fbpx
Wikipedia

Yer

YerGünəşə yaxınlığına görə Günəş sistemindəki üçüncü planethəyat aşkar olunan yeganə göy cismi. Radiometrik tanışlıq və digər dəlillərə görə Yer 4,5 milyard il əvvəl yaranmışdır. Yerin cazibə qüvvəsi kainatdakı digər cisimlərə, xüsusən də Yerin yeganə təbii peyki olan AyaGünəşə qarşılıqlı təsir göstərir. Yer 365 256 gün ərzində Günəş ətrafında öz orbiti boyu hərəkət edir. Bu müddət ərzində Yer öz oxu ətrafında 365 256 dəfə fırlanır.

Yer
The Blue Marble, 1972-ci ildə aya gedən Apollo 17 kosmonavtları tərəfindən çəkilmiş yerin ilk tamgörünüşlü fotoşəkli
Şərəfinə adlandırılıb
Torpaq
Orbital xarakteristikası
Dövr J2000
Afelisi152 098.232 km
1,01671388 AV
Perigelisi147 098 290
0,98329134 AV
Periapsidi147.095.000 ± 1.000 km
Apoapsidi151.930.000 ± 10.000 km, 1,00000261 ± 0 astronomik vahid
Böyük yarımoxu
149 598 261
1,00000261 AV
Orbitinin ekssentrisiteti0,016 7086
Siderik fırlanma dövrü
365,256 363 004 gün
(1,00 001 742 096 il)
Orbital sürəti
107 200 km/saat
Orta anomaliyası358,617°
ƏyilməsiGünəş ekvatoruna 7,155 , sabit müstəviyə 1.57869°, J2000 ekliptikasına 0.00005°
Qalxan milinin uzunluğu
J2000 ekliptikasına −11,26064°
Perisentr arqumenti
114,20783°
Nəyin peykidirGünəş
Kəşf edilmiş peykləri1 təbii peyk- Ay
>2.218 süni peyk
Özünə xas ekssentrisitet
0,016710219 ± 0
Fiziki xarakteristikaları
Orta radiusu
6 371 km (3 959 mi)
Ekvator radiusu
6 378,1 km (3963,2 mi)
Qütb radiusu
6 356,8 km (3 949,9 mi)
Qütb sıxılması0,0 033 528
Böyük dairəsinin çevrəsi40,075,017 kilometr (24,901,461 mil) (ekvatorial)
4,000,786 kilometr (2,485,973 mil) (meridional)
Səthinin sahəsi
510 072 000 km2(196 940 000 mi2 )
148 940 000 km2 quru (57 510 000 mi2 ; 29.2%)
361 132 000 km2 su (139.434.000 mi2 ; 70.8%)
Həcmi1,08 321×1,012 km3 (2,59 876×1 011 mi3 )
Kütləsi5,97 237×1024 kg
Orta sıxlığı
5,514 q/sm3
9,80 665 m/s2
İkinci kosmik sürəti
11,186 km/san (40,270,000 km/saat)
0,997 269 68 gün
(23sa. 56 dəq. 4.100 s.)
Ekvatorial fırlanma sürəti
1674,4 km/saat
Oxunun maililiyi
23,4392811°
Albedo0,367 həndəsi,
0,306 Bond albedosu
Temperatur15 °C
Səth temp. min orta maks
Kelvin 184 K 287,16 K (1961-1990 illər) 330 K
Selsi −89,2 °C 14,0 °C (1961-1990 illər) 56,9 °C
Faranheyt −128,5 °F 57,2 °F (1961-1990 illər) 134,3 °F
Atmosfer
101,325 kPa
Atmosfer tərkibi78,08 % azot (N2)
20,95 % oksigen(O2)
~ 1 % su buxarı
0,9340 % arqon

0,0408 % karbon qazı
0,00182 % neon
0,00052 % helium
0,00017 % metan

0,00011 % kripton
0,00006 % hidrogen

Yerin fırlanma oxunun sabit müstəviyə əyilməsinə görə Yerdə fəsillər yaranır. Yer ilə Ay arasındakı qravitasiya qarşılıqlı əlaqəsi qabarma və çəkilmələrə səbəb olur. Yer Günəş sistemindəki ən sıx planetdir və dörd daxili planetin (Günəşdən olan uzaqlığa görə daxili planetlər — Merkuri, Venera, Yer, Mars) ən böyüyü və ən ağırıdır.

Yerin xarici təbəqəsi (litosfer) milyonlarla ildir ki, səth boyunca hərəkət edən bir neçə sərt tektonik plitələyə bölünmüşdür. Yer səthinin təxminən 29 %-i qitələradalardan ibarət qurudur. Qalan 71 %-i isə su ilə, əsasən dünya okeanı və eyni zamanda hamısı birlikdə hidrosferi təşkil edən göllər, çaylar və digər təmiz su mənbələri ilə örtülüdür. Yer kürəsinin qütb bölgələrinin əksəriyyəti Antarktida buz təbəqəsi və Arktikanın dəniz buzları da daxil olmaqla buzla örtülmüşdür. Yerin daxili, bərk, metal nüvə və yerin maqnit sahəsini yaradan xarici maye nüvə, həmçinin tektonik plitələri hərəkət etdirən mantiya qatı ilə daim aktivdir.

Yer tarixinin birinci milyard ilində həyat okeanlarda meydana gəldi və Yer atmosferinə və səthinə təsir göstərməyə başladı. Bu proses anaerob və daha sonra aerob orqanizmlərin çoxalmasına səbəb oldu. Bəzi geoloji dəlillər həyatın 4,1 milyard il əvvəl yaranmış ola biləcəyini göstərir. O vaxtdan bəri Yerin Günəşdən uzaqlığı, fiziki xüsusiyyətləri və geoloji tarixi həyatın təkamülünə və inkişafına təkan verdi. Yer üzərindəki həyat tarixində bioloji müxtəliflik uzun müddət təkamül dövrü keçirdi, bəzənsə kütləvi qırğınlarla fasilə verdi. Yer üzündə yaşayan bütün növlərin 99%-dən çoxunun nəsli kəsilmişdir. Bu gün Yerdəki növlərin sayı haqqında fikirlər dəyişkəndir: əksər növlər hələ də təsvir edilməmişdir. Yer kürəsində 7,7 milyarddan çox insan yaşayır və yaşamaq üçün onun biosferindəntəbii qaynaqlarından asılıdır. Siyasi baxımdan dünyada 200-ə yaxın suveren dövlət mövcuddur.

Tarixi

  Əsas məqalə: Yerin tarixi

Formalaşma

 
Yeni yaranan planetar sistemin təsviri.

Günəş sistemində aşkar olunmuş ən qədim material 4,5672± 0,0006 milyard il əvvələ aiddir. 4,54± 0,04 milyard il əvvəl isə ilkin Yer kürəsi əmələ gəlmişdir. Günəş sistemindəki cisimlər Günəşlə birlikdə meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Nəzəriyyəyə görə, günəş nebulası (dumanlığı) molekulyar bir buluddan ayrılaraq dairəvi disk şəklində bükülməyə başlamış və sonra planetlər Günəşlə birlikdə bu diskdən böyümüşdür. Nebula tərkibində qaz, buz dənələri və toz (ibtidai nuklidlər də daxil olmaqla) saxlayırdı. Nebular nəzəriyyəyə görə, ilkin planetlər Yerin 10–20 milyon il ərzində meydana gəlməsindən yaranan nebular sürətlənmə yoluyla əmələ gəlmişdir.

Bu nəzəriyyədə mübahisəli mövzu tarixi 4,53 milyard il əvvələ dayanan Ayın meydana gəlməsidir. Bir fərziyyə görə Ay Mars ölçülü, Teya adlı bir cismin Yerlə toqquşmasından sonra Yerdən ayrılan materialın toplanması nəticəsində meydana gəlmişdir. Bu baxımdan Teyanın kütləsi Yer kürəsinin təxminən 10 faizini təşkil etməli idi; planet nəzərə çarpan zərbə ilə Yerlə toqquşmuş və kütləsinin bir hissəsi Yer ilə birləşmişdi. Təxminən 4,1–3,8 milyard il əvvəl Gecikən Ağır Bombardman hadisəsi zamanı çoxsaylı asteroid zərbələri Ayın səth mühitində və nəticədə Yerdə əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.

Geoloji tarixi

 
Katarxey dövründə Yerin təsviri. Bu dövrdə Yerdə vulkanik fəaliyyətlər olduqca aktiv idi və bərk bir qabığa sahib deyildi. Yerin qabığı Arxey eonunda, səthdəki mantiya materialının soyuması nəticəsində yaranmışdır.

Yer atmosferi və okeanlar vulkanik fəaliyyət və kosmik təsirlərlə yaranmışdır. Vulkanik fəaliyyətlər zamanı yaranmış su buxarı kometlərdə gələn su və buz ilə genişlənmiş okeanlarda konsdensasiya olunurdu. Bu modelə görə, yeni yaranan Günəş cari işıqlılığının yalnız 70 %-inə sahib olsa da, atmosferdəki "istixana qazları" okeanları donmadan qorumuşdur. 3,5 milyard il əvvəl Yerin maqnit sahəsi formalaşdı ki, bu da atmosferin günəş küləyi tərəfindən parçalanmasına mane oldu.

Yerin əridilmiş xarici təbəqəsi soyuyub bərk forma meydana gətirərək yer qabığını yaratdı. Torpaq kütləsini izah edən iki model günümüzdəki formalaşmalarda sabit bir böyümə və ya çox güman ki, Yer kürəsi tarixinin əvvəlində mövcud olan sabit bir kontinental bölgənin sürətlə uzunmüddətli böyüməsi fikrini də irəli sürür. Materiklər tektonik plitələrdən Yer kürəsinin davamlı istilik itkisi ilə nəticələnən bir proseslə yarandı. Yüz milyonlarla il ərzində superqitələr bir yerə yığılmış və parçalanmışdır. Təxminən 750 milyon il əvvəl ən qədim və ən məşhur superqitələrdən biri olan Rodiniya parçalanmağa başladı. Materiklər daha sonra 600–540 milyon il əvvəl Pannotiyanı və nəhayət 180 milyon il əvvəl parçalanan Pangeyanı meydana gətirmək üçün yenidən birləşdi.

İndiki buz dövrü modeli təxminən 40 milyon il əvvəl başlamış və Pleystosen dövründə, təxminən 3 milyon il əvvəl intensivləşmişdir. Yüksək enliklər təxminən 40.000–100.000 ildə bir dəfə təkrarlanan buzlanma və ərimə dövrlərini yaşamışdır. Sonuncu kontinental buzlaşma 10.000 il əvvəl başa çatmışdır.

Həyatın xronologiyası
-4500 —
-4000 —
-3500 —
-3000 —
-2500 —
-2000 —
-1500 —
-1000 —
-500 —
0 —
Suyun mənşəyi
Erkən həyat
Erkən oksigen
Atmosferik oksigen
Erkən bitkilər
Erkən heyvanlar
(Milyon il əvvəl)

Həyatın və təkamülün mənşəyi

Kimyəvi reaksiyalar təxminən dörd milyard il əvvəl ilk özünü çoxaldan molekulları meydana gətirdi. Yarım milyard il sonra bütün mövcud həyatın son ortaq əcdadı ortaya çıxdı. Fotosintezin təkamülü Günəş enerjisinin birbaşa canlı formalarla toplanmasına imkan verdi. Nəticədə, meydana gələn oksigen qazı (O2) atmosferdə yığıldı və günəşin ultrabənövşəyi şüaları ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində yuxarı təbəqədə qoruyucu ozon qatını meydana gətirdi. Kiçik hüceyrələrin daha böyük hücrələrlə birləşməsi eukariot adlanan mürəkkəb hüceyrəlilərin inkişafı ilə nəticələndi. Koloniyalı hüceyrələr kimi meydana gələn həqiqi çoxhüceyrəli orqanizmlər getdikcə mürəkkəbləşməyə başladı. Zərərli ultrabənövşəyi radiasiyanın ozon təbəqəsi tərəfindən udulması Yer səthində həyatın inkişafına töhfə verdi. Həyat üçün ən erkən fosil dəlilləri arasında Qərbi Avstraliyada 3,48 milyard illik qum daşında tapılmış mikrob örtüklü qalıqlar, Qərbi Qrenlandiyada 3,7 milyard illik metamorfik süxurlarda tapılan biogenik qrafitQərbi Avstraliyada 4,1 milyard illik süxurlar üzərində tapılmış bioloji materialın qalıqları var. Yerdəki həyatın ən erkən birbaşa sübutu mikroorqanizmlərin fosillərini göstərən 3,45 milyard illik Avstraliya süxurlarında mövcuddur.

