fbpx
Wikipedia

Türk ədəbiyyatı

Avqust 12, 2021

Türk ədəbiyyatı — Qədim dövrdən günümüzədək türk xalqının ədəbiyyatı.

Mövzuya dair məqalələrin siyahısı
Türkiyə mədəniyyəti

Türk mədəniyyəti

Tarix • Ədəbiyyat • Dillər • Təsviri incəsənət
Memarlıq • Kinematoqrafiya • Televiziya • Mətbəx • Təhsil • Din • Musiqi • Bayramlar • Elm
"Türkiyə" portalı

İslamdan əvvəlki türk ədəbiyyatı

Türklərin ana vətəni Orta Asiyadakı mədəni yaradıcılığının hamısı bu günə qədər gəlib çıxmayıb. Türk dilində ilk yazılı əsərləri 6-cı əsrdən qaldığını nəzərə alsaq bu dövrün ədəbiyyatı ilə bağlı əsas sənədlərin əldə olmadığını deyə bilərik.

Şifahi ədəbiyyat

Mahmud Kaşğari nin 11-ci əsrdə yazdığı "Divanü Lüğat-it-Türk" (Türk dilləri Sözlüyü) adlı kitabında dövrün şifahi əsərləri yazılı şəkildə özünə yer tapıb. Şifahi ədəbiyyat ənənəsində şeir ilk yerdə durur. Kam, baksı, ozan, şaman adlandırılan ilk şairlər qopuz deyilən simli bir alətin müşayiəti ilə şeirlərini səsləndirirdi. Aprınçur Tigin, Çuçu, Kül Tarkan, Çisuya Tutunq, Asıq Tutunq Sunqku Seli və Kalim Keyşi əsərlərindən nümunələr olan ilk şairlər arasındadır.

Yazılı ədəbiyyat

İlk türkcə yazılı əsərlər 6-cı əsrdən qalan Yenisey yazıları və 8-ci əsrdən qalan Orxun yazılarıdır. Xüsusi ilə Şer dilində yazılmış olan Orxun yazıları türk dünyasının ümumi yaşamı, mədəniyyət və sənət sahəsində müxtəlif istiqamətlərdən əngin bilgilərlə boldur.

İslamın təsirindən meydana gələn türk ədəbiyyatı

Qaraxanlı hökmdarı Satuk Uğra xanın 10-cu əsrdə İslam dinini qəbul etməsindən sonra türk dünyası yeni bir mədəniyyət mühitinə daxil olmağa başladı. Qərbə köç edən türk tayfaları bu mədəniyətin təsirlərini ədəbiyyat dünyasına da gətirdilər. Mahmud Qaşqarlı Divani Lüğətit Türkü ərəblərə türkcə öyrətmək məqsədi ilə hazırladı. Yusif Has Hacib İslam ölkələrini ehtiva edən bir dövlət fəlsəfəsini Kutadqu Bilik (11-ci əsr) adlı əsərində işləyib hazırladı. Əlişir Nəvai cığatayca zəngin bir mədəni və sənət dili yaratdı. Anadoluya gələn türk tayfaları burada yeni bir ədəbiyyat ənənəsinin formalaşmasında böyük rol oynadılar. Anadoluda ilk nümunələrini 13-cü əsrdən başlayaraq yarcndığı qəbul edilən bu ədəbiyyat ənənəsi iki sahədə inkişaf etmişdir:divan ədəbiyyatı və xalq ədəbiyyatı.

Divan ədəbiyyatı: Osmanlı dövründə xüsusilə mədrəsədə təhsil alanların ərəb və daha çox fars ədəbiyyatı nümunəsində inkişaf etdirdikləri ədəbiyyat ənənəsi ümumi olaraq "Divan ədəbiyyatı" adı ilə öyrənilir. Buna "zümrə ədəbiyyatı", "ümməti çağı türk ədəbiyyatı" adını verənlər də var. Divan ədəbiyyatının yarandığı dövrdə (13-15-ci əsrlər) fars təsirləri üstünlük təşkil edirdi. İlk şairlər (Əhmədi Dai, Kadi Bürhanəddin, Şeyxi) əsasən dini şeirlər yazırdı. Keçid dövründə (15-16-cı əsrlər) saray və onun ətrafında olanlar bu növ ədəbiyyatı xüsusi ilə dəstəkləmirdi. Divan ədəbiyyatının inkişaf dövründə (16-18-ci əsrlər) təsir dövründən müstəqil yaradıcılıq dövrünə qədəm qoyulduğu müşahidə olunur. Klassik formalara yerli əsasların uyğunlaşdırılmasına cəhd göstərilir,yeni tərzlər, xüsusilə də "Şebki Hindi" adlanan bir şeir tərzi yaradılmışdı (Məhəmməd Füzuli, Baqqi, Bağdadlı Ruhi, Yusif Nabi, Nəfi,Nədim, Şeyx Qalib, Övliya Çələbi, Naima, Veysi, Nərgisi)

