etnos müəyyən tarixi mərhələdən sonra tarix səhnəsindən çıxır, başqa adla bir etnos yerini tutur, biri əriyib gedir, digəri hakim mövqeyə malik olur. Müasir xalqlar bu proseslərin əsasında yaranmışdır.Deməli, etnik proses ayrı-ayrı etnik komponentlərinetnosların hissələrinin əhəmiyyətli, zəruri dəyiş məsi,yeni etnik adda etnosların yaranması prosesidir. Belə də demək olar: hər bir etnosun formalaşması etnik özünüadlandımanın yaranmasıdır; bu o deməkdir ki, tarix boyu bir etnik adla məlum etnos etnik proses nəticəsində müəyyən mərhələ keçdikdən sonra başqa etnik ada malik olur. Ona görə hər bir xalqın mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün, onun təşəkkülünə gətirib çıxarmış və etnik prosesin bütün mərhələlərində iştirak iştirak etmiş komponentləri müəyyən etmək lazımdır. Başqa sözlə, xalqımızın mənşəyini araşdırmaq üçün Azərbaycan ərazisində tarix boyu məskun olmuş etnosların adlarını və onların etnik mənsubiyyətlərini üzə çıxarmaq gərəkdir. Bu işi tarixi mənbələr əsasında görmək olar. Lakin tariximizinmüxtəlif dövrlərində etnik prosesdə iştirak etmiş etnoslar barədə yerli yazılı mənbələr yoxdur. Başqa dillərə aid mənbələrdəki məlumatlar isə çox azdır, səthidir, həm də çoxminillik tariximizin bütün dövrlərini eyni dərəcədə əhatə etmir. Azərbaycan xalqının mənşəyi haqqında tarixi həqiqətdən kənarda duran fikirlərin yaranmasının əsas səbəbi də budur.

Azərbaycan tarixşünaslığında mənşəyimiz haqqında mövcud konsepsiyanın müddəaları qısaca aşağıdakı kimidir: Göstərilən səpkidə azərbaycanlıların bir xalq kimi yaranış problemi ilkin olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən irəli sürülmüşdür. 1919-cü ildə bu Cümhuriyyətin təmsil etdiyi millət haqqında tarixi arayış yazılmış və böyük dövlətlərin Paris konfransına verilmişdi. Bu arayışda deyilirdi:

  Ən qədim zamanlardan başlayaraq Xəzər sahili boyunca Qafqazın cənub-şərq torpaqlarında qismən türk, qismən isə tatar dilində danışan tayfalar yerləşmişdi. Bu tayfalar müxtəlif çağlarda müəyyən ölçüdə iranlılarla (farslar nəzərdə tutulur), eləcə də sayca daha çox, qüdrətli və güclü olan türklərlə qaynayıb-qarışmışlardı. bu qaynayıb-qarışma ilə bağlı Qafqazın həmin yerli sakinləri Azərbaycan türkləri, yaxud da yaşadıqları ölkənin adına uyğun olaraq Azərbaycanlılar adlanırlar.  

Əvvəlcə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış ulu əcdadlarımız barədə. Cənubi A zərbaycan ərazisində və ona bitişik bölgələrdə er. əv. III minillikdən başlayaraq kuti, lulubi, subi, er. əv. II minillikdənkas (kaşşu) adlı tayfalar yaşayırdılar. Bu tayfaların etnik-dil mənsubiyyətləri məlum deyil. Avropa tədqiqatçıları (Q. Hüzinq, E. Hersveld, R. Girşman, A. Kammenhuber, C. Kameron və b.) hesab edirlər ki, Ön Asiyada bir qədim dil ailəsi olmuşdur. Bu dil ailəsini şərti olaraq ―Kaspi və ya ―Zaqro-Elam adlandırmaq olar.

Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə azərbaycanlıların etnogenezində(en) qədim Atropatena və Qafqaz Albaniyasının yerli(ru) əhalisi ilə yanaşı, bura b.e.ə. I minillik və b.e.nın I minilliyində türkdilli tayfalar hunlar, bulqarlar, xəzərlər, oğuzlar, peçeneqlər və s. ) iştirak etmişdir.

Britannika Ensiklopediyasına görə azərbaycanlılar digər bütün millətlər kimi qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi Zaqafqaziyanın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış midiyalılar olmuşdur. Lakin heç şübhəsiz ki, millətin formalaşmasında əsas amil və dominant etnos türklər olmuşdur.

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – Sergey Tokarov(ru), Anatoli Novoseltsev və Sakinat Hacıyeva(ru), qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

Rusiyalı etnoloq Viktor Şnirelman(ru), özünün rus. «Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье» adlı kitabında iddia edir ki, "erkən orta əsrlər Albaniya və Cənubi Azərbaycan (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır". Lakin, sovet iranşünası Edvin Qrantovski(ru) – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir. Digər sovet tarixçisi Kamilla Trever(ru) də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI–V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, albanlarla atropatenalılarla mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir.

XI–XIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhali arasında türklərin üstünlüyü daha da güclənir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır. Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu. İosif Oranski(ru) və Natalya Volkova qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır.

Türk əsilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») görə (2002), əsasən, XV əsrdə başa çatmışdır. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər. "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») əsasən, türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd XVI əsrə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, "Səfəvi İranı ilə Osmanlı İmperiyası arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir". Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI–XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri şahsevən və padar tayfaları isə Muğana köçürülmüşdü.

 
 
Azərbaycanlı kişi və azərbaycanlı qadının fotoşəkilləri, XIX əsrin ikinci yarısında çəkilmişdir


Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, Rusiya İmperiyasında nəşr olunan Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti yazır ki, "Azərbaycan tatarları — türk-səlcuqların və Hülakü xanın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar". 1926-cı il BSE-sinə görə isə "Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk elementi təşəkkül tapdı"

Dağıstanlı alim S.Hacıyeva(ru) yazır:

Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi.

Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazilərinə türk axınları

Bulqarlar

Uzaq keçmişdə Cənubi Qafqazda yaşamış böyük türk toplumlarından biri də bulqarlar olmuşdur. Bulqar türklərinin Cənubi Qafqazda yerləşməsi haqda ilk yazı IV əsr suriyani müəllifi Mar Apas Katinanın qələmindən çıxmışdır. Onun yazdığı Ermənistanın ilkin tarixi kitabı çox tez yol olmuşdur. Ancaq sonralar erməni tarixçisi Horenli Movses bu kitabın bölmələrini mənimsəyib öz əsərinə qatmış, bununla da bölmələr günümüzə gəlib çatmışdır. Bu kitabdan Horenlinin gətirdiyi bir neçə parça birbaşa bulqar türklərinin tarixinə toxunur. Bunlardan birində yazılır ki, Ermənistan çarı Vaharşak (e.ə. 153–131) Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşayan gəlmələri öz ölkəsinə çağırdı. Əsərdə bu belə qeyd edilib:

  Vaharşak Şaray sərhədləri yaxınlığındakı çəmənli torpaqlara enib gəldi. Bu yerləri köhnə yazarlar Yuxarı-Ormansız Basen adlandırırlar. Sonralar Vxndr Bulqar Vəndin gətirdiyi köçkünlər yerləşən (bu torpaqlar), onun adı ilə bağlı olaraq Vənənd adı almışdır. Bu şəxslərin kəndləri bu günə kimi onun (Bulqar Vəndin), qardaşlarının və sonrakı soy xələflərinin adlarını daşımaqdadır.  

Mar Apasdan gətirilən ikinci parça Vaharşakın oğlu Arşakın hakimiyyəti ilə (e.ə. 131–118) bağlı olub birincini tutarlı şəkildə tamamlamaqdadır. Burada deyilir:

  O (Arşak) çar olan günlərdə bulqarların Qafqaz dağı silsiləsindəki torpaqlarında böyük qarışıqlıq düşdü. Onların bir çoxu ayrılıb bizim torpağa gəldilər. Kox güneyindəki varlı, çörəkli torpaqlarda uzun illər böyu yerləşib yaşadılar.  

Mar Apasın kitabında qalmış olan bu parçaların elmi dəyəri böyükdür. Birincisi burada bir-birinin ardınca iki erməni hakiminin dövründə bulqar türklərinin iki çoxsaylı toplusunun Cənubi Qafqaza axışıb gəlməsi və buradayerləşməsi göstərilir. İkincisi bu türklərin "varlı, çörəkli" yerlərdə (gümanki Ağrı dağı ətrafları və Araz çayı vadisi) yaşaması göstərilmişdir. Bu qaynaqlarda adı çəkilən etnotoponimlər Cənubi Qafqaz xəritəsində, özüdə məhz Araz vadisində — Azərbaycanın Ordubad və Zəngilan bölgələrində günümüzəkimi yaşamaqdadır. Burada Vənənd və Vənəndli kəndləri var. Şərqi Anadoluda Bulqar dağı oronimi tarixçilərə çoxdan bəllidir. Bundan başqa, Azəbaycan xəritəsi üzrə bulqar türklərinin adı ilə bağlı müxtəlif etnoponimlər və onların qalıqları ilə üzləşirik. Mil-Qarabağ düzündə Qarvənd (yuxarıda adı keçən Bulqar Vənd adındakı başlanğıc "bul" kökü bilmədiyimiz səbəbdən itirilmiş, qalan iki hissəcik isə günümüzə kimi yaşamışdır), Yağlavənd, Xocavənd, Papravənd kimi kənd adları canlı mısaldır. Muğan bölgəsində Bolqarkənd, Bulqargöytəpə, Bolqarçay kimi yer adları da qədim bulqarların bu yerlərdə geniş yayılıb yaşadığını göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu adlar ilkin olaraq onları Qafqaza gətirmiş olan bolqar boylarından yaşca ən azı 1500 il qocamandır. Çünki artıq V əsrin II yarısında bulqar türkləri Qafqazda suvar-sabir türkləri tərəfindən tabe etdirilərək sonunculara qarışmış, sonralar isə əriyib itmişlərdi. Başqa sözlə, ötən 1500 il içərisində bulqar etnosu tarixdə öz müstəqil yaşamını itirdiyi üçün onun adı ilə bağlı olan yer adlarından yalnız bir neçəsi günümüzə kimi yaşayıb gəlmişdir.

Son illərdə kimi Mar Apas Katinanın Cənubi Qafqaz bulqarları haqqında yazısı böyük inamsızlıqla qarşılanmada idi. Əslində tutarlı dəlil gətirilmədən. Bu yazıya inanmayan tarixçilər yalnız belə bir dəlil irəli sürürdülər: nə üçün başqa erməni tarixçiləri (Yegişe, Paraplı Qazar, Buzand) hunlardan danışarkən bulqarların, xəzərlərin və basenlərin adlarını çəkməmişlər ? Lakin müasir tarix elmində artıq bu fakt qəbul edilir.

Bulqarların IV əsrdə artıq Qafqazda yaşamalarını təkcə Mar Apas Katina deyil, 354-cü ilin adsız latın tarixçisi (Cgronographus Anmi 354) də qeydə alınmışdır. Nəzərə almaq gərəkdir ki, Bizans və erməni tarixçiləri Qara dəniz və Xəzər dənizi bölgələrində yaşayan xalqlar haqqında qiymətli bilgilər vermişlərsə, birbaşa Cənubi Qafqaz torpaqlarında yerləşib yaşayan bulqar türkləri haqqında onlar qat-qat daha tutarlı yazılar qoyub getmişlər. Çünki Qara və Xəzər dənizləri bölgələrinə nisbətən onlar Ermənistandakı hadisələri qat-qat yaxşı bilir, bəzən isə gördüklərini yazırdılar. İndi tarixçilərin bir çoxu bulqarları hun yürüşlərindən öncə Cənubi Qafqaza gəlmiş türk etnosu saymaqdadırlar. Sonrakı əsrlərdə bulqar boyları soyca onlara qohum olan buntürklər və onoqurlaeın hesabına artıb böyümüşdülər. Bununla yanaşı, Şimali Qafqazda Sulak və Terek çayları arasında yerləşən bulqar türklərinin qolları Şərqi Cənubi Qafqazda, Dərbənd keçidi ilə Kür çayı arasındakı bölgələrdə də yerləşmişdilər. Onoqurlar isə Şimali Qafqaz bulqarları tərkibində güclü bir siyasi birlik yarada bilmişdilər. Onoqur adı, türk dilində olan r-z səs keçidi ilə bağlı olaraq türkoloji ədəbiyyatında Onoquz oxunur.

XI əsrin böyük türk dilçisi Mahmud Qaşqarlı bulqar və qipçaq dillərinin Oğuz dilinə çox yaxın olduğunu,bulqar boyundan olan suvarların oğuzlar kimi danışdığını bildirirdi:

  Kəlimənin əvvəlində olan M hərflərini suvarlarla oğuzlar, qipçaqlar B-ə çevirirlər. Türklər mən bardum, suvarlar, qipçaqlar, oğuzlar bən bardum deyirlər. Türklər şorbaya mün, bunlar bün deyirlər.  

İstəxri və İbn Haqvəl kimi böyük ərəb tarixçiləri xəzər dili ilə bulqar dilinin eyni olduğunu yazmışdır.

Bulqarların adı Dədə Qorduq dastanında da qalmışdır. Qazılıq Qoca oğlu Yegenek boyunda kitabın əlyazmasında belə bir parça ilə qarşılaşırıq:

  Altı başlı balqar bir ər gördüm... Ol ərə baxdum. Dayım Əmən imiş.  

Paleoqrafiya və onomastika baxımından balqar boy adının burada qarşıya çıxması qanunauyğundur. Bu adın Oğuz qəhrəmanlıq kitabı dastanda qalması, Dədə Qorqud oğuzlarının balqar bir ər Bəkdüz Əmənin elini özlərinə doğma bilib, onunla birlikdə yağılar üzərinə yürüş etməsi təbii haldır. Çünki bu boylarda balqar bir ər ilə bağlı olan başqa bir anlayış da işlənmişdir: Dügər bəy Mahmud Qaşqarlı Divanında Dügər, 24 Oğuz tayfasından birinin adıdır. Bu adı daşıyan bulqar qolu Şimali Qafqazda Balkar dərəsində də yerləşmişdi. Görünür, dügərlərin bir qolu osetinlərin babalarına qaynayıb-qarışmışdır. Bu günki Şimali Qafqaz balkarlarının dilində osetinlərin bir qolunun Dügər, Diqor adlanması təsadüfi deyildir. Yeni araşdırmalara görə, bu sonuncuların danışığında çoxlu əski türk və deyimləri qalmışdır.

Dədə Qorqud kitabının III boyunda üç dəfə Basen, Pasin yer adı keçməkdədir. V.V. Bartolda görə bu nə vaxtsa qalası olmuş Basin bölgəsinin adıdır. Bölgənin bu adı yuxarıda Mar Apas Katina parçasından gətirilən yuxarı-ormansız Basen adına tamamilə uyğundur. Başqa sözlə, Dədə Qorqud kitabındakı yer adı olduğu kimi Mar Apas Katina-Horenli Movses mətnində də yazıya alınmışdır. Mənəvi dünyası ayrı olan bu 3 qaynaqda Basen bölgəsinin adı köhnə bulqarların Cənubi Qafqaza axışıb yerləşməsi ilə bağlı olaraq çəkilir. Bu adın açılışı isə gürcülərin coğrafiya anlayışına köhnə yunancadan keçmiş Fasiana sözü ilə bağlıdır. D.Y. Yeremeyevin yazdığı kimi, qədim bulqarların buraya axışıb yerləşməsi ilə bağlı Balkar dərəsində yaşayan türk dilli balkar xalqı gürcü qaynaqlarında Basiani adlanırdı.

Buntürklər

Bulqarların bir qolu da buntürklər sayılırdı. Onların da adı Cənubi Qafqaz qaynaqlarında e.ə. I minillik hadisələri ilə bağlı çəkilir. X əsr gürcü salnaməçisi Mokçevay Kartlisat (Kartlinin dinə gəlməsi) və XI əsr salnaməçisi Leonti Mrovelinin Kartlis sxovreba (Kartli çarlarının həyatı) kitabında Buntürklərin Kartlidə Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərindən, hətta Babil hökmdarı Novuxodonosor tərəfindən Yerusəlimin dağıdılmasından öncə yaşamaları yazılmışdır. İkinci hadisə e.ə. 586-cı ilə düşür. Salnaməçilər bu toplumu həm buntürk, həm də sadəcə türk adlandırırlar. Mroveli bir səhifədə yazır:

  Türklər Mtsxeta yaxınlığında özlərinə yer seçərək oranı abadlaşdırdılar, güclü hasar içinə aldılar. Bu yerə Sarkine (P.Uvarovun (1894), Ş. Mesxianın (1959), Q. Lomtadzenin (1965) araşdırmalarına əsasən bu şəhərin həqiqətən də bu dövrdə salındığı sübut olunmuşdur.) deyilməyə başlandı.  

O biri səhifədə isə Sarkinedə buntürklərin yaşadığını qeyd etmişdir. Bu salnaməni 1900-cü ildə çap edən gürcü tarixçisi S.E.Takayşvili buradakı buntürklərin və türklərin bir olduğunu, başqa sözlə turanlı olduğunu qeyd etmişdir. Bu "turanlılar" gürcü tarixşünaslığında Kartlinin ən qədim sakinləri hesab edilir. Salnamə əlyazmalarının birində buntürklərin 28 min ev olması yazılmışdır. Onların sayca böyük toplum olduğunu salnaməçi Mrovelinin aşağıdakə sözləri də göstərir:

  Bir-birilərinə qarşılıqlə yardım üçün onlar (Kartli əhalisi) türklərlə birləşib bütün şəhərlərdə yerləşdilər...Bu türklər Kartli əhalisi ilə dinc yaşayırdılar, iranlıların yürüşü gözləndiyi üçün qala və şəhərləri bərkidirdilər.  

Cənubi Qafqaz buntürklərinin real tarixləri barədə müxtəlif fikirlər var. Onların e.ə. VI–IV əsrlərdə Gürcüstanda yerləşib yaşaması haqda salnamə yazılarının anaxronizm sayan tarixçilər az deyil. Bu tarixçilər buntürklərin Gürcüstanda yerləşməsini gerçək saysalar da,onu miladdan əvvəlki dövrə deyil, miladdan sonrakə V əsrə bağlayırlar.

Kəngərlər

Bulqarların və buntürklərin xələfi kəngər toplumu oldu. Türk toplumlarının Cənubi Qafqazda sayca artaraq buranın siyasi həyatında fəal yer tutması kəngərlər ilə bağlıdır. 482-ci ildə Sasani İranına qarşı üsyandan yazan tarixçi Paraplı Qazar kəngər türkləri yaşayan ayrıca bir əyalətin adını çəkir: Qavarn Kangaraç. Bu tarixçilərin yazdığına görə,İran qoşunu ilə döyüşdə məğlub olan Vaxtanq Qorqasalın və Vahan Mamikonyanın döyüşçüləri Albaniya ilə İberiya sərhədlərində Kəngər dağlarından (Ermənistanın bir rayonunda indi də Kəngər dağı oronimi qalmaqdadır) enərək Kəngər elinə gəlib qonşu hunların köməyini gözləməyə başladılar. Bu hadisədən 60–70 il sonra (542, 552-ci illər) həmin xalqın adı hanqaraye şəklində suriyani qaynaqlarda çəkilir. Bu dəfə kəngərlərin Ağrı dağdan başlayaraq Araz üzərində yaşadığını bildirilir. Suriyani qaynaqlar da kəngərlərin adını Cənubi Qafqaz xalqalrının Sasanilərə qarşı mübarizəsi ilə bağlı olaraq Xosrov Ənuşirəvanın düşmənləri kimi çəkirlər. Bu bilgilər buntürklərlə yanaşı, kəngər türklərinin də Sasani zülmünə qarşı hərəkatda fəal iştirak etmələrini göstərir.

1500 il bundan öncə Cənubi Qafqazda yerləşmiş olan kəngərlərin izi Dədə Qorqud boylarında Kanklı Qoca adında iz buraxmışdır. Oğuzların soykök tarixinin başlıca qaynaqları olan uyğur Oğuznaməsində, Rəşidəddin Oğuznaməsində, Əbulğazi xan Şəcərəsində qipçaq, karluq və xələc kimi eponimlər ilə yanaşı kanqlı eponiminin yazıya alınması qanunauyğundur. Kəngər və kanqlı sözləri kökcə bir-birinə doğmadır.

Kəngərlərin adı Orhun yazıları silsiləsində Kül Tiginin şərəfinə yonulmuş abidədə 712–713-cü illər döyüşləri ilə bağlı olaraq Kəngərəs şəklində çəkilmişdir. Bununla yanaşı Firdovşi Şahnaməsində onların adı Kanqlı, Çin qaynaqlarında isə Kanqyuy formasında yazılmışdır. Ancaq bu yazıların heç biri ilkin deyildir. Yuxarıda Paraplı Qazardan gətirilən bilgi Kül Tigin abidəsindəki məlumatdan ən azı 200 ildən çox qədimdir. Güman edilir ki, bu toplum Qafqaza III–IV əsrlərdə yerləşmişdir. Kür-Araz ovalığında və Azərbaycanın başqa yerlərində kəngərlərin yaşayış yerləri çox idi. Bunu həmin bölgələrdə Kəngər, Kəngərli adını daşıyan kəndlərin günümüzə kimi qalması sübut edir. XIX əsrinortalarına yaxın yalnız Naxçıvan əyalətində qafqazşünas İ. Şopenin kəngərlilərin aşağıdakı adları daşıyan 33 qol bə tirəsini qeydə almışdı: Yurçi, Qızıllı, Sarbanlar, Xalxallı, Pirhəsənli, Salahi,Ağabəyli, Həmayi, Qarabəylər, Cağatay, Qaraxan, Hacılar, Cəmşidli, Billici,Qızılqışlaq, Tutlar, Qaradolaq, Şabanlı, Kəlfir, Arabsaklı, Qaracalı, Qraahasarlı, Pənahlı, Əlxanlı, Sofulu, Beqdili, Əliəkbərli, Didavarlı, Bolqarlı, Kürdmahmudlu, Əliyanlı, Ziyadlı və Bərgüşadlı.

Adı keçən qaynaqda əyalətdə 1433 ailəni birləşdirən 6473 kəngərli qeydə alınmışdı. Haluki Məhəmmədhəsən Baharlının 1920-ci ildə çıxan araşdırması üzrə Naxçıvan qəzasında onların yalnız 3 kəndi qalmışdı (ikisi Kəngərli, biri Şahtaxtı adlanırdı). Təkcə Kəngərli adı daşıyan kəndlər Göyçayda (2), Cavanşir (4), Şuşa (3), Şamaxı (2), Qazax (1) qəzalarında yerləşirdi.

XIX əsrin 30-cu illərində kəngərlilərin çoxu çarlıq Rusiyasının vergi siyasətinə dözməyib Cənubi Azərbaycana və Türkiyəyə köçüb getmişdi. Azərbaycanın Qazax-Qaramanlu bölgəsində, yəni rahib Paraplı Qazarın yad etdiyi Gürcüstan sərhədlərində kəngərlilər bütün orta əsrlər boyu kütləvi halda yaşamış, yalnız XVIII əsrdə Kaxet-Kartli çarlığının sıxışdırması ilı bağlı onların çoxu Qarabağ xanlığı və qismən də Şirvan xanlığı ərazisinə köçməli olmuşdur. Qonşu Cənubi Qafqaz bölgələrində də kəngərlilərin yaşaması tarixi qaynaqlarda iz buraxmışdır. VII əsrdə yazılmış. Ermənistan coğrafiyası kitabında İber ölkəsində Kanqark adlı əyalət, XI əsr Kartli salnaməsində isə Kanqari adlı yaşayı yerinin adı çəkilir. Böyük hun qollarından biri sayılan kəngərlər ayrı-ayrı toplumlar formasında, görünür, Cənubi Qafqaz oğuzlarına və peçeneqlərinə qarışmışdır. Tanınmış Bizans müəllifi Konstantin Porfirogenet X əsrin 40–50-ci illəri ilə bağlı olaraq peçeneqlərin bir bölüyünün- 3 əyalət xalqının Kəngər adlandığını yazmışdır.