750 milyon il əvvəldən 580 milyon il əvvələ qədər, Neoproterozoy dövründə Yerin çox hissəsi buzla örtülmüş ola bilər. Bu fərziyyə "Qartopu Dünya" (ing. Snowball Earth) adlandırılır və bunun çoxhüceyrəli həyat formalarının mürəkkəbliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artdığı Kembri partlayışından əvvəl baş verməsi xüsusi maraq doğurur. 535 milyon il əvvəl Kembri partlayışından sonra beş kütləvi qırğın olmuşdur. Ən son belə hadisə 66 milyard il əvvəl, bir asteroidin təsiri ilə baş vermiş, qeyri-avianoz dinozavrların və digər böyük sürünənlərin məhv olmasına səbəb olsa da, o dövrdə yereşənlərə bənzəyən kiçik məməlilərə toxunmamışdır. Məməlilər son 66 milyon ildə çoxaldı və bir neçə milyon il əvvəl Orrorin tugenensis cinsli Afrika meymununa bənzər bir heyvan dik durmaq qabiliyyətinə yiyələndi. Bu, alətlərin istifadəsini asanlaşdırdı və insanların daha da inkişafına səbəb olan daha böyük bir beyin üçün lazımlı qidalanmanı təmin edən ünsiyyəti təşviq etdi. Əkinçiliyin və daha sonra sivilizasiyanın inkişafı insanların Yerə və bu günə qədər davam edən digər canlı formalarının təbiəti və miqdarına təsir göstərməsinə səbəb oldu.

Gələcək

Yer kürəsinin gözlənilən uzunmüddətli gələcəyi Günəşin gələcəyi ilə əlaqələndirilir. Günəşin parlaqlığı sonrakı 1,1 milyard il 10 %, sonrakı 3,5 milyard il isə 40 % artacaq. Yerin artan səth istiliyi təxminən 100–900 milyon il ərzində qeyri-üzvi karbon dövranını sürətləndirərək CO2 nisbətini bitkilər üçün ölümcül dərəcədə aşağı səviyyəyə gətirəcəkdir. Bitki örtüyünün olmaması atmosferdə oksigen itkisi ilə nəticələnəcək, heyvanlar üçün həyat qeyri-mümkün olacaqdır. Təxminən bir milyard il sonra bütün səth suları yoxa çıxacaqdır və orta qlobal temperatur 70 °C (158 °F)-ə çatacaqdır. Yerdə fotosintezin sonuna qədər təxminən 500 milyon il daha yaşana biləcəyi gözlənilir. Lakin atmosferdən azot çıxarılarsa, bu gündən 2,3 milyard il sonra nəzarətdən kənar istixana effekti yaranana qədər həyat davam edə bilər. Antropogen emissiyalar cari günəş işığında nəzarətsiz istixana effektinə səbəb olmaq üçün ehtimal ki, kifayət deyil. Günəş əbədi və sabit olsa belə müasir okeanlarda suyun 27%-i orta okean silsilələrindən atmosferə buxar axınının azalması səbəbindən bir milyard ildə mantiyaya enəcəkdir.

Günəş təxminən 5 milyard ildə qırmızı nəhəngə çevriləcək. Modellər Günəşin indiki radiusunun təxminən 250 qatı, 1 astronomik vahid (150×10^6 km; 93×10^6 mil) qədər genişlənəcəyini proqnozlaşdırır. Yerin taleyi daha az aydındır. Qırmızı bir nəhəng olaraq Günəş kütləsinin təxminən 30%-ni itirəcək, beləliklə ulduz maksimum radiusuna çatdıqda Yer indiki orbitindən dalğa təsiri olmadan 1.7 astronomik vahid (250×10^6 km; 160×10^6 mil) orbitə keçəcəkdir. Hamısı olmasa da, qalan həyatın çox hissəsi Günəşin artan parlaqlığı (indiki səviyyəsindən təxminən 5000 dəfə çox) ilə məhv ediləcəkdir. 2008-ci ildə edilən bir simulyasiya Yer orbitinin dalğa təsirləri və sürüklənmələr səbəbiylə çürüyəcəyini, Günəşin atmosferinə girib buxarlanacağını göstərir.

Bu vaxta qədər Yerin səthi əriyəcək, çünki temperatur 1370 °C-ə çatacaqdır. Həmçinin Yer atmosferinin qırmızı nəhəngin yaydığı güclü günəş küləyi tərəfindən qoparılacağı düşünülür. Günəş Yer səthindən bucaq ölçüsü təxminən 160° olan nəhəng qırmızı bir dairə kimi görünəcək və bununla da səmanın çox hissəsini tutacaqdır. Nəhənglərin asimptotik qoluna çatan Günəşin diametri müasir ölçülərə nisbətən 213 dəfə artacaq. Təxminən 75.000 il (digər mənbələrə görə 400.000) sonra Günəşin qabığı parçalanacaq və nəticədə qırmızı nəhəngin yalnız kiçik mərkəzi nüvəsi — kiçik, isti, lakin çox sıx bir cisim olan ağ cırtdan qalacaqdır. Əgər Yer Günəşin qırmızı nəhəng fazasında ikən təsirindən qoruna bilərsə, onda Kainat mövcud olduğu müddətcə daha milyardlarla (və hətta trilyonlarla) il mövcud olacaq, ancaq Yer üzündə həyatın yenidən yaranması şərtləri bir daha olmayacaqdır.

"Genişləyən dünya" fərziyyəsi

"Genişləyən dünya" fərziyyəsi 20-ci əsrdə qitələrin hərəkətini açıqlamaq üçün irəli sürülmüş görüşdür. Bu nəzəriyyəni, yəni Yerin böyüməsi fikrini ilk dəfə Çarlz Darvin irəli sürmüşdür. O, yer qabığının daim genişləndiyini və bununla da yeni formlaşmaların yarandığını bildirmişdir. Lakin bir müddətdən sonra o, bu fikrindən daşınıb və bunu dağların böyüməsi ilə izah edib.

 
"Genişlənən dünya" teoremini izah edən animasiya

1889 və 1909-cu illərdə Roberto Mantovani Yerin genişlənməsi və kontinental hərəkət haqqında hipotezini nəşr etdi. O, qapalı və böyük bir qitənin daha kiçik olan Yerin bütün səthini örtdüyü fikrini irəli sürdü. Onun fərziyəsinə görə, Yer qabığı daim "yenilənirdi". Alfred Vegener daha sonra bu fərziyə ilə özünün kontinental hərəkət fərziyyəsi arasında bəzi oxşarlıqları görsə də, Mantovaninin hipotezindəki hərəkətin səbəbi kimi Yerin genişlənməsini qeyd etməmişdir.

Avstraliya geoloqu Samual Varren 1956-cı ildən başlayaraq planetlərdə bir növ kütləvi artımı təklif etmiş və problemin son həllinin yalnız kosmoloji baxımdan kainatın genişlənməsi ilə əlaqədar mümkün olduğunu söyləmişdi.

1938-ci ildə Pol Dirak ümumdünya cazibə qüvvəsinin, mövcudluğundan bu yana milyardlarla il ərzində azaldığı görüşünü təklif etdi. Bu, alman fizik Paskal Cordanın ümumi nisbilik fikrini dəyişməsinə və 1964-cü ildə bütün planetlərin yavaş-yavaş genişlənməsi fikrinə gətirib çıxardı. Digər izahların əksəriyyətinin əksinə olaraq bu görüş heç olmasa həqiqətə uyğun hipotez hesab edilən fizika qanunları çərçivəsində idi.

Bu görüş tarixən təklif olunsa da, 1970-ci illərdə tektonik plitələrin öyrənilməsindən bəri elmi konsensus Yerin ölçüsünün hər hansı bir dəyişimi fikrini inkar edir.

Bilinən bir həqiqət budur ki, sistemimizdəki bütün digər planetar cisimlər kimi Yer də süxurların və tozun toplanması yolu ilə daim kütlə qazanır. NASA-nın məlumatına görə, "hər gün təxminən 100 ton meteoroid — toz və çınqıl parçaları və bəzən daha böyük süxurlar Yer atmosferinə daxil olur." Bu hissəciklərin əksəriyyəti atmosferdə yanır və Yer səthinə toz halında çatır. Bu situasiya genişlənən Yer fərziyyəsinin irəli sürdüyü kütlə artımının yalnız bir bənzərliyidir.

Fiziki xüsusiyyətləri

 
Basıq sferoid. Yer kürəsi kürə kimi təsəvvür edilsə də, qütblərdəki az bir fərqlə(1%) basıqlıq onu qütblərdən basıq bir sferoid edir.

Forması

Yerin forması təxminən sferikdir. Qütblərdə bir qədər yastılıq və Yer fırlandığına görə ekvatorun ətrafında qabarıqlıq var. Bir sözlə Yer ekvatorial diametri bir qütbdən digər qütbə qədər olan diametrindən 43 kilometr (27 mil) böyük olan, qütbləri basıq bir sferadır. Lakin bu dəyişkənlik Yerin orta radiusunun 1%-dən azdır.

Yerin kütlə mərkəzindən ən uzaq nöqtə Ekvadordakı ekvatorial Çimbaroso vulkanının zirvəsidir (6,384.4 kilometr (3,967.1 mil)). Sferanın orta diametri 12,742 kilometr (7,918 mil)-dir. Yerli topoqrafiya bu idealizə edilmiş sferadan yayınsa da, qlobal miqyasda bu sapmalar Yer radiusu ilə müqayisədə azdır: maksimum sapma yalnız 0,17% olmaqla Marian çökəkliyindədir (dəniz səviyyəsindən 10 911 metr (35 797 ft) aşağı). Everest zirvəsi (dəniz səviyyəsindən 8,848 metr (29,029 ft) 8 848 metr (29 029 ft) yuxarı) isə 0,14% bir sapma göstərir.

Geodeziyada Dünya okeanının quru parçaları və həmçinin dalğa, külək kimi dəyişikliklər olmadığı təqdirdə qəbul ediləcəyi dəqiq formasına geoid deyilir. Daha doğrusu, geoid orta dəniz səviyyəsində qravitasiya ekipotensialının səthidir.

Kimyəvi birləşmələr

Yer qabığının kimyəvi tərkibi
Birləşmə Formul Tərkib
Materik Okean
Silisium dioksid SiO2 60.6% 48.6%
Aliminium oksid Al2O3 15.9% 16.5%
Kalsium oksid CaO 6.41% 12.3%
Maqnezium oksid MgO 4.66% 6.8%
Dəmir oksid FeOn 6.71% 6.2%
Natrium oksid Na2O 3.07% 2.6%
Kalium oksid K2O 1.81% 0.4%
Titanium dioksid TiO2 0.72% 1.4%
Fosforpentoksid P2O5 0.13% 0.3%
Manqan oksid MnO 0.10% 1.4%
Ümumi 100.1% 99.9%

Yerin kütləsi təxminən 5,97× 1024 kiloqramdır. Tərkibi isə əsasən dəmir (32,1%), oksigen (30,1%), silisium (15,1%), maqnezium (13,9%), kükürd (2,9%), nikel (1,8%), kalsium (1,5%) və alüminiumdan (1,4) və qalan 1,2%-i digər elementlərin qarışığından ibarətdir. Kütlənin bölünməsi səbəbindən nüvənin ilk növbədə dəmirdən (88,8%) və az miqdarda nikel (5,8%), kükürd (4,5%), həmçinin 1%-dən az olmaqla bəzi elementlərin qarışığından ibarət olduğu təxmin edilir.

Yer qabığının ən çox yayılmış süxur komponentləri demək olar ki, oksidlərdir. Lakin xlor, kükürdflüor bu baxımdan vacib istisnalardır və istənilən süxurdakı ümumi miqdarı ümumiyyətlə 1%-dən azdır. Yer qabığının 99%-dən çoxu 11 oksiddən, əsasən silisium, alüminium, dəmir, kalsium, maqneziumun oksidlərindən və həmçinin əhəng və kalium duzlarından ibarətdir.

Daxili quruluş

  Əsas məqalə: Yerin quruluşu

Yer kürəsi digər daxili planetlər kimi kimyəvi və ya fiziki (reoloji) xüsusiyyətləri ilə təbəqələrə bölünür. Xarici təbəqə yüksək özlü bərk mantiya ilə örtülmüş olan kimyəvi cəhətdən fərqlənən silikatlı bir qabıqdan ibarətdir. Yer qabığı Moxoroviçiç sərhədi ilə mantiyadan ayrılır. Yer qabığının qalınlığı okeanlar üçün təxminən 6 kilometr (3,7 mil), materiklər üçün isə (30–50 kilometr (19–31 mil) arasında dəyişir. Yer qabığı və soyuq, sərt, üst mantiya birlikdə litosfer adlanır və tektonik plitələr burada meydana gəlmişdir. Litosferin altında astenosfer, litosferin üstündə hərəkət etdiyi nisbətən aşağı özlü təbəqə yerləşir. Mantiya içərisindəki kristal quruluşda əhəmiyyətli dəyişikliklər yuxarı və aşağı mantiyanı ayıran bir keçid zonasını əhatə edərək səthin 410–660 kilometr (250–410 mil) altında baş verir. Mantiyanın altında, möhkəm bir daxili nüvənin üstündə olduqca aşağı özlü bir mayedən ibarət xarici nüvə yerləşir. Yerin daxili nüvəsi planetin qalan hissəsi ilə müqayisədə bir qədər daha yüksək sürətlə, ildə 0,1–0,5° dönə bilir. Daxili nüvənin radiusu Yer kürəsinin beşdə birini təşkil edir.