Xalq ədəbiyyatı: Müəllifləri məlum olmayan və ya bilinməyən xalq hekayələri, nəğmələri, maniləri, atalar sözləri, tapmacalar, oyunlərı xalq ədəbiyyatının bir hissəsini yaradır. Təkkə ədəbiyyatı xalq ədəbiyyatının dini formalı növüdür. Təkkə şeirləri ilahi, nəfəskim xüsusi bəstələrlə oxunurdu. Bu ədəbiyyatın dili ərəb və farsca olsa da asan başa düşülürdü. Dördlük nəzm forması və heca ölçüsü sonuna qədər istifadə olunmuşdur. Bu ədəbiyyatın ən önəmli nümayəndələri Yunus Əmrə, İmadəddin Nəsimi, Qayğusuz Abdal, Hacı Bayram Vəli, Şah İsmayıl Xətai, Pir Sultan Abdal dır.

Xalq ədəbiyyatının bir başqa sahəsi olan aşıq ədəbiyyatı 16-cı əsrdən günümüzə qədər olan bir dövrü əhatə edir. Aşıq deyilən xalq ozanları adətən sazları ilə Anadolunu gəzərək həm bir ənənə yaratmış, həm də var olmağa çalışmışdılar. Qaracaoğlan, Aşıq Ömər, Gövhəri, Dərdli, Ərzurumlu Əmrah, Bayburdlu Zehni, Rühsəti, Sümmani, Aşıq Veysəl, Əli İzzət Ozkan ı onlara nümunə göstərmək olar.

Qərb təsiri nəticəsində formalaşan türk ədəbiyyatı

Türk (Osmanlı) toplumunda 18-ci əsrdən sonra qərb mədəniyyətini mənimsəmək istiqamətində bir sıra işlər görülmüşdür. Hərbi və siyasi sahədəki inkişaf bir müddət sonra ədəbiyyata də təsir göstərməyə başladı. Xüsusən də qərbi görən və bura ilə yaxından tanış olan ədəbiyyatçılar yeni bir ədəbiyyatın ilk müjdəçiləri oldular. Qərb təsiri nəticəsində formalaşan türk ədəbiyyatının başlanğıcı kimi Tərcümani Əhval (1860) qəzetinin nəşri qəbul edilməkdəir. Çünki bu qəzet rəsmi, ya da yarı rəsmi bir orqan deyil, özəl şəkildə dərc edilən ilk türk qəzeti idi. Belə bir şəkildə başladığı qəbul edilən yeni dövr ədəbiyyatı aşağıdakı dövrlər üzrə öyrənilir: Tanzimat dövrü, Sərvət-i Fünun dövrü, Fecr-i Ati dövrü, Milli ədəbiyyat dövrü, Cümhuriyyət dövrü və sonrakı dövr.

  • 1. Tanzimat ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri

Namiq Kamal, Şinasi, Əhməd Midhad, Ziya Paşa, Mahmud Əkrəm, Əbdülhalq Həid Sami Paşazadə Sezai və başqaları

  • 2. Sərvət-i Fünun ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri

Recaizade Mahmud Ekrəm, Tofiq Fikrət, Cənab Şəhabəddin, Xalid Ziya Uşaqlıgil, Mehmet Rauf və başqaları

  • 3. Fecr-i Ati ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri

Əhməd Həşim, Emin Bülend Serdaroğlu, Hamdullah Sübhi Tanrıöyər, Fuad Köprülü, Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu və başqaları

  • 4. Milli ədəbiyyatın aparıcı nümayəndələri

Ömər Seyfədin, Mehmed Akif Ersoy, Xalide Edip Adıvar, Rəşad Nuri Güntəkin və başqaları

  • 5. Cümhuriyyət və sonrakı dövr ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri

Ziya Osman Səba, Yaşar Nəbi Nayir, Nazim Hikmət, Orxan Vəli Kanık, Oktay Rifat, Cahid Qüləbi, Hüseyn Rəhmi Günpinar, Peyamr Safa, Kamal Tahir, Əziz Nesin, Necati Cümali, Selim İleri, Fakir Baykurt və başqaları.