Masaha hunları

Bütün bu qeyd etdiklərimizdən əlavə erkən orta əsrlər Azərbaycanın da xeyli sayda hun toplumları da yaşamaqda idi. Bunlara misal olaraq Masaha hunlarını göstərmək olar. Bu toplumun adından Bizans müəllifi Dionisi Periegetin (II əsr) əsərində də bəhs edilir. Sonralar köhnə erməni mənbələrina görə bu hunlar şimali Albaniyada, Çola şəhərində maskutlar ilə qarışıb onlarla birgə yaşayırdılar. Moisey Kağankatlı isə bu hunların xaçpərəstliyə keçdiyini yazır. Onun yazdığına görə, Çola şəhərinin patriarxı İoan bütün bu hunların yepiskopu idi. Sonralar Dərbənd keçidi ilə Beşbarmaq dağı arasında ayrıca bir hökmdarlıq yarandı. Bu kiçik dövlət tarixdə Masaha hun dövləti adlanır. Onun hökmdarları da Alban və erməni hökmdarları kimi İran arşakları soyundan idi. 330-cu ildə Masaha hun hökmdarı Sanatruk öz hökmdarlığını Kür çayı hövzəsinə kimi yaymaa çalışırdı. Moisey Kağankatlı yazır:

  ...Paytakaran şəhərində Sanatruk adlı birisi aqvanlar üzərində hökmdar oldu.  

Bu tarixçinin kitabının XII–XIII fəsillərində Sanatrukun albanlardan hətta 30 minlik qoşun toplaması, Şimal xalqlarının Albaniyada yaşayıb 4 il buranı sıxıntıya salması haqda yazısı bu hadisənin ötəri br yürüş olmadığını göstərir. K.V.Treverin fikrincə, qədim müəlliflər Aqafangel və Kayserili Prokopinin yazılarında adları keçən Masaha (Maskut) və Hun sözləri eyni anlamda işlənmişdir. Bu dövlətdə yaşayan əhali irandilli alanların, türkdilli hunların və qafqazdilli tayfaların qarışığından ibarət olmuşdur. Bubaxımdan adı çəkilən hökmdarın daşıdığı adın hər iki yazılışı (Sanatruk, Sanasen) çox maraqlıdır.

Bu hadisələrdən 120 il ötdükdən sonra, Cənubi Qafqaz xalqlarının Sasanilərə qarşı 450–451-ci il üsyanı ilə bağlı olaraq yenə Masaha hunlarının adına rast gəlinir.

Barsillər

Bulqarlar ilə Qafqaza gələn və onların qollarından biri olan Barsil toplumu da o dövr Azərbaycanın da güclənməkdə idi. İlkin orta dövr qaynaqlarında bu xalqın adı ilə bağlı olan Bersil-Berzil-Barşilə ölkəsinin adı çəkilir. Bu ölkə İ. Markvart, V.Minorski və başqa alimlərin fikrincə indiki Şimali Dağıstan ərazisində yerləşirdi. Ancaq əl-Bəlazurinin Kitab fütuh əl-buldən əsərində onun sərhədlərinin ən azı Alban keçidlərinə kimi uzanıb getdiyi aydınlaşır. Əl-Bəlazuri Xosrov Ənuşirəvanla Xəzər hökmdarı arasında münasibətllərdən bəhs edərkən yazır:

  Onu özünə yaxınlaşdırmaq üçün onun qızı ilə evlənmək, ona kürəkən olmaq istədiyini bildirdi. Türk xaqanı öz qızını Xosrova verdi, sonra özü də onunla görüşə gəldi. Onlar Barşilədə görüşüb bir neçə gün qonaq qaldılar.  

Bu görüşün harada isə Beşbarmaq dağı ilə Dərbənd keçidi arasında olması ehtimal edilir. Bəlazuri mətninin sonrası bunu aydın göstərməkdədir. İşğal etdiyi yerlərin yuxarı sərhədlərində böyük, keçilməz qala tikmək fikrinə düşən Sasanlı hökmdarı xaqana belə bir təklif verir:

  Mən düşünürəm (yaxşı olarki, səninlə mənim torpaqlarım) arasında br sədd tikib orada keçid qapıları qoymaq üçün mənə izin verəsən ki, səninlə mən buraxmaq istədiyimiz adamlardan başqa bir kimsə sənin tərəfindən bizə doğri və bizim tərəfdən sizə doğru keçə bilməsin. Türk bundan ürəkdən razı oldu və öz ölkəsinə geri döndü.  

Başqa iki ərəb müəllifi olan İbn Rustə və Qərdizi Barsil türklərini Bərçölə adı ilə tanıdıqlarını yazmışlar. Başlıca məsələ isə Xəzər sahili Barşiləsi ilə yanaşı Cənubi Qafqazın mərkəzi bölgələrində, Azərbaycan ilə Gürcüstan ağzında ikinci bir Barşilənin olmasıdır.

Suvarlar

Şimali Qafqazda bulqarların suvar qolu öncə yaranmış olan qohum Onoqur əsgəri birliyini çökdürüb onnu yerini tutdu. Onoqurların yerləşdiyi torpaqlar Terek və Sulak çaylarından cənuba doğru uzanaraq, görünür Masaha hun dövlətinin də yarısını tuturdu. Onoqur boyları ilkin zaman ola bilsin Beşbarmaq dağı önündə yerləşən Hun qapılarını əllərində saxlayırdılar. Sonralar onlar cənuba yayılaraq Muğanı da ələ keçirmişdilər. V əsrdə ən böyük türk tayfa birliklərindən biri sayılan onoqurlar Azərbaycanda yerləşmiş idilər və burada yaşayırdılar. V əsrin 60-cı illərində onoqurları onlara qohum olan suvar türkləri üstələdilər. Onlar öz adlarını itirib suvar boylarına qarışdılar. Bir əsr ötdükdən sonra suvarlar özləri də Şimali Qafqazda avar türkləri tərəfindən məğlub edilərək Azərbaycana doğru sıxışdırıldılar. Onların on minlik bir kütləsi Azərbaycanda, o cümlədən Sakaşenada yerləşdi. Muğan düzündə bütün orta əsrlər boyunca yad edilən Beləsuvar, XIVəsrdə Cənubi Azərbaycanda Həmdullah Qəzvininin qeydə aldığı Tutsuvar, XIX əsrdə Quba qəzasında olan Qaleyi Suvar xarabalığı və Qalasuvar kəndinin adları suvarların tarixi izləridir.

Qusar, Balakən, Bərdə və Ağdamda, Naxçıvan əyalətində Qullar adı daşıyan kəndlərin, onlarca Qazançı kəndlərinin, Qazanbulaq, Qazangöl kimi yer adlarının İmişli, Göyçay, Masallı və Cəbrayılda, habelə Cənubi Azərbaycanda Çaxırlı/Çaqırlu kənd adları da uzaq keçmişdən burada yerləşib yaşayan protobulqarların qul, qazan, çakar boylarının izlərini saxlamaqdadır.

Hunlar

Suvar bulqarlarının böyük axınla Azərbaycana gəlişindən yüz il ötməmiş Qafqazın şimal ətəklərində siyasi hərbi üstünlük Xəzər türklərinə keçdi. Bu, Şimali Qafqazda qərbi türk xaqanlığının hökmranlığı çökdükdən sonra baş verdi. Buna görə də VII əsrin 30–40-cı illərindən Azərbaycana türk boylarının yeni aıxını oldu. Artıq VI əsrin ortalarında bu boyların sıx toplumları bütün Azərbaycanda, o sıradan Savalan dağının cənub ətəklərində, Arazın sağ sahil bölgələrində yaşamaqda idilər. VII əsrin birinci yarısında isə yeni axınlar onların xüsusi çəkisini gücləndirdi, Kürün sol sahilindı, Kağankatlı Moiseyin sözləri ilə desək, Hun dövləti yaratdı. Ağvan tarixinin ikinci kitabının 26-cı fəsilində bu tarixçi yazır:

  İgid Cavanşir öz taxtında arxayın oturduğu vaxt, qışda gündüzlə gecənin bərabər olduğu zaman hunların hökmdarı saysız atlı qoşunla basqın edib gəldi. Cavanşir öz ölkəsinə ehtiyatlı və hazır olmağı əmri etsə də, Hun döyüşçüləri Kürün bu tayına və Araz sahilinə keçərək, təkcə yerli adamları deyil, həm də Ararat vilayətindən və Sünik ölkəsindən qışlamağa gəlmiş adamları, qoyun və mal-qaranı yağma edib öz düşərgələrinə əsir apardılar. Bundan sonra hunların hökmdarı Cavanşirin özünü görmək istədiyindən, qardaşlarını onun yanına göndərərək onunla görüşməyi və qardaşlıq və dostluq birliyi yaratmağı təklif etdi. Ancaq igid və ər knyaz qorxmaq fikrində deyildi. Deyin, İran şahlarından hansı biri Türkistan hökmdarını üzbəüz görə bilərdi ? Ancaq o (Cavanşir) qorxmadan qurtuluşçu xaç qarşısında diz çöküb söylədi: Mən ölümün gözünün içinə baxacağam, çünki sən, Tanrı, mənimləsən ! Bundan sonra o, hökmdar görkü ilə onların qarşısına çıxdı. Ancaq hunların hökmdarı da onu qarşılamağa çıxaraq, gəmi ilə çayın bu tayına üzüb gəldi və burulğan, dərin sularda onunla görüşdü. Onlar qarşılıqlı narazılığı kəsmək və ikitərəfli dostluq yaratmaq üçün bir-biri ilə gənəşdilər. Barışıq bağlayıb hər biri çayın bir tərəfinə qayıtdı. O biri gün mənim hökmdarım nə etsə yaxşıdır ? O, 17 ər ilə birlikdə çayı keçib hunların dşüərgəsinə gəldi və orada hun hökmdarının qızı ilə evləndi və həmin gün də 120 min davar və mal-qara, 7 min at və əsir alınmış 12000 nəfəri geri qaytardı...  

Bu yaxınlaşma 665-ci ild oldu. Burada adı çəkilən Hun dövləti tarixi kitablarda indiyə kimi Xəzər xaqanlığı ilə qarışdırılırdı. Lakin Alban tarixinin boy adları sistemi olduqca aydındır. Bu əsərin birinci kitabının 12,14,29,30-cu və ikinci kitabının 1, 2, 26-cı və başqa fəsillərində hun (hon) boy adı, habelə hun ölkəsində Basil xalqının çarı və Favel (Eftalit) alaylarını başıba toplamış Rosmosok hökmdarının adları çəkilir. Xəzər ölkəsi anlayışı isə yalnız ikinci kitabın başlanğıcından yad edilməyə başlayır. İkinci kitabın IV fəsilində ölkəni yağma edən yırtıcı xəzərlərin əlinə keçməsin deyə Ağvan patriarxlığının Çoladan müqəddəs Partav şəhərinə köçürülməsi, II fəsilində — Albaniya hakiminin 628-ci ildə xəzərlərə qarşı dirənməsi, 23-cü fəsildə — xəzərlərin yürüşü və onların Cavanşir tərəfindən yenilməsi haqda yazılar verilmişdir. Üçünçü kitabın 16-cı fəsilində Xəzər ölkəsinə ərəb sərkərdəsi Əl-Cərrahın yürüş etməsi, o biri ildə isə Xəzər hökmdarı oğlunun yürüşə çıxıb Cərrahı öldürməsi bildirilir. Bütün bunlar Ağvan tarixində hunlar ilə xəzərlərin ayrı-ayrı xalqlar kimi və hər birinin öz adı ilə verilməsini sübut edir. Deməli, ikinci kitabın 23-cü fəslinin Xəzərlərin basqını və çayın o tayında Cavanşırın onları əzməsi, 26-cı fəslin isə Cavanşirin hunlar ilə qohum olması və yağılarla dostluğa girməsi adlandırılması onun eyni bir dövlət ilə deyil, ayrı-ayrı iki dövlət ilə münasibətdə olduğunu göstərir.

İlkin ərəb mənbələrinin yazdıqları

Xilafətin köçürmə siyasəti ölkənin etnotarixi xəritəsinə yeni axınlar gətirdi. Yeni türk boyları, o sıradan islamı qəbul edən boylar ölkənin müxtəlif vilayətlərində yerləşirdi. 735–737-ci il yürüşünü uğurla başa vurduqdan sonra ərəb sərkərdəsi (sonralar xəlifə) Mərvan ibn Məhəmməd 40 minə və ya ondan da çox dinsiz türkləri Nəhr əs-Samur adlanan yerdə və Əl-Kür çayına yaxın düzənlərdə yerləşdirdi. 854-cü ildə Azərbaycan və Ermənistana hakim qoyulmuş Buğa əl-Kəbir onun himayəsinə sığınaraq islamı qəbul etmək istəyən xəzərlərin bir hissəsini Şimşadda (Şəmkirdə) yerləşdirdi. Əbu Məhəmməd Əbdül Məlik ibn Hişam (829-cu ildə ölmüşdür) Kitabül-tican fi mülük himyər adlı əsərində ilkin ərəb yürüşləri zamanı qoşunların Azərbaycanda türklər ilə qarşılaşdığını bildirdi. Onun yazısı belədir:

  Yəmən padişahı Raiş zamanında onun sərkərdələrindən biri Şimr ibn əl-Qəttaf ibn əl-Müntəb 100 minlik ordu ilə türklərlə döyüşə-döyüşə Azərbaycana girdi.Döyüş nəticəsində türklər məğlub oldular. Şimr ibn əl-Qəttaf həmin döyüşün və keçdiyi yolların keyfiyyətini iki daş üzərində yazdırdı.  

İbn Hişamın Əl-Cürhami adlı xəlifə müşavirinin dilindən qələmə aldığı bu məlumatı ət-Təbəri də təkrar edir. O, hələ peyğəmbərin sağlığında ər-Raiş adlı yəmən hökmdarının Şimr adlı qoşun başçısının Azərbaycanda türklər ilə döyüşü, Azərbaycan ölkəsində bəlli olan iki daş üzərində yazı həkk edilməsi barədə Qəhdani rəvayətini kitabına salmışdır. Burada həm də Yəmən hakimi Tubbanın Mosuldan Azərbaycana soxularaq türklərlə qarşılaşması söylənilir. Deməli, ibn Hişamın kitabında gətirilən bu bilginin artıq IX–XI əsrlərdə sabit tarixşünaslıq ənənəsi yaranmışdı. XV əsrdə yaşamış şair Ənvarinin Dəsturnamə adlı poemasında ikinci Xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın sərkərdəsi Səd və Qasımın yürüş zamanı Azərbaycanda bir ulu şəhərdə və onun ətrafında 100 mindən çox oğuz evləri gördüyü yazılmışdır:

  Anda qonmuşdu oğuzlar biədəd, obalar başdan-başa yox ana hədd,qara evləri ilə yüz bin artıq ev...  

İbn Hişamın yuxarıda adını çəkdiyi Übeyd ibn Şəriyyə əl Cürhami zamanının bilikli adamlarından biri idi. Elə buna görə də Yəməndən Məkkəyə çağırılaraq beşinci xəlifə I Müaviyənin yaxın müşavirlərindən biri olmuşdu. Azərbaycana yeni yürüş keçirmək fikrində olan Müaviyə, qoşunlarının qarşılaşa biləcəyi çətinlikləri düşünərək əl-Cürhumidən bu ölkə haqqında arayış istəmişdi. Əl-Curhuminin Əxbarına istinad edən İbn Hişam tərəflərin söhbətini olduğu kimi verməyə çalışır:

  Müaviyənin Übeyd ibn Şəriyyə ilə söhbətləri buraya (Şimrin Azərbaycan yürüşü haqqında iki daş üzərində yazıya) çatdıqda Müaviyə Übeydə müraciət edərək Azərbaycan haqqında onun fikrini öyrənmək istəyərək deyir: Sən Allah, Azərbaycan (haqqında) əlaqəniz, təlaşınız və xatirəniz nədir ? Übeyd isə belə cavab verir: Ora türk torpağıdır. Onlar oraya toplaşaraq bir-biri ilə qarışmış və təkmilləşmişlər.  

Etnik tarix

  Əsas məqalə: Azərbaycan tarixi

Etnoqrafik qruplar və tayfa qrupları

 
Varlı şahsevən ailəsinin qızları. Fotoqraf: A.V.Sevryuqin(ru)

Azərbaycan etnosunun elə etnoqrafik qrupları var ki, onlar təsərrüfat, mədəniyyət və məişətdə bir çox xüsusiyyətlərinə görə xeyli fərqlənirlər. Azərbaycanlıların bəzi etnoqrafik qrupları isə XIX əsrin sonuncu rübünə qədər mövcud olmuşdu Gəncəbasar türkləri(ayrımlar) — Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz d dağlarında məskunlaşıblar.Türkiyə türkləridirlər və XV əsrdə Azərbaycana köçürülüblər.

  • Əfşarlar — 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar.
  • Bayat tayfası — oğuz tayfası, həm azərbaycanlıların və həm də türkmənlərin subetnik qrupudur.
  • Qaradağlılar — İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar. Yeddi tayfaya bölünürlər.
  • Qızılbaşlar — türk köçəri tayfa birləşməsi. İran və Azərbaycan ərazisinə XV–XVI əsrlərdə köçmüşlər. İranda və Əfqanıstanda məskunlaşıblar. Şamlı, rumlu, ustaclı, təkəli, əfşar, qacar və zülqədər tayfalarına bölünürlər.
  • Qarapapaqlar — əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər.
  • Padarlar — oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar. Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər.
  • Tərəkəmələr — azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupu, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi.
  • Şahsevənlər — əsasən İranda və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar. İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər. Aleksandr Yerisyanın(ru) yazdığına görə, Qazax qəzasının (indiki Qazax, Ağstafa və Azərbaycanın Tovuz rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirli və qaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar.

S.Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: sofulu, dərzili, saralı, puşanlı, giyili, xocamusaqlı, baharlı. Etnoqraf və qafqazşünas Mark Kosven(ru) qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — cəbrayıllı, sarcalı, sofuli, gəyili, xocal-səhli, ciyilli, dələgərdə, kəngərli, imirli və s..

Etnonim

Ekzonim

Həmçinin bax: Azərbaycan (ekzonim)

Ekzonimin etimologiyası

"Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin işğalından sonra Əhəmənilər imperiyasının Midiya satrapı Atropatın öz çarlığının əsasını qoyduğu Midiyanın şimalı Atropat Midiyası və ya sadəcə Atropatena adlandırılır. Qədim müəlliflər həmçinin Atropatena üçün Kiçik Midiya adını istifadə edirlər. "Aturpatkan" toponimindən orta dövr fars dili toponimi "Adərbadqan" (fars. Âzarâbâdagân) vasitəsilə "Azərbaycan" toponimi ortaya çıxır. Bu ərazinin sakinləri irandilli midiyalılar idi. Midiya Atropatenası coğrafi olaraq böyük hissəsi Cənubi Azərbaycanı və həmçinin Araz sərhəd olmaqla Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqini əhatə edirdi. Ancaq eramızdan əvvəl II əsrin əvvəllərində Atropatenanın siyasi gücü Azərbaycan Respublikasında yerləşən Naxçıvana qədər yayılmışdı.

Orta əsr ərəb coğrafişünasları ekzonimi fərqli şəkildə, şəxs adı Adarbadordan xalq etimologiyasının nəticəsi kimi əmələ gəlmiş olaraq şərh ediblər. Adarbador atəş məbədi və ya atəş mühafizəçisi (adar — atəş, baykan — mühafizəçi) deməkdir. Bundan başqa Atropatenada fəaliyyətdə olan bir çox zərdüşt məbədi var idi. Buralarda həmişə atəş yandırılırdı. Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı Yaqut əl-Həməvi yazırdı: "Bəziləri güman edir ki, Azər pəhləvi dilində "atəş", bayqan isə "keşikçi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir və beləliklə, söz "atəş məbədi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir, hansı ki, həqiqətə uyğundur, çünki bu ərazidə atəş məbədləri çox olub.".

XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan sözünün yaranmasını Xürrəmilər hərəkatının məşhur sərkərdəsi Babək ilə əlaqələndirir. Babək Abbasilər xilafətinə qarşı xürrəmilərin üsyanına rəhbərlik etmişdir. Bakıxanov Gülüstani-İrəm əsərində yazırdı: "Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan sözündəndir, hansı ki, ərəblər Azər-Babəcan kimi tələffüz edir və "Babəkin atəşi" deməkdir. Hər halda, bizə məlum olduğu qədərilə, atəşpərəstlik hal-hazırda Azərbaycan adlandırılan ərazidə zühur edib."

Adın işlədilməsi

Orta əsrlər
 
Azərbaycan ("Adrabiqan") "Buveyhilər dövründə islam məmləkətinin xəritəsi"ndə, 1877-ci il.

1918-ci ilə qədər (Zaqafqaziyanın şərqində və cənubunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasına qədər) Azərbaycan deyiləndə başlıca olaraq bir zamanlar Atropatena çarlığının yerləşdiyi, Araz çayından cənuba doğru Urmiya gölü ətrafındakı ərazi nəzərdə tutulurdu.

Orta əsrlərdə ərəb tarixçisi coğrafiyaşünası və səyyahı Əl-Məsudi (X əsr) qeyd edir ki, Azərbaycan toponiminin aid olduğu ərazi Arazın şimalına qədər genişlənir. Məsudi və ibn Xordadbeh şimal-şərqdəki Muğan düzünü Azərbaycana aid edir, ancaq başqa coğrafiyaşünaslar isə bu ərazini Azərbaycana daxil etmir. Onun tarixi mərkəzi həmişə Urmiya gölünün şərqindəki dağlıq ərazi olub. Beləliklə, erkən ərəb coğrafiyaşünaslığı dövründə Azərbaycan İran yaylasının şimal-qərb hissəsini əhatə edir və onun sərhədləri hal-hazırki İranın şimal sərhədlərindən çox da fərqli deyil. Hər halda Zaqafqaziya regionunun aran ərazilərindən Arazın məcrasına güclə keçir. Məşhur rus şərqşünası Vasili Bartold qeyd edir ki, Araz Azərbaycan və Arran arasında sərhəddir. Britaniyalı antropoloq Riçard Tapperə görə Muğan ərazisi tarixi Azərbaycan ərazisində yerləşir.

XIII əsrin əvvəllərində Yaqut əl-Həməvi tərəfindən verilən yanlış və ziddiyyətli məlumat Azərbaycanı Ərzincanın qərbinə qədər genişləndirir. Digər tərəfdən Yaqut əl-həməvi bəzi hissələrdə Muğan daxil olmaqla Arran əyalətini Azərbaycana daxil edir və Azərbaycanın sərhədlərini Kürə qədər gətirir. Bu, o deməkdir ki, bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışı şimala qədər yayılır və onun mənası sürətlə dəyişir. Yaquta görə Azərbaycan toponiminin aid olduğu ərazi Bərdəyə qədər genişləyib. Həmdullah Qəzvini "Nüzhətül-qülub" əsərində (XIV əsr) Araz çayının sol sahilindəki Naxçıvan və Ordubadı Azərbaycan ərazisi kimi göstərir.

Yeni, ən yeni və müasir dövr

Səfəvilər dövründə bir müddət üçün vergi gəliri əldə etmək məqsədilə Arazdan şimaldakı müəyyən ərazi Azərbaycan əyalətinə birləşdirildi. İranika ensiklopediyasına görə Səfəvilər dövründə (XVI–XVII əsrlər) Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idaarəçilik baxımından Azərbaycan əyalətinin canişininə tabe idi. Ancaq Səfəvilərin süqutundan sonra bu mənada istifadə qismən sıradan çıxdı. XIX əsrdə Rusiyadakı azərbaycanlı müəlliflər (Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği) onu Arazdan cənubdakı ərazilərlə əlaqədar olaraq istifadə edirdi. M. Atkinə görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan ekzonimi Şərqi Qafqazın bütün müsəlman xanlıqları, həmçinin Arazdan cənubdakı ərazilər üçün istifadə edilirdi. Rus dilində yazılan sənədlərdə Araz çayından şimaldakı ərazilər (Şəki, Gəncə, Şuşa, Naxçıvan, Şamaxı, Bakının əraziləri) ilk dəfə Azərbaycan kimi 1786-cı ildə Stepan Burnaşov tərəfindən regionun siyasi vəziyyətinin təsvirini tərtib edərkən göstərildi.

XIX əsrin sonlarında imperator III Aleksandrın dövründə (1881–1894) avropalı alim və jurnalistlər Azərbaycan terminini Rusiya imperiyasının Bakı və Yelizavetpol quberniyalarına aid Şirvan və Arran əraziləri üçün istifadə etməyə başladılar. Rusiyada bu örnəyi 1917-ci ildən sonra işlətməyə başladılar, çünki bu ərazilərdə farslara yaxın Azərbaycan türkləri yaşayırdı.

XX əsrin əvvəllərində Avropa mənbələri Azərbaycan terminini yalnız Arazdan cənubdakı, hazırki İran əyaləti kimi işlədirlər. Rusiyada Arazın şimalındakı ərazilər (müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi) bir qayda olaraq "Şərqi Zaqafqaziya" adlandırılırdı və o, Arran və Şirvan adlandırılan ərazilərin daxil olduğu tarixi vilayət idi. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə Azərbaycan rus Ermənistanının (cənubi Zaqafqaziya) şimalında idi, hansından ki, o, Arazla ayrılırdı. Vasili Bartolda görə, əgər hal-hazırda Azərbaycan Respublikasını əmələ gətirən bütün vilayətlər üçün termin tapmaq lazım olsa idi, onda, yəqin ki, Aran adını qəbul etmək olardı. İqor Dyakonov qeyd edir ki, XX əsrə qədər "Azərbaycan" termini İranın şimal-qərbinin türkdilli ərazisilə əlaqədar işlənirdi. Bu fakt bölgənin tarixi üzrə aparıcı mütəxəssis olan Vladimir Minorski tərəfindən təsdiq edilir. 1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan ekzonimi Zaqafqaziyada az işlənirdi.