Yerin geoloji qatları
  Dərinlik

km

Qat Sıxlıq

q/sm3

Qalınlıq

km

Temperatur

°C

0–35 Yer qabığı Litosfer 2,2–2,9 35 0–1 100
35–60 Üst mantiya 3,4–4,4 25
60–670 Astenosfer 610 1 100–2 000
670–2 890 Mantiya 4,4–5,6 2220 2 000–4 000
2 890–5 100 Xarici nüvə 9,9–12,2 2210 4 000–6 000
5 100–6 378 Daxili nüvə 12,8–13,1 1278 6 000

İstilik

Yerin daxili istiliyi planetar akkresiyadan yaranan qalıq istilik (təxminən 20%) və radioaktiv çürümə (80%) nəticəsində yaranan istiliyin birləşməsindən yaranır. Yerdəki əsas istilik istehsal edən izotoplar kalium-40 (40K), uran-238 (238U) və torium-232 (232Th)-dir. Mərkəzdə temperatur 6 000 °C (10 830 °F)-ə qədər, təzyiq isə 360 giqapaskal (52×10^6 psi)-a çata bilər. İstiliyin çox hissəsi radioaktiv çürümə ilə təmin olunduğuna görə elm adamları Yer tarixinin əvvəlində, qısa yarım ömrü olan izotopların tükənməsindən əvvəl Yerin istilik istehsalının daha yüksək olduğunu bildirirlər. Təxminən 3 milyon il əvvəl bugünkünün iki qatı qədər istilik istehsal edilir, mantiyada konveksiya və tektonik plitələrin sürəti artır və bunlar bu gün nadir hallarda meydana gələn komatitlər kimi qeyri-adi süxurların istehsalına imkan verirdi.

İstilik istehsal edən əsas izotoplar
İzotop İstehsal etdiyi istilik

W/kq izotop

Orta ömrü

il

Orta mantiya konsentrasiyası

kq izotop/kq mantiya

İstehsal etdiyi istilik

W/kq mantiya

238U 94.6× 10−6 4.47× 109 30.8× 10−9 2.91× 10−12
235U 569× 10−6 0.704× 109 0.22× 10−9 0.125× 10−12
232Th 26.4× 10−6 14.0× 109 124× 10−9 3.27× 10−12
40K 29.2× 10−6 1.25× 109 36.9× 10−9 1.08× 10−12

Yerdən orta istilik itkisi 4,42 × 1013 Vt gücündə qlobal istilik itkisi üçün 87 mVtm−2-dir. Nüvənin istilik enerjisinin bir hissəsi yüksək temperaturlu süxurların konveksiya forması olan mantiya ocağı ilə qabığa daşınır. Yerdəki istiliyin daha böyük bir hissəsi orta okean silsilələri ilə əlaqəli mantiyanın qalxması ilə tektonik plitələrin hərəkəti nəticəsində itirilir. İstilik itkisinin son əsas mənbəyi litosfer altında baş verir. Yer qabığının qitələrə nisbətən daha incə olmasıyla bağlı olaraq bu prosesin əksər hissəsi okeanların altında baş verir.

Tektonik plitələr

  Əsas məqalə: Tektonik plitələr
 
Plitənin adı Sahə

106 km2

     Sakit okean plitəsi 103.3
     Afrika plitəsi 78.0
     Şimali Amerika plitəsi 75.9
     Avrasiya plitəsi 67.8
     Antarktika plitəsi 60.9
     Hind-Avstraliya plitəsi 47.2
     Cənubi Amerika plitəsi 43.6

Yerin mexaniki sərt xarici təbəqəsi olan litosfer tektonik plitələrə bölünür. Bu plitələr üç sərhəd növündən birində bir-birilərinə nisbətən hərəkət edən sərt seqmentlərdir: Konvergent sərhədlərdə iki plitə toqquşur, divergent sərhədlərdə iki plitə bir-birindən uzaqlaşır və transformasiya sərhədlərində iki plitə bir-birinin yaxınlığı ilə sürüşür. Bu sərhədlər boyunca zəlzələlər, vulkanizm, dağəmələgəlmə və okean rifləri əmələ gəlir. Tektonik plitələr astenosferin, plitə ilə birlikdə hərəkət edə bilən yuxarı mantiyanın bərk, lakin az sıxlıqlı hissəsinin üstü ilə hərəkət edir.

Tektonik plitələr hərəkət etdikcə okean qabığı konvergent sərhəd boyu plitələrin qabaqcıl tərəfləri altından keçir. Bu zaman mantiyadakı maddənin dağınıq sərhədlərdə qalxması orta okean silsilələrini yaradır. Bu proseslərin birləşməsi okean qabığını yenidən mantiyaya qaytarır. Bu təkrar istifadəyə görə okean qatının çox hissəsinin yaşı 100 milyondan azdır. Ən qədim okean qabığı Qərbi Sakit okeanda yerləşir və 200 milyon yaşı olduğu təxmin edilir. Müqayisə üçün ən qədim tarixli materik qabığının yaşı 4 030 milyon ildir.

Yeddi əsas tektonik plitə vardır: Sakit okean, Avrasiya, Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Hind-Avstraliya, AfrikaAntarktika. Digər plitələrə Ərəbistan plitəsi, Karib və Kokos dəniz plitələri, Cənubi Amerikanın qərb sahilindəki Naska plitəsiAtlantik okeanın cənubundakı Skotiya plitəsi daxildir. Avstraliya plitəsi 50–55 milyon il əvvəl Hindistan plitəsi ilə birləşmişdir. Ən sürətli hərəkət edən plitələr okean plitələridir: Kokos plitəsi ildə 75 millimetr (3 düym), Sakit Okean Plitəsi isə ildə 52–69 millimetr (2,0–2,7 düym) sürətlə irəliləyir. Ən yavaş hərəkət edən plitə isə ildə 21 millimetr (0,83 düym) sürətlə irəliləyən Avstraliya plitəsidir.

Səthi

 
Müasir Yerin relyefibatialı

Yer kürəsinin səthinin ümumi sahəsi 510 milyon km2 (200 × 106 mil2) təşkil edir. Bunun 70,8%-i və ya 361,13 milyon km2 (13 943 × 106 mil2)-i dəniz səviyyəsindən aşağıdır və okean suları ilə örtülmüşdür. Okeanın altında materik şelfinin bir hissəsi, dağlar, vulkanlar, okean riftləri, sualtı kanyonlar, okean platoları, uçurum düzənlikləri və bütün kürəni əhatə edən orta-okean silsilələri sistemi yerləşir. Su ilə örtülməmiş qalan 29,2% və ya 148,94 milyon km2 (57,51 milyon mil2) ərazi yerləşdiyi bölgədən asılı olaraq dəyişən dağlar, səhralar, düzənliklər, yaylalar və digər quru ərazilərdən ibarətdir. Tektonik və ya eroziya tipli, vulkan püskürmələri, daşqın, hava, buzlanma, mərcan riflərinin inkişafı və meteorit təsirləri geoloji zaman ərzində Yer səthini daim dəyişdirən proseslər sırasındadır.

Materik yer qabığı qranitandezit kimi aşağı sıxlığa malik süxurlardan ibarətdir. Daha az yayılmış olan bazalt okean qabığının əsas tərkib hissəsi olan daha sıx vulkanik süxurdur. Çökmə süxurlar isə birlikdə toplanmış və yatırılmış çöküntülərin yığılmasından əmələ gəlmişdir. Bu süxurlar yer qabığının təxminən 5%-ni təşkil etsə də, materik yer qabığının təxminən 75%-i çökmə süxurlar ilə örtülmüşdür. Yer üzündə tapılan süxurların üçüncü forması yüksək təzyiq, yüksək temperatur və ya hər ikisi vasitəsilə əvvəlcədən mövcud olan süxur növlərinin çevrilməsindən yaranan metamorfik süxurlardır. Yer səthində ən çox tapılan silikatlara kvars, çöl şpatları, amfibol, slyuda, piroksenolivin daxildir. Karbonat birləşmələrinə isə kalsit (əhəng daşında tapılan) və dolomiti misal göstərmək olar.

Quru səthinin yüksəkliyi Ölü dənizdəki −418 (-1 371 ft) səviyyəsindəki nöqtədən, Everest dağının zirvəsindəki 8 848 metr (29 029 ft) yüksəkliyə qədər dəyişir. Qurunun dəniz səviyyəsindən yuxarı orta hündürlüyü təxminən 797 metr (2 615 ft)-dir.

Pedosfer Yerin quru səthinin ən xarici təbəqəsidir və torpaqdan ibarətdir. Bu qat torpaq əmələ gəlmə proseslərinə tabedir. Ümumi əkin sahələri 1,3%-i daimi əkin sahələri olmaqla torpaq səthinin 10,9%-ni təşkil edir. Yer kürəsinin səthinin 40%-ə yaxını kənd təsərrüfatında istifadə olunur və bunun təqribən 16,7 milyon km2 (6 × 106 mil2)-i əkin sahələri, 33?5 milyon km2 (13 × 106 mil2)-i isə otlaqlardır.

Hidrosfer

  Əsas məqalə: Hidrosfer
 
Yerdəki ikinci ən böyük okean olan Atlantik okeanın səthində çəkilmiş foto

Yer səthində suyun bolluğu "Mavi Planet"-i Günəş sistemindəki digər planetlərdən fərqləndirən bir xüsusiyyətdir. Yerin hidrosferi əsasən okeanlardan ibarət olsa da, texniki olaraq dünyanın bütün su hövzələrini, o cümlədən daxili dənizləri, gölləri, çayları və 2 000 metr (6 600 ft) dərinliyə qədər yeraltı sularını əhatə edir. Ən dərin sualtı yer 10 911, 4 metr (35 799 ft) dərinliyi ilə Sakit Okeandakı Mariana çökəkliyindədir

 
Yer kürəsinin ən böyük sualtı ekosisteminə ev sahibliyi edən Böyük Sədd rifinin sualtından çəkilmiş fotosu. Böyük Sədd rifi Yer kürəsindəki ən böyük mərcan rifi olmaqla yanaşı, Yer kürəsində kosmosdan görünən tək canlı növüdür.

Okeanların kütləsi təqribən 1,35 × 1018 tondur və bu, Yer kürəsinin ümumi kütləsinin təxminən 1/4400-dir. Okeanlar orta dərinliyi 3 682 metr (12 080 ft) olan 361,8 milyon km2 (139,7 milyon kvadrat mil) sahəni əhatə edir və nəticədə təxmin edilən həcmi 1,332 milyard km3 (320 milyon kub) təşkil edir. Bütün Yer qabığının səthi hamar bir sfera ilə eyni yüksəklikdə olsaydı, meydana gələn dünya okeanının dərinliyi 2,7–2,8 (1,7 mil) olardı.

Yer kürəsindəki suyun 97,5%-i duzlu, qalan 2,5%-i isə içməli sudur. İçməli suyun böyük hissəsi, təxminən 68,7%-i buz təbəqələrində və buzlaqlarda buz halında mövcuddur.

Dünya okeanının orta duzluluğu hər kiloqram dəniz suyuna 35 qram duz (3,5% duz) təşkil edir. Bu duzun çox hissəsi vulkanik fəaliyyətlərlə xaric edilmiş və ya maqmatik qayalardan çıxarılmışdır. Okeanlar eyni zamanda sudakı bir çox həyat formalarının yaşaması üçün zəruri olan həll edilmiş atmosfer qazlarının su anbarıdır. Dəniz suyu dünya iqliminə mühüm təsir göstərir və okeanlar böyük bir istilik anbarı kimi fəaliyyət göstərir. Okean istiliyinin paylanmasındakı fərqlər əhəmiyyətli hava dəyişikliyinə səbəb ola bilər.

Atmosfer

  Əsas məqalə: Atmosfer
 
NASA-nın çəkdiyi Yerin atmosferini, batan günəşi və Yerin quru qurşağını kölgədə göstərən fotoşəkil

Yerin dəniz səviyyəsindəki atmosfer təzyiqi orta hesabla 101 325 paskaldır. Quru atmosfer havası 78,084% azot, 20,946% oksigen, 0,934% arqon, 0,041332% karbon qazı və az miqdarda digər qaz molekullarından ibarətdir. Su buxarının miqdarı isə 0,01% ilə 4% arasında dəyişir. Troposferin hündürlüyü enliklər arasında dəyişkəndir: hava və bir sıra mövsümi amillər nəticəsində qütblərdə 8 kilometr (5 mil), ekvatorda isə 17 kilometr (11 mil) arasında dəyişir.