İstinadlar

  1. Vəli Osmanlı. "Qədim türk ədəbiyyatı" (VI-X əsrlər). Bakı, "Sabah", 2008.[ölü keçid]

Xarici keçidlər

  • Ramil Əliyev (23 noyabr 2013). "Türkiyə ədəbiyyatı". Azərbaycan Milli Kitabxanası (azərb.). anl.az. İstifadə tarixi: 2014-11-15.

Avqust 12, 2021
türk, ədəbiyyatı, qədim, dövrdən, günümüzədək, türk, xalqının, ədəbiyyatı, mövzuya, dair, məqalələrin, siyahısıtürkiyə, mədəniyyətitürk, mədəniyyəti, tarix, ədəbiyyat, dillər, təsviri, incəsənət, memarlıq, kinematoqrafiya, televiziya, mətbəx, təhsil, musiqi, b. Turk edebiyyati Qedim dovrden gunumuzedek turk xalqinin edebiyyati 1 Movzuya dair meqalelerin siyahisiTurkiye medeniyyetiTurk medeniyyeti Tarix Edebiyyat Diller Tesviri incesenet Memarliq Kinematoqrafiya Televiziya Metbex Tehsil Din Musiqi Bayramlar Elm Turkiye portalibmr Mundericat 1 Islamdan evvelki turk edebiyyati 1 1 Sifahi edebiyyat 1 2 Yazili edebiyyat 2 Islamin tesirinden meydana gelen turk edebiyyati 3 Qerb tesiri neticesinde formalasan turk edebiyyati 4 Istinadlar 5 Xarici kecidlerIslamdan evvelki turk edebiyyati RedakteTurklerin ana veteni Orta Asiyadaki medeni yaradiciliginin hamisi bu gune qeder gelib cixmayib Turk dilinde ilk yazili eserleri 6 ci esrden qaldigini nezere alsaq bu dovrun edebiyyati ile bagli esas senedlerin elde olmadigini deye bilerik Sifahi edebiyyat Redakte Mahmud Kasgari nin 11 ci esrde yazdigi Divanu Lugat it Turk Turk dilleri Sozluyu adli kitabinda dovrun sifahi eserleri yazili sekilde ozune yer tapib Sifahi edebiyyat enenesinde seir ilk yerde durur Kam baksi ozan saman adlandirilan ilk sairler qopuz deyilen simli bir aletin musayieti ile seirlerini seslendirirdi Aprincur Tigin Cucu Kul Tarkan Cisuya Tutunq Asiq Tutunq Sunqku Seli ve Kalim Keysi eserlerinden numuneler olan ilk sairler arasindadir Yazili edebiyyat Redakte Ilk turkce yazili eserler 6 ci esrden qalan Yenisey yazilari ve 8 ci esrden qalan Orxun yazilaridir Xususi ile Ser dilinde yazilmis olan Orxun yazilari turk dunyasinin umumi yasami medeniyyet ve senet sahesinde muxtelif istiqametlerden engin bilgilerle boldur Islamin tesirinden meydana gelen turk edebiyyati RedakteQaraxanli hokmdari Satuk Ugra xanin 10 cu esrde Islam dinini qebul etmesinden sonra turk dunyasi yeni bir medeniyyet muhitine daxil olmaga basladi Qerbe koc eden turk tayfalari bu medeniyetin tesirlerini edebiyyat dunyasina da getirdiler Mahmud Qasqarli Divani Lugetit Turku ereblere turkce oyretmek meqsedi ile hazirladi Yusif Has Hacib Islam olkelerini ehtiva eden bir dovlet felsefesini Kutadqu Bilik 11 ci esr adli eserinde isleyib hazirladi Elisir Nevai cigatayca zengin bir medeni ve senet dili yaratdi Anadoluya gelen turk tayfalari burada yeni bir edebiyyat enenesinin formalasmasinda boyuk rol oynadilar Anadoluda ilk numunelerini 13 cu esrden baslayaraq yarcndigi qebul edilen bu edebiyyat enenesi iki sahede inkisaf etmisdir divan edebiyyati ve xalq edebiyyati Divan edebiyyati Osmanli dovrunde xususile medresede tehsil alanlarin ereb ve daha cox fars edebiyyati numunesinde inkisaf etdirdikleri edebiyyat enenesi umumi olaraq Divan edebiyyati adi ile oyrenilir Buna zumre edebiyyati ummeti cagi turk edebiyyati adini verenler de var Divan edebiyyatinin yarandigi dovrde 13 15 ci esrler fars tesirleri ustunluk teskil edirdi Ilk sairler Ehmedi Dai Kadi Burhaneddin Seyxi esasen dini seirler yazirdi Kecid dovrunde 15 16 ci esrler saray ve onun