1917-ci ilin 15–20 aprel tarixləri arasında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Konqresinin iclası keçirildi. Burada yeni inqibali çevriliş vəziyyətində azərbaycanlıların arzularını müəyyən etmək üçün ilk cəhd edildi. Konqresin iclası ərzində Azərbaycan üçün muxtariyyət statusu tələbi açıqca dilə gətirildi. Ancaq Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təklifi ilə "Azərbaycan" adı qətnamənin yekun mətnindən çıxardıldı.

 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xəritəsi, AXC Xarici İşlər Nazirliyinin Paris Sülh Konfransında təqdimatı.

"Azərbaycan" adı ilk dəfə Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək üçün qərar qəbul etdi və özünü müvəqqəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası elan etdi..

Cənubi Azərbaycan və Şərqi Zaqafqaziyada yaşayan türkdilli xalqların özünü adlandırdığı "Azərbaycanlılar" termini (müxtəlif fonolojik formalarda) avropalı etnoqraflar tərəfindən elmə daxil edilib; azərbaycanlılar arasında o, ilk dəfə 1891-ci ildə liberal Bakı qəzeti Kəşkül tərəfindən sadə xalqın "müsəlman" kimliyi ilə rəqabət aparacaq yeni kimlik ortaya qoymaq məqsədilə istifadəyə gətirilib. Bu termin 1936-cı ildə rəsmi olaraq tətbiq edildi. XX əsrə qədər azərbaycanlıların ortaq etnonimi yox idi, regiondakı köçəri əhali özünü aid olduğu tayfa vasitəsilə, oturaq əhali isə yaşadığı yerə görə adlandırırdı. Məişətdə istifadə edilən və ümumiləşən termin "müsəlmanlar" idi.

Endoetnonim

 
Qarapapaq tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür

Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). Ələsgər Ələkbərov sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair Mirzə Ələkbər Sabir uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyyətini "türək" (yaxud "türk"), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi.

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı Fətəli xan 1782-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı İbrahimxəlil xana işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "el"-lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist Mirzə Fətəli Axundov isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci il tarixli "Kəşkül" adlı Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün) və XIX əsrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı. Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist Məhəmməd ağa Şahtaxtinski də "Kaspi" qəzetinin səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdi.

Birinci Rusiya inqilabının məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün əvvəllərdə tarixin müəyyən mərhələlərində istifadə olunan "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu "Füyuzat" jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər. "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi. Bu termini müsavatçı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V.Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün).

Azərbaycan Respublikasının rəsmən özünü davamçısı hesab etdiyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində əhali türk adlandırılmış, rəsmi dövlət dili də türk dili elan edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşeviklər tərəfindən işğal edildikdən sonra da əhalinin türk adlandırılması davam edirdi. 1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında(ru) azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da, növbəti 1939-cu il siyahıyaalınmasında(ru) onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir.

Antropologiya

  Əsas məqalə: Azərbaycan türklərinin antropologiyası

Azərbaycan türkləri avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aiddir. Bu yarım tipi bəzən Oğuz irqi belə adlandırırlar. Təkcə linqvistik baxımdan yox, həm də antropoloji və genetik xüsusiyyətlərinə görə digər türk xalqı olan türkmənlərə çox yaxındır. Bəzi tətqiqatçılar Azərbaycan türklərinin avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aid olmalarına baxmayaraq onlarda monqoloidlərin ən qədim sütunlarından biri sayılan poleosibir tipinin elementlərinin belə olmasını iddia edirlər

Xüsusiyyətləri

Azərbaycan türkləri ilə eyni tipə aid edilən tatlar və kürdlər arasında uzunbaşlı və dəyirmi başlı variantlar müşahidə edilir. Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində, Kiçik Qafqaz, Böyük Qafqazın cənub və cənub-şərq əraziləri, Abşeron yarımadası, Borçalı, Cənubi Azərbaycanın böyük qismində (Qərbi Azərbaycan ostanlığının cənubu istisna olmaqla qalan hissəsi, Şərqi Azərbaycan və Ərdəbil ostanlığının hamısı, Zəncan ostanlığının az bir qismi) yayılmış azərbaycan türklərinin demək olar ki, hamısı və Kərkük türkmanları uzunbaşlı olması ilə seçilir. Kür çayı boyunca məskunlaşan əhalidə isə qarışıq elementlər müşahidə olunur. Bununla yanaşı Böyük Qafqazın şimal-şərq və şimal-qərb ərazilərində Qafqazion tipi ilə qarışıq elementlər müşahidə edilir. Son 1–2 əsrdə azərbaycan türkləri ilə kütləvi şəkildə olmasa belə ləzgi, buduq, uti, rus, erməni (XX əsrin 90-cı illərinə qədər), fars, tat, kürd və s. xalqlarla birgə nigahdan qarışıq tiplər meydana gəlmişdir. Bunuda qeyd etmək olar ki, adı çəkilən ərazilərdə azsaylı xalqlar arasında və Talışlarda kəllə quruluşu dəyirmibaşdır. Azərbaycan türklərinin əsas irqi göstəriciləri: dolixokran (uzunbaşlı), nazik və düz burunlu, ortaboylu, sıx saqqalı. Azərbaycan türklərində digər türk xaqlarında, xüsusi ilə kaspi tipinə aid olan xalqlarda olduğu kimi Kiçik Əmgək sümüyü çıxıntıya sahibdir. Türk alimləri bunu "turan çıxıntısı" adlandırır. Erməni və rus antropoloqları bunu beşik və ya digər təsirlə izah etməyə çalışsalarda bu isbat olunmamışdır

Azərbaycan türklərinin Cənubi Qafqazda yayılmış digər xalqların kəllə quruluşu arasında olan fərqlilik:

Xalqlar Baş göstəricisi Almacıq sümüyünün diametri
Azərbaycanlılar 78,1 169,5
Ermənilər 86,1 143,2
Gürcülər 85,4 143,9
Talışlar 87 −89 -
Ləzgilər 86–88 -

Mədəniyyət

  Əsas məqalə: Azərbaycan mədəniyyəti

XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. 1752-ci ildə Pənahli xan tərəfindən salınmış Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir. Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir. Tiflisdə yaşamış Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nüməyəndələrinə Molla Vəli Vidadi, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Şəfi Vazeh, Bülbülcan, Rəşid Behbudov, Şövkət Məmmədova, Qeysər Kaşıyeva, Xədicə Qayıbova misal göstərilə bilər.

Ədəbiyyat

  Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı

Musiqi

  Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi

Rəqslər

  Əsas məqalə: Azərbaycan rəqsləri

Geyim

  Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri

Kulinariya

  Əsas məqalə: Azərbaycan mətbəxi

Dil

  Əsas məqalələr: Azərbaycan dili və Azərbaycan dilinin dialektləri

Din

Adət-ənənə

Tanınmış şəxsiyyətlər

  Əsas məqalə: Tanınmış azərbaycanlılar

Qeydlər

  1. 13 – 22 aprel, 2009 – cu il siyahıyaalınmasına əsasən Azərbaycanın 8.922.447 nəfər olan (de – yuri) daimi əhalisinin 8.172.809 nəfərini və ya 91.60%–ini Azərbaycanlılar təşkil edir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 13 aprel 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 1 aprel 2015 – ci il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Azərbaycan əhalisi təşkil edir. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa 1 aprel 2015 – ci il tarixinə Azərbaycan əhalisinin təxminən 8.804.300 nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir.
  2. Britannika Ensiklopediyasına əsasən Türkiyə əhalisi içində azərbaycanlıların nisbəti 1% – dir. Türkiyə Statistika Qurumunun 28 yanvar 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 31 dekabr 2014 – cü il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Türkiyə əhalisi 77.695.904 nəfər 2015-09-01 at the Wayback Machine təşkil edir. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa 1 yanvar 2015 – ci il tarixinə Türkiyə əhalisinin təxminən 777 min nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir.
  3. Əfqanıstan əhalisinin təxminən 1%–ini qızılbaşlar təşkil edir (İstinad olaraq bax: Social Structure. — Ethnic Groups, page 104. // Afghanistan: A Country Study. Editors: Richard F. Nyrop, Donald M. Seekins. Baton Rouge: Claitor's Law Books and Publishing Division, 2001, 226 pages. ISBN 9781579807443). Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 21 mart 2015–ci ilə olan məlumatına əsasən ölkə əhalisinin sayı ( nəfəri oturaq və təxminən 1.5 milyon nəfəri köçəri olmaqla) 28.6 milyondan çoxdur. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa Əfqanıstanda qızılbaşların sayı təxminən 286 mindən artıqdır.
  4. 25 fevral – 6 mart 2009–cu il siyahıyaalınmasına əsasən 16.009.597 nəfər olan Qazaxıstan əhalisinin 85.292 nəfəri və ya 0.53%–i azərbaycanlılar olmuşdur. Qazaxıstan Respublikası Statistika Agentliyinin 1 yanvar 2014–cü il tarixinə olan cari hesablamalarına əsasən 17.160.774 nəfər olan ölkə əhalisinin 98.646 (≈ 99 min) nəfərini və ya 0.57%–ini azərbaycanlılar təşkil edir.
  5. 5 dekabr 2001–ci il siyahıyaalınmasına əsasən 38.240.902 nəfər olan Ukrayna əhalisinin 45.176 nəfərini (≈ 45 min) və ya 0.09%–ni azərbaycanlılar təşkil edir.
  6. 12–19 yanvar 1989–cu il siyahıyaalınmasına əsasən 19.810.077 nəfər olan Özbəkistan əhalisinin 44.410 nəfərini və ya 0.22 %–ini azərbaycanlılar təşkil edirdi. 2000–ci ilə olan təxminə əsasən 24.430.192 nəfər (İstinad olaraq bax: Узбеки. — Археология узбекской идентичности. — Формирование современной узбекской идентичности. — (автор А. Ильхамов) Постсоветские реалии, стр. 302. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр. ISBN 9785862800104) olan ölkə əhalisinin 35.848 (≈ 36 min) nəfəri və ya 0.15%–ini azərbaycanlılar təşkil edir (İstinad olaraq bax: Этнические меньшинства. — (авторы Л. И. Жукова и Ю. Ф. Буряков) Азербайджанцы, стр. 15. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр. ISBN 9785862800104).

İstinadlar

  1. Azerbaijanis, page 70. // Worldmark Encyclopedia of Cultures & Daily Life
  2. Diaspor, səhifə 379. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
  3. İran. — Azeris, page 123. // Peoples of Western Asia. ISBN 9780761476801
  4. Major Ethnic Minority Groups. — Azeris, page 5. // Iran: Ethnic and Religious Minorities. Author: Hussein D. Hassan. Collingdale: DIANE Publishing, 2010, 11 pages. ISBN 9781437938067
  5. Appendix: The Azerbaijani Population, page 224. // Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. Author: Brenda Shaffer. Cambridge: MIT Press, 2002, XIII+248 pages. ISBN 978-0262692779
  6. The Continuum political encyclopedia of the Middle East by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7
  7. Gamming, Jenny. They have a flag-but no country " in Swedish Expressen, 17 Aug. 1997. (Viewed 16 Aug. 1999). Unrepresented Nations & Peoples Organisation web site. Translated by SSF/Goran Hansson.
  8. "Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity)" (ingilis). Национальная статистическая служба Грузии. İstifadə tarixi: 2016-04-28. (#parameter_ignored)
  9. . 10 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 may 2015.; .
  10. www.destatis.de Ausländische Bevölkerung
  11. www.stat.kg 5.01.00.03 Национальный состав населения Периодичность
  12. Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддə]. I ҹилд: А – Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. сәһ. 180. (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#script_parameter)
  13. Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. Harvard Encyclopedia of American ethnic groups, Harvard University Press, 1981, p. 171, quote: In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…
  14. Alstadt, Audrey L. (2013-09-01). The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Hoover Press. ISBN 9780817991838.
  15. Svante E. Cornell (20 May 2015). Azerbaijan Since Independence. Routledge. səh. 7. ISBN 978-1-317-47621-4.
  16. Barbara A. West (1 January 2009). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing. səh. 68. ISBN 978-1-4381-1913-7.
  17. James Minahan (1 January 2002). Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z. Greenwood Publishing Group. səh. 1766. ISBN 978-0-313-32384-3.
  18. "Azerbaijani | people". Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 2016-11-03.
  19. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., "Восточная литература", 2002. ISBN 5-02-017711-3
  20. "Field Listing :: Ethnic groups". The World Factbook (ingilis). MKİ. İstifadə tarixi: 2012-05-23.
  21. "Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması". 2012-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-11-30.
  22. ↑ Iran. Azarbaijanis
  23. Kordestan в Британнике (ing.)
  24. . 2006-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-18.
  25. Ethnologue report for language code: azb
  26. UNPO — Southern Azerbaijan
  27. Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation
  28. Southern Azerbaijan
  29. IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary
  30. "ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН". lawru.inf. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-19.
  31. . 2017-10-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-18.
  32. "Всероссийская перепись населения 2002 года". Федеральная служба государственной статистики. 2011-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-29.
  33. Перепись населения Грузии 2002. Этносостав(на англ. яз.)
  34. Перепись населения Российской империи 1897 года. Население Еревана.
  35. "Эривань" . Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890—1907.
  36. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России
  37. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  38. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  39. Чёрный Сад. Томас де Ваал. гл. 5
  40. Р.Назаров. Национальные диаспоры в Туркменистане
  41. ↑ Yusifov, Yusif (1994). Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən əsərinə ön söz. Bakı: Azərnəşr.
  42. ↑ Əliyarlı, Süleyman (1996). İslamın ilkin yayılma çağı. Bakı: Azərbaycan.
  43. Алиев И. Располагает ли наука доказательствами в пользу ирано-язычности мидян и атропатенцев? Можно ли считать мидян одними из предков азербайджанского народа? // ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1990, № 3–4.
  44. Алиев И. Роль мидийского элемента в этнической истории Атропатены//Кавказско-ближневосточный сборник, VIII, Тбилиси, 1988
  45. Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 90–136
  46. Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 216–274
  47. N. Rzayev. Əcdadların izi ilə. Bakı: ADN, 1992.
  48. Pro. Yusif Yusifov, Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixi əsərinə ön söz.
  49. ↑ Qeybullayev, Qiyasəddin (1994). Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərnəşr.
  50. Q.A.Melikişvili. К истории древней Грузии. Tiflis, 1959
  51. Алиев, И. Г. (1981). Об этнических процессах в областях Восточного Закавказья и Западного Ирана в конце II — в нача- . ле I тыс. дон. э. «Этнические проблемы истории Центральной Азии в дрезности. Moskva.
  52. Алиев, И. Г. (1960). История Мидии. Баку.
  53. Бабаев, И. А. (1976). К вопросу о возникновении государства Албании(Кавказской). Баку: АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права.
  54. Баскаков, Н. А. (1969). Введение в изучение тюркских языков. Баку.
  55. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; azerbaijanci adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  56. Токарев С. А.(ru) (1958). Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. Изд-во Московского университета. 295–296.
  57. Новосельцев А. П.(ru), Пашуто В. Т.(ru), Черепнин Л. В.(ru) (1972). Пути развития феодализма. Наука. 21.
  58. ↑ Гаджиева С. Ш.(ru) (1990). Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 8–9. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  59. Шнирельман В.А.(ru) (2003). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. ISBN 5-94628-118-6.
  60. Edvin Qrantovski(ru) (2007). Ранняя история иранских племён Передней Азии. Восточная Литература. 423–424.
  61. Очерки по истории Кавказской Албании. М.-Л. 1959.
  62. ↑ Новосельцев А. П.(ru), Пашуто В. Т.(ru), Черепнин Л. В.(ru) (1972). Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Наука. 56–57.
  63. Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
  64. Волкова Н. Г. (1969). "Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.". Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 18.
  65. XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". Iranica.
  66. Olivier Roy (2000). The new Central Asia: the creation of nations. I.B.Tauris. 6. ISBN 1860642780, 9781860642784.
  67. ↑ Волкова Н. Г. (1969). "Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.". Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 4. (#invisible_char)
  68. "Россия/Население/Россия в этнографическом отношении" . Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890—1907.
  69. Большая советская энциклопедия. 1. М.: Советская энциклопедия. 1926. 660.
  70. Гаджиева С. Ш.(ru) (1990). Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 8–9. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  71. ↑ Horenli, Movses. Ermənistan tarixi.
  72. ↑ Əliyarlı, Süleyman (1996). Bulqarlar. Bakı: Azərbaycan.
  73. Anmi 354, Cgronographus.
  74. Qaşqarlı, Mahmud. Divanu Luğat-it-turk.
  75. Qazılıq Qoca oğlu Yeyenek boyu. (#first_missing_last)
  76. Dastanın III boyu. (#first_missing_last)
  77. Mokçevay Kartlisay.
  78. ↑ Mroveli, Leonti. Kartlis sxovreba.
  79. ↑ Əliyarlı, Süleyman (1996). Buntürklər. Bakı: Azərbaycan.
  80. ↑ Əliyarlı, Süleyman (1996). Kəngərlər. Bakı: Azərbaycan.
  81. Şopen, İvan (1840). Некоторые замечания на книгу „Обозрение российских владений за Кавказом. Sankt-Peterburq.
  82. Baharlı, Məhəmmədhəsən (1920). Azərbaycan: Coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat. Bakı.
  83. Budaqova, Sahibə (1995). Naxçıvan diyarının tarixi-coğrafiyası. Bakı: Elm.
  84. Porfirogenet, Konstantin. Bizans tarixi.
  85. Əliyarlı, Süleyman (1996). Masaha hunları. Bakı: Azərbaycan.
  86. Perieget, Dionisi. Məskunlaşmış torpaqların təsviri.
  87. Kağankatlı, Moisey. Alban tarixi.
  88. Trever, Kamilla (1959). Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. Moskva.
  89. ↑ Əliyarlı, Süleyman (1996). Bersil-Barşalı-Borçalı. Bakı: Azərbaycan.
  90. ↑ əl-Belazuri, Yahya. Kitab fütuh əl-buldən.
  91. ↑ Əliyarlı, Süleyman (1996). Suvarlar. Bakı: Azərbaycan.
  92. ↑ Kağankatlı, Moisey. Alban tarixi, XXVI fəsil. Bakı.
  93. Əliyarlı, Süleyman (1996). Türküstan sol sahil dövləti. Bakı: Azərbaycan.
  94. ↑ Əliyarlı, Süleyman (1996). İslamın ilkin yayılma çağı. Bakı: Azərbaycan.
  95. ↑ ibn Hişam, Əbu Məhəmməd Əbdül Məlik. Kitabül-tican fi mülük himyər.
  96. ibn Cərir ət-Təbəri, Əbu Cəfər Məhəmməd. Tarikh al-Rusul wa al-Muluk or Tarikh al-Tabari.
  97. Ənvari, Qasım. Dəsturnamə.
  98. Волкова Н. Г. (1969). "Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.". Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 24.
  99. ↑ "Азербайджанцы" (rus). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
  100. Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
  101. Российский этнографический музей. Афшары.
  102. Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты
  103. "Азербайджанцы, армяне, айсоры". Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 284.
  104. История Востока: Р. Б Рыбаков, Михаил Степанович Капица, Институт востоковедения (Российская академия наук)
  105. "Азербайджанцы, армяне, айсоры". Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 286.
  106. Гаджиева С. Ш.(ru) (1990). Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 3. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  107. Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  108. Савина В. И. (1980). "Этнонимы и топонимии Ирана". Ономастика Востока. М.: Наука. 151.
  109. ↑ Волкова Н. Г. (1996). "Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов". Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. М.: Ин-т этнологии и антропологии. 24–30. ISBN 5-201-00825-9.
  110. Косвен М. О.(ru) (1961). Этнография и история Кавказа: исследования и материалы. М.: Изд-во Восточной литературы. 21.
  111. Atropates — Mənbə:Encyclopædia Iranica (M. L. Chaumont nəşr)
  112. Всемирная история. — Т. 3. — М., 1957. — С. 132.
  113. ↑ "Azərbaycanlılar". Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978. (#invisible_char)
  114. Атропатены // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  115. ↑ Riçard Tapper (December 15, 1987) [en]. "AZERBAIJAN i. Geography" (Encyclopædia Iranica): 205—215.
  116. Йакут-ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат-ал-кулуб. (Материалы по Азербайджану). — Баку. Элм. 1983
  117. Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.
  118. V. V. Barthold. An Historical Geography of Iran. — Princeton University Press, 2014. — P. 227.
  119. Riçard Tapper. "MOḠĀN" (Encyclopædia Iranica).
  120. "ADHARBAYDJAN" (The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte.). Лейден. 1986 [en]: 191.
  121. ↑ A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV:
  122. Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography
  123. Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780–1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.
  124. В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1948. — С. 144.
  125. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 33. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  126. Адербиджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  127. Азербейджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  128. В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с. 703:
  129. The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, pg 100:
  130. Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2007:
  132. Swietochowski T. Russian Azerbaijan, 1905–1920. — Cambridge University Press, 2004. — С. 90. — ISBN 0521263107.
  133. . 2011-05-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  134. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  135. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34–35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  136. Mirzə Ələkbər Sabir (2004). Hop-hopnamə (PDF). Şərq-Qərb. səh. 37 (PDF-də).
  137. Alxan BAYRAMOĞLU (2008). "MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR" (1) (AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı).
  138. Mirzə Ələkbər Sabir. "Satirik parçalar". (#parameter_ignored); (#cite_web_url)
  139. Алекперов А. К. (1960). Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 72–73.
  140. Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год). II, выпуск II. СПб.. Под ред. А. А. Цагарели(ru). 1902. 22.
  141. Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. "Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане". sakharov-center.ru. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-29.
  142. Шнирельман В.А.(ru) (2003). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. ISBN 5-94628-118-6.
  143. Сумбатзаде А. С. (1990). Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". 281. ISBN 5-8066-0177-3.
  144. ↑ Алекперов А. К. (1960). Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 74–75.
  145. Шнирельман В.А.(ru) (2003). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М. Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. ISBN 5-94628-118-6.
  146. Шнирельман В.А.(ru) (2003). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. ISBN 5-94628-118-6.
  147. Всесоюзная перепись населения 1926 года
  148. Всесоюзная перепись населения 1939 года.
  149. Алекперов А. К. (1960). Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 71.
  150. Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, "Зеркало", 8 Август, 2009, Баку
  151. Шнирельман В.А.(ru) (2003). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. ISBN 5-94628-118-6.
  152. "Oğuz irqi" (azərb.). 2017-08-31 tarixində arxivləşdirilib.
  153. . 2017-11-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  154. Azərbaycan Türklərinin soy kökü Antropoloji araşdırmalar. Youtube
  155. Prototürk dilinin yarandığı ilkin Atayurd
  156. [1]
  157. ↑ . 2017-09-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  158. Farsların etnik antropoloğiyası
  159. Soyumuzu qəbul etməyənlərə Antropoloqdan elmi cavab.[ölü keçid]
  160. Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi. Antropologiya
  161. . 2017-05-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  162. ↑ Ermənilərin antropoloji xüsusiyyətləri
  163. Qafqazda yaşayan xalqların antropologiyası və genetikas
  164. ↑ Azərbaycan Türklərinin soy kökü Antropoloji araşdırmalar əsasında II hisse
  165. "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  166. Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. – Routledge, 2004. – С. 211. – ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197
  167. Suny, Ronald (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. p. 108. ISBN 0788128132.

Xarici keçidlər

  • Xəlili X. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi. Bakı: MBM, 2007.- 384 s.
  • Luxembourg Statistiques 01.06.2008 tarixində Lyuksemburqda 13 nəfər Azərbaycanlı yaşayır.
  • World Cultures Azerbaijanis 35–40 million worldwide:The population of the Republic of Azerbaijan is approximately 7.5 million people. However, three times as many Azerbaijanis (an estimated 20 to 25 million) live to the south in Iran.
  • Türkiye İstatistik Kurumu : Ülkelere Göre Yurtdışından Gelen Göç 2009-11-14 at the Wayback Machine 2000-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Türkiyə Cümhuriyyətində 9.127 nəfər Azərbaycan Respublikasından buraya köçüb yerləşmiş (1995–2000-ci illərdə) insan yaşayır.
  • youtube.com Azərbaycanın görkəmli şəxsləri

Həmçinin bax

  Vikianbarda Azərbaycanlılar ilə əlaqəli mediafayllar var.