Biosfer yer atmosferini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirmişdir. Fotosintez bu günkü azot-oksigen atmosferinin yaranması ilə, 2,7 milyard il əvvəl inkişaf etmişdir. Bu dəyişiklik aerob orqanizmlərin çoxalmasına və dolayı yolla atmosferdəki oksigenin çevrilməsi (O2-dən O3-ə) nəticəsində ozon qatının əmələ gəlməsinə imkan yaratmışdır. Ozon təbəqəsi ultrabənövşəyi günəş şüalarının qarşısını alaraq yerdəki həyatı mümkün edir. Atmosferin həyat üçün vacib olan digər funksiyalarına su buxarının daşınması, canlıların faydalı qazlarla təmin edilməsi, kiçik meteorların səthə dəyməzdən əvvəl yanmasına səbəb olması və temperaturun qorunması daxildir. Atmosferdə temperaturun qorunması hadisəsi istixana effekti adlandırılan sistemə əsaslanır. Bu sistemə əsasən atmosferin tərkibində az miqdarda olan bir sıra qazlar yerdən xaric edilən enerjini atmosfer daxilində qoruyub saxlayır və orta temperaturu daim sabit saxlamağa xidmət edir. Su buxarı, karbon qazı, metan, azot oksidozon atmosferdəki ilkin istixana qazlarıdır. Bu sistem olmadan orta səth temperaturu günümüzdəki +15 °C (59 °F) temperaturu ilə müqayisədə −18 °C (0 °F) olardı və Yerdəki həyat ehtimal ki, indiki formada mövcud olmazdı. 2017-ci ilin may ayında bir milyon mil məsafədə fırlanan peykin parıltısı kimi görünən işığın atmosferdəki buz kristallarından əks olunduğu aşkar edilmişdir.

Hava və iqlim

  Əsas məqalələr: Havaİqlim

Yer atmosferinin müəyyən bir sərhədi yoxdur, yavaş-yavaş nazikləşir və kosmosda itir. Atmosfer kütləsinin dörddə üçü səthin ilk 11 kilometr (6,8 mil)-də yerləşir. Bu ən aşağı təbəqə troposfer adlanır. Günəşdən gələn enerji bu təbəqəni və aşağıdakı səthi qızdıraraq havanın genişlənməsinə səbəb olur. Daha sonra aşağı sıxlıqlı hava yüksəlir və soyuq, daha yüksək sıxlıqlı hava ilə əvəz olunur. Nəticədə istilik enerjisinin yenidən bölüşdürülməsi ilə hava və iqlimi idarə edən atmosfer dövranı yaranır.

 
2007-ci ilin Sentyabrında Yer atmosferində görüntülənmiş qasırğa

Atmosfer dövranının birinci zolağı ekvator ilə 30° enliklər arasında əsən passatlardan və 30° ilə 60° arasındakı orta enliklərdə əsən qərb küləklərindən ibarətdir. Okean cərəyanları da iqlimin formalaşmasında, xüsusən də istilik enerjisini ekvatorial okeanlardan qütb bölgələrinə paylanmasında iştirak edən mühüm amildir.

Səthin buxarlanması nəticəsində yaranan su buxarı atmosferdəki su dövranı ilə nəql olunur. Atmosfer şəraiti isti, nəmli havanın yüksəlməsinə imkan verdikdə bu su qatılaşır və yağıntı halında səthə düşür. Daha sonra suyun böyük hissəsi çay sistemləri ilə aşağı yüksəkliklərə aparılır və ən sonda yenidən okeanlara qaytarılır və ya göllərdə toplanır. Bu su dövranı quruda həyatın təmin edilməsi üçün vacib bir mexanizmdir və geoloji dövrlər ərzində səth xüsusiyyətlərinin dəyişməsində rol oynayan əsas amilidir. Yağıntı miqdarı əraziyə görə olduqca dəyişkəndir: il ərzində bir neçə metrdən, bir millimetrdən az miqdara qədər dəyişə bilər. Atmosfer dövranı, topoqrafik xüsusiyyətlər və temperatur fərqləri hər bölgəyə düşən orta yağıntı miqdarını müəyyənləşdirir.

 
Qərb küləkləri (mavi oxlarla) və Passatların (sarı və qəhvəyi oxlarla) sxemi

Yer səthinə çatan günəş enerjisinin miqdarı artan enlik ilə azalır. Daha yüksək enliklərdə günəş işığı səthə daha aşağı bucaq altında çatır və atmosferin daha qalın qatlarından keçməli olur. Nəticədə, dəniz səviyyəsindəki orta illik hava istiliyi ekvatordan uzaqlaşdıqca hər dərəcə eninə təxminən 0,4 °C (0,7 °F) azalır. Yer səthi iqlimin bənzər olduğu xüsusi iqlim qurşaqlarına bölünür. Ekvatordan qütb bölgələrinə qədər uzanan bu qurşaqlar ekvatorial, tropik, mülayimqütb olaraq təsnif olunur.

Lakin bəzi amillər ərazinin yerləşdiyi enliyə baxmayaraq iqlimə böyük həcmdə təsir edir:

  • Okeanlara yaxınlıq iqlimi mülayimləşdirir. Məsələn, Skandinaviya yarımadası Kanadanın şimalındakı eyni şimal enliklərinə nisbətən daha mülayim iqlimə malikdir.
  • Külək də iqlimi mülayimləşdirən amillərdəndir. Torpaq kütləsinin küləkli tərəfi digər tərəfə nisbətən daha çox mülayim iqlimə malik olur. Şimal yarımkürəsində külək qərbdən şərqə üstünlük təşkil edir və buna görə də qərb sahilləri şərq sahillərinə nisbətən daha mülayim iqlimə malikdir. Bu, Şərqi Şimali AmerikadaQərbi Avropada, okeanın o biri tərəfindəki mülayim iqlimlə eyni paraleldə yerləşən şərq sahillərində sərt kontinental iqlimin hakim olduğu ərazilərdə görünür. Cənub yarımkürəsində külək şərqdən qərbə üstünlük təşkil etdiyindən materiklərin şərq sahilləri daha mülayimdir.
  • Yerdən Günəşə qədər məsafə fərqlidir. Yanvar ayında Yer Günəşə ən yaxın məsafədə olur və bu zaman Cənubi Yarımkürəsində yaydır. Şimal yarımkürəsində yay olan iyul ayında günəş yerdən ən uzaq məsafədədir və bu zaman müəyyən sahəyə yanvar ayına nisbətən Günəşdən gələn radiasiyanın yalnız 93,55%-i düşür. Buna baxmayaraq, Şimal yarımkürəsində dənizlərdən daha tez qızan daha böyük quru sahələri var. Nəticə etibarilə Şimal Yarımkürəsində yazda havanın orta temperaturu Cənub Yarımkürəsindən 2,3 °C (4 °F) isti olur.
  • Hava sıxlığının azalması səbəbindən dəniz səviyyəsindən yüksək hündürlükdə iqlim daha soyuqdur.

Yer kürəsində indiyə qədər ölçülən ən yüksək hava temperaturu 1913-cü ildə Ölüm dərəsində 56,7 °C (134,1 °F) olaraq qeydə alınmışdır. Yer kürəsində indiyə qədər ölçülən ən aşağı hava temperaturu isə 1983-cü ildə Vostok Stansiyasında −89,2 °C (-128,6 °F) kimi qeydə alınsa da, peyklər bu dəfə Şərqi Antarktidada −94,7 °C (−138,5 °F) qədər olan temperaturu ölçmək üçün uzaqdan zonddan istifadə etmişdilər. Bu temperatur qeydləri yalnız 20-ci əsrdən etibarən müasir alətlərlə aparılmış ölçülərdir və ehtimal ki, Yer kürəsindəki temperaturun tam diapazonunu əks etdirmir.

Yuxarı atmosfer

 
Atmosferin üst qatından Ayın görüntüsü

Troposferdən yuxarıda atmosfer əsasən stratosferə, mezosferətermosferə bölünür. Ekososfer geomaqnit sahəsinin günəş küləyi ilə qarşılıqlı təsirdə olduğu maqnitosferə qədər uzanır. Stratosferin tərkibində yer səthini ultrabənövşəyi şüalanmadan qoruyan və beləliklə Yerdəki həyat üçün vacib olan ozon təbəqəsi yerləşir. Yer səthindən 100 kilometr yuxarıda olduğu təxmin edilən Karman xətti atmosfer və kosmik fəza arasındakı sərhəddir.

İstilik enerjisi atmosferin xaricindəki bəzi molekulların sürətini Yerin cazibə qüvvəsindən xilas ola biləcəyi nöqtəyə qədər artırır. Bu atmosferin kosmosda yavaş, lakin davamlı bir şəkildə itməsinə səbəb olur. Sərbəst hidrogenin aşağı molekulyar kütləsi olduğundan kosmik sürəti daha asan əldə edə bilir və digər qazlara nisbətən daha yüksək sürətlə kosmosa axır. Hidrogenin kosmosa sızması Yer atmosferinin və səthinin ilkin reduksiya vəziyyətindən indiki oksidləşmə vəziyyətinə keçməsinə kömək edir. Fotosintezin sərbəst oksigen mənbəyini təmin etdiyini, lakin hidrogen kimi reduksiyaedici maddələrin itirilməsinin atmosferdə oksigenin geniş şəkildə yığılması üçün zəruri şərt olduğu düşünülür. Deməli, hidrogenin atmosferdən uçma qabiliyyəti Yer kürəsində inkişaf etmiş həyatın təbiətinə təsir göstərmiş ola bilər. İndiki oksigenlə zəngin bir atmosferdə hidrogenin çoxu qaçmaq üçün bir fürsət əldə etmədən əvvəl suya çevrilir. Bunun əvəzinə hidrogen ehtiyyatının böyük hissəsi atmosferin yuxarı hissəsində metanın məhv edilməsindən yaranır.

 
Yerin maqnit sahəsinin 2014-cü ilin iyununa olan görüntüsü. Qırmızı rəng maqnit sahəsinin daha güclü olduğu y, mavi isə daha zəif olduğu yerləri göstərir.

Qravitasiya sahəsi

  Əsas məqalə: Qravitasiya sahəsi

Yerin cazibə qüvvəsi Yer səthində kütlə paylanması səbəbindən cisimlərə verilən təcildir. Yer səthi yaxınlığında sərbəstdüşmə təcili təxminən 9,8 m/san2 (32 ft/san2)-dir. Topoqrafiya, geologiya və dərin tektonik quruluşdakı yerli fərqlər Yerin cazibə sahəsində qravitasiya anomaliyaları olaraq bilinən genişhəcmli və ya regional fərqlərə səbəb olur.

Maqnit sahəsi

Yerin maqnit sahəsinin əsas hissəsi nüvədən, daxili konveksiyanın kinetik enerjisinin elektrik və maqnetik enerjiyə çevrildiyi yerdən qaynaqlanır. Sahə nüvədən kənara yayılır və mantiya üzərindən keçərək Yer səthində öz dipolunun qütblərinə qədər uzanır. Dipolun qütbləri Yerin coğrafi qütblərinə yaxın yerdədir. Maqnit sahəsinin ekvatorunda səthdəki maqnit sahəsinin gücü 3.05×10−5 T, 2000-ci dövrdə 7.79×1022 Am2 olan maqnit dipolu anı, əsrdə təxminən 6% azalır. Nüvədəki konveksiya hərəkətləri xaotikdir; maqnit qütbləri fırlanır və dövri olaraq sıralama dəyişir. Bu, əsas sahənin dünyəvi dəyişkənliyinə və hər milyon ildə nizamsız fasilələrlə orta hesabla bir neçə dəfə artan sahə dəyişikliyinə səbəb olur. Ən son dəyişiklik təxminən 700 000 il əvvəl meydana gəlmişdir.

Maqnitosfer

 
Yerin maqnitosferinin sxemik təsviri. Günəş küləyi soldan sağa doğru əsir.

Yerin maqnit sahəsinin kosmosdakı miqdarı maqnitosferi müəyyənləşdirir. Günəş küləyinin ionlarıelektronları maqnitosfer tərəfindən pozulur; günəş küləyinin təzyiqi maqnitosferin günlük hissəsini təxminən 10 Yer radiusuna qədər sıxır və qaranlıq tərəfdə maqnitosferi uzadır. Günəş küləyinin sürəti günəş küləyi zamanı yaranan dalğaların sürətindən böyük olduğu üçün şok dalğası günəş küləyini qabaqlayır. Maqnitosfer müxtəlif yüklü zərrəciklərdən ibarətdir: plazmasfer Yer fırlanarkən maqnetik sahə xətlərini əsas etibarilə izləyən az enerjili zərrəciklərlərdən; çevrəşəkilli cərəyan maqnit sahəsinin təsiri altında olan geo-maqnit sahəsi boyu hərəkət edən orta-enerjili zərrəciklərdən; Van-Allen qurşaqları isə təsadüfi trayektoriya ilə hərəkət edən, lakin maqnitosfer daxilində qalan yüksək enerjili zərrəciklərdən ibarətdir.