etrafinda olanlar bu nov edebiyyati xususi ile desteklemirdi Divan edebiyyatinin inkisaf dovrunde 16 18 ci esrler tesir dovrunden musteqil yaradiciliq dovrune qedem qoyuldugu musahide olunur Klassik formalara yerli esaslarin uygunlasdirilmasina cehd gosterilir yeni terzler xususile de Sebki Hindi adlanan bir seir terzi yaradilmisdi Mehemmed Fuzuli Baqqi Bagdadli Ruhi Yusif Nabi Nefi Nedim Seyx Qalib Ovliya Celebi Naima Veysi Nergisi Xalq edebiyyati Muellifleri melum olmayan ve ya bilinmeyen xalq hekayeleri negmeleri manileri atalar sozleri tapmacalar oyunleri xalq edebiyyatinin bir hissesini yaradir Tekke edebiyyati xalq edebiyyatinin dini formali novudur Tekke seirleri ilahi nefeskim xususi bestelerle oxunurdu Bu edebiyyatin dili ereb ve farsca olsa da asan basa dusulurdu Dordluk nezm formasi ve heca olcusu sonuna qeder istifade olunmusdur Bu edebiyyatin en onemli numayendeleri Yunus Emre Imadeddin Nesimi Qaygusuz Abdal Haci Bayram Veli Sah Ismayil Xetai Pir Sultan Abdal dir Xalq edebiyyatinin bir basqa sahesi olan asiq edebiyyati 16 ci esrden gunumuze qeder olan bir dovru ehate edir Asiq deyilen xalq ozanlari adeten sazlari ile Anadolunu gezerek hem bir enene yaratmis hem de var olmaga calismisdilar Qaracaoglan Asiq Omer Govheri Derdli Erzurumlu Emrah Bayburdlu Zehni Ruhseti Summani Asiq Veysel Eli Izzet Ozkan i onlara numune gostermek olar Qerb tesiri neticesinde formalasan turk edebiyyati RedakteTurk Osmanli toplumunda 18 ci esrden sonra qerb medeniyyetini menimsemek istiqametinde bir sira isler gorulmusdur Herbi ve siyasi sahedeki inkisaf bir muddet sonra edebiyyata de tesir gostermeye basladi Xususen de qerbi goren ve bura ile yaxindan tanis olan edebiyyatcilar yeni bir edebiyyatin ilk mujdecileri oldular Qerb tesiri neticesinde formalasan turk edebiyyatinin baslangici kimi Tercumani Ehval 1860 qezetinin nesri qebul edilmekdeir Cunki bu qezet resmi ya da yari resmi bir orqan deyil ozel sekilde derc edilen ilk turk qezeti idi Bele bir sekilde basladigi qebul edilen yeni dovr edebiyyati asagidaki dovrler uzre oyrenilir Tanzimat dovru Servet i Funun dovru Fecr i Ati dovru Milli edebiyyat dovru Cumhuriyyet dovru ve sonraki dovr 1 Tanzimat edebiyyatinin aparici numayendeleriNamiq Kamal Sinasi Ehmed Midhad Ziya Pasa Mahmud Ekrem Ebdulhalq Heid Sami Pasazade Sezai ve basqalari 2 Servet i Funun edebiyyatinin aparici numayendeleriRecaizade Mahmud Ekrem Tofiq Fikret Cenab Sehabeddin Xalid Ziya Usaqligil Mehmet Rauf ve basqalari 3 Fecr i Ati edebiyyatinin aparici numayendeleriEhmed Hesim Emin Bulend Serdaroglu Hamdullah Subhi Tanrioyer Fuad Koprulu Yaqub Qedri Qaraosmanoglu ve basqalari 4 Milli edebiyyatin aparici numayendeleriOmer Seyfedin Mehmed Akif Ersoy Xalide Edip Adivar Resad Nuri Guntekin ve basqalari 5 Cumhuriyyet ve sonraki dovr edebiyyatinin aparici numayendeleriZiya Osman Seba Yasar Nebi Nayir Nazim Hikmet Orxan Veli Kanik Oktay Rifat Cahid Qulebi Huseyn Rehmi Gunpinar Peyamr Safa Kamal Tahir Eziz Nesin Necati Cumali Selim Ileri Fakir Baykurt ve basqalari Istinadlar Redakte Veli Osmanli Qedim turk edebiyyati VI X esrler Baki Sabah 2008 olu kecid Xarici kecidler RedakteRamil Eliyev 23 noyabr 2013 Turkiye edebiyyati Azerbaycan Milli Kitabxanasi azerb anl az Istifade tarixi 2014 11 15 Menbe https az wikipedia org w index php title Turk edebiyyati amp oldid 5828739, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.