Avqust 08, 2021
azərbaycanlılar, azərb, ərəb, آذربایجانلیلار, azərbaycan, türkləri, azərb, ərəb, آذربایجان, تورکلری, əsasən, iranın, şimal, qərbini, əhatə, edən, cənubi, azərbaycanda, azərbaycan, respublikasında, yaşayan, türk, xalqı, səttar, sara, xatun, füzuli, nəsimicahanş. Azerbaycanlilar 12 13 azerb ereb آذربایجانلیلار ve ya Azerbaycan Turkleri 14 azerb ereb آذربایجان تورکلری esasen Iranin simal qerbini ehate eden Cenubi Azerbaycanda ve Azerbaycan Respublikasinda yasayan turk xalqi 15 16 17 18 Azerbaycanlilar Settar xan Sara xatun Fuzuli NesimiCahansah Heqiqi Uzun Hesen Sah Ismayil Sefevi Nadir sah EfsarAxundov Eli bey Semed Vurgun SehriyarTopcubasov Resulzade Kerim Kerimov MemmedbeyovaUzeyir Hacibeyov Qara Qarayev Fikret Emirov Qemer AlmaszadeElcibey Ayetullah Xoyi Fereh Pehlevi Heyder EliyevEzimzade Nesibe Zeynalova Muslum Maqomayev Tofiq BehramovLutfi Zade Sami Yusuf Resid Behbudov Ezize MustafazadeUmumi sayi35 1 45 2 milyonYasadigi erazilerIran 30 0 35 milyon 25 35 2015 3 4 5 6 Azerbaycan 9 973 milyon 91 6 2016 q 1 Iraq 4 55 milyon 13 2015 7 Turkiye 3 milyon 3 0 2015 q 2 Rusiya 603 070 0 42 2010 Gurcustan 560 000 6 51 9 2014 8 Efqanistan 286 min 1 0 2015 q 3 DiasporaQazaxistan 99 min 0 57 2014 q 4 Ukrayna 45 min 0 09 2001 q 5 Turkmenistan 36 586 0 82 1995 9 Ozbekistan 36 min 0 15 2000 q 6 Almaniya 26 270 2018 10 Qirgizistan 16 745 2009 11 DiliAzerbaycan diliDiniIslam ekseriyyet MenseyiOguz Turk Qohum xalqlarTurk xalqlariAzerbaycan ve Irandan basqa hem de indiki Rusiya Dagistan Gurcustan Borcali ve Turkiye Qars ve Igdir Iraq erazisinde yasayirlar Antropoloji cehetden Avropoid irqinin Kaspi tipine aiddirler Azerbaycan dilinde danisirlar Dindarlari esasen Islam dininin sie teriqetindedirler yalniz Ceferi mezhebinde Muasir Azerbaycan etnosunun Cenubi Qafqaz ve Simal Qerbi Iran erazisinde formalasmasi prosesi coxesrlik bir proses olmus ve esasen XV esrin sonlarinda basa catmisdir 19 Mundericat 1 Meskunlasma 2 Etnogenez 2 1 Azerbaycanlilarin menseyi haqqinda nezeriyyeler 2 2 Qedim dovr ve erken orta esrlerde Azerbaycan erazilerine turk axinlari 2 2 1 Bulqarlar 2 3 Bunturkler 2 4 Kengerler 2 5 Masaha hunlari 2 6 Barsiller 2 7 Suvarlar 2 8 Hunlar 2 9 Ilkin ereb menbelerinin yazdiqlari 3 Etnik tarix 4 Etnoqrafik qruplar ve tayfa qruplari 5 Etnonim 5 1 Ekzonim 5 1 1 Ekzonimin etimologiyasi 5 1 2 Adin isledilmesi 5 1 2 1 Orta esrler 5 1 2 2 Yeni en yeni ve muasir dovr 5 2 Endoetnonim 6 Antropologiya 6 1 Xususiyyetleri 7 Medeniyyet 7 1 Edebiyyat 7 2 Musiqi 7 3 Reqsler 7 4 Geyim 7 5 Kulinariya 8 Dil 9 Din 10 Adet enene 11 Taninmis sexsiyyetler 12 Qeydler 13 Istinadlar 14 Xarici kecidler 15 Hemcinin baxMeskunlasma Redakte Esas meqale Azerbaycanlilarin meskunlasmasiAzerbaycanlilar saylarinin coxluguna gore Qafqazda birinci Gurcustan ve Iranda 20 ise ikinci xalqdir Azerbaycanin ozunde ise 10 1 milyona yaxin 2019 azerbaycanli yasayir olke ehalisinin 93 6 i 21 Iranda azerbaycanlilar esasen Qerbi Azerbaycan Serqi Azerbaycan Erdebil 22 ve Zencan 22 ostanlarinda coxluq teskil edirler Hemcinin Kurdustan ostaninin serq rayonlarinda Qurve seheri yaxinligindaki kendlerde 23 Hemedan ostaninda 22 24 ve Qezvin ostaninin simal rayonlarinda yasayirlar 22 Tehran Kerec ve Meshed seherlerinde de boyuk azerbaycanli icmalari var Iranda yasayan azerbaycanlilarin umumi sayi muxtelif hesablamalara gore 20 30 milyon neferdir 25 26 27 28 29 Rusiyada azerbaycanlilar Dagistanin cenubunda yasayirlar Dagistanda yasayan azerbaycanlilarin umumi sayi 2010 cu il siyahiyaalmasina gore 130 9 min nefer olmusdur Dagistanda azerbaycanlilar azsayli yerli xalqlardan biri kimi resmen taninmislar 30 Hal hazirda onlar Dagistanin Derbend rayonunda coxluq teskil edirler 58 ve hem de kompakt sekilde Tabasaran 18 Qizilyar 2 35 ve Rutul 1 56 rayonlarinda yasayirlar 31 Azerbaycanlilarin sovet dovrundeki olkedaxili miqrasiya prosesi Azerbaycandan ve kecmis SSRI nin diger respublikalarindan postsovet emiqrasiyasi ona getirib cixarib ki bu gun azerbaycanlilar az yaxud cox derecede Rusiyanin ekser regionlarinda meskunlasiblar Rusiyada yasayan azerbaycanlilarin umumi sayi 2002 ci il siyahiyaalmasina 32 gore 621 840 nefer idi Gurcustanda azerbaycanlilar esasen Kvemo Kartli mxaresinde 225 min nefer 2002 yaxud 45 basqa sozle olkenin cenub serqi ve merkezi rayonlarinda Marneulide 98 min nefer 2002 Qardabanide 50 min nefer Bolniside 49 min nefer Dmaniside 19 min nefer yasayirlar Bu dord rayonda onlar tamamile yaxud ehemiyyetli derecede coxluq teskil edirler muvafiq olaraq 83 44 66 67 Bundan basqa onlar Kaxeti diyarinin rayonlarinda da yasayirlar 40 min nefer 2002 yaxud 10 Saqareco 18 min yaxud 32 Laqodexi 11 min yaxud 22 Telavi 8 min yaxud 12 hemcinin Sida Kartli mxaresinde 6 min yaxud 1 8 o cumleden Kaspi 4 min yaxud 8 Kareli 1 min yaxud 2 3 ve s Msxeta Mtianeti mxaresinde 2 min yaxud 1 8 esasen Msxetada Azerbaycanlilarin bir hissesi ise Tbiliside 11 min yaxud 1 Kvemo Kartli mxaresinin inzibati merkezinde Rustavi seherinde 5 min yaxud 4 ve diger yerlerde yasayirlar 33 Qarabag munaqisesinin baslanmasina qeder Ermenistanin ekser rayonlarinda azerbaycanli kendleri vardi Rusiya imperiyasi ehalisinin 1897 ci il siyahiyaalinmasina esasen hemin vaxt Irevan seherinde 12 359 nefer yaxud seher ehalisinin 42 6 i azerbaycan dilini siyahiyaalmada tatar dili ana dili hesab etmisdi 34 O cumleden XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Irevan seheri ehalisinin 49 i azerbaycanlilardan ibaret olmusdu 35 XIX esrin sonunda Irevan qezasinda 77 min nefer azerbaycan dilini ana dili hesab edirdi 36 SSRI ehalisinin 1979 cu il siyahiyaalinmasina ru esasen hemin vaxt Ermenistanda 160 800 nefer butun ehalinin 5 3 i azerbaycanli yasadigi halda 37 SSRI ehalisinin 1989 cu il siyahiyaalinmasinda ru Ermenistanda yasayan azerbaycanlilarin sayi cemi 84 860 nefer butun ehalinin 2 5 i 38 olmusdur Bu da ki Qarabag munaqisesinin baslanmasindan sonra azerbaycanlilarin kutlevi sekilde Ermenistani terk etmeye mecbur edilmeleri ile elaqedar idi XXI esrin evvellerinde Ermenistanin resmi melumatlarinda orada hele 8 min nefere yaxin azerbaycanlinin yasadigi gosterilse de Tomas de Vaalin fikrince heqiqetde Ermenistanda cemi bir nece yuz neferden cox azerbaycanli yoxdur 39 Turkiyede azerbaycanlilar dede babadan Ermenistanla serhed bolgelerde Qars Igdir ellerinde ve Erzurum elinin Senqaya elcesinde yasamaqdadirlar Postsovet dovrunde azerbaycanlilarin Azerbaycandan emiqrasiyasi neticesinde ise Turkiyenin diger seherlerinde de hetta ABS in bir cox seherlerinde de azerbaycanlilar meskunlasiblar Turkmenistanda ise azerbaycanlilar kompakt sekilde Turkmenbasi ve Asqabad 40 seherlerinde yasayirlar Etnogenez Redakte Esas meqale Azerbaycanlilarin etnogeneziAzerbaycanin her iki hissesinin aparici etnosu olan turk menseli Azerbaycan xalqinin qafqazdilli lezgiler avarlar saxurlar udinler xinaliqlilar qrizlilar buduqlular cekliler haputlular ve s ve Iran dilli talislar kurdler ve tatlar azsayli xalqlarin etnognezi problemi indiyedek Azerbaycanin tarixi etnoqrafiyasinda xususi tedqiqat predmeti olmamisdir Bezi tarixcilerin bildirdiklerine gore turkler Azerbaycana XI esrde Selcuqlarla birge gelmisdir Lakin aparilan tedqiqatlara esasen Selcuqlardan da once Azerbaycan erazisine iri miqyasli turk axinlari olmusdur Bunlara misal olaraq bolqar hun bunturk ve oguzlari gostermek olar Lakin deqiq olan odur ki XI XII esrlere qeder bu erazide xeyli etnos yasayirdi bu dovrden etibaren ise titul etnos kimi turkler oz movqelerini daha da mohkemlendirdiler ve onlarin etrafinda Azerbaycan xalqinin tesekkulu prosesi basladi 41 Azerbaycanda turk coxlugunu ayri ayri adaciq kicik boylar deyil bulqarlar onoqurlar suvarlar borcoller siraklar bunturkler kengerler esasen Masaha hunlari olmaqla diger hun toplumlari xezerler kimi boyuk etnoslar yaratmislardi Nezere almaq gerekdir ki o zamanki Simal ve Cenubi Azerbaycanda bir nece yuz min adam yasaya bilerdi XIX esrin baslangicinda Avropanin sayca boyuk xalqlari sayilan fransizlar ve ruslar 20 milyondan bir az cox Boyuk Britaniyanin ehalisi 10 milyona yaxin Simali Azerbaycaninki ise 551 min idi Demeli qedim dovr ve erken orta esrlerde menbelerde adlari kecen onlarla turk tayfalari bu xalqin etnogenezinde evezsiz rol oynamisdir 42 Azerbaycan turklerinin etnogenezinde muhum yer tutan 43 44 45 46 47 madaylarin Bisutun qayasinda tesviri Azerbaycan xalqinin menseyi problemi esrimizin 30 cu illerinin zilletli qeyri milli siyasetile yanlis bir istiqamete yoneldildi Aydindir ki Azerbaycan xalqi deyilende onuncoxsayli turk dilinde danisan ehalisi nezerde tutulurdu Hemin dovrun ortalarinda bu xalqin menseyi problemi hece endirildi turk ve turk dili sozleri azerbaycanli ve Azerbaycan dili sozleri ile evez edildi Azerbaycan turk xalqi ve dili yer adini temsil eden umumi mefhum icinde eridildi Azerbaycan xalqinin yetkinlesmesi gedisinde turk etnoslarinin istiraki tedqiqat obyekti kimi sonuklesdi adda budda esidilen sesler ise siyasi yollarla kesildi Eyni zamanda 1960 ci illerde turk etnoslarinin Azerbaycanda XI XII esirlerden evvel yasamalari barede ilk tedqiqatlar aparilmaga baslandi Yeni tedqiqat istiqametleri meydana geldi 1970 ci illerde erken orta esr qedim ermeni qaynaqlarinda turk menseli sozlerin sexs ve yer adlarinin ayird edilmesi sahesinde muhum is goruldu 41 Subut olundu ki erken orta esrlerde Azerbaycan erazisinde muxtelif etnik ad altinda turk etnoslari yasayirdi oguz dilleri esasinda Azerbaycan turk dili yetkinlesirdi ve unsiyyet vasitesine cevrildi 1980 ci illerde bu istiqametde tedqiqatlar davam etdirildi Bu dovurde yeni bir istiqametde arasdirmalar aparilmaga baslandi 48 Ilk once azerbaycanli sozu barede melumat vermek lazimdir Uzun tarixi bir dovr erzinde hal hazirda azerbaycanli adlanan toplum turk adlanirdi Lakin sovet isgalindan sonra meqsedli formada Stalinin emri ile turk adinin unutdurulmasina baslanildi XX esrin 30 cu illerinden etibaren turklere Azeri deyilmeye baslanildi 49 Bununla elaqedar olaraq azerbaycanlilar anlayisi haqqinda bir nece soz demek zerureti yaranir Azerbaycanin her iki hissesindeki turkler ve Simali Azerbaycanda yasayan azsayli xalqlar azerbaycanli adlanir cunki A zerbaycanda meskundurlar Bu Azerbaycan adinin cografi anlayis olmasindan ireli gelir Cenubda qedimden Manna Maday Midiya ve Atarpatkan VII esrden Azerbaycan daha deqiqi Adarbaycan simalda Alban Appan adlanmis iki hiss enin Azerbaycan adlanmasi tarixde vetendasliq huququna malikdir Ona gore ki evvelen hele er ev I minillikde olkenin her iki hissesinde coxlugu teskil eden ve ona gore aparici rola malik olan turkmenseli etnoslar yasayirdi Ikincisi Atropatena ve Albaniya Appan VI esrde Iran Sasaniler dovletinin Derbend qala divarinda VI esre aid farsca yazida Aturpatkan adinin qeyd olunmasi gosterir ki o vaxt Derbende qederki erazi Sasaniler dovletinin terkibinde Atropateniya Azerbaycana mexsus idi VII esrin ortalarindan Ereb xilafetinin terkibinde bir inzibati vahide daxil idi 50 Ucuncusu indi Simali Azerbaycanin Kurun Arazla birlesdiyi yerden Xezere qeder olan hissesinden cenubda yerlesen erazisi Sabirabad Saatli Salyan Neftcala Bilesuvar Celilabad Masalli Lenkeran Lerik Yardimli ve Astara rayonlari tarixen Maday Midiya VII esrden sonra erebce Azerbaycan daha deqiqi Adarbaycan yaxud A zarbaycan formasini almis Aturpatkan dovletine mensub idi Basqa sozle tarixen Cenubi A zerbaycana mexsus erazinin bir hissesi indi Simali A zerbaycanin terkibindedir Demeli Azerbaycan mueyyen tarixi sebebler uzunden iki hisseye parcalanmis vahid olke azerbaycanlilar ise iki yere bolunmus vahid turkmenseli etnosdur 49 Er ev VII esrden baslayaraq eramizin XII XIII esrlerine qeder Y B Yusifova gore Azerbaycan terefe turk etnoslarinin uc boyuk axini olmusdur Azerbaycanlilarin menseyi haqqinda nezeriyyeler Redakte Her bir xalqin tesekkulu tarix boyu davam etmis arasikesilmez etnik prosesin neticesidir Tebietde kimyevi fiziki ve bioloji proseslerde oldugu kimi cemiyyetde geden etnik proses de mueeyen komponentleri qebileler tayfalar xalqlar ve milletler bir sozle etnoqrafiya elminde qebul edildiyi kimi etnoslardir Konsolidasiya etnik mensubiyyetce qohum etnoslarin qaynayib qarismasi prosesi ve assimilyasiya etnik mensubiyyetce muxtelif etnoslarin arasinda geden prosesde onlardan birinin digerini dilinden mehrum etmesi ve ozune qatmasi prosesi prosesleri neticesinde bir ad altinda melum etnos mueyyen tarixi merheleden sonra tarix sehnesinden cixir basqa adla bir etnos yerini tutur biri eriyib gedir digeri hakim movqeye malik olur Muasir xalqlar bu proseslerin esasinda yaranmisdir Demeli etnik proses ayri ayri etnik komponentlerinetnoslarin hisselerinin ehemiyyetli zeruri deyis mesi yeni etnik adda etnoslarin yaranmasi prosesidir Bele de demek olar her bir etnosun formalasmasi etnik ozunuadlandimanin yaranmasidir bu o demekdir ki tarix boyu bir etnik adla melum etnos etnik proses neticesinde mueyyen merhele kecdikden sonra basqa etnik ada malik olur Ona gore her bir xalqin menseyini aydinlasdirmaq ucun onun tesekkulune getirib cixarmis ve etnik prosesin butun merhelelerinde istirak istirak etmis komponentleri mueyyen etmek lazimdir Basqa sozle xalqimizin menseyini arasdirmaq ucun Azerbaycan erazisinde tarix boyu meskun olmus etnoslarin adlarini ve onlarin etnik mensubiyyetlerini uze cixarmaq gerekdir Bu isi tarixi menbeler esasinda gormek olar Lakin tariximizinmuxtelif dovrlerinde etnik prosesde istirak etmis etnoslar barede yerli yazili menbeler yoxdur Basqa dillere aid menbelerdeki melumatlar ise cox azdir sethidir hem de coxminillik tariximizin butun dovrlerini eyni derecede ehate etmir Azerbaycan xalqinin menseyi haqqinda tarixi heqiqetden kenarda duran fikirlerin yaranmasinin esas sebebi de budur Azerbaycan tarixsunasliginda menseyimiz haqqinda movcud konsepsiyanin muddealari qisaca asagidaki kimidir Gosterilen sepkide azerbaycanlilarin bir xalq kimi yaranis problemi ilkin olaraq Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti terefinden ireli surulmusdur 1919 cu ilde bu Cumhuriyyetin temsil etdiyi millet haqqinda tarixi arayis yazilmis ve boyuk dovletlerin Paris konfransina verilmisdi Bu arayisda deyilirdi 42 En qedim zamanlardan baslayaraq Xezer sahili boyunca Qafqazin cenub serq torpaqlarinda qismen turk qismen ise tatar dilinde danisan tayfalar yerlesmisdi Bu tayfalar muxtelif caglarda mueyyen olcude iranlilarla farslar nezerde tutulur elece de sayca daha cox qudretli ve guclu olan turklerle qaynayib qarismislardi bu qaynayib qarisma ile bagli Qafqazin hemin yerli sakinleri Azerbaycan turkleri yaxud da yasadiqlari olkenin adina uygun olaraq Azerbaycanlilar adlanirlar Evvelce Cenubi Azerbaycan erazisinde yasamis ulu ecdadlarimiz barede Cenubi A zerbaycan erazisinde ve ona bitisik bolgelerde er ev III minillikden baslayaraq kuti lulubi subi er ev II minillikdenkas kassu adli tayfalar yasayirdilar 51 Bu tayfalarin etnik dil mensubiyyetleri melum deyil Avropa tedqiqatcilari Q Huzinq E Hersveld R Girsman A Kammenhuber C Kameron ve b hesab edirler ki On Asiyada bir qedim dil ailesi olmusdur 52 53 Bu dil ailesini serti olaraq Kaspi ve ya Zaqro Elam adlandirmaq olar 54 Boyuk Sovet Ensiklopediyasina gore azerbaycanlilarin etnogenezinde en qedim Atropatena ve Qafqaz Albaniyasinin yerli ru ehalisi ile yanasi bura b e e I minillik ve b e nin I minilliyinde turkdilli tayfalar hunlar bulqarlar xezerler oguzlar peceneqler ve s istirak etmisdir 55 Britannika Ensiklopediyasina gore azerbaycanlilar diger butun milletler kimi qarisiq etnik menseye malikdirler azerbaycanlilarin etnogenezinde istirak etmis en qedim element ise Serqi Zaqafqaziyanin yerli ehalisi ve bir de ola bilsin Iranin simalinda yasamis midiyalilar olmusdur Lakin hec subhesiz ki milletin formalasmasinda esas amil ve dominant etnos turkler olmusdur Azerbaycan xalqinin etnogenezi meselesine az cox umumi xarakteristika verenler Sergey Tokarov ru 56 Anatoli Novoseltsev 57 ve Sakinat Haciyeva ru 58 qeyd edirler ki azerbaycanlilar qarisiq menseli xalq olmaqla etnogenezinde regionun hem yerli aborigen ehalisi hem de turk elementleri istirak etmisdir Rusiyali etnoloq Viktor Snirelman ru ozunun rus Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze adli kitabinda iddia edir ki erken orta esrler Albaniya ve Cenubi Azerbaycan Atropatena tarixinin qarisdirilmasi ucun hec bir elmi esas yoxdur Qedim dovr ve erken orta esrlerde o yerlerde ferqli ehali qruplari yasamis ne medeni ne ictimai ne de dil cehetden bir birleri ile bagliliqlari olmamisdir 59 Lakin sovet iransunasi Edvin Qrantovski ru irandilli xalqlarin miqrasiya hereketinin tedqiqatcisi b e e I minilliyin birinci yuzilliyine son tunc ve erken demir dovru aid Qerbi Iran abidelerinin xarakterik xususiyyetlerine esasen Albaniya ve Atropatenanin ortaq medeniyyete malik oldugunu qeyd edir 60 Diger sovet tarixcisi Kamilla Trever ru de hesab etmisdir ki b e e VI V esrlere aid arxeoloji tapintilar albanlarla atropatenalilarla medeni yaxinligini soylemeye imkan verir 61 XI XIII esrlerde turkdilli oguz tayfalarinin Cenub Serqi Qafqaza yayilmasi neticesinde yerli ehali arasinda turklerin ustunluyu daha da guclenir ve azerbaycan xalqinin formalasmasi prosesi baslayir 19 62 Etnik muxteliflik turklesme ucun zemin oldu 62 Iosif Oranski ru 63 ve Natalya Volkova 64 qeyd edirler ki turk tayfalarinin bir nece miqrasiya axini neticesinde yerli ehalinin dili assimilyasiya meruz qalmis ve yerli ehali turk dilinde azerbaycan dilinde danismaga baslamisdir Turk esilli azerbaycan etnosunun formalasmasi prosesi Serq Tarixi ne rus Istorii Vostoka gore 2002 esasen XV esrde basa catmisdir 19 Bir sira tedqiqatcilar Sefevilerin hakimiyyetde oldugu dovrde sieliyin qebul edilmesini azerbaycan xalqinin formalasmasinda helledici faktor hesab edirler 65 66 Serq Tarixi ne rus Istorii Vostoka esasen turklerle azerbaycanlilar arasindaki etnik serhed XVI esre qeder mueyyenlesse de amma o vaxt hele tam deqiqlesmemisdi 19 Novolsev bununla bagli qeyd edir ki Sefevi Irani ile Osmanli Imperiyasi arasinda yaranmis serhed esas xususiyyetlerinde ele turklerle azerbaycanlilar arasindaki etnik serhedi eks etdirmekdedir 62 Turk tayfalarinin Cenubi Qafqaza kocurulmesi XVI XVII esrlere qeder davam etmis hemin dovrde yarimkoceri sahseven ve padar tayfalari ise Mugana kocurulmusdu 67 Azerbaycanli kisi ve azerbaycanli qadinin fotosekilleri XIX esrin ikinci yarisinda cekilmisdirRusiyada azerbaycanlilarin menseyi haqqinda ilkin elmi tesvir hele XIX esrin sonu XX esrin birinci yarisinda meydana cixmisdi Meselen Rusiya Imperiyasinda nesr olunan Brokhauz ve Efronun ensiklopedik lugeti yazir ki Azerbaycan tatarlari turk selcuqlarin ve Hulaku xanin XIII esr turk monqol ordusunun toremeleri amma ki ehemiyyetli derecede hem de turklesmis iranlilardirlar 68 1926 ci il BSE sine gore ise Xilafetin tenezzulu dovrunde Cenub Serqi Qafqaza merhele merhele turk elementlerinin infiltrasiyasi baslayir Yerli ehali albanlar isgalcilar terefinden ya mehv edilir ya da daglara sixisdirilir Qeyd olunan XIII esr monqol istilalari ve sonraki Teymurleng turkmen turk osmanli isgallari ve diger isgallar neticesinde Cenub Serqi Qafqazin serq hissesinde son olaraq turk elementi tesekkul tapdi 69 Dagistanli alim S Haciyeva ru yazir Azerbaycanlilar uzun tarixi inkisaf yerli qedim tayfalarin albanlar udinler kaspiler talislar ve s regiona gelen turkdilli tayfalarla hunlarla oguzlarla qipcaqlarla ve bu kimi diger tayfalarla tedricen konsolidasiyasi birlesmesi neticesinde xalq olaraq tesekkul tapmisdir Oz novbesinde turk tayfalari oz etnik komponentlerinin zenginliyinden memnun idiler birlesmis coxlu basqa qismen daha qedim tayfalar sonda neinki azerbaycan xalqinin hem de bir sira turkdilli xalqlarin etnogenezinde istirak etdiler Gostermek lazimdir ki Azerbaycanin etnik tarixinde derin iz buraxmis ve Cenubi Azerbaycanda movcud olmus qaraqoyunlu ve agqoyunlu tayfalarinin XV esr dovletlerine Qubadan cenuba dogru azerbaycan torpaqlari daxil idi 70 Qedim dovr ve erken orta esrlerde Azerbaycan erazilerine turk axinlari Redakte Bulqarlar Redakte Uzaq kecmisde Cenubi Qafqazda yasamis boyuk turk toplumlarindan biri de bulqarlar olmusdur Bulqar turklerinin Cenubi Qafqazda yerlesmesi haqda ilk