Maqnit qasırğası zamanı yüklü zərrəciklər xarici maqnitosferdən sahə xətləri boyu yerin ionoferinə yönələ və burada ionlaşaraq qütb parıltısına səbəb ola bilər.

Astronomik xüsusiyyətləri

 
NASA-nın "DSCOVR: EPİC" (ing. Earth Polychromatic Imaging Camera) araşdırması nəticəsində çəkilmiş 22 fotoşəkil vasitəsilə yaradılmış animasiya

Fırlanma

Yer günəş ətrafında "günəş günü" adlanan 86 400 saniyə ərzində fırlanır. Hal-hazırda dünyanın günəş günü 19-cu əsrdən biraz daha uzun olduğundan hər gün 0–2 millisaniyə arasında uzanır.

Yerin sabit ulduzlara nisbətən və ya öz xəyali oxu ətrafında 360°Fırlanmasına sərf etdiyi vaxt 86 164,0989 saniyə və ya 23 saat 56 dəqiqə 4,0989 saniyədir və Beynəlxalq vahidlər sistemində ulduz günü adlanır. Yerin pressesiyaya və ya mart gecə-gündüz bərəbərliyi nöqtəsinə nisbətən hərəkəti 86.164,0905 saniyə, 23 saat 56 dəqqiə 4,0905 saniyə təşkil edir və ulduz vaxtı adlanır. Beləliklə, ulduz vaxtı bir ulduz günündən təxminən 8,4 millisaniyə qısadır.

Atmosferdəki meteor və aşağı orbitli peyklərdən başqa Yer səmasında göy cisimlərinin aydın hərəkəti qərbə doğru 15 °/saat = 15 '/dəq sürətindədir. Göy ekvatorunun yaxınlığında olan cisimlər üçün bu, hər iki dəqiqədə Günəşin və ya Ayın görünən diametrinə bərabərdir; Yer səthindən Günəş və Ayın görünən ölçüləri təxminən eynidır.

Orbit

  Əsas məqalə: Yerin orbiti

Yer orta hesabla hər 365,2564 günəş günü və ya bir il müddətində Günəş ətrafında təxminən 150 milyon kilometr (93×10^6 mil) məsafə qət edir. Bu, günəşin təqribən 1° sürətlə ulduzlara nisbətən şərqə doğru hərəkət etməsini təmin edir. Bununla da hər 12 saatda Günəş və ya Ay ardıcıl olaraq səmada aydın görünür. Bu hərəkətə görə, Günəşin yenidən üfüqə qayıtması üçün 24 saat, 1 sutka ərzində Yerin öz oxu ətrafında tam bir dönüş etməsi lazımdır. Yerin orbital sürəti orta hesabla 29.78 km/san (107,200 km/saat; 66,600 mil/saat) təşkil edir ki, bu da Yerin diametrinə bərabər olan, 12,742 km (7.918 mil) məsafəni 7 dəqiqəyə, aya olan 384,000 kilometr (239,000 mil) məsafəni isə 3,5 saata qət etməyə yetərli sürətdir.

Ay və Yer hər 27,32 gündən bir orbitlərində ortaq ulduzladan ortaq məsafəli nöqtəyə daxil our. Yer-Ay sistemi Günəş ətrafındakı ümumi orbitlə birləşdikdə, təzə aydan digər təzə aya qədər, sinodik ay adlanan bu dövr 29,53 gündür. Həm Günəşin, həm də Yerin şimal qütblərinin üzərindəki seyr nöqtəsindən görünən Yer, Günəşə qarşı əks istiqamətdə hərəkət edir. Yerin oxu və orbiti mükəmməl deyil: Yerin xəyali oxu Yer-Günəş ekliptika perpendikulyarına 23,44 dərəcə, Yer-Ay ekliptikası isə Yer-Günəş ekliptika perpendikulyarına ±5,1 dərəcə əyilmişdir. Bu əyilmə olmadan aygünəş tutulması hər iki həftədən bir ardıcıl olaraq təkrarlanardı.

Yerin cazibə qüvvəsinin sferası təxminən 1.5 milyon kilometr (930,000 mil) radiusa malikdir. Bu, Yerin cazibə qüvvəsinin uzaqdakı Günəşdən və planetlərdən daha güclü olduğu maksimum məsafədir. Cisimlər bu radius daxilində Yer kürəsi ətrafında fırlanmalı və ya Günəşin cazibə qüvvəsi ilə məhdudlaşmalıdır.

Yer Günəş sistemi ilə birlikdə Süd Yolu qalaktikasında yerləşir və qalaktika mərkəzinin ətrafında 28.000 işıq ili müddətində tam dövr edir. Bu Orion qolundakı qalaktika müstəvisindən 20 işıq ili yuxarıdır.

Xəyali ox və fəsillər

 
Yerin xəyali oxu, fırlanma oxu və orbit müstəvisi

Yerin xəyali oxu həmişə göydəki xəyali qütblərə tərəf tuşlanaraq orbit müstəvisinə təxminən 23,439281° əyilmişdir. Yerin oxunun bu əyilməsinə görə səthin istənilən nöqtəsinə çatan günəş işığının miqdarı il ərzində dəyişir. Bu, iqlimdə mövsümi dəyişikliyə səbəb olur. Şimal yarımkürəsində yay Günəş şimal tropik xəttində, Cənub Yarımkürəsində isə cənub tropik xəttində zenitdə olarkən baş verir. Yay aylarında gün daha uzun sürür və Günəş səmada daha yüksəklərə çıxır. Qışda iqlim soyuyur və günlər qısalır.

Arktika dairəsindən yuxarıda, Şimal qütbündə qütb gecəsi müşayiət olunur və altı ay müddətində burada günəş görünmür. Bu müddət ərzində Cənub yarımkürəsində hər şey təmamilə əksinə olur: bu zaman Cənub qütbündə qütb gündüzü müşayiət olunur və 6 ay müddətində günəş heç batmır. Altı aydan sonra bu prosees qütblər arasında tərsinə dönür və bu dəfə şimal qütbündə gündüz, cənub qütbündə gecə olur.

Astronomik konveksiya ilə gündönümlərinə — Günəşə ən yaxın və ondan ən uzaq nöqtələr və ya Yerin fırlanma oxu öz orbital oxu ilə uyğunlaşdığı zaman yaranan ekinokslara (gecə-gündüz bərabərliyi) görə 4 fəsil müəyyən edilmişdir. Hal-hazırda Şimal yarımkürəsində qış gündönümü 21 dekabrda; yay gündönümü iyunun 21-nə yaxın, bahar ekinoksu 20 martda, payız ekinoksu isə 22 və ya 23 sentyabrda baş verir. Cənub yarımkürəsində isə vəziyyət tərsinə dəyişir, yaz və qış fəsilləri əksinə olur və yaz və payız bərabərliyi tarixləri dəyişdirilir.

Yerin oxunun əyilməsinin bucağı uzun müddət ərzində nisbətən sabitdir: 18,6 ildə bir cüzi səviyyədə və nizamsız hərəkət edir. Yer oxunun istiqaməti (bucağı deyil) də zamanla dəyişir və hər 25 800 illik dövr ərzində 360°Fırlanmış olur. Bu hərəkətlərin hər ikisi Günəşin və Ayın Yerin ekvatorial kütləsindəki fərqli cazibəsindən qaynaqlanır. Eyni zamanda qütblər də Yer səthi boyunca bir neçə metr hərəkət edir. Həmçinin Yerin fırlanma sürəti günün uzunluğunun dəyişməsi kimi tanınan hadisəylə dəyişir.

 
3 nöqtəsi günəşi təmsil edir.1 nöqtəsi Yerin apelyonunu, 2 nöqtəsi isə perihelionunu göstərir.

Müasir dövrdə, Yer perihelionu 3 yanvar ətrafında, apelyonu isə 4 iyul ətrafında meydana gəlir. Bu tarixlər Milankoviç dövrü kimi tanınan dövri nümunələri izləyən pressesiya və digər orbital amillər səbəbindən zamanla dəyişir. Dəyişən Yer-Günəş məsafəsi, günəş enerjisinin Yerə apelyona nisbətən periheliona təqribən 6,9% daha çox çatmasına səbəb olur. Cənub Yarımkürəsində yay olarkən Günəşə doğru əyildiyi üçün Cənub Yarımkürəsi bir il ərzində şimala nisbətən Günəşdən bir qədər çox enerji alır. Bu təsir, Yerin oxunun əyilməsi səbəbindən ümumi enerji dəyişikliyindən qat-qat azdır.

2016-cı ildə edilən bir araşdırma, Doqquzuncu planetin Günəş Sisteminin bütün planetlərini, o cümlədən Yer kürəsini təxminən altı dərəcə əyərək düzəldəyəcəyi fikrini irəli sürdü.

Ay

  Əsas məqalə: Ay
Xüsusiyyətlər
Diametr 3,474.8 km
Kütlə 7.349×1022 kq
Böyük yarımoxu 384,400 km
Siderik dövrü 27gün 7sa 43.7dəq

Ay nisbətən böyük, diametri Yer kürəsinin diametrinin dörddə birinə bərabər olan, planetə bənzər bir təbii peykdir. Cırtdan planet Plutona nisbətən daha böyük olan peyki Xaron istisna olmaqla, Günəş sistemində orbitalına daxil olduğu planetə nisbətən ən böyük peyk Aydır.

Yer ilə Ay arasındakı cazibə cazibəsi Yer kürəsində qabarma və çəkilmələrə səbəb olur. Bu zaman Aya olunan eyni təsir onun orbit kilidlənməsinə səbəb olur: onun fırlanma müddəti Yerin orbitinə çıxması ilə eyniləşir. Nəticədə həmişə Ayın eyni üzü planetə tərəf dönmüş olur. Ay Yer kürəsi ətrafında fırlanarkən, üzünün müxtəlif hissələri Günəş tərəfindən işıqlandırılır və ay fazalarına səbəb olur.

Ay ilə Yer arasındakı qarşılıqlı təsir nəticəsində Ay Yerdən ildə təxminən 38 millimetr (1 düym) uzaqlaşır. Milyonlarla ildir ki, bu kiçik dəyişikliklər və Yer gününün ildə təqribən 23 mikrosaniyə uzanması əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Məsələn Devon dövründə (təxminən 410 milyard il əvvəl) bir ildə 400 gün var idi və hər gün 21,8 saat davam edirdi.

 
Böyük Toqquşma fərziyyəsini izah edən animasiya. Sarı rəngli cisim Günəşi, mavi rəngli Yeri, L4 isə Teyanın nəzəri orbitini təmsil edir.

Ay planetin iqlimini mülayimləşdirərək həyatın inkişafına ciddi təsir göstərmiş ola bilər. Paleontoloji dəlillər və kompüter simulyasiyaları Yer oxunun əyilməsinin Ayla qarşılıqlı təsirlər ilə sabitləndiyini göstərir. Günəşin və planetlərin Yerin ekvatorial kütləsinə tətbiq etdiyi bu təsir olmadan fırlanma oxu Marsda olduğu kimi milyonlarla il ərzində dəyişərək qeyri-sabit ola bilərdi.

Yerdən izlənilən Ay Günəşlə demək olar ki, eyni ölçülü diskə sahib olmaq üçün kifayət qədər uzaqdır. Çünki Günəşin diametri Aydan 400 dəfə böyük olsa da, Ay da eyni zamanda 400 dəfə daha uzaqdır. Bu Yerdə tam və həlqəvi günəş tutulmalarının baş verməsinə imkan verir.

Ayın mənşəyi ilə bağlı ən çox qəbul edilən fərziyyə olan böyük toqquşma fərziyyəsi peykin Teya adlı Mars ölçülü bir protoplanetin erkən Yer kürəsi ilə toqquşması zamanı yarandığını iddia edir. Bu fərziyyə Ayın tərkibinin Yer qabığının tərkibinə nisbətən eyni olmasını izah edir.

Astroidlər və süni peyklər

 
Yer və 3753 Krutninin orbitləri

Yer kürəsinin orbitində 2006 RH1203753 Kruitni də daxil olmaqla ən azı beş astroid var.

2006 RH120 adlı kiçik bir asteroid Yer-Ay sisteminə təxminən hər iyirmi ildən bir yaxınlaşır. Bu yanaşmalar zamanı qısa müddət ərzində Yer kürəsini orbit edə bilər.

2019-cu ilin Dekabr ayına olan məlumata əsasən Yerin orbitində 2.218 süni peyk var. Hal-hazırda Yer orbitində buradakı ən qədim peyk olan Vanquard 1 və 16 mindən çox kosmik zibil də daxil olmaqla, fəaliyyət göstərməyən peyklər var. Yerin ən böyük süni peyki Beynəlxalq Kosmik Stansiyadır.