yazi IV esr suriyani muellifi Mar Apas Katinanin qeleminden cixmisdir Onun yazdigi Ermenistanin ilkin tarixi kitabi cox tez yol olmusdur Ancaq sonralar ermeni tarixcisi Horenli Movses bu kitabin bolmelerini menimseyib oz eserine qatmis bununla da bolmeler gunumuze gelib catmisdir Bu kitabdan Horenlinin getirdiyi bir nece parca birbasa bulqar turklerinin tarixine toxunur Bunlardan birinde yazilir ki Ermenistan cari Vaharsak e e 153 131 Boyuk Qafqaz daglarinin eteklerinde yasayan gelmeleri oz olkesine cagirdi Eserde bu bele qeyd edilib 71 Vaharsak Saray serhedleri yaxinligindaki cemenli torpaqlara enib geldi Bu yerleri kohne yazarlar Yuxari Ormansiz Basen adlandirirlar Sonralar Vxndr Bulqar Vendin getirdiyi kockunler yerlesen bu torpaqlar onun adi ile bagli olaraq Venend adi almisdir Bu sexslerin kendleri bu gune kimi onun Bulqar Vendin qardaslarinin ve sonraki soy xeleflerinin adlarini dasimaqdadir Mar Apasdan getirilen ikinci parca Vaharsakin oglu Arsakin hakimiyyeti ile e e 131 118 bagli olub birincini tutarli sekilde tamamlamaqdadir Burada deyilir 71 O Arsak car olan gunlerde bulqarlarin Qafqaz dagi silsilesindeki torpaqlarinda boyuk qarisiqliq dusdu Onlarin bir coxu ayrilib bizim torpaga geldiler Kox guneyindeki varli corekli torpaqlarda uzun iller boyu yerlesib yasadilar Mar Apasin kitabinda qalmis olan bu parcalarin elmi deyeri boyukdur Birincisi burada bir birinin ardinca iki ermeni hakiminin dovrunde bulqar turklerinin iki coxsayli toplusunun Cenubi Qafqaza axisib gelmesi ve buradayerlesmesi gosterilir Ikincisi bu turklerin varli corekli yerlerde gumanki Agri dagi etraflari ve Araz cayi vadisi yasamasi gosterilmisdir Bu qaynaqlarda adi cekilen etnotoponimler Cenubi Qafqaz xeritesinde ozude mehz Araz vadisinde Azerbaycanin Ordubad ve Zengilan bolgelerinde gunumuzekimi yasamaqdadir Burada Venend ve Venendli kendleri var Serqi Anadoluda Bulqar dagi oronimi tarixcilere coxdan bellidir Bundan basqa Azebaycan xeritesi uzre bulqar turklerinin adi ile bagli muxtelif etnoponimler ve onlarin qaliqlari ile uzlesirik Mil Qarabag duzunde Qarvend yuxarida adi kecen Bulqar Vend adindaki baslangic bul koku bilmediyimiz sebebden itirilmis qalan iki hissecik ise gunumuze kimi yasamisdir Yaglavend Xocavend Papravend kimi kend adlari canli misaldir Mugan bolgesinde Bolqarkend Bulqargoytepe Bolqarcay kimi yer adlari da qedim bulqarlarin bu yerlerde genis yayilib yasadigini gosterir Nezere almaq lazimdir ki bu adlar ilkin olaraq onlari Qafqaza getirmis olan bolqar boylarindan yasca en azi 1500 il qocamandir Cunki artiq V esrin II yarisinda bulqar turkleri Qafqazda suvar sabir turkleri terefinden tabe etdirilerek sonunculara qarismis sonralar ise eriyib itmislerdi Basqa sozle oten 1500 il icerisinde bulqar etnosu tarixde oz musteqil yasamini itirdiyi ucun onun adi ile bagli olan yer adlarindan yalniz bir necesi gunumuze kimi yasayib gelmisdir Son illerde kimi Mar Apas Katinanin Cenubi Qafqaz bulqarlari haqqinda yazisi boyuk inamsizliqla qarsilanmada idi Eslinde tutarli delil getirilmeden Bu yaziya inanmayan tarixciler yalniz bele bir delil ireli sururduler ne ucun basqa ermeni tarixcileri Yegise Parapli Qazar Buzand hunlardan danisarken bulqarlarin xezerlerin ve basenlerin adlarini cekmemisler Lakin muasir tarix elminde artiq bu fakt qebul edilir 72 Bulqarlarin IV esrde artiq Qafqazda yasamalarini tekce Mar Apas Katina deyil 354 cu ilin adsiz latin tarixcisi Cgronographus Anmi 354 de qeyde alinmisdir Nezere almaq gerekdir ki Bizans ve ermeni tarixcileri Qara deniz ve Xezer denizi bolgelerinde yasayan xalqlar haqqinda qiymetli bilgiler vermislerse birbasa Cenubi Qafqaz torpaqlarinda yerlesib yasayan bulqar turkleri haqqinda onlar qat qat daha tutarli yazilar qoyub getmisler 73 Cunki Qara ve Xezer denizleri bolgelerine nisbeten onlar Ermenistandaki hadiseleri qat qat yaxsi bilir bezen ise gorduklerini yazirdilar Indi tarixcilerin bir coxu bulqarlari hun yuruslerinden once Cenubi Qafqaza gelmis turk etnosu saymaqdadirlar Sonraki esrlerde bulqar boylari soyca onlara qohum olan bunturkler ve onoqurlaein hesabina artib boyumusduler Bununla yanasi Simali Qafqazda Sulak ve Terek caylari arasinda yerlesen bulqar turklerinin qollari Serqi Cenubi Qafqazda Derbend kecidi ile Kur cayi arasindaki bolgelerde de yerlesmisdiler Onoqurlar ise Simali Qafqaz bulqarlari terkibinde guclu bir siyasi birlik yarada bilmisdiler Onoqur adi turk dilinde olan r z ses kecidi ile bagli olaraq turkoloji edebiyyatinda Onoquz oxunur XI esrin boyuk turk dilcisi Mahmud Qasqarli bulqar ve qipcaq dillerinin Oguz diline cox yaxin oldugunu bulqar boyundan olan suvarlarin oguzlar kimi danisdigini bildirirdi 74 Kelimenin evvelinde olan M herflerini suvarlarla oguzlar qipcaqlar B e cevirirler Turklermen bardum suvarlar qipcaqlar oguzlarben bardumdeyirler Turkler sorbayamun bunlarbundeyirler Istexri ve Ibn Haqvel kimi boyuk ereb tarixcileri xezer dili ile bulqar dilinin eyni oldugunu yazmisdir Bulqarlarin adi Dede Qorduq dastaninda da qalmisdir Qaziliq Qoca oglu Yegenek boyunda kitabin elyazmasinda bele bir parca ile qarsilasiriq 75 Alti basli balqar bir er gordum Ol ere baxdum Dayim Emen imis Paleoqrafiya ve onomastika baximindan balqar boy adinin burada qarsiya cixmasi qanunauygundur Bu adin Oguz qehremanliq kitabi dastanda qalmasi Dede Qorqud oguzlarinin balqar bir er Bekduz Emenin elini ozlerine dogma bilib onunla birlikde yagilar uzerine yurus etmesi tebii haldir Cunki bu boylarda balqar bir er ile bagli olan basqa bir anlayis da islenmisdir Duger bey Mahmud Qasqarli Divaninda Duger 24 Oguz tayfasindan birinin adidir Bu adi dasiyan bulqar qolu Simali Qafqazda Balkar deresinde de yerlesmisdi Gorunur dugerlerin bir qolu osetinlerin babalarina qaynayib qarismisdir Bu gunki Simali Qafqaz balkarlarinin dilinde osetinlerin bir qolunun Duger Diqor adlanmasi tesadufi deyildir Yeni arasdirmalara gore bu sonuncularin danisiginda coxlu eski turk ve deyimleri qalmisdir Dede Qorqud kitabinin III boyunda uc defe Basen Pasin yer adi kecmekdedir 76 V V Bartolda gore bu ne vaxtsa qalasi olmus Basin bolgesinin adidir 72 Bolgenin bu adi yuxarida Mar Apas Katina parcasindan getirilen yuxari ormansiz Basen adina tamamile uygundur Basqa sozle Dede Qorqud kitabindaki yer adi oldugu kimi Mar Apas Katina Horenli Movses metninde de yaziya alinmisdir Menevi dunyasi ayri olan bu 3 qaynaqda Basen bolgesinin adi kohne bulqarlarin Cenubi Qafqaza axisib yerlesmesi ile bagli olaraq cekilir Bu adin acilisi ise gurculerin cografiya anlayisina kohne yunancadan kecmis Fasiana sozu ile baglidir D Y Yeremeyevin yazdigi kimi qedim bulqarlarin buraya axisib yerlesmesi ile bagli Balkar deresinde yasayan turk dilli balkar xalqi gurcu qaynaqlarinda Basiani adlanirdi 72 Bunturkler Redakte Bulqarlarin bir qolu da bunturkler sayilirdi Onlarin da adi Cenubi Qafqaz qaynaqlarinda e e I minillik hadiseleri ile bagli cekilir 77 X esr gurcu salnamecisi Mokcevay Kartlisat Kartlinin dine gelmesi ve XI esr salnamecisi Leonti Mrovelinin Kartlis sxovreba Kartli carlarinin heyati kitabinda Bunturklerin Kartlide Makedoniyali Isgenderin yuruslerinden hetta Babil hokmdari Novuxodonosor terefinden Yeruselimin dagidilmasindan once yasamalari yazilmisdir Ikinci hadise e e 586 ci ile dusur Salnameciler bu toplumu hem bunturk hem de sadece turk adlandirirlar Mroveli bir sehifede yazir 78 Turkler Mtsxeta yaxinliginda ozlerine yer secerek orani abadlasdirdilar guclu hasar icine aldilar Bu yere Sarkine P Uvarovun 1894 S Mesxianin 1959 Q Lomtadzenin 1965 arasdirmalarina esasen bu seherin heqiqeten de bu dovrde salindigi subut olunmusdur deyilmeye baslandi O biri sehifede ise Sarkinede bunturklerin yasadigini qeyd etmisdir Bu salnameni 1900 cu ilde cap eden gurcu tarixcisi S E Takaysvili buradaki bunturklerin ve turklerin bir oldugunu basqa sozle turanli oldugunu qeyd etmisdir Bu turanlilar gurcu tarixsunasliginda Kartlinin en qedim sakinleri hesab edilir 79 Salname elyazmalarinin birinde bunturklerin 28 min ev olmasi yazilmisdir Onlarin sayca boyuk toplum oldugunu salnameci Mrovelinin asagidake sozleri de gosterir 78 Bir birilerine qarsiliqle yardim ucun onlar Kartli ehalisi turklerle birlesib butun seherlerde yerlesdiler Bu turkler Kartli ehalisi ile dinc yasayirdilar iranlilarin yurusu gozlendiyi ucun qala ve seherleri berkidirdiler Cenubi Qafqaz bunturklerinin real tarixleri barede muxtelif fikirler var Onlarin e e VI IV esrlerde Gurcustanda yerlesib yasamasi haqda salname yazilarinin anaxronizm sayan tarixciler az deyil Bu tarixciler bunturklerin Gurcustanda yerlesmesini gercek saysalar da onu miladdan evvelki dovre deyil miladdan sonrake V esre baglayirlar 79 Kengerler Redakte Bulqarlarin ve bunturklerin xelefi kenger toplumu oldu Turk toplumlarinin Cenubi Qafqazda sayca artaraq buranin siyasi heyatinda feal yer tutmasi kengerler ile baglidir 482 ci ilde Sasani Iranina qarsi usyandan yazan tarixci Parapli Qazar kenger turkleri yasayan ayrica bir eyaletin adini cekir Qavarn Kangarac Bu tarixcilerin yazdigina gore Iran qosunu ile doyusde meglub olan Vaxtanq Qorqasalin ve Vahan Mamikonyanin doyusculeri Albaniya ile Iberiya serhedlerinde Kenger daglarindan Ermenistanin bir rayonunda indi de Kenger dagi oronimi qalmaqdadir enerek Kenger eline gelib qonsu hunlarin komeyini gozlemeye basladilar Bu hadiseden 60 70 il sonra 542 552 ci iller hemin xalqin adi hanqaraye seklinde suriyani qaynaqlarda cekilir Bu defe kengerlerin Agri dagdan baslayaraq Araz uzerinde yasadigini bildirilir Suriyani qaynaqlar da kengerlerin adini Cenubi Qafqaz xalqalrinin Sasanilere qarsi mubarizesi ile bagli olaraq Xosrov Enusirevanin dusmenleri kimi cekirler Bu bilgiler bunturklerle yanasi kenger turklerinin de Sasani zulmune qarsi herekatda feal istirak etmelerini gosterir 80 1500 il bundan once Cenubi Qafqazda yerlesmis olan kengerlerin izi Dede Qorqud boylarinda Kankli Qoca adinda iz buraxmisdir Oguzlarin soykok tarixinin baslica qaynaqlari olan uygur Oguznamesinde Resideddin Oguznamesinde Ebulgazi xan Seceresinde qipcaq karluq ve xelec kimi eponimler ile yanasi kanqli eponiminin yaziya alinmasi qanunauygundur Kenger ve kanqli sozleri kokce bir birine dogmadir 80 Kengerlerin adi Orhun yazilari silsilesinde Kul Tiginin serefine yonulmus abidede 712 713 cu iller doyusleri ile bagli olaraq Kengeres seklinde cekilmisdir Bununla yanasi Firdovsi Sahnamesinde onlarin adi Kanqli Cin qaynaqlarinda ise Kanqyuy formasinda yazilmisdir 80 Ancaq bu yazilarin hec biri ilkin deyildir Yuxarida Parapli Qazardan getirilen bilgi Kul Tigin abidesindeki melumatdan en azi 200 ilden cox qedimdir Guman edilir ki bu toplum Qafqaza III IV esrlerde yerlesmisdir Kur Araz ovaliginda ve Azerbaycanin basqa yerlerinde kengerlerin yasayis yerleri cox idi Bunu hemin bolgelerde Kenger Kengerli adini dasiyan kendlerin gunumuze kimi qalmasi subut edir XIX esrinortalarina yaxin yalniz Naxcivan eyaletinde qafqazsunas I Sopenin kengerlilerin asagidaki adlari dasiyan 33 qol be tiresini qeyde almisdi 81 Yurci Qizilli Sarbanlar Xalxalli Pirhesenli Salahi Agabeyli Hemayi Qarabeyler Cagatay Qaraxan Hacilar Cemsidli Billici Qizilqislaq Tutlar Qaradolaq Sabanli Kelfir Arabsakli Qaracali Qraahasarli Penahli Elxanli Sofulu Beqdili Eliekberli Didavarli Bolqarli Kurdmahmudlu Eliyanli Ziyadli ve Bergusadli Adi kecen qaynaqda eyaletde 1433 aileni birlesdiren 6473 kengerli qeyde alinmisdi Haluki Mehemmedhesen Baharlinin 1920 ci ilde cixan arasdirmasi uzre Naxcivan qezasinda onlarin yalniz 3 kendi qalmisdi ikisi Kengerli biri Sahtaxti adlanirdi 82 Tekce Kengerli adi dasiyan kendler Goycayda 2 Cavansir 4 Susa 3 Samaxi 2 Qazax 1 qezalarinda yerlesirdi XIX esrin 30 cu illerinde kengerlilerin coxu carliq Rusiyasinin vergi siyasetine dozmeyib Cenubi Azerbaycana ve Turkiyeye kocub getmisdi Azerbaycanin Qazax Qaramanlu bolgesinde yeni rahib Parapli Qazarin yad etdiyi Gurcustan serhedlerinde kengerliler butun orta esrler boyu kutlevi halda yasamis yalniz XVIII esrde Kaxet Kartli carliginin sixisdirmasi ili bagli onlarin coxu Qarabag xanligi ve qismen de Sirvan xanligi erazisine kocmeli olmusdur Qonsu Cenubi Qafqaz bolgelerinde de kengerlilerin yasamasi tarixi qaynaqlarda iz buraxmisdir VII esrde yazilmis Ermenistan cografiyasi kitabinda Iber olkesinde Kanqark adli eyalet XI esr Kartli salnamesinde ise Kanqari adli yasayi yerinin adi cekilir 83 Boyuk hun qollarindan biri sayilan kengerler ayri ayri toplumlar formasinda gorunur Cenubi Qafqaz oguzlarina ve peceneqlerine qarismisdir Taninmis Bizans muellifi Konstantin Porfirogenet X esrin 40 50 ci illeri ile bagli olaraq peceneqlerin bir boluyunun 3 eyalet xalqinin Kenger adlandigini yazmisdir 84 Masaha hunlari Redakte Butun bu qeyd etdiklerimizden elave erken orta esrler Azerbaycanin da xeyli sayda hun toplumlari da yasamaqda idi 85 Bunlara misal olaraq Masaha hunlarini gostermek olar Bu toplumun adindan Bizans muellifi Dionisi Periegetin II esr eserinde de behs edilir 86 Sonralar kohne ermeni menbelerina gore bu hunlar simali Albaniyada Cola seherinde maskutlar ile qarisib onlarla birge yasayirdilar Moisey Kagankatli ise bu hunlarin xacperestliye kecdiyini yazir Onun yazdigina gore Cola seherinin patriarxi Ioan butun bu hunlarin yepiskopu idi Sonralar Derbend kecidi ile Besbarmaq dagi arasinda ayrica bir hokmdarliq yarandi Bu kicik dovlet tarixde Masaha hun dovleti adlanir Onun hokmdarlari da Alban ve ermeni hokmdarlari kimi Iran arsaklari soyundan idi 330 cu ilde Masaha hun hokmdari Sanatruk oz hokmdarligini Kur cayi hovzesine kimi yaymaa calisirdi Moisey Kagankatli yazir 87 Paytakaran seherinde Sanatruk adli birisi aqvanlar uzerinde hokmdar oldu Bu tarixcinin kitabinin XII XIII fesillerinde Sanatrukun albanlardan hetta 30 minlik qosun toplamasi Simal xalqlarinin Albaniyada yasayib 4 il burani sixintiya salmasi haqda yazisi bu hadisenin oteri br yurus olmadigini gosterir K V Treverin fikrince qedim muellifler Aqafangel ve Kayserili Prokopinin yazilarinda adlari kecen Masaha Maskut ve Hun sozleri eyni anlamda islenmisdir 88 Bu dovletde yasayan ehali irandilli alanlarin turkdilli hunlarin ve qafqazdilli tayfalarin qarisigindan ibaret olmusdur Bubaximdan adi cekilen hokmdarin dasidigi adin her iki yazilisi Sanatruk Sanasen cox maraqlidir Bu hadiselerden 120 il otdukden sonra Cenubi Qafqaz xalqlarinin Sasanilere qarsi 450 451 ci il usyani ile bagli olaraq yene Masaha hunlarinin adina rast gelinir Barsiller Redakte Bulqarlar ile Qafqaza gelen ve onlarin qollarindan biri olan Barsil toplumu da o dovr Azerbaycanin da guclenmekde idi Ilkin orta dovr qaynaqlarinda bu xalqin adi ile bagli olan Bersil Berzil Barsile olkesinin adi cekilir Bu olke I Markvart V Minorski ve basqa alimlerin fikrince indiki Simali Dagistan erazisinde yerlesirdi 89 Ancaq el Belazurinin Kitab futuh el bulden eserinde onun serhedlerinin en azi Alban kecidlerine kimi uzanib getdiyi aydinlasir El Belazuri Xosrov Enusirevanla Xezer hokmdari arasinda munasibetllerden behs ederken yazir 90 Onu ozune yaxinlasdirmaq ucun onun qizi ile evlenmek ona kureken olmaq istediyini bildirdi Turk xaqani oz qizini Xosrova verdi sonra ozu de onunla goruse geldi Onlar Barsilede gorusub bir nece gun qonaq qaldilar Bu gorusun harada ise Besbarmaq dagi ile Derbend kecidi arasinda olmasi ehtimal edilir Belazuri metninin sonrasi bunu aydin gostermekdedir Isgal etdiyi yerlerin yuxari serhedlerinde boyuk kecilmez qala tikmek fikrine dusen Sasanli hokmdari xaqana bele bir teklif verir 90 Men dusunurem yaxsi olarki seninle menim torpaqlarim arasinda br sedd tikib orada kecid qapilari qoymaq ucun mene izin veresen ki seninle men buraxmaq istediyimiz adamlardan basqa bir kimse senin terefinden bize dogri ve bizim terefden size dogru kece bilmesin Turk bundan urekden razi oldu ve oz olkesine geri dondu Basqa iki ereb muellifi olan Ibn Ruste ve Qerdizi Barsil turklerini Bercole adi ile tanidiqlarini yazmislar Baslica mesele ise Xezer sahili Barsilesi ile yanasi Cenubi Qafqazin merkezi bolgelerinde Azerbaycan ile Gurcustan agzinda ikinci bir Barsilenin olmasidir 89 Suvarlar Redakte Simali Qafqazda bulqarlarin suvar qolu once yaranmis olan qohum Onoqur esgeri birliyini cokdurub onnu yerini tutdu Onoqurlarin yerlesdiyi torpaqlar Terek ve Sulak caylarindan cenuba dogru uzanaraq gorunur Masaha hun dovletinin de yarisini tuturdu 91 Onoqur boylari ilkin zaman ola bilsin Besbarmaq dagi onunde yerlesen Hun qapilarini ellerinde saxlayirdilar Sonralar onlar cenuba yayilaraq Mugani da ele kecirmisdiler V esrde en boyuk turk tayfa birliklerinden biri sayilan onoqurlar Azerbaycanda yerlesmis idiler ve burada yasayirdilar V esrin 60 ci illerinde onoqurlari onlara qohum olan suvar turkleri ustelediler Onlar oz adlarini itirib suvar boylarina qarisdilar Bir esr otdukden sonra suvarlar ozleri de Simali Qafqazda avar turkleri terefinden meglub edilerek Azerbaycana dogru sixisdirildilar Onlarin on minlik bir kutlesi Azerbaycanda o cumleden Sakasenada yerlesdi Mugan duzunde butun orta esrler boyunca yad edilen Belesuvar XIVesrde Cenubi Azerbaycanda Hemdullah Qezvininin qeyde aldigi Tutsuvar XIX esrde Quba qezasinda olan Qaleyi Suvar xarabaligi ve Qalasuvar kendinin adlari suvarlarin tarixi izleridir 91 Qusar Balaken Berde ve Agdamda Naxcivan eyaletinde Qullar adi dasiyan kendlerin onlarca Qazanci kendlerinin Qazanbulaq Qazangol kimi yer adlarinin Imisli Goycay Masalli ve Cebrayilda habele Cenubi Azerbaycanda Caxirli Caqirlu kend adlari da uzaq kecmisden burada yerlesib yasayan protobulqarlarin qul qazan cakar boylarinin izlerini saxlamaqdadir 91 Hunlar Redakte Suvar bulqarlarinin boyuk axinla Azerbaycana gelisinden yuz il otmemis Qafqazin simal eteklerinde siyasi herbi ustunluk Xezer turklerine kecdi Bu Simali Qafqazda qerbi turk xaqanliginin hokmranligi cokdukden sonra bas verdi Buna gore de VII esrin 30 40 ci illerinden Azerbaycana turk boylarinin yeni aixini oldu Artiq VI esrin ortalarinda bu boylarin six toplumlari butun Azerbaycanda o siradan Savalan daginin cenub eteklerinde Arazin sag sahil bolgelerinde yasamaqda idiler VII esrin birinci yarisinda ise yeni axinlar onlarin xususi cekisini guclendirdi Kurun sol sahilindi Kagankatli Moiseyin sozleri ile desek Hun dovleti yaratdi Agvan tarixinin ikinci kitabinin 26 ci fesilinde bu tarixci yazir 92 Igid Cavansir oz taxtinda arxayin oturdugu vaxt qisda gunduzle gecenin beraber oldugu zaman hunlarin hokmdari saysiz atli qosunla basqin edib geldi Cavansir oz olkesine ehtiyatli ve hazir olmagi emri etse de Hun doyusculeri Kurun bu tayina ve Araz sahiline kecerek tekce yerli adamlari deyil hem de Ararat vilayetinden ve Sunik olkesinden qislamaga gelmis adamlari qoyun ve mal qarani yagma edib oz dusergelerine esir apardilar Bundan sonra hunlarin hokmdari Cavansirin ozunu gormek istediyinden qardaslarini onun yanina gondererek onunla gorusmeyi ve qardasliq ve dostluq birliyi yaratmagi teklif etdi Ancaq igid ve er knyaz qorxmaq fikrinde deyildi Deyin Iran sahlarindan hansi biri Turkistan hokmdarini uzbeuz gore bilerdi Ancaq o Cavansir qorxmadan qurtuluscu xac qarsisinda diz cokub soyledi Men olumun gozunun icine baxacagam cunki sen Tanri menimlesen Bundan sonra o hokmdar gorku ile onlarin qarsisina cixdi Ancaq hunlarin hokmdari da onu qarsilamaga cixaraq gemi ile cayin bu tayina uzub geldi ve burulgan derin sularda onunla gorusdu Onlar qarsiliqli naraziligi kesmek ve ikiterefli dostluq yaratmaq ucun bir biri ile genesdiler Barisiq baglayib her biri cayin bir terefine qayitdi O biri gun menim hokmdarim ne etse yaxsidir O 17 er ile birlikde cayi kecib hunlarin dsuergesine geldi ve orada hun hokmdarinin qizi ile evlendi ve hemin gun de 120 min davar ve mal qara 7 min at ve esir alinmis 12000 neferi geri qaytardi Bu yaxinlasma 665 ci ild oldu Burada adi cekilen Hun dovleti tarixi kitablarda indiye kimi Xezer xaqanligi ile qarisdirilirdi Lakin Alban tarixinin boy adlari sistemi olduqca aydindir Bu eserin birinci kitabinin 12 14 29 30 cu ve ikinci kitabinin 1 2 26 ci ve basqa fesillerinde hun hon boy adi habele hun olkesinde Basil xalqinin cari ve Favel Eftalit alaylarini basiba toplamis Rosmosok hokmdarinin adlari cekilir Xezer olkesi anlayisi ise yalniz ikinci kitabin baslangicindan yad edilmeye baslayir 93 Ikinci kitabin IV fesilinde olkeni yagma eden yirtici xezerlerin eline kecmesin deye Agvan patriarxliginin Coladan muqeddes Partav seherine kocurulmesi II fesilinde Albaniya hakiminin 628 ci ilde xezerlere qarsi direnmesi 23 cu fesilde xezerlerin yurusu ve onlarin Cavansir terefinden yenilmesi haqda yazilar verilmisdir Ucuncu kitabin 16 ci fesilinde Xezer olkesine ereb serkerdesi El Cerrahin yurus etmesi o biri ilde ise Xezer hokmdari oglunun yuruse cixib Cerrahi oldurmesi bildirilir Butun bunlar Agvan tarixinde hunlar ile xezerlerin ayri ayri xalqlar kimi ve her birinin oz adi ile verilmesini subut edir Demeli ikinci kitabin 23 cu feslinin Xezerlerin basqini ve cayin o tayinda Cavansirin onlari ezmesi 26 ci feslin ise Cavansirin hunlar ile qohum olmasi ve yagilarla dostluga girmesi adlandirilmasi onun eyni bir dovlet ile deyil ayri ayri iki dovlet ile munasibetde oldugunu gosterir 92 Ilkin ereb menbelerinin yazdiqlari Redakte Xilafetin kocurme siyaseti olkenin etnotarixi xeritesine yeni axinlar getirdi Yeni turk boylari o siradan islami qebul eden boylar olkenin muxtelif vilayetlerinde yerlesirdi 94 735 737 ci il yurusunu ugurla basa vurduqdan sonra ereb serkerdesi sonralar xelife Mervan ibn Mehemmed 40 mine ve ya ondan da cox dinsiz turkleri Nehr es Samur adlanan yerde ve El Kur cayina yaxin duzenlerde yerlesdirdi 854 cu ilde Azerbaycan ve Ermenistana hakim qoyulmus Buga el Kebir onun himayesine siginaraq islami qebul etmek isteyen xezerlerin bir hissesini Simsadda Semkirde yerlesdirdi Ebu Mehemmed Ebdul Melik ibn Hisam 829 cu ilde olmusdur Kitabul tican fi muluk himyer adli eserinde ilkin ereb yurusleri zamani qosunlarin Azerbaycanda turkler ile qarsilasdigini bildirdi Onun yazisi beledir 95 Yemen padisahi Rais zamaninda onun serkerdelerinden biri Simr ibn el Qettaf ibn el Munteb 100 minlik ordu ile turklerle doyuse doyuse Azerbaycana girdi Doyus neticesinde turkler meglub oldular Simr ibn el Qettaf hemin doyusun ve kecdiyi yollarin keyfiyyetini iki das uzerinde yazdirdi Ibn Hisamin El Curhami adli xelife musavirinin dilinden qeleme aldigi bu melumati et Teberi de tekrar edir 96 O hele peygemberin sagliginda er Rais adli yemen hokmdarinin Simr adli qosun bascisinin Azerbaycanda turkler ile doyusu Azerbaycan olkesinde belli olan iki das uzerinde yazi hekk edilmesi barede Qehdani revayetini kitabina salmisdir Burada hem de Yemen hakimi Tubbanin Mosuldan Azerbaycana soxularaq turklerle qarsilasmasi soylenilir Demeli ibn Hisamin kitabinda getirilen bu bilginin artiq IX XI esrlerde sabit tarixsunasliq enenesi yaranmisdi XV esrde yasamis sair Envarinin Desturname adli poemasinda ikinci Xelife Omer ibn el Xettabin serkerdesi Sed ve Qasimin yurus zamani Azerbaycanda bir ulu seherde ve onun etrafinda 100 minden cox oguz evleri gorduyu yazilmisdir 97 Anda qonmusdu oguzlar bieded obalar basdan basa yox ana hedd qara evleri ile yuz bin artiq ev Ibn Hisamin yuxarida adini cekdiyi Ubeyd ibn Seriyye el Curhami zamaninin bilikli adamlarindan biri idi Ele buna gore de Yemenden Mekkeye cagirilaraq besinci xelife I Muaviyenin yaxin musavirlerinden biri olmusdu Azerbaycana yeni yurus kecirmek fikrinde olan Muaviye qosunlarinin qarsilasa bileceyi cetinlikleri dusunerek el Curhumiden bu olke haqqinda arayis istemisdi El Curhuminin Exbarina istinad eden Ibn Hisam tereflerin sohbetini oldugu kimi vermeye calisir 94 95 Muaviyenin Ubeyd ibn Seriyye ile sohbetleri buraya Simrin Azerbaycan yurusu haqqinda iki das uzerinde yaziya catdiqda Muaviye Ubeyde muraciet ederek Azerbaycan haqqinda onun fikrini oyrenmek isteyerek deyir Sen Allah Azerbaycan haqqinda elaqeniz telasiniz ve xatireniz nedir Ubeyd ise bele cavab verir Ora turk torpagidir Onlar oraya toplasaraq bir biri ile qarismis ve tekmillesmisler Etnik tarix Redakte Esas meqale Azerbaycan tarixiEtnoqrafik qruplar ve tayfa qruplari Redakte Varli sahseven ailesinin qizlari Fotoqraf A V Sevryuqin ru Azerbaycan etnosunun ele etnoqrafik qruplari var ki onlar teserrufat medeniyyet ve meisetde bir cox xususiyyetlerine gore xeyli ferqlenirler Azerbaycanlilarin bezi etnoqrafik qruplari ise XIX esrin sonuncu rubune qeder movcud olmusdu 98 Gencebasar turkleri ayrimlar Azerbaycanin qerbinde Gence ve etrafinda Daskesen ve Gedebey rayonlarinda Kicik Qafqaz d daglarinda 99 meskunlasiblar Turkiye turkleridirler ve XV esrde Azerbaycana kocurulubler Efsarlar 24 oguz tayfasindan biridir Bu tayfanin muasir temsilcileri azerbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur 100 101 ve onlar hem de Iranin her yerinde meskundurlar Bayat tayfasi oguz tayfasi hem azerbaycanlilarin ve hem de turkmenlerin subetnik qrupudur 102 Qaradaglilar Iranin simal qerbindeki Qaradag yaylasinda meskundurlar Esasen heyvandarliqla mesgul olmaqla yarimkoceri heyat terzi kecirirler Medeni cehetden qonsulari olan sahsevenlere yaxindirlar 99 Yeddi tayfaya bolunurler 103 Qizilbaslar turk koceri tayfa birlesmesi Iran ve Azerbaycan erazisine XV XVI esrlerde kocmusler Iranda ve Efqanistanda meskunlasiblar Samli rumlu ustacli tekeli efsar qacar ve zulqeder tayfalarina bolunurler 104 Qarapapaqlar esasen Azerbaycanin qerbinde qismen Gurcustanda yasayirlar Terkebun diger adi borcali dir ki bu da xan tayfasi menasini dasiyir saral erebli canehmedli caxarli ulacli tayfalarina bolunurler 105 Padarlar oguz tayfalarindan biridir Elxanilerin dovrunde Turkustandan Azerbaycana Arazdan cenuba kocmusler Muasir Azerbaycan Respublikasinin erazisinde ise XVI esrde meskunlasmislar 67 Onlar teserrufat ve meisetlerinde xususile gundelik yarimkoceri maldarliq islerinde adet enenelerini diger azerbaycan etnoqrafik qruplarindan daha uzun muddet saxlaya bilmisler 99 Terekemeler azerbaycanlilarin ayrica etnik qrupu 106 Dagistanda ve Azerbaycanin cenub serhedi boyu rayonlarda yasayirlar Terekeme termini ilk olaraq etnik tayfa adi kimi isledilmisdi Amma XIX esr XX esrin evvellerinde bu termin daha cox Azerbaycanda koceri maldarliqla mesgul olan ehali ucun koceriler sozunun qarsiligi olaraq istifade edildi 58 Sahsevenler esasen Iranda 99 ve Arazdan cenubda Cebrayil duzunde meskunlasiblar 107 Inanli bagdadi usanlu ve basqa tayfalara bolunurler 108 Aleksandr Yerisyanin ru yazdigina gore Qazax qezasinin indiki Qazax Agstafa ve Azerbaycanin Tovuz rayonlari yasayis yerlerinin adlarinda Qedirli ve Qaralal toponimlerinde adlari qalmaqda olan qedirli ve qaralal tayfalari da sahsevenlerin qollari hesab olunmuslar 109 S Zelenskinin verdiyi melumata gore Yelizavetpol quberniyasinin Zengezur qezasinda 7 azerbaycan tayfa qrupu varmis sofulu derzili sarali pusanli giyili xocamusaqli baharli 109 Etnoqraf ve qafqazsunas Mark Kosven ru qeyd edir ki kecmisde azerbaycanlilar arasinda asagidaki qruplasmalar ola bilerdi cavansir demircihesenli tekle ve muganliya bolunenler daha sonra cebrayilli sarcali sofuli geyili xocal sehli ciyilli delegerde kengerli imirli ve s 110 Etnonim RedakteEkzonim Redakte Hemcinin bax Azerbaycan ekzonim Ekzonimin etimologiyasi Redakte Azerbaycan toponimi parf ve ya orta dovr fars dilinde Atropatena adli qedim dovletin adi olan Aturpatakandan Aturpatakan emele gelmisdir Makedoniyali Isgenderin isgalindan sonra Ehemeniler imperiyasinin Midiya satrapi Atropatin oz carliginin esasini qoydugu Midiyanin simali Atropat Midiyasi ve ya sadece Atropatena adlandirilir 111 Qedim muellifler hemcinin Atropatena ucun Kicik Midiya adini istifade edirler Aturpatkan toponiminden orta dovr fars dili toponimi Aderbadqan fars Azarabadagan vasitesile Azerbaycan toponimi ortaya cixir 112 113 Bu erazinin sakinleri irandilli midiyalilar idi Midiya Atropatenasi cografi olaraq boyuk hissesi Cenubi Azerbaycani ve hemcinin Araz serhed olmaqla Azerbaycan Respublikasinin cenub serqini ehate edirdi 114 Ancaq eramizdan evvel II esrin evvellerinde Atropatenanin siyasi gucu Azerbaycan Respublikasinda yerlesen Naxcivana qeder yayilmisdi 113 Orta esr ereb cografisunaslari ekzonimi ferqli sekilde sexs adi Adarbadordan xalq etimologiyasinin neticesi kimi emele gelmis olaraq serh edibler Adarbador ates mebedi ve ya ates muhafizecisi adar ates baykan muhafizeci demekdir 115 Bundan basqa Atropatenada fealiyyetde olan bir cox zerdust mebedi var idi Buralarda hemise ates yandirilirdi Ereb cografiyasunasi ve seyyahi Yaqut el Hemevi yazirdi Bezileri guman edir ki Azer pehlevi dilinde ates bayqan ise kesikci ve ya ates muhafizecisi demekdir ve belelikle soz ates mebedi ve ya ates muhafizecisi demekdir hansi ki heqiqete uygundur cunki bu erazide ates mebedleri cox olub 116 XIX esr Azerbaycan tarixcisi Abbasqulu aga Bakixanov Azerbaycan sozunun yaranmasini Xurremiler herekatinin meshur serkerdesi Babek ile elaqelendirir 117 Babek Abbasiler xilafetine qarsi xurremilerin usyanina rehberlik etmisdir Bakixanov Gulustani Irem eserinde yazirdi Ehtimala gore Azerbaycan sozu Azer Babeqan sozundendir hansi ki erebler Azer Babecan kimi teleffuz edir ve Babekin atesi demekdir Her halda bize melum oldugu qederile atesperestlik hal hazirda Azerbaycan adlandirilan erazide zuhur edib Adin isledilmesi Redakte Orta esrler Redakte Azerbaycan Adrabiqan Buveyhiler dovrunde islam memleketinin xeritesi nde 1877 ci il 1918 ci ile qeder Zaqafqaziyanin serqinde ve cenubunda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin qurulmasina qeder Azerbaycan deyilende baslica olaraq bir zamanlar Atropatena carliginin yerlesdiyi Araz cayindan cenuba dogru Urmiya golu etrafindaki erazi nezerde tutulurdu Orta esrlerde ereb tarixcisi cografiyasunasi ve seyyahi El Mesudi X esr qeyd edir ki Azerbaycan toponiminin aid oldugu erazi Arazin simalina qeder genislenir Mesudi ve ibn Xordadbeh simal serqdeki Mugan duzunu Azerbaycana aid edir ancaq basqa cografiyasunaslar ise bu erazini Azerbaycana daxil etmir 115 Onun tarixi merkezi 115 hemise Urmiya golunun serqindeki dagliq erazi olub Belelikle erken ereb cografiyasunasligi dovrunde Azerbaycan Iran yaylasinin simal qerb hissesini ehate edir ve onun serhedleri hal hazirki Iranin simal serhedlerinden cox da ferqli deyil 115 Her halda Zaqafqaziya regionunun aran erazilerinden Arazin mecrasina gucle kecir Meshur rus serqsunasi Vasili Bartold qeyd edir ki Araz Azerbaycan ve Arran arasinda serheddir 118 Britaniyali antropoloq Ricard Tappere gore Mugan erazisi tarixi Azerbaycan erazisinde yerlesir 119 XIII esrin evvellerinde Yaqut el Hemevi terefinden verilen yanlis ve ziddiyyetli melumat 115 Azerbaycani Erzincanin qerbine qeder genislendirir Diger terefden Yaqut el hemevi bezi hisselerde Mugan daxil olmaqla Arran eyaletini Azerbaycana daxil edir ve Azerbaycanin serhedlerini Kure qeder getirir Bu o demekdir ki bu dovrden bir qayda olaraq Azerbaycan anlayisi simala qeder yayilir ve onun menasi suretle deyisir 115 Yaquta gore Azerbaycan toponiminin aid oldugu erazi Berdeye qeder genisleyib Hemdullah Qezvini Nuzhetul qulub eserinde XIV esr Araz cayinin sol sahilindeki Naxcivan ve Ordubadi Azerbaycan erazisi kimi gosterir 120 Yeni en yeni ve muasir dovr Redakte Sefeviler dovrunde bir muddet ucun vergi geliri elde etmek meqsedile Arazdan simaldaki mueyyen erazi Azerbaycan eyaletine birlesdirildi 121 Iranika ensiklopediyasina gore Sefeviler dovrunde XVI XVII esrler Azerbaycan termini Arazdan simaldaki bezi eraziler ucun istifade edilib hansi ki idaarecilik baximindan Azerbaycan eyaletinin canisinine tabe idi Ancaq Sefevilerin suqutundan sonra bu menada istifade qismen siradan cixdi XIX esrde Rusiyadaki azerbaycanli muellifler Mirze Adigozel bey ve Mirze Camal Cavansir Qarabagi onu Arazdan cenubdaki erazilerle elaqedar olaraq istifade edirdi 121 122 M Atkine gore Sefeviler dovrunde Azerbaycan ekzonimi Serqi Qafqazin butun muselman xanliqlari hemcinin Arazdan cenubdaki eraziler ucun istifade edilirdi 123 Rus dilinde yazilan senedlerde Araz cayindan simaldaki eraziler Seki Gence Susa Naxcivan Samaxi Bakinin erazileri ilk defe Azerbaycan kimi 1786 ci ilde Stepan Burnasov terefinden regionun siyasi veziyyetinin tesvirini tertib ederken gosterildi 124 XIX esrin sonlarinda imperator III Aleksandrin dovrunde 1881 1894 avropali alim ve jurnalistler Azerbaycan terminini Rusiya imperiyasinin Baki ve Yelizavetpol quberniyalarina aid Sirvan ve Arran erazileri ucun istifade etmeye basladilar Rusiyada bu orneyi 1917 ci ilden sonra isletmeye basladilar cunki bu erazilerde farslara yaxin Azerbaycan turkleri yasayirdi 125 XX esrin evvellerinde Avropa menbeleri Azerbaycan terminini yalniz Arazdan cenubdaki hazirki Iran eyaleti kimi isledirler 126 Rusiyada Arazin simalindaki eraziler muasir Azerbaycan Respublikasinin erazisi bir qayda olaraq Serqi Zaqafqaziya adlandirilirdi ve o Arran ve Sirvan adlandirilan erazilerin daxil oldugu tarixi vilayet idi Brokhauz ve Efronun ensiklopedik lugetine gore Azerbaycan rus Ermenistaninin cenubi Zaqafqaziya simalinda idi hansindan ki o Arazla ayrilirdi 127 Vasili Bartolda gore eger hal hazirda Azerbaycan Respublikasini emele getiren butun vilayetler ucun termin tapmaq lazim olsa idi onda yeqin ki Aran adini qebul etmek olardi 128 Iqor Dyakonov qeyd edir ki XX esre qeder Azerbaycan termini Iranin simal qerbinin turkdilli erazisile elaqedar islenirdi 129 Bu fakt bolgenin tarixi uzre aparici mutexessis olan Vladimir Minorski terefinden tesdiq edilir 130 1920 ci illerin evvellerinde Azerbaycan ekzonimi Zaqafqaziyada az islenirdi 131 1917 ci ilin 15 20 aprel tarixleri arasinda Bakida Qafqaz muselmanlarinin Konqresinin iclasi kecirildi Burada yeni inqibali cevrilis veziyyetinde azerbaycanlilarin arzularini mueyyen etmek ucun ilk cehd edildi Konqresin iclasi erzinde Azerbaycan ucun muxtariyyet statusu telebi aciqca dile getirildi Ancaq Haci Zeynalabdin Tagiyevin teklifi ile Azerbaycan adi qetnamenin yekun metninden cixardildi 132 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xeritesi AXC Xarici Isler Nazirliyinin Paris Sulh Konfransinda teqdimati Azerbaycan adi ilk defe Zaqafqaziya seyminin muselman fraksiyasi terefinden 27 may 1918 ci ilde resmi olaraq istifade edilmisdir Fraksiya oz iclasinda Azerbaycanin musteqilliyini elan etmek ucun qerar qebul etdi ve ozunu muveqqeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasi elan etdi 133 Cenubi Azerbaycan ve Serqi Zaqafqaziyada yasayan turkdilli xalqlarin ozunu adlandirdigi Azerbaycanlilar termini muxtelif fonolojik formalarda avropali etnoqraflar terefinden elme daxil edilib azerbaycanlilar arasinda o ilk defe 1891 ci ilde liberal Baki qezeti Keskul terefinden sade xalqin muselman kimliyi ile reqabet aparacaq yeni kimlik ortaya qoymaq meqsedile istifadeye getirilib 134 Bu termin 1936 ci ilde resmi olaraq tetbiq edildi 135 XX esre qeder azerbaycanlilarin ortaq etnonimi yox idi regiondaki koceri ehali ozunu aid oldugu tayfa vasitesile oturaq ehali ise yasadigi yere gore adlandirirdi Meisetde istifade edilen ve umumilesen termin muselmanlar idi Endoetnonim Redakte Qarapapaq tayfasinin numayendeleri Etnik qrup terkebun saral erebli can ehmedi caxarli ulacli tayfalarina bolunur Eslinde Azerbaycan xalqinin kecmisde ozunu nece adlandirmasi meselesinde hec bir ortaq fikir yoxdur Bele ki adinin ozu ictimai inkisaf seviyyesinde mueyyenlesmisdi Meselen yarimkoceri heyat terzi keciren ve patriarxal qebile munasibetlerinin qaliqlarini saxlayan ehali ozlerini tayfalarinin yaxud irsi mensubiyyetlerinin adi ile adlandirirdilar efsar tekeli kengerli ayrim ve s Meskunlasmis kend ve seher ehalisinin iqtisadi sahede fealiyyeti Azerbaycanin ayri ayri kicik regionlari seviyyesinde dar cercivede mehdudlasirdi cox vaxt iqtisadi islerde bir birinden ferqlenmek ucun ozlerini erazi esasinda da adlandirirdilar sirvanli qarabagli sekili qubali ve bakili Elesger Elekberov sonuncunu buna qederki kicik Azerbaycan xanliqlari dovrundeki parcalanmalarin qaligi hesab edir Eyni zamanda dini elametlere gore muselman adlanma da vardi Meselen sair Mirze Elekber Sabir usaq yasinda yazdigi ilk seirinde oz milliyyetini turek 136 137 yaxud turk 138 kimi gosterse de boyuyende oz hemvetenlerine muselman deye muraciet etmisdi 139 Azerbaycanin tarixi sexsiyyetlerin ve medeniyyet xadimlerinin azerbaycanlilara azerbaycan xalqina muraciet formalari da ferqlidir Qubali Feteli xan 1782 ci il tarixli mektubunda qarabagli Ibrahimxelil xana isare olaraq azerbaycanli termininden istifade etmisdi 140 Onun hemdovru sair ve Qarabag xanliginin veziri Molla Penah Vaqif ise eksine Azerbaycani yalniz koceri tayfalarin el lerine bolurdu Yazici ve filosof materialist Mirze Feteli Axundov ise azerbaycanlilara muracietlerinde qafqazli muselman ve tatar adlarindan istifade etmisdi Azerbaycanlilar arasinda azerbaycanlilar yaxud azerbaycan turkleri termini ilk defe 1891 ci il tarixli Keskul adli Baki qezetinde ortaya atilmis Iran Rusiya serhedinin her iki tayinda yasayan xalqin teyin olunmasi ucun 141 ve XIX esrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasinda ozunuadlandirma kimi yayilmaga baslamisdi 142 Hemin vaxt gorkemli Azerbaycan ictimai xadimi jurnalist Mehemmed aga Sahtaxtinski de Kaspi qezetinin sehifelerinde eyni noqteyi nezerden cixis etmisdi 143 Birinci Rusiya inqilabinin meglubiyyete ugramasindan sonra azerbaycanlilar ucun evvellerde tarixin mueyyen merhelelerinde istifade olunan turkler adindan istifade olunmasina baslandi Onu Fuyuzat jurnali etrafinda birlesmis azerbaycan burjuaziyasinin rehberleri ireli surmusduler ve Osmanli Imperiyasina regbet besleyirdiler 144 Turkler termini daha cox siyasilesmis termin idi 145 144 Bu termini musavatci tarixci ideoloqlar ve onlarin kolleqalari oz milletcilik maraqlarina uygun olaraq genis sekilde isletdiler Bununla bele o vaxt Azerbaycanin bezi sakinleri Mehemmed Emin Resulzade kimi ozlerini iranli hesab edirdiler V Snirelmanin iddiasina gore guya Iran medeniyyetinin varisleri sayilmaq ucun 146 Azerbaycan Respublikasinin resmen ozunu davamcisi hesab etdiyi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde ehali turk adlandirilmis resmi dovlet dili de turk dili elan edilmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti bolsevikler terefinden isgal edildikden sonra da ehalinin turk adlandirilmasi davam edirdi 1926 ci il Umumittifaq siyahiyaalinmasinda ru azerbaycanlilar hele turk adi ile qeyde alinsalar da 147 novbeti 1939 cu il siyahiyaalinmasinda ru onlar azerbaycanli adi ile qeyde aliniblar 148 Azerbaycanlilar etnonimi yalniz 1936 ci ilden etibaren genis sekilde istifade edilmekdedir 149 150 151 Antropologiya Redakte Esas meqale Azerbaycan turklerinin antropologiyasiAzerbaycan turkleri avropoid irqinin kaspi yarimtipine aiddir Bu yarim tipi bezen Oguz irqi 152 153 154 bele adlandirirlar Tekce linqvistik baximdan yox hem de antropoloji ve genetik xususiyyetlerine gore diger turk xalqi olan turkmenlere cox yaxindir 155 Bezi tetqiqatcilar Azerbaycan turklerinin avropoid irqinin kaspi yarimtipine aid olmalarina baxmayaraq onlarda monqoloidlerin en qedim sutunlarindan biri sayilan poleosibir tipinin elementlerinin bele olmasini iddia edirler 156 157 Xususiyyetleri Redakte Azerbaycan turkleri ile eyni tipe aid edilen tatlar ve kurdler arasinda uzunbasli ve deyirmi basli variantlar musahide edilir 157 Azerbaycanin Naxcivan Muxtar Respublikasi erazisinde Kicik Qafqaz Boyuk Qafqazin cenub ve cenub serq erazileri Abseron yarimadasi Borcali Cenubi Azerbaycanin boyuk qisminde 158 Qerbi Azerbaycan ostanliginin cenubu istisna olmaqla qalan hissesi Serqi Azerbaycan ve Erdebil ostanliginin hamisi Zencan ostanliginin az bir qismi yayilmis azerbaycan turklerinin demek olar ki hamisi ve Kerkuk turkmanlari 159 uzunbasli olmasi ile secilir Kur cayi boyunca meskunlasan ehalide ise qarisiq elementler musahide olunur Bununla yanasi Boyuk Qafqazin simal serq ve simal qerb erazilerinde Qafqazion tipi ile qarisiq elementler musahide edilir Son 1 2 esrde azerbaycan turkleri ile kutlevi sekilde olmasa bele lezgi buduq uti rus ermeni XX esrin 90 ci illerine qeder fars tat kurd ve s xalqlarla birge nigahdan qarisiq tipler meydana gelmisdir 160 Bunuda qeyd etmek olar ki adi cekilen erazilerde azsayli xalqlar arasinda ve Talislarda kelle qurulusu deyirmibasdir Azerbaycan turklerinin esas irqi gostericileri dolixokran uzunbasli nazik ve duz burunlu ortaboylu 161 six saqqali Azerbaycan turklerinde diger turk