Həyat

 
Yer kürəsinin ən böyük rütubətli meşəsi olan Amazon meşəsi və meşə ilə axan Amazon çayı. Amazon meşəsi planetdəki ən böyük ekosistemlərdən birini yaradır. Buradakı böyük ekosistem Amazon çayının geniş hövzəsindən qaynaqlanır.

Həyatı təmin edə bilən bir planet həyat orada yaranmasa da, yaşanabilər bir planetdir. Yer kürəsi orqanizmləri maye su — mürəkkəb üzvi molekulların toplana biləcəyi və qarşılıqlı təsir göstərə biləcəyi bir mühit və maddələr mübadiləsini təmin etmək üçün kifayət qədər enerji ilə təmin edir. Yerin Günəşdən uzaqlığı, fırlanma sürəti, oxunun əyriliyi, geoloji tarixi, davamlı atmosferi və maqnit sahəsinin hamısı səthdəki mövcud iqlim şəraitinə öz töhfəsini verir.

Biosfer

Hər hansı bir planetin həyat formaları ekosistemlərdə yaşayır, bəzən "biosfer" meydana gətirir. Yer biosferinin təxminən 3,5 milyard il əvvəl inkişaf etməyə başladığı düşünülür. Biosfer bir-birinə bənzər bitki və ya heyvanlar yaşayan bir sıra biomlara bölünür. Quruda biomlar ilk növbədə enlik, dəniz səviyyəsindən yüksəklik və rütubət fərqləri ilə ayrılır. Arktika və ya Antarktika dairələrində, hündür yüksəkliklərdə və ya son dərəcə quraq ərazilərdə uzanan yerüstü biomlar bitki və heyvan həyatı baxımından nisbətən kasıbdır. Növlərin müxtəlifliyi ekvatorial enliklərdəki rütubətli meşələrdə zirvəyə çatır.

2016-cı ilin iyul ayında elm adamları Yer kürəsində yaşayan bütün orqanizmlərin son universal ortaq əcdadının 355 geninin müəyyən edildiyini bildirdi.

Təbbi ehtiyatlar və torpaqdan istifadə

İnsanın torpaqdan istifadəsi (2000-ci il)
İstifadə Mha
Əkin sahələri 1,510–1,611
Otlaqlar 2,500–3,410
Təbii meşələr 3,143–3,871
Sonradan yaradılmış meşələr 126–215
Şəhə ərazisi 66–351
İstifadə olunmayan, məhsuldar torpaqlar 356–445

Yerin insanlar tərəfindən istismar edilən sərvətləri var. Təbii yanacaq kimi bərpa edilə bilməyən mənbələr yalnız geoloji dövrlər ərzində yenilənir.

Yer qabığında kömür, nefttəbii qazdan ibarət yeraltı yanacaqların böyük yataqları yerləşir. Bu yataqlar insanlar tərəfindən həm enerji istehsalı, həm də kimyəvi istehsalda xammal kimi istifadə olunur. Mineral filizlərmaqmatizm, eroziya və tektonik lövhələrin hərəkətləri nəticəsində qabığın tərkibində əmələ gəlmişdir. Bu süxurlar bir çox metal və digər faydalı elementlər üçün əsas mənbədir.

Yer kürəsinin biosferi o cümlədən insanlar üçün bir çox faydalı bioloji məhsullar, qida, ağac, dərman, oksigen və bir çox üzvi tullantıların təkrar emalı kimi məhsullar istehsal edir. Quruda yaşayan ekosistem torpağın üst qatına və şirin suya, okean ekosistemi isə torpaqdan yuyulmuş və həll edilmiş qidalara bağlıdır. 1980-ci ildə Yerin quru səthinin 50,53 milyon km2 (19,51 milyon mil2 )-i meşə və meşəlikdən, 67,88 milyon km2 (26,21 milyon mil2 )-i otlaq sahələrindən ibarət idi və 15,01 milyon km2 (5,80 milyon m2) ərazi əkin sahələri olaraq becərildi. 1993-cü ildə suvarılan torpaqların təxmin edilən miqdarı 2 481 250 km2 (958 020 mil2 ) təşkil etmişdir. İnsanlar sığınacaq tikmək üçün tikinti materiallarından istifadə edərək torpaq üzərində yaşayırlar.

 
2019–20 Avstraliya meşə yanğıları zamanı yanmış meşə ərazisi. 2019-cu ilin İyun ayından başlayan yanğınlar hələ də dəvam edir və arealı getdikcə genişləyir.

Təbbi və ekoloji təhlükələr

Yer səthinin böyük əraziləri tropik siklon, qasırğa və ya tufan kimi ekstremal hava şəraitinə məruz qalır. 1980–2000-ci illərdə bu hadisələr ildə orta hesabla 11 800 insan ölümünə səbəb olmuşdur. Bir çox yer zəlzələ, torpaq sürüşməsi, sunami, vulkan püskürməsi, tornado, çovğun, daşqın, quraqlıq, yanğın və digər fəlakətlərə məruz qalır.

Bir çox ərazidə isə əsas fəlakət havanın və suyun insan tərəfindən çirkləndirilməsi, turşu yağışları, bitki örtüyünün itirilməsi (otlaq sahələrinin artırılması, meşələrin qırılması, səhralaşma), vəhşi həyatın itməsi, növlərin məhv olması, torpağın deqradasiyası, eroziya və s. kimi texnogen proseslərdir.

Sənayedən xaric olunan karbon qazı tullantıları səbəbiylə insan fəaliyyətini qlobal istiləşmə ilə əlaqələndirən elmi konsensus mövcuddur. Bunun buzlaqların və buz təbəqələrinin əriməsi, həddindən artıq temperatur fərqi, hava şəraitində əhəmiyyətli dəyişikliklər və orta dəniz səviyyəsində qlobal yüksəliş kimi dəyişikliklərə səbəb olacağı proqnozlaşdırılır.

İnsan coğrafiyası

 
Yerin yeddi qitəsi:

Xəritələrin tədqiqi və hazırlanması ilə məşğul olan kartoqrafiya və Yerdəki xüsusiyyətləri, sakinləri və hadisələri öyrənən coğrafiya tarixən Yerin təsvirinə həsr olunmuş fənlər olmuşdur. Tədqiqatlar, yerlərin və məsafələrin təyini, mövqe və istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi lazımi məlumatları təmin edən və lazımi miqdarda qiymətləndirən kartoqrafiya və coğrafiya ilə birlikdə inkişaf etmişdir.

31 oktyabr 2011-ci ildə Yer kürəsinin insan sayı təxminən yeddi milyarda çatdı. Proqnozlar 2050-ci ildə dünya əhalisinin 9,2 milyarda çatacağını göstərir. İnsan əhalisinin sıxlığı dəyişkəndir, lakin böyük qismi Asiyada məskunlaşmışdır. 2020-ci ilə olan məlumata görə dünya əhalisi təxminən 7 794 milyarddır.

Dünyanın quru kütləsinin 68%-i şimal yarımkürəsindədir. Torpaq kütləsinin qismən üstünlük təşkil etməsi səbəbindən insanların 90%-i şimal yarımkürəsində yaşayır.

Yer səthinin səkkizdə bir hissəsinin insanların yaşaması üçün uyğun olduğu təxmin edilir: Yer səthinin dörddə üçü okeanlar ilə örtülmüş, dörddə biri isə qurudur. Quru ərazisinin yarısı səhra (14%), yüksək dağlar (27%), və ya digər uyğun olmayan ərazilərdir. Dünyanın ən şimalda yerləşən daimi yaşayış yeri, Kanadanın Nunavut şəhərində, Elsmir adasında yerləşən Alert qəsəbəsidir (82°28′N). Ən cənub məntəqə isə Antarktidadakı demək olar ki, cənub qütbündə olan Amundsen-Skott Cənubi Qütb Stansiyasındadır (90 °S).

Müstəqil suveren xalqlar Antarktidanın bəzi hissələri, Dunay çayının qərb sahilindəki mübahisəli sahə və Misirlə Sudan arasındakı "Bir Tavil" ərazisi istisna olmaqla planetin bütün torpaq sahəsini iddia edirlər. 2015-ci ilə olan məlumata əsasən Yer kürəsində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olan 193 suverən dövlət, üstəgəl iki müşahidəçi əyalət, 72 asılı əraziqismən tanınan və ya tanınmayan dövlətlər var. Zamanla bəzi dövlətlər dünya hökmranlığına çalışsalar da, uğursuzluğa düçar olmuşlar və Yer kürəsində heç vaxt bütün dünya üzərində səlahiyyətli bir suveren hökumət olmamışdır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı millətlər arasındakı mübahisələrə müdaxilə etmək və bununla da silahlı qarşıdurmanın qarşısını almaq məqsədi ilə yaradılan dünya miqyaslı hökumətlərarası təşkilatdır. BMT ilk növbədə beynəlxalq diplomatiya və beynəlxalq hüquq üçün bir forum rolunu oynayır. Heyət razılıq verərsə silahlı müdaxilə üçün bir mexanizm təqdim edilir.

Yer kürəsinin orbitinə çıxan ilk insan 12 aprel 1961-ci ildə Yuri Qaqarin olmuşdur. Ümumilikdə, 30 iyul 2010 tarixinə qədər təxminən 487 nəfər kosmosu gəzərək orbitə çıxmış və onlardan on ikisi Aya ayaq basmışdır. Normalda kosmosdakı yeganə insanlar Beynəlxalq Kosmik Stansiyada olanlardır. Altı nəfərdən ibarət stansiyanın heyəti ümumilikdə hər altı ayda bir dəyişdirilir. İnsanların Yerdən səyahət etdiyi ən uzaq məsafə 400 171 kilometr (248 655 mil) olaraq, 1970-ci ildə Apollo 13 missiyası zamanı əldə edilmişdir.

Mədəni və tarixi baxış

 
Yer və onun ən böyük süni peyki olan Beynəlxalq Kosmik Stansiya. Arxa fondakı kiçik nöqtə Aydır.

Yer kürəsinin standart astronomik simvolu çevrə daxilinə çəkilmiş və dünyanın dörd bir tərəfini təmsil edən xaçdan, " " ibarətdir.

İnsanların mədəniyyətləri planetin bir çox hissəsini inkişaf etdirdi. Bu mədəniyyətlərdə yer bəzən tanrı kimi təcəssüm edilmişdir. Bir çox mədəniyyətlərdə Yer məhsuldarlıq tanrısı olan Ana ilahədir. Bir çox dinlərdə yaradılış haqqında miflər Yer kürəsinin fövqəltəbii bir Tanrı və ya tanrılar tərəfindən yaradılışına inanır.

Elmi araşdırmalar insanların planetə baxışında bir sıra ciddi dəyişikliklər ilə nəticələndi. İlk inamlardan olan düz bir yer ideası eramızdan əvvəl 6-cı əsrin sonlarında İtaliyanın cənubundakı Yunan koloniyalarında yunanlı filosoflar olan PifaqorParmenidin kürə şəklində olan Yer ideyası ilə tədricən əvəz olundu. Eramızdan əvvəl V əsrin sonlarında Yerin kürə şəklində olması nəzəriyyəsi Yunan ziyalıları arasında hamılıqla qəbul edildi. Elm adamları Yerin ilk dəfə Günəş sistemindəki digər planetlərlə müqayisədə hərəkətli bir cisim olduğunu sübut etdikdə Yerin ümumiyyətlə kainatın mərkəzi olduğuna inanılırdı. Müqəddəs Yazıdakı şəcərə təhlili yolu ilə Yerin yaşını təyin etməyə çalışan Ceyms Usşer kimi nüfuzlu xristian alim və din xadimlərinin səyləri sayəsində qərblilər 19-cu əsrdən əvvəl Yerin bir neçə min ildən çox yaşı olduğunu bilirdilər. Yalnız 19-cu əsrdə geoloqlar Yerin yaşının ən az milyonlarla il olduğunu başa düşdülər.

Uilyam Kelvin, 1864-cü ildə termodinamik üsullardan istifadə edərək Yerin yaşını 20 milyon ilə 400 milyon yaş arasında olduğunu bildirərək bu mövzuda şiddətli bir mübahisəyə səbəb oldu. Yalnız 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində radioaktivlik və radioaktiv tanışlıq kəşf edildiyi zaman Yerin yaşını müəyyənləşdirən etibarlı bir mexanizm quruldu və planetin milyardlarla yaşı olduğunu ortaya çıxardı. 20-ci əsrdə insanlar ilk dəfə kosmosdan Yerə baxdıqda və xüsusən də Apollo proqramı ilə çəkilən Yer fotoşəkilləri ilə Yer haqqında anlayışlar yenidən dəyişdi.