xaqlarinda xususi ile kaspi tipine aid olan xalqlarda oldugu kimi Kicik Emgek sumuyu cixintiya sahibdir Turk alimleri bunu turan cixintisi adlandirir Ermeni ve rus antropoloqlari bunu besik ve ya diger tesirle izah etmeye calissalarda bu isbat olunmamisdir 162 Azerbaycan turklerinin Cenubi Qafqazda yayilmis diger xalqlarin kelle qurulusu arasinda olan ferqlilik 163 Xalqlar Bas gostericisi Almaciq sumuyunun diametriAzerbaycanlilar 78 1 169 5Ermeniler 162 86 1 143 2Gurculer 85 4 143 9Talislar 164 87 89 Lezgiler 164 86 88 Medeniyyet Redakte Esas meqale Azerbaycan medeniyyetiXV esrde Azerbaycan medeniyyetinin iki merkezi formalasir Cenubi Azerbaycan ve Asagi Qarabag XVI XVIII esrlerde bu medeniyyet merkezlerinin formalasmasi basa catir 165 1752 ci ilde Penahli xan terefinden salinmis Susa seheri Azerbaycan medeniyyetinin merkezlerinden biridir 166 Bu seher mueyyen bir dovr erzinde bir cox Azerbaycan ziyalilari sairler yazicilar ve xususen musiqicilerin Azerbaycan asiqlari Azerbaycan mugam ifacilari qopuz ifacilari evi olmusdur 167 XIX esrde Azerbaycanin Rusiyanin terkibine daxil olmasiyla burada yasayan insanlar Rusiya medeniyyeti ile ve onun vasitesile de dunya medeniyyeti ile tanis olmuslar Bu dovrde Tiflis seheri Azerbaycan medeniyyetinin inkisafi ucun onemli merkezlerden birine cevrilir Tiflisde yasamis Azerbaycan medeniyyetinin gorkemli numeyendelerine Molla Veli Vidadi Mirze Feteli Axundzade Mirze Sefi Vazeh Bulbulcan Resid Behbudov Sovket Memmedova Qeyser Kasiyeva Xedice Qayibova misal gosterile biler Edebiyyat Redakte Esas meqale Azerbaycan edebiyyatiMusiqi Redakte Esas meqale Azerbaycan musiqisiReqsler Redakte Esas meqale Azerbaycan reqsleriGeyim Redakte Esas meqale Azerbaycan milli geyimleriKulinariya Redakte Esas meqale Azerbaycan metbexiDil Redakte Esas meqaleler Azerbaycan dili ve Azerbaycan dilinin dialektleriDin RedakteAdet enene RedakteTaninmis sexsiyyetler Redakte Esas meqale Taninmis azerbaycanlilarQeydler Redakte 13 22 aprel 2009 cu il siyahiyaalinmasina esasen Azerbaycanin 8 922 447 nefer olan de yuri daimi ehalisinin 8 172 809 neferini ve ya 91 60 ini Azerbaycanlilar teskil edir Azerbaycan Respublikasi Dovlet Statistika Komitesinin 13 aprel 2015 ci ilde elan etdiyi melumata gore 1 aprel 2015 ci il tarixine olan cari hesablamalara esasen Azerbaycan ehalisi 9 611 700 nefer teskil edir Bu iki melumata esasen hesablama aparilarsa 1 aprel 2015 ci il tarixine Azerbaycan ehalisinin texminen 8 804 300 neferini azerbaycanlilar teskil edir Britannika Ensiklopediyasina esasen Turkiye ehalisi icinde azerbaycanlilarin nisbeti 1 dir Turkiye Statistika Qurumunun 28 yanvar 2015 ci ilde elan etdiyi melumata gore 31 dekabr 2014 cu il tarixine olan cari hesablamalara esasen Turkiye ehalisi 77 695 904 nefer Arxivlesdirilib 2015 09 01 at the Wayback Machine teskil edir Bu iki melumata esasen hesablama aparilarsa 1 yanvar 2015 ci il tarixine Turkiye ehalisinin texminen 777 min neferini azerbaycanlilar teskil edir Efqanistan ehalisinin texminen 1 ini qizilbaslar teskil edir Istinad olaraq bax Social Structure Ethnic Groups page 104 Afghanistan A Country Study Editors Richard F Nyrop Donald M Seekins Baton Rouge Claitor s Law Books and Publishing Division 2001 226 pages ISBN 9781579807443 Efqanistan Merkezi Statistika Teskilatinin 21 mart 2015 ci ile olan melumatina esasen olke ehalisinin sayi 27 101 365 neferi oturaq ve texminen 1 5 milyon neferi koceri olmaqla 28 6 milyondan coxdur Bu iki melumata esasen hesablama aparilarsa Efqanistanda qizilbaslarin sayi texminen 286 minden artiqdir 25 fevral 6 mart 2009 cu il siyahiyaalinmasina esasen 16 009 597 nefer olan Qazaxistan ehalisinin 85 292 neferi ve ya 0 53 i azerbaycanlilar olmusdur Qazaxistan Respublikasi Statistika Agentliyinin 1 yanvar 2014 cu il tarixine olan cari hesablamalarina esasen 17 160 774 nefer olan olke ehalisinin 98 646 99 min neferini ve ya 0 57 ini azerbaycanlilar teskil edir 5 dekabr 2001 ci il siyahiyaalinmasina esasen 38 240 902 nefer olan Ukrayna ehalisinin 45 176 neferini 45 min ve ya 0 09 ni azerbaycanlilar teskil edir 12 19 yanvar 1989 cu il siyahiyaalinmasina esasen 19 810 077 nefer olan Ozbekistan ehalisinin 44 410 neferini ve ya 0 22 ini azerbaycanlilar teskil edirdi 2000 ci ile olan texmine esasen 24 430 192 nefer Istinad olaraq bax Uzbeki Arheologiya uzbekskoj identichnosti Formirovanie sovremennoj uzbekskoj identichnosti avtor A Ilhamov Postsovetskie realii str 302 Etnicheskij atlas Uzbekistana Otvetstvennyj redaktor Alisher Ilhamov Tashkent Sovmestnoe izdanie IOOFS Uzbekistan i LIA R Elinina 2002 451 str ISBN 9785862800104 olan olke ehalisinin 35 848 36 min neferi ve ya 0 15 ini azerbaycanlilar teskil edir Istinad olaraq bax Etnicheskie menshinstva avtory L I Zhukova i Yu F Buryakov Azerbajdzhancy str 15 Etnicheskij atlas Uzbekistana Otvetstvennyj redaktor Alisher Ilhamov Tashkent Sovmestnoe izdanie IOOFS Uzbekistan i LIA R Elinina 2002 451 str ISBN 9785862800104 Istinadlar Redakte Azerbaijanis page 70 Worldmark Encyclopedia of Cultures amp Daily LifeOrijinal metn ing Population Estimated 25 30 million worldwide Republic of Azerbaijan 8 2 million Iran estimated 16 million Georgia Dagestan Russia China Iraq Germany Sweden United Kingdom Canada United States and Australia Bu melumat 2006 ci ilin oldugu ucun 2017 ci iledek ehalinin artim tempini nezere alsaq umumi say 30 35 miliona beraberdir Diaspor sehife 379 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 sehife ISBN 9789952441017Orijinal metn azerb Azerbaycan Respublikasi da daxil olmaqla dunyanin 70 dek olkesinde teqr 35 milyona yaxin azerbaycanli yasayir Bu melumat 2006 2007 ci ilin oldugu ucun 2017 ci iledek ehalinin artim tempini nezere alsaq umumi say 40 45 miliona beraberdir Iran Azeris page 123 Peoples of Western Asia ISBN 9780761476801 Major Ethnic Minority Groups Azeris page 5 Iran Ethnic and Religious Minorities Author Hussein D Hassan Collingdale DIANE Publishing 2010 11 pages ISBN 9781437938067 Appendix The Azerbaijani Population page 224 Borders and Brethren Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity Author Brenda Shaffer Cambridge MIT Press 2002 XIII 248 pages ISBN 978 0262692779Orijinal metn ing Taking into account the significant Azerbaijani population that lives outside the Azerbaijani provinces especially in Tehran as well as the tribal Turkic population it seems that the Azerbaijanis comprise between one fourth and one third of Iran or approximatelly 20 million The Continuum political encyclopedia of the Middle East by Avraham Sela Publisher Continuum International Publishing Group Rev Upd edition October 2002 ISBN 0 8264 1413 3 ISBN 978 0 8264 1413 7 Gamming Jenny They have a flag but no country in Swedish Expressen 17 Aug 1997 Viewed 16 Aug 1999 Unrepresented Nations amp Peoples Organisation web site Translated by SSF Goran Hansson Nacionalnyj sostav po krayam Gruzii Total population by regions and ethnicity ingilis Nacionalnaya statisticheskaya sluzhba Gruzii Istifade tarixi 2016 04 28 parameter ignored Itogi vseobshej perepisi naseleniya Turkmenistana po nacionalnomu sostavu v 1995 godu asgabat net 10 March 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 may 2015 www destatis de Auslandische Bevolkerung www stat kg 5 01 00 03 Nacionalnyj sostav naseleniya Periodichnost Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasy 10 ҹildde I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksijasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 sәһ 180 invisible char invisible char invisible char invisible char invisible char invisible char script parameter Stephan Thernstrom Ann Orlov Oscar Handlin Harvard Encyclopedia of American ethnic groups Harvard University Press 1981 p 171 quote In their homeland the Azerbaijanis or Azeri Turks as they are sometimes called Alstadt Audrey L 2013 09 01 The Azerbaijani Turks Power and Identity under Russian Rule Hoover Press ISBN 9780817991838 Svante E Cornell 20 May 2015 Azerbaijan Since Independence Routledge seh 7 ISBN 978 1 317 47621 4 Barbara A West 1 January 2009 Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania Infobase Publishing seh 68 ISBN 978 1 4381 1913 7 James Minahan 1 January 2002 Encyclopedia of the Stateless Nations S Z Greenwood Publishing Group seh 1766 ISBN 978 0 313 32384 3 Azerbaijani people Encyclopaedia Britannica Istifade tarixi 2016 11 03 1 2 3 4 Istoriya Vostoka V 6 t T 2 Vostok v srednie veka M Vostochnaya literatura 2002 ISBN 5 02 017711 3 Field Listing Ethnic groups The World Factbook ingilis MKI Istifade tarixi 2012 05 23 Azerbaycan ehalisinin 1979 1989 1999 2009 cu iller siyahiyaalinmasi 2012 11 30 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 11 30 1 2 3 4 Iran Azarbaijanis Kordestan v Britannike ing hamedanmiras ir 2006 04 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 18 Ethnologue report for language code azb UNPO Southern Azerbaijan Islamic Fundamentalism In Azerbaijan Myth Or Reality The Jamestown Foundation Southern Azerbaijan IRAN S AZERI QUESTION WHAT DOES IRAN S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT Afshin Molavi 4 15 03 A EurasiaNet Commentary POSTANOVLENIE GOSSOVETA RESPUBLIKI DAGESTAN OT 18 10 2000 N 191 O KORENNYH MALOChISLENNYH NARODAH RESPUBLIKI DAGESTAN lawru inf 2011 08 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 19 Perepis 2010 goda Dagstat Tom 3 2017 10 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 18 Vserossijskaya perepis naseleniya 2002 goda Federalnaya sluzhba gosudarstvennoj statistiki 2011 08 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 12 29 Perepis naseleniya Gruzii 2002 Etnosostav na angl yaz Perepis naseleniya Rossijskoj imperii 1897 goda Naselenie Erevana Erivan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g Raspredelenie naseleniya po rodnomu yazyku i uezdam Rossijskoj imperii krome gubernij Evropejskoj Rossii Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1979 goda Nacionalnyj sostav naseleniya Armyanskoj SSR Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Nacionalnyj sostav naseleniya Armyanskoj SSR Chyornyj Sad Tomas de Vaal gl 5 R Nazarov Nacionalnye diaspory v Turkmenistane 1 2 Yusifov Yusif 1994 Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden eserine on soz Baki Azernesr 1 2 Eliyarli Suleyman 1996 Islamin ilkin yayilma cagi Baki Azerbaycan Aliev I Raspolagaet li nauka dokazatelstvami v polzu irano yazychnosti midyan i atropatencev Mozhno li schitat midyan odnimi iz predkov azerbajdzhanskogo naroda IAN AzSSR seriya istorii filosofii prava 1990 3 4 Aliev I Rol midijskogo elementa v etnicheskoj istorii Atropateny Kavkazsko blizhnevostochnyj sbornik VIII Tbilisi 1988 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkul tarixinden Baki ADN 1994 seh 90 136 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev Tom 1 Baku 1991 str 216 274 N Rzayev Ecdadlarin izi ile Baki ADN 1992 Pro Yusif Yusifov Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixi eserine on soz 1 2 Qeybullayev Qiyaseddin 1994 Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki Azernesr Q A Melikisvili K istorii drevnej Gruzii Tiflis 1959 Aliev I G 1981 Ob etnicheskih processah v oblastyah Vostochnogo Zakavkazya i Zapadnogo Irana v konce II v nacha le I tys don e Etnicheskie problemy istorii Centralnoj Azii v dreznosti Moskva Aliev I G 1960 Istoriya Midii Baku Babaev I A 1976 K voprosu o vozniknovenii gosudarstva Albanii Kavkazskoj Baku AN Azerb SSR seriya istorii filosofii i prava Baskakov N A 1969 Vvedenie v izuchenie tyurkskih yazykov Baku Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi azerbaijanci adli istinad ucun metn gosterilmeyib Tokarev S A ru 1958 Etnografiya narodov SSSR istoricheskie osnovy byta i kultury Izd vo Moskovskogo universiteta 295 296 Orijinal metn rus proishozhdenie azerbajdzhancev vopros sravnitelno yasnyj Eto narod smeshannogo sostava Drevnejshij sloj ego sostavlyaet ochevidno aborigennoe naselenie Vostochnogo Zakavkazya kaspii i albancy vozmozhno takzhe midijcy Severnogo Irana Eto naselenie v svyazi s kulturnym preobladaniem Irana v epohu Sasanidov bylo iranizirovano a v XI v v gody seldzhukskogo zavoevaniya nachalas ego tyurkizaciya Novoselcev A P ru Pashuto V T ru Cherepnin L V ru 1972 Puti razvitiya feodalizma Nauka 21 Orijinal metn rus nyneshnie azerbajdzhancy takzhe otyurechennye potomki chasti drevnih plemyon kavkazskoj Albanii i irancev yuzhnogo Azerbajdzhana Drugie zhe predki azerbajdzhancev prinesshie tyurkskij yazyk oguzskie plemena v svoyu ochered predstavlyayut soboj produkt slozhnogo tyurksko iranskogo sinteza 1 2 Gadzhieva S Sh ru 1990 Dagestanskie terekemency XIX nachalo XX v Nauka 8 9 ISBN 5020167614 9785020167612 Orijinal metn rus Azerbajdzhancy kak narod slozhilis v rezultate dlitelnogo istoricheskogo razvitiya postepennoj konsolidacii mestnyh drevnih plemyon albancev udinov kaspiev talyshej i dr s prishlymi v raznye periody tyurkoyazychnymi plemenami gunnami oguzami kypchakami i t d i po sushestvuyushemu v nauke mneniyu smena korennyh yazykov naseleniya tyurkskim razgovornym yazykom zdes otnositsya k XI XIII v V svoyu ochered tyurkoyazychnye plemena byli dovolno pyostrymi po svoim etnicheskim komponentam obedinyaya mnozhestvo drugih otchasti bolee drevnih plemyon vposledstvii uchastvovavshih v etnogeneze ne tolko azerbajdzhancev no i celogo ryada drugih tyurkoyazychnyh narodov Nado polagat chto v etnicheskoj istorii Azerbajdzhana ostavili zametnyj sled i osedavshie v Yuzhnom Azerbajdzhane plemena karakoyunlu chyornobarannye i akkoyunlu belobarannye v gosudarstva kotoryh v XV v vhodili azerbajdzhanskie zemli k yugu ot Kuby Shnirelman V A ru 2003 Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze 2000 nus M Akademkniga izdatelstvo Recenzent Alaev Leonid Borisovich ISBN 5 94628 118 6 Orijinal metn rus Mezhdu tem nikakih nauchnyh osnovanij smeshivat rannyuyu istoriyu Albanii i Yuzhnogo Azerbajdzhana Atropateny ne imelos V drevnosti i v rannem srednevekove tam zhili sovershenno raznye gruppy naseleniya ne svyazannye drug s drugom ni kulturno ni socialno ni v yazykovom otnoshenii Novoselcev 1991 S 197 Edvin Qrantovski ru 2007 Rannyaya istoriya iranskih plemyon Perednej Azii Vostochnaya Literatura 423 424 Ocherki po istorii Kavkazskoj Albanii M L 1959 1 2 3 Novoselcev A P ru Pashuto V T ru Cherepnin L V ru 1972 Puti razvitiya feodalizma Zakavkaze Srednyaya Aziya Rus Pribaltika Nauka 56 57 Orijinal metn rus Mozhno priznat chto otdelnye tyurkskie etnicheskie gruppy popadali syuda na vsyom protyazhenii vtoroj poloviny I tysyacheletiya n e a mozhet byt i ranshe Odnako ne oni izmenili etnicheskij oblik Vostochnogo Zakavkazya i polozhili nachalo slozheniyu sovremennogo azerbajdzhanskogo tyurkoyazychnogo naroda Prichinoj peremen yavilos nashestvie oguzov v XI v S osnovaniem Seldzhukskoj imperii oguzy rasprostranilis po vsemu Iranu no osobenno intensivno obosnovyvalis v Maloj Azii i nyneshnem Azerbajdzhane Prichiny etogo ne tolko v tom chto syuda na rubezhi musulmanskogo mira styagivalos naibolshee chislo etih novyh voinov islama Gorazdo bolshee znachenie imelo to obstoyatelstvo chto v etih oblastyah carila naibolshaya etnicheskaya pestrota i potomu tyurkizaciya nashla podhodyashuyu pochvu Process slozheniya azerbajdzhanskoj narodnosti osobenno v predelah Zakavkazya eshyo nedostatochno yasen Osnovy iranskogo yazykoznaniya drevneiranskie yazyki M Nauka 1979 49 Orijinal metn rus nachinaya s XI XIII vv s epohi seldzhukskogo i osobenno mongolskogo zavoevaniya proishodit process rasprostraneniya tyurkskih yazykov v severo zapadnyh oblastyah Iranskogo nagorya v Azerbajdzhane Iranoyazychnoe naselenie etih oblastej perehodilo postepenno na tyurkskuyu azerbajdzhanskuyu rech i lish otnositelno nebolshaya chast etogo naseleniya sohranila do nashih dnej svoi iranskie yazyki tatskij talyshskij dialekty Severo zapadnogo Irana Volkova N G 1969 Etnicheskie processy v Zakavkaze v XIX XX vv Kavkazskij etnograficheskij sbornik 4 M Izd vo AN SSSR 18 Orijinal metn rus V Vostochnom Zakavkaze k XIV v v rezultate neskolkih migracionnyh potokov tyurkoyazychnyh narodov proizoshla yazykovaya assimilyaciya korennogo naseleniya etoj territorii znachitelnaya chast kotorogo stala govorit po azerbajdzhanski XAVIER DE PLANHOL IRAN I LANDS OF IRANn Iranica Orijinal metn ing This unique aspect of Azerbaijan the only area to have been almost entirely Turkicized within Iranian territory is the result of a complex progressive cultural and historical process in which factors accumulated successively Sumer Planhol 1995 pp 510 12 The process merits deeper analysis of the extent to which it illustrates the great resilience of the land of Iran The first phase was the amassing of nomads initially at the time of the Turkish invasions following the route of penetration along the piedmont south of the Alborz facing the Byzantine borders then those of the Greek empire of Trebizond and Christian Georgia The Mongol invasion in the 13th century led to an extensive renewal of tribal stock and the Turkic groups of the region during this period had not yet become stable In the 15th century the assimilation of the indigenous Iranian population was far from being completed The decisive episode at the beginning of the 16th century was the adoption of Shiʿite Islam as the religion of the state by the Iran of the Safavids whereas the Ottoman empire remained faithful to Sunnite orthodoxy Shiʿite propaganda spread among the nomadic Turkoman tribes of Anatolia far from urban centers of orthodoxy These Shiʿite nomads returned en masse along their migratory route back to Safavid Iran This movement was to extend up to southwest Anatolia from where the Tekelu originally from the Lycian peninsula returned to Iran with 15 000 camels These nomads returning from Ottoman territory naturally settled en masse in regions near the border and it was from this period that the definitive Turkicization of Azerbaijan dates along with the establishment of the present day Azeri Persian linguistic border not far from Qazvin only some 150 kilometers from Tehran Olivier Roy 2000 The new Central Asia the creation of nations I B Tauris 6 ISBN 1860642780 9781860642784 Orijinal metn ing The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau which remained Persian and established themselves more to the west in Anatolia Here they divided into Ottomans who were Sunni and settled and Turkmens who were nomads and in part Shiite or rather Alevi The latter were to keep the name Turkmen for a long time from the 13th century onwards they Turkised the Iranian populations of Azerbaijan who spoke west Iranian languages such as Tat which is still found in residual forms thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish These are the people today known as Azeris 1 2 Volkova N G 1969 Etnicheskie processy v Zakavkaze v XIX XX vv Kavkazskij etnograficheskij sbornik 4 M Izd vo AN SSSR 4 invisible char Rossiya Naselenie Rossiya v etnograficheskom otnoshenii Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Bolshaya sovetskaya enciklopediya 1 M Sovetskaya enciklopediya 1926 660 Gadzhieva S Sh ru 1990 Dagestanskie terekemency XIX nachalo XX v Nauka 8 9 ISBN 5020167614 9785020167612 1 2 Horenli Movses Ermenistan tarixi 1 2 3 Eliyarli Suleyman 1996 Bulqarlar Baki Azerbaycan Anmi 354 Cgronographus Qasqarli Mahmud Divanu Lugat it turk Qaziliq Qoca oglu Yeyenek boyu first missing last Dastanin III boyu first missing last Mokcevay Kartlisay 1 2 Mroveli Leonti Kartlis sxovreba 1 2 Eliyarli Suleyman 1996 Bunturkler Baki Azerbaycan 1 2 3 Eliyarli Suleyman 1996 Kengerler Baki Azerbaycan Sopen Ivan 1840 Nekotorye zamechaniya na knigu Obozrenie rossijskih vladenij za Kavkazom Sankt Peterburq Baharli Mehemmedhesen 1920 Azerbaycan Cografi tebii etnoqrafik ve iqtisadi mulahizat Baki Budaqova Sahibe 1995 Naxcivan diyarinin tarixi cografiyasi Baki Elm Porfirogenet Konstantin Bizans tarixi Eliyarli Suleyman 1996 Masaha hunlari Baki Azerbaycan Perieget Dionisi Meskunlasmis torpaqlarin tesviri Kagankatli Moisey Alban tarixi Trever Kamilla 1959 Ocherki po istorii i kulture kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e