Yerdə həyat
4.54 Milyard i.ə
Yer
4.41 Milyard i.ə.
Su
4 Milyard i.ə.
Mikroblar
3,5 Milyard i.ə.
Oksigen
240 Milyon i.ə.
Dinozavrlar
200 Milyon i.ə.
Məməlilər
180 Milyon i.ə.
Çiçək
0.2 Milyon i.ə.
İnsan
−4500
−4000
−3500
−3000
−2500
−2000
−1500
−1000
−500
0

Qeydlər

  1. Bütün astronomik kəmiyyətlər həm dünyəvi, həm də dövri olaraq daim dəyişir. Verilən kəmiyyətlər, bütün dövri dəyişkənliklərə məhəl qoymadan J2000 dövrünə uyğun olaraq verilmişdir.
  2. Əgər Yer kürəsi bir bilyard topu ölçüsündə kiçilsəydi, böyük dağ silsilələri və okean rifləri kimi Yerin bəzi əraziləri kiçik qüsurlar kimi hiss edilər, planetin çox hissəsi, o cümlədən Böyük Düzənliklər və geniş abissal düzənliklər daha hamar görünərdi.
  3. Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5–70 km. arasında dəyişir.
  4. Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5–200 km. arasında dəyişir.
  5. Heyətin sayı və tərkibi ilə bağlı buraya baxa bilərsiniz.

İstinad siyahısı

  1. Simon, J.L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G.; Laskar, J. (Fevral 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2): 663–83. Bibcode:1994A&A...282..663S.
  2. Staff (7 Avqust 2007). "Useful Constants". IERS. 2002-06-28 tarixində . İstifadə tarixi: 23 Sentyabr 2008.
  3. Williams, David R. (16 Mart 2017). "Earth Fact Sheet". NASA/Goddard Space Flight Center. 2021-05-24 tarixində . İstifadə tarixi: 26 İyul 2018.
  4. Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. səh. 294. ISBN 978-0-387-98746-0. İstifadə tarixi: 13 Mart 2011.
  5. Union of Concerned Scientists. "UCS Satellite Database". 2019-12-20 tarixində . İstifadə tarixi: 16 dekabr 2019. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Union of Concerned Scientists" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  6. Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets — 2015. — P. 2. — 3 p.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21128615"></a>
  7. NASA FACTSNASA.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23548"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6952408"></a>
  8. Various (2000). David R. Lide (ed.). Handbook of Chemistry and Physics (81st). CRC. ISBN 978-0-8493-0481-1.
  9. "Selected Astronomical Constants, 2011". The Astronomical Almanac. 26 Avqust 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 25 Fevral 2011.
  10. World Geodetic System (WGS-84). Available online 2020-03-11 at the Wayback Machine from National Geospatial-Intelligence Agency.
  11. Cazenave, Anny (1995). "Geoid, Topography and Distribution of Landforms" (PDF). In Ahrens, Thomas J (ed.). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington, DC: American Geophysical Union. Bibcode:1995geph.conf.....A. ISBN 978-0-87590-851-9. 16 Oktyabr 2006 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 3 Avqust 2008. (#redundant_parameters)
  12. Humerfelt, Sigurd (26 Oktyabr 2010). . 24 Aprel 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Aprel 2011.
  13. Pidwirny, Michael (2 Fevral 2006). "Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1)". University of British Columbia, Okanagan. 2006-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 26 Noyabr 2007.
  14. Staff (24 İyul 2008). "World". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2010-01-05 tarixində . İstifadə tarixi: 5 Avqust 2008.
  15. Luzum, Brian; Capitaine, Nicole; Fienga, Agnès; Folkner, William; Fukushima, Toshio; və b. (Avqust 2011). "The IAU 2009 system of astronomical constants: The report of the IAU working group on numerical standards for Fundamental Astronomy". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy. 110 (4): 293–304. Bibcode:2011CeMDA.110..293L. doi:10.1007/s10569-011-9352-4.
  16. The international system of units (SI) (PDF) (2008). Amerika Birləşmiş Ştatlarının Ticarət Nazirliyi, Beynəlxalq Standartlar və Texnologiya İnstitutu Special Publication 330. səh. 52. 2016-06-03 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  17. Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. səh. 296. ISBN 978-0-387-98746-0. İstifadə tarixi: 17 Avqust 2010.
  18. Arthur N. Cox, ed. (2000). Allen's Astrophysical Quantities (4th). New York: AIP Press. səh. 244. ISBN 978-0-387-98746-0. İstifadə tarixi: 17 Avqust 2010.
  19. https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
  20. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm
  21. . WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona Ştat Universiteti. 16 İyun 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 Avqust 2010.
  22. Kinver, Mark (10 Dekabr 2009). "Global average temperature may hit record level in 2010". BBC. 2020-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 22 Aprel 2010.
  23. . WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona Ştat Universiteti. 4 Yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 Avqust 2010.
  24. "Trends in Atmospheric Carbon Dioxide: Recent Global [[:Şablon:Chem2]] Trend". Earth System Research Laboratory. Milli Okean və Atmosfer Administrasiyası. 26 İyul 2018. 26 İyul 2018 tarixində .
  25. Bowring, S.; Housh, T. (1995). "The Earth's early evolution". Science. 269 (5230): 1535–40. Bibcode:1995Sci...269.1535B. doi:10.1126/science.7667634. PMID 7667634.
  26. Bax:
    • Dalrymple, G.B. (1991). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-1569-0.
    • Newman, William L. (9 İyul 2007). "Age of the Earth". Publications Services, USGS. 2005-12-23 tarixində . İstifadə tarixi: 20 Sentyabr 2007.
    • Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Geological Society, London, Special Publications. 190 (1): 205–21. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14. 2007-11-11 tarixində . İstifadə tarixi: 20 Sentyabr 2007.
  27. Yin, Qingzhu; Jacobsen, S. B.; Yamashita, K.; Blichert-Toft, J.; Télouk, P.; Albarède, F. (2002). "A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites". Nature. 418 (6901): 949–52. Bibcode:2002Natur.418..949Y. doi:10.1038/nature00995. PMID 12198540. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  28. Kleine, Thorsten; Palme, Herbert; Mezger, Klaus; Halliday, Alex N. (24 Noyabr 2005). "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754): 1671–74. Bibcode:2005Sci...310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  29. Reilly, Michael (22 Oktyabr 2009). "Controversial Moon Origin Theory Rewrites History". 9 Yanvar 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 30 Yanvar 2010.
  30. Canup, R. M.; Asphaug, E. (2001). An impact origin of the Earth-Moon system. American Geophysical Union, Fall Meeting 2001. Abstract #U51A-02. Bibcode:2001AGUFM.U51A..02C.
  31. Canup, R.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708–12. Bibcode:2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  32. "Earth's Early Atmosphere and Oceans". Lunar and Planetary Institute. Universities Space Research Association. 2019-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 27 İyun 2019.
  33. Morbidelli, A.; və b. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6): 1309–20. Bibcode:2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.
  34. Guinan, E. F.; Ribas, I. Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan (ed.). Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate. ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments. San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. Bibcode:2002ASPC..269...85G. ISBN 1-58381-109-5.
  35. Staff (4 Mart 2010). "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere". Physorg.news. 2011-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 27 Mart 2010.
  36. Rogers, John James William; Santosh, M. (2004). Continents and Supercontinents. Oxford University Press US. səh. 48. ISBN 978-0-19-516589-0.
  37. Hurley, P. M.; Rand, J. R. (İyun 1969). "Pre-drift continental nuclei". Science. 164 (3885): 1229–42. Bibcode:1969Sci...164.1229H. doi:10.1126/science.164.3885.1229. PMID 17772560.
  38. De Smet, J.; Van Den Berg, A.P.; Vlaar, N.J. (2000). "Early formation and long-term stability of continents resulting from decompression melting in a convecting mantle" (PDF). Tectonophysics. 322 (1–2): 19–33. Bibcode:2000Tectp.322...19D. doi:10.1016/S0040-1951(00)00055-X. hdl:1874/1653. 2021-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  39. Armstrong, R. L. (1968). "A model for the evolution of strontium and lead isotopes in a dynamic earth". Reviews of Geophysics. 6 (2): 175–99. Bibcode:1968RvGSP...6..175A. doi:10.1029/RG006i002p00175.
  40. Harrison, T.; və b. (Dekabr 2005). "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga". Science. 310 (5756): 1947–50. Bibcode:2005Sci...310.1947H. doi:10.1126/science.1117926. PMID 16293721.
  41. Hong, D.; Zhang, Jisheng; Wang, Tao; Wang, Shiguang; Xie, Xilin (2004). "Continental crustal growth and the supercontinental cycle: evidence from the Central Asian Orogenic Belt". Journal of Asian Earth Sciences. 23 (5): 799–813. Bibcode:2004JAESc..23..799H. doi:10.1016/S1367-9120(03)00134-2.
  42. Armstrong, R. L. (1991). "The persistent myth of crustal growth" (PDF). Australian Journal of Earth Sciences. 38 (5): 613–30. Bibcode:1991AuJES..38..613A. CiteSeerX 10.1.1.527.9577. doi:10.1080/08120099108727995. 2017-08-08 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  43. Murphy, J. B.; Nance, R. D. (1965). "How do supercontinents assemble?". American Scientist. 92 (4): 324–33. doi:10.1511/2004.4.324.
  44. Kinzler, Ro. "When and how did the ice age end? Could another one start?". Amerikan Təbiət Tarixi Muzeyi. 2019-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 27 İyun 2019.
  45. Chalk, Thomas B.; Hain, Mathis P.; Foster, Gavin L.; Rohling, Eelco J.; Sexton, Philip F.; Badger, Marcus P. S.; Cherry, Soraya G.; Hasenfratz, Adam P.; Haug, Gerald H.; Jaccard, Samuel L.; Martínez-García, Alfredo; Pälike, Heiko; Pancost, Richard D.; Wilson, Paul A. (12 Dekabr 2007). "Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition" (PDF). Proc Natl Acad Sci U S A. 114 (50): 13114–13119. doi:10.1073/pnas.1702143114. PMC 5740680. PMID 29180424. 2019-06-14 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
  46. Staff. . Page Paleontology Science Center. 4 Mart 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Mart 2007.
  47. Doolittle, W. Ford; Worm, Boris (Fevral 2000). (PDF). Scientific American. 282 (6): 90–95. Bibcode:2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. PMID 10710791. 15 İyul 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  48. Zimmer, Carl (3 Oktyabr 2013). "Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted". The New York Times. 2013-10-03 tarixində . İstifadə tarixi: 3 Oktyabr 2013.
  49. Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of the Atmospheric Sciences. 22 (3): 225–61. Bibcode:1965JAtS...22..225B. doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2.
  50. Burton, Kathleen (29 Noyabr 2002). "Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land". NASA. 2020-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 5 Mart 2007.
  51. Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 Noyabr 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". "Astrobiology" jurnalı. 13 (12): 1103–24. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812.
  52. Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; və b. (Yanvar 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". "Nature Geoscience" jurnalı. 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  53. Borenstein, Seth (19 Oktyabr 2015). "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. 2015-10-23 tarixində . İstifadə tarixi: 20 Oktyabr 2015.
  54. Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; və b. (19 Oktyabr 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" (PDF). Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–21. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. 2015-11-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 20 Oktyabr 2015. Early edition, published online before print.
  55. Tyrell, Kelly Aprel (18 Dekabr 2017). "Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago". Viskonsin-Medison Universiteti. 2021-02-10 tarixində . İstifadə tarixi: 18 Dekabr 2017.
  56. Schopf, J. William; Kitajima, Kouki; Spicuzza, Michael J.; Kudryavtsev, Anatolly B.; Valley, John W. (2017). "SIMS analyses of the oldest known assemblage of microfossils document their taxon-correlated carbon isotope compositions". PNAS. 115 (1): 53–58. Bibcode:2018PNAS..115...53S. doi:10.1073/pnas.1718063115. PMC 5776830. PMID 29255053.
  57. Kirschvink, J. L. (1992). Schopf, J.W.; Klein, C.; Des Maris, D. (eds.). Late Proterozoic low-latitude global glaciation: the Snowball Earth. The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study. Cambridge University Press. 51–52. ISBN 978-0-521-36615-1.
  58. Raup, D. M.; Sepkoski Jr, J. J. (1982). "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science. 215 (4539): 1501–03. Bibcode:1982Sci...215.1501R. doi:10.1126/science.215.4539.1501. PMID 17788674. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  59. Gould, Stephan J. (Oktyabr 1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American. 271 (4): 84–91. Bibcode:1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569. 2007-02-25 tarixində . İstifadə tarixi: 5 Mart 2007.
  60. Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America. 119 (1–2): 140–56. Bibcode:2007GSAB..119..140W. doi:10.1130/B25899.1.
  61. Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418: 457–68. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.
  62. Britt, Robert (25 Fevral 2000). . 5 İyun 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  63. Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). "Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (24): 9576–79. Bibcode:2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. 2009-07-04 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 19 İyul 2009.
  64. Ward, Peter D.; Brownlee, Donald (2002). The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World. New York: Times Books, Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-6781-1.
  65. Carrington, Damian (21 Fevral 2000). "Date set for desert Earth". BBC News. 2012-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 Mart 2007.
  66. Lee Billings (31 İyul 2013). "Fact or Fiction?: We Can Push the Planet into a Runaway Greenhouse Apocalypse". Scientific American. 2014-04-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  67. Bounama, Christine; Franck, S.; Von Bloh, W. (2001). "The fate of Earth's ocean". Hydrology and Earth System Sciences. 5 (4): 569–75. Bibcode:2001HESS....5..569B. doi:10.5194/hess-5-569-2001.
  68. Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386 (1): 155–63. arXiv:0801.4031. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x.See also Palmer, Jason (22 Fevral 2008). "Hope dims that Earth will survive Sun's death". NewScientist.com news service. 15 Aprel 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 24 Mart 2008.
  69. Brownlee, 2010. səh. 95
  70. . membrana.ru. 2013-09-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-23.
  71. С точки зрения науки. Гибель Земли
  72. Minard, Anne (2009-05-29). "Sun Stealing Earth's Atmosphere". National Geographic News. 2009-08-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-08-30. (#parameter_ignored_suggest)
  73. Pogge, Richard W. (1997). "The Once and Future Sun" (lecture notes) (ingilis). 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-27.
  74. Г. Александровский (2001). "Солнце. О будущем нашего Солнца" (rus). Астрогалактика. 2013-01-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-02-07.
  75. I. J. Sackmann, A. I. Boothroyd, K. E. Kraemer (1993). "Our Sun. III. Present and Future" (ingilis) (The Astrophysical Journal). IOP Publishing. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.
  76. Herbert, Sandra (1991), "Charles Darwin as a prospective geological author", British Journal for the History of Science, Cambridge University Press, 24 (2), 159–192 [184–188], doi:10.1017/S0007087400027060, JSTOR 4027165, 2012-10-21 tarixində , İstifadə tarixi: 24 Oktyabr 2008, pp. 178 2013-10-04 at the Wayback Machine, 184 2012-10-21 at the Wayback Machine, 189 2013-10-04 at the Wayback Machine, also Darwin, C. R. Geological diary: Elevation of Patagonia. (5.1834) CUL-DAR34.40–60 Transcribed by Kees Rookmaaker (Darwin Online), pp. 58–59 2013-10-04 at the Wayback Machine.
  77. Mantovani, R. (1889), "Les fractures de l'écorce terrestre et la théorie de Laplace", Bull. Soc. Sc. Et Arts Réunion: 41–53
  78. Mantovani, R. (1909), "L'Antarctide", Je M'instruis. La Science Pour Tous, 38: 595–597
  79. Wegener, A. (1966), The Origin of Continents and Oceans, Courier Dover Publications, ISBN 978-0-486-61708-4 See Online version in German.
  80. Samuel Warren Carey (1988), Theories of the earth and universe: a history of dogma in the earth sciences (illustrated), Stanford University Press, 347–350, ISBN 978-0-8047-1364-1, 2021-07-23 tarixində , İstifadə tarixi: 2020-04-27
  81. Jordan, P. (1971), The expanding earth: some consequences of Dirac's gravitation hypothesis, Oxford: Pergamon Press, Bibcode:1971eesc.book.....J
  82. Wu, X.; X. Collilieux; Z. Altamimi; B. L. A. Vermeersen; R. S. Gross; I. Fukumori (8 İyul 2011). "Accuracy of the International Terrestrial Reference Frame origin and Earth expansion". Geophysical Research Letters. 38 (13): 5 PP. Bibcode:2011GeoRL..3813304W. doi:10.1029/2011GL047450. 2016-10-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  83. Williams, G.E. (2000), "Geological constraints on the Precambrian history of Earth's rotation and the moon's orbit" (PDF), Reviews of Geophysics, 38 (1): 37–59, Bibcode:2000RvGeo..38...37W, CiteSeerX 10.1.1.597.6421, doi:10.1029/1999RG900016, 2015-12-24 tarixində (PDF), İstifadə tarixi: 2020-04-27
  84. Bucher, K. (2005), "Blueschists, eclogites, and decompression assemblages of the Zermatt-Saas ophiolite: High-pressure metamorphism of subducted Tethys lithosphere", American Mineralogist, 90 (5–6): 821–835, Bibcode:2005AmMin..90..821B, doi:10.2138/am.2005.1718
  85. Buis A.; Clavin W. (16 Avqust 2011). "NASA Research Confirms it's a Small World, After All". 2019-01-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-07-23.
  86. Schmidt, P. W. and Clark, D. A. (1980), The response of palaeomagnetic data to Earth expansion, Geophysical Journal of the Royal Astronomical Society, 61: 95–100, 1980, DOI:10.1111/j.1365-246X.1980.tb04306.x
  87. "What's Hitting Earth? | Science Mission Directorate". 2020-05-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  88. Milbert, D. G.; Smith, D. A. "Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model". National Geodetic Survey, NOAA. 2020-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 7 Mart 2007.
  89. Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F. (7 İyul 2006). "Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data". NOAA/NGDC. 2017-06-24 tarixində . İstifadə tarixi: 21 Aprel 2007.
  90. Senne, Joseph H. (2000). "Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain". Professional Surveyor. 20 (5): 16–21. 2015-07-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  91. Sharp, David (5 Mart 2005). "Chimborazo and the old kilogram". The Lancet. 365 (9462): 831–32. doi:10.1016/S0140-6736(05)71021-7. PMID 15752514. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  92. "Tall Tales about Highest Peaks". Australian Broadcasting Corporation. 15 Aprel 2004. 2013-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Dekabr 2008.
  93. "The 'Highest' Spot on Earth". NPR. 7 Aprel 2007. 2007-04-09 tarixində . İstifadə tarixi: 31 İyul 2012.
  94. Rudnick, R. L.; Gao, S. (2003). "Composition of the Continental Crust". In Holland, H. D.; Turekian, K. K. (eds.). Treatise on Geochemistry. Treatise on Geochemistry. 3. New York: Elsevier Science. 1–64. Bibcode:2003TrGeo...3....1R. doi:10.1016/B0-08-043751-6/03016-4. ISBN 978-0-08-043751-4.
  95. White, W. M.; Klein, E. M. (2014). "Composition of the Oceanic Crust". In Holland, H. D.; Turekian, K. K. (eds.). Treatise on Geochemistry. 4. New York: Elsevier Science. 457–496. doi:10.1016/B978-0-08-095975-7.00315-6. hdl:10161/8301. ISBN 978-0-08-098300-4.
  96. Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Sciences. 77 (12): 6973–77. Bibcode:1980PNAS...77.6973M. doi:10.1073/pnas.77.12.6973. PMC 350422. PMID 16592930.
  97. Brown, Geoff C.; Mussett, Alan E. (1981). The Inaccessible Earth (2nd). Taylor & Francis. səh. 166. ISBN 978-0-04-550028-4. Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).
  98.   Flett, John Smith (1911). "Petrology". In Kisholm, Hyu (ed.). Britannika Ensiklopediyası. 21 (XI). Cambridge University Press. səh. 328.
  99. Tanimoto, Toshiro (1995). "Crustal Structure of the Earth" (PDF). In Thomas J. Ahrens (ed.). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington, DC: American Geophysical Union. Bibcode:1995geph.conf.....A. ISBN 978-0-87590-851-9. 16 Oktyabr 2006 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 3 Fevral 2007.
  100. Kerr, Richard A. (26 Sentyabr 2005). "Earth's Inner Core Is Running a Tad Faster Than the Rest of the Planet". Science. 309 (5739): 1313. doi:10.1126/science.309.5739.1313a. PMID 16123276.
  101. Jordan, T. H. (1979). "Structural geology of the Earth's interior". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 76 (9): 4192–4200. Bibcode:1979PNAS...76.4192J. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539. PMID 16592703.
  102. Robertson, Eugene C. (26 İyul 2001). "The Interior of the Earth". USGS. 2013-11-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 Mart 2007.
  103. Turcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). "4". Geodynamics (2). Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. 136–37. ISBN 978-0-521-66624-4.
  104. Sanders, Robert (10 Dekabr 2003). "Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core". UC Berkeley News. 2018-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 28 Fevral 2007.
  105. . The European Synchrotron (ESRF). 25 Aprel 2013. 2013-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 Aprel 2015.
  106. Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J.; Price, G. D. (2002). "The ab initio simulation of the Earth's core" (PDF). Philosophical Transactions of the Royal Society. 360 (1795): 1227–44. Bibcode:2002RSPTA.360.1227A. doi:10.1098/rsta.2002.0992. PMID 12804276. 2009-09-30 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 28 Fevral 2007.
  107. Vlaar, N; Vankeken, P.; Vandenberg, A. (1994). (PDF). Earth and Planetary Science Letters. 121 (1–2): 1–18. Bibcode:1994E&PSL.121....1V. doi:10.1016/0012-821X(94)90028-0. 19 Mart 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  108. Turcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). "4". Geodynamics (2). Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. səh. 137. ISBN 978-0-521-66624-4.
  109. Pollack, Henry N.; Hurter, Suzanne J.; Johnson, Jeffrey R. (Avqust 1993). "Heat flow from the Earth's interior: Analysis of the global data set". Reviews of Geophysics. 31 (3): 267–80. Bibcode:1993RvGeo..31..267P. doi:10.1029/93RG01249.
  110. Richards, M. A.; Duncan, R. A.; Courtillot, V. E. (1989). "Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails". Science. 246 (4926): 103–07. Bibcode:1989Sci...246..103R. doi:10.1126/science.246.4926.103. PMID 17837768. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  111. Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude (1981). "Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss". Journal of Geophysical Research. 86 (B12): 11535. Bibcode:1981JGR....8611535S. doi:10.1029/JB086iB12p11535.
  112. Kious, W. J.; Tilling, R. I. (5 May 1999). "Understanding plate motions". USGS. 9 November 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 Mart 2007.
  113. Seligman, Courtney (2008). "The Structure of the Terrestrial Planets". Online Astronomy eText Table of Contents. cseligman.com. 2008-03-22 tarixində . İstifadə tarixi: 28 Fevral 2008.
  114. Duennebier, Fred (12 Avqust 1999). "Pacific Plate Motion". University of Hawaii. 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 Mart 2007.
  115. Mueller, R. D.; və b. (7 Mart 2007). "Age of the Ocean Floor Poster". NOAA. 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 Mart 2007.
  116. Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S. (1999). "Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada". Contributions to Mineralogy and Petrology. 134 (1): 3–16. Bibcode:1999CoMP..134....3B. doi:10.1007/s004100050465. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  117. Meschede, Martin; Barckhausen, Udo (20 Noyabr 2000). "Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center". Proceedings of the Ocean Drilling Program. Texas A&M University. 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Aprel 2007.
  118. Staff. "GPS Time Series". NASA JPL. 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Aprel 2007.
  119. "World Factbook". Cia.gov. 2010-01-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2 Noyabr 2012.
  120. Kring, David A. "Terrestrial Impact Cratering and Its Environmental Effects". Lunar and Planetary Laboratory. 2011-05-13 tarixində . İstifadə tarixi: 22 Mart 2007.
  121. Martin, Ronald (2011). Earth's Evolving Systems: The History of Planet Earth. Jones & Bartlett Learning. ISBN 978-0-7637-8001-2. 2021-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  122. Staff. . Volcano World. 11 Fevral 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 Mart 2007.
  123. Jessey, David. . Cal Poly Pomona. 3 İyul 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 Mart 2007.
  124. de Pater, Imke; Lissauer, Jack J. (2010). Planetary Sciences (2nd). Cambridge University Press. səh. 154. ISBN 978-0-521-85371-2.
  125. Wenk, Hans-Rudolf; Bulakh, Andreĭ Glebovich (2004). Minerals: their constitution and origin. Cambridge University Press. səh. 359. ISBN 978-0-521-52958-7.
  126. Center, National Geophysical Data. "Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1". ngdc.noaa.gov. 2017-09-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  127. "World Bank arable land". World Bank. 2015-10-02 tarixində . İstifadə tarixi: 19 Oktyabr 2015.
  128. "World Bank permanent cropland". World Bank. 2015-07-13 tarixində . İstifadə tarixi: 19 Oktyabr 2015.
  129. Hooke, Roger LeB.; Martín-Duque, José F.; Pedraza, Javier (Dekabr 2012). "Land transformation by humans: A review" (PDF). GSA Today. 22 (12): 4–10. doi:10.1130/GSAT151A.1. 2018-01-09 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  130. "7,000 m Class Remotely Operated Vehicle KAIKO 7000". Japan Agency for Marine-Earth Science and Technology (JAMSTEC). 2020-04-10 tarixində . İstifadə tarixi: 7 İyun 2008.
  131. Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (İyun 2010). (PDF). Oceanography. 23 (2): 112–14. doi:10.5670/oceanog.2010.51. 2 Noyabr 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