Moskva 1 2 Eliyarli Suleyman 1996 Bersil Barsali Borcali Baki Azerbaycan 1 2 el Belazuri Yahya Kitab futuh el bulden 1 2 3 Eliyarli Suleyman 1996 Suvarlar Baki Azerbaycan 1 2 Kagankatli Moisey Alban tarixi XXVI fesil Baki Eliyarli Suleyman 1996 Turkustan sol sahil dovleti Baki Azerbaycan 1 2 Eliyarli Suleyman 1996 Islamin ilkin yayilma cagi Baki Azerbaycan 1 2 ibn Hisam Ebu Mehemmed Ebdul Melik Kitabul tican fi muluk himyer ibn Cerir et Teberi Ebu Cefer Mehemmed Tarikh al Rusul wa al Muluk or Tarikh al Tabari Envari Qasim Desturname Volkova N G 1969 Etnicheskie processy v Zakavkaze v XIX XX vv Kavkazskij etnograficheskij sbornik 4 M Izd vo AN SSSR 24 1 2 3 4 Azerbajdzhancy rus Bolshaya sovetskaya enciklopediya M Sovetskaya enciklopediya 1969 1978 Richard V Weekes Muslim peoples a world ethnographic survey AZERI Str 56 Rossijskij etnograficheskij muzej Afshary Rossijskij etnograficheskij muzej Glossarij Bayaty Azerbajdzhancy armyane ajsory Narody Perednej Azii M Izd vo Akademii nauk SSSR 1957 284 Istoriya Vostoka R B Rybakov Mihail Stepanovich Kapica Institut vostokovedeniya Rossijskaya akademiya nauk Azerbajdzhancy armyane ajsory Narody Perednej Azii M Izd vo Akademii nauk SSSR 1957 286 Gadzhieva S Sh ru 1990 Dagestanskie terekemency XIX nachalo XX v Nauka 3 ISBN 5020167614 9785020167612 Institut etnologii i antropologii im N N Mikluho Maklaya Kavkazskij etnograficheskij sbornik www history az 2011 08 25 tarixinde arxivlesdirilib Orijinal metn rus Kogda zhe David Stroitel v nachale XII v usilivaya voennuyu mosh Gruzii poselyaet v strane 45 tys kipchakskih semej to tem samym obrazuetsya znachitelnyj massivy tyurkoyazychnogo naseleniya Period nastupleniya persidskih shahov na Gruziyu ostavlyaet sled poseleniem v 1480 h gg azerbajdzhancev po yuzhnym rubezham strany po r Akstafe Debet i dr kazahskaya pambakskaya i shuragelskaya gruppy Savina V I 1980 Etnonimy i toponimii Irana Onomastika Vostoka M Nauka 151 1 2 Volkova N G 1996 Etnonimiya v trudah ekonomicheskogo obsledovaniya Kavkaza 1880 h godov Imya i etnos obshie voprosy onomastiki etnonimiya antroponimiya teonimiya toponimiya sbornik M In t etnologii i antropologii 24 30 ISBN 5 201 00825 9 Kosven M O ru 1961 Etnografiya i istoriya Kavkaza issledovaniya i materialy M Izd vo Vostochnoj literatury 21 Atropates Menbe Encyclopaedia Iranica M L Chaumont nesr Vsemirnaya istoriya T 3 M 1957 S 132 1 2 Azerbaycanlilar Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya gl red A M Prohorov 1969 1978 invisible char Atropateny Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 1 2 3 4 5 6 Ricard Tapper December 15 1987 en AZERBAIJAN i Geography Encyclopaedia Iranica 205 215 Jakut al Hamavi Mu dzham al Buldan Svedeniya ob Azerbajdzhane Hamdallah Kazvini Nuzhat al kulub Materialy po Azerbajdzhanu Baku Elm 1983 Gusejnov G Iz istorii obshestvennoj i filosofskoj mysli v Azerbajdzhane XIX veka B Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1949 S 107 V V Barthold An Historical Geography of Iran Princeton University Press 2014 P 227 Orijinal metn ing The Araxes river which used to have an estuary separate from that of the Kur also constituted the border between Azerbaijan and Arran ancient Albania The present day provinces of Elisavetpol and a portion of that of Baku used to be parts of Arran Arran in the narrow sense of the word was understood to include the area between the Araxes and the Kur Ricard Tapper MOḠAN Encyclopaedia Iranica ADHARBAYDJAN The Encyclopaedia of Islam Edited by C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs and G Lecomte Lejden 1986 en 191 Orijinal metn ing According to Yakut 13th century Adharbaydjan extended down to Bardha a Parthav In Nuzhat al Kulub 730 1340 89 Nakhicewan and Ordubad on the left bank of the Araxes are mentioned under Adharbaydjan 1 2 A History of Qarabagh An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi s Tarikh e Qarabagh Mazda Publishers 1994 ISBN 1 56859 011 3 p XV Orijinal metn ing Although Azerbaijan was a geographical entity in the eighteenth and nineteenth centuries the term was only used to identify the province in northwest Persia The Safavids at one time for revenue purposes included some of the lands north of the Arax river as part of the province of Azerbaijan This practice gradually fell out of use after the fall of Safavids To Mirza Jamal and Mirza Adigozal Beg as well as other eighteen century and nineteenth century authors Azerbaijan referred to the region located south of the Arax river Encyclopaedia Iranica X D Planhol Azerbaijan Geography Muriel Atkin Russia and Iran 1780 1828 2nd ed Minneapolis University of Minnesota Press 1980 ISBN 0 8166 0924 1 9780816609246 Orijinal metn ing In Safavi times Azerbaijan was applied to all the Muslim ruled khanates of the eastern Caucasus as well as to the area south of the Aras River as far as the Qezel Uzan River the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan V N Leviatov Ocherki iz istorii Azerbajdzhana v XVIII veke Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1948 S 144 Orijinal metn rus Odin iz sovremennikov Fatali hana polkovnik Burnashyov zhivshij v Tbilisi v kachestve upolnomochennogo rossijskogo pravitelstva pri care Iraklii II v 1786 g v sostavlennom im opisanii politicheskogo sostoyaniya oblastej azerbajdzhanskih pisal sleduyushee K tepereshnemu polozheniyu teh zemel kotorye pod imenem Adrebidzhani razumeyutsya nachinaya s severa prilezhit Gruziya to est carstva Kahetinskoe i Kartalinskoe ot vostoka more Kaspijskoe i provinciya Gilyan ot poludnya oblast Irak ot zapada Tureciya Azerbajdzhanskih vladelcev razdelyat dolzhno na samovlastnyh i zavisimyh a pervyh na mogushih i malomoshnyh Derbentskij ili Kuba han est iz chisla mogushih pochitayut ego dovolno bogatym sila ego sobstvennaya sostoit iz 3000 chelovek no k predpriyatiyam vazhnym protiv svoih sosedej prizyvaet on kak blizhnie Aderbidzhanskie hany kak to Nuhinskij Shirvanskij i Shushinskij vladelcev iz Dagestana i privodit brodyag lezginskih Privedyonnyj dokument vazhen ne tolko kak svidetelstvo sovremennika o vydayushejsya roli kotoruyu imel Fatali han v Azerbajdzhane vazhno zametit takzhe i to chto polkovnik Burnashyov vopreki utverzhdeniyam bolshej chasti staroj arabskoj i iranskoj geografii i istoriografii vpervye v dokumente napisannom na russkom yazyke nazyvaet Azerbajdzhanom ne tolko oblasti Maragi Tebriza Ardebilya no i zemli Sheki Gandzhi Shushi Nahichevana Shemahi Baku Obyasnenie etomu vesma prostoe Nahodyas v Tbilisi Burnashyov pri sostavlenii opisaniya polzovalsya svedeniyami kotorye on poluchal ot sovremennikov znayushih Azerbajdzhan lyudej Tekst ego opisaniya yasno pokazyvaet otsutstvie vsyakih zaimstvovanij iz arabskih ili iranskih pismennyh istochnikov v osnove ego lezhit zhivoe povestvovanie Shnirelman V A Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze Recenzent L B Alaev M Akademkniga 2003 S 33 592 s 2000 ekz ISBN 5 94628 118 6 Orijinal metn rus A severnee raspolagalis zemli Shirvana i Arrana Pri imperatore Aleksandre III poslednie byli vydeleny v Bakinskuyu i Elisavetpolskuyu gubernii i s teh por termin Azerbajdzhan stal ponemnogu ispolzovatsya dlya nih evropejskimi uchenymi i zhurnalistami V Rossii etomu primeru posledovali lish posle 1917 g v svyazi s tem chto na etih zemlyah obitali azerbajdzhanskie tyurki rodstvennye persidskim Aderbidzhan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Azerbejdzhan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 V V Bartold Sochineniya Tom 2 1 s 703 Orijinal metn rus Shirvan nikogda ne upotreblyalsya v tom smysle chtoby on ohvatyval territoriyu tepereshnej Azerbajdzhanskoj respubliki Shirvan eto nebolshaya chast s glavnym gorodom Shemahoj a takie goroda kak Gyandzha i dr nikogda v sostav Shirvana ne vhodili i esli nuzhno bylo by pridumat termin dlya vseh oblastej kotorye obedinyaet sejchas Azerbajdzhanskaya Respublika to skoree vsego mozhno bylo by prinyat nazvanie Arran no termin Azerbajdzhan izbran potomu chto kogda ustanavlivalas Azerbajdzhanskaya Respublika predpolagalos chto persidskij i etot Azerbajdzhan sostavyat odno celoe tak kak po sostavu naseleniya oni imeyut ochen bolshoe shodstvo Na etom osnovanii bylo prinyato nazvanie Azerbajdzhan no konechno teper kogda slovo Azerbajdzhan upotreblyaetsya v dvuh smyslah v kachestve persidskogo Azerbajdzhana i osoboj respubliki prihoditsya putatsya i sprashivat kakoj Azerbajdzhan imeetsya v vidu Azerbajdzhan persidskij ili etot Azerbajdzhan The Paths of History Igor M Diakonoff Contributor Geoffery Alan Hosking Published in the year 1999 Cambridge University Press pg 100 Orijinal metn ing Until the twentieth century the term Azerbaijan a late form of the term Atropatene derived from the name Atropates satrap and later king of Western Media at the end of the fourth century BC was used solely for the Turkic speaking regions of North Western Iran When in 1918 1920 the power in Eastern Transcaucasia Shirvan etc was taken over by the party of Musavatists they gave to their state the name Azerbaijan hoping to unite it with Iranian Azerbaijan or Azerbaijan in the original sense of the term that territory had much greater Turkic population the Musavatists relied on the state of complete political disintegration of Iran at that period and hoped to easily annex Iranian Azerbaijan into their state Until the twentieth century the ancestors of the present day Azerbaijanis called themselves Turki while the Russians called them Tatars not distinguishing them from the Volga Tatars The Azerbaijani language belongs to the Oghuz branch of Turkic the Volga Tatar language belongs to the Kipchak branch of Turkic Minorsky V Adharbaydjan Azarbaydjan Encyclopaedia of Islam Edited by P Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs Brill 2007 Orijinal metn ing Historically the territory of the republic corresponds to the Albania of the classical authors Strabo xi 4 Ptolemy v 11 or in Armenian Alvan k and in Arabic Arran The part of the republic lying north of the Kur Kura formed the kingdom of Sharwan later Shirwan After the collapse of the Imperial Russian army Baku was protectively occupied by the Allies General Dunsterville 17 August 14 September 1918 on behalf of Russia The Turkish troops under Nuri Pasha occupied Baku on 15 September 1918 and reorganized the former province under the name of Azarbayan as it was explained in view of the similarity of its Turkish speaking population with the Turkish speaking population of the Persian province of Adharbaydjan Orijinal metn rus Vsyo zhe vplot do nachala XX v mestnoe kochevoe naselenie nazyvalo sebya kak pravilo po plemennoj prinadlezhnosti a osedlye zhiteli po nazvaniyu mestnosti Inogda ispolzovali takie terminy kak musulmane ili tatary a v nachale XX v v modu stal vhodit politizirovannyj termin tyurki Pravda po priznaniyu M E Rasul zade nekotorye zhiteli Azerbajdzhana schitali sebya irancami buduchi nositelyami iranskoj kultury No termin azerbajdzhancy do revolyucii nikogda ne primenyalsya Rasul zade 1996 S 48 Alekperov 1960 S 73 74 V perepiske bolshevistskih liderov v 1920 g ispolzovalis terminy tatary ili bakinskie tatary Kazandzhyan 1997 S 28 29 36 37 Dazhe v nachale 1920 h gg nazvanie eshyo ne ustoyalos i v rabote odnogo i togo zhe avtora ego mozhno bylo vstretit v formah Aderbejdzhan Azerbejdzhan i Adzerbejdzhan sm napr Samojlovich 1924 Swietochowski T Russian Azerbaijan 1905 1920 Cambridge University Press 2004 S 90 ISBN 0521263107 Azerbajdzhanskaya Narodnaya Respublika Azerbajdzhan Halg Dzhumhurijjeti pervaya parlamentskaya respublika na Vostoke maj 1918 g aprel 1920 g 2011 05 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 27 Shnirelman V A Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze Recenzent L B Alaev M Akademkniga 2003 S 34 592 s 2000 ekz ISBN 5 94628 118 6 Shnirelman V A Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze Recenzent L B Alaev M Akademkniga 2003 S 34 35 592 s 2000 ekz ISBN 5 94628 118 6 Orijinal metn rus Nazvanie azerbajdzhancy vhodilo v obihod postepenno dazhe v 1920 e gody primenyalis terminy azerbajdzhanskie tyurki ili azerbajdzhanskie tatary i eto bylo oficialno zafiksirovano na Vsesoyuznom tyurkologicheskom sezde v 1926 godu Naprimer pervyj predsedatel Sovnarkoma Azerbajdzhanskoj Respubliki N Narimanov 1870 1925 do konca svoih dnej nazyval sebya tyurkom Tolko posle 1936 goda termin azerbajdzhancy polnostyu obrel pravo na sushestvovanie Mirze Elekber Sabir 2004 Hop hopname PDF Serq Qerb seh 37 PDF de Orijinal metn azerb Babam sunni nenem sie durek men Ne farsam men ne hindem men turek men Alxan BAYRAMOGLU 2008 MIRZE ELEKBER SABIR 1 AYB nin Azerbaycan jurnali Orijinal metn azerb Babam sunni nenem sie durek men Ne farsam men ne hindem men turek men Mirze Elekber Sabir Satirik parcalar parameter ignored cite web url Orijinal metn azerb Babam sunni nenem sie durek men Ne farsam men ne hindem men turkem men Alekperov A K 1960 Issledovaniya po arheologii i etnografii Azerbajdzhana Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 72 73 Gramoty i drugie istoricheskie dokumenty XVIII stoletiya otnosyashiesya k Gruzii s 1769 po 1801 god II vypusk II SPb Pod red A A Cagareli ru 1902 22 Tadeush SVENTOHOVSKIJ Russkoe pravlenie modernizatorskie elity i stanovlenie nacionalnoj identichnosti v Azerbajdzhane sakharov center ru 2012 03 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 29 Shnirelman V A ru 2003 Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze 2000 nus M Akademkniga izdatelstvo Recenzent Alaev Leonid Borisovich ISBN 5 94628 118 6 Orijinal metn rus Sam termin azerbajdzhanskie tyurki byl vpervye vveden v 1891 g liberalnoj bakinskoj gazetoj Kashkyul v borbe za novuyu identichnost kotoraya mogla by uspeshno sopernichat s prostonarodnoj musulmanskoj Swietochowski 1995 R 34 i s konca XIX v etot termin stal rasprostranyatsya v Elisavetpolskoj gubernii v kachestve samonazvaniya Swietochowski 1991 R 59 Altstadt 1992 R 78 79 Sumbatzade A S 1990 Azerbajdzhancy etnogenez i formirovanie naroda Elm 281 ISBN 5 8066 0177 3 1 2 Alekperov A K 1960 Issledovaniya po arheologii i etnografii Azerbajdzhana Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 74 75 Shnirelman V A ru 2003 Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze 2000 nus M Recenzent Alaev Leonid Borisovich ISBN 5 94628 118 6 Orijinal metn rus Vse zhe vplot do nachala XX v mestnoe kochevoe naselenie nazyvalo sebya kak pravilo po plemennoj prinadlezhnosti a osedlye zhiteli po nazvaniyu mestnosti Inogda ispolzovali takie terminy kak musulmane ili tatary a vnachale XX v v modu stal vhodit politizirovannyj termin tyurki Pravda po priznaniyu M E Rasul zade nekotorye zhiteli Azerbajdzhana schitali sebya irancami buduchi nositelyami iranskoj kultury No termin azerbajdzhancy do revolyucii nikogda ne primenyalsya Rasul zade 19906 S 48 Alekperov 1960 S 73 74 V perepiske bolshevistskih liderov v 1920 g ispolzovalis terminy tatary ili bakinskie tatary Kazandzhyan 1997 S 28 29 36 37 Dazhe v nachale 1920 h gg nazvanie eshyo ne ustoyalos i v rabote odnogo i togo zhe avtora ego mozhno bylo vstretit v formah Aderbejdzhan Azerbejdzhan i Adzerbejdzhan sm napr Samojlovich 1924 Shnirelman V A ru 2003 Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze 2000 nus M Akademkniga izdatelstvo Recenzent Alaev Leonid Borisovich ISBN 5 94628 118 6 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 goda Alekperov A K 1960 Issledovaniya po arheologii i etnografii Azerbajdzhana Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 71 Farid Alekberli Kto my ot kogo proizoshli i kuda idem Zerkalo 8 Avgust 2009 BakuOrijinal metn rus Do 1936 goda zhiteli demokraticheskoj Azerbajdzhanskoj Respubliki 1918 1920 i Azerbajdzhanskoj Sovetskoj Respubliki byli oficialno izvestny kak turki poteryav nashu nacionalnuyu samoidentifikaciyu my zastryali v debatah na temu kto my to est proishodim li my ot shumerov talyshskih plemen albancev midijcev ili kakoj libo inoj etnicheskoj gruppy I ne budet konca etim utomitelnym i glupym debatam esli my ne priznaem chto nashe istinnoe etnicheskoe proishozhdenie skryto za nevyrazitelnym terminom Azerbajdzhancy My proishodim v osnovnom ot tyurkov a takzhe kurdov tatov lezginov i t d Shnirelman V A ru 2003 Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze 2000 nus M Akademkniga izdatelstvo Recenzent Alaev Leonid Borisovich ISBN 5 94628 118 6 Orijinal metn rus Nazvanie azerbajdzhancy vhodilo v obihod postepenno dazhe v 1920 e gody primenyalis terminy azerbajdzhanskie tyurki ili azerbajdzhanskie tatary i eto bylo oficialno zafiksirovano na Vsesoyuznom tyurkologicheskom sezde v 1926 g Naprimer pervyj predsedatel Sovnarkoma Azerbajdzhanskoj Respubliki N Narimanov 1870 1925 do konca svoihdnej nazyval sebya tyurkom Tolko posle 1936 g termin azerbajdzhancy polnostyu obrel pravo na sushestvovanie Oguz irqi azerb 2017 08 31 tarixinde arxivlesdirilib Arxivlenmis suret 2017 11 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 27 Azerbaycan Turklerinin soy koku Antropoloji arasdirmalar Youtube Prototurk dilinin yarandigi ilkin Atayurd 1 1 2 Antropoloji tipler Qafqaz xalqlari 2017 09 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 27 Farslarin etnik antropologiyasi Soyumuzu qebul etmeyenlere Antropoloqdan elmi cavab olu kecid Azerbaycan turklerinin islamaqeder tarixi Antropologiya Borcali azerbaycanlilari 2017 05 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 27 1 2 Ermenilerin antropoloji xususiyyetleri Qafqazda yasayan xalqlarin antropologiyasi ve genetikas 1 2 Azerbaycan Turklerinin soy koku Antropoloji arasdirmalar esasinda II hisse Istoriya Vostoka V 6 t T 2 Vostok v srednie veka Istifade tarixi 2015 12 14 Orijinal metn rus Govorya o vozniknovenii azerbajdzhanskoj kultury imenno v XIV XV vv sleduet imet v vidu prezhde vsego literaturu i drugie chasti kultury organicheski svyazannye s yazykom Chto kasaetsya materialnoj kultury to ona ostavalas tradicionnoj i posle tyurkizacii mestnogo naseleniya Vprochem nalichie moshnogo plasta irancev prinyavshih uchastie v formirovanii azerbajdzhanskogo etnosa nalozhilo svoj otpechatok prezhde vsego na leksiku azerbajdzhanskogo yazyka v kotorom ogromnoe chislo iranskih i arabskih slov Poslednie voshli i v azerbajdzhanskij i v tureckij yazyk glavnym obrazom cherez iranskoe posredstvo Stav samostoyatelnoj azerbajdzhanskaya kultura sohranila tesnye svyazi s iranskoj i arabskoj Oni skreplyalis i obshej religiej i obshimi kulturno istoricheskimi tradiciyami Mattew O Brien Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan Routledge 2004 S 211 ISBN 0 415 30219 6 9780415302197 Orijinal metn ing But later writers have preferred to emphasise the importance of Shusha one of the leading centres of Azeri culture as providing a creative cradle for the young boy Suny Ronald 1996 Armenia Azerbaijan and Georgia DIANE Publishing p 108 ISBN 0788128132 Xarici kecidler RedakteXelili X Azerbaycan turklerinin etnogenezi ve milli inkisaf tarixi Baki MBM 2007 384 s Luxembourg Statistiques 01 06 2008 tarixinde Lyuksemburqda 13 nefer Azerbaycanli yasayir World Cultures Azerbaijanis 35 40 million worldwide The population of the Republic of Azerbaijan is approximately 7 5 million people However three times as many Azerbaijanis an estimated 20 to 25 million live to the south in Iran Turkiye Istatistik Kurumu Ulkelere Gore Yurtdisindan Gelen Goc Arxivlesdirilib 2009 11 14 at the Wayback Machine 2000 ci ilde aparilmis siyahiya almaya esasen Turkiye Cumhuriyyetinde 9 127 nefer Azerbaycan Respublikasindan buraya kocub yerlesmis 1995 2000 ci illerde insan yasayir youtube com Azerbaycanin gorkemli sexsleriHemcinin bax RedakteAzerbaycan diasporu Azerbaycanlilasma Azerbaycan tarixi Azerbaycan tarixi erazi Azerbaycan tarixi dovletlerinin siyahisi Azerbaycan hokmdarlarinin siyahisi Azerbaycan tarixinin xronologiyasi Azerbaycan Tarixi Yeddi cildde Azerbaycan Tarixi Secere cemiyyeti Vikianbarda Azerbaycanlilar ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanlilar amp oldid 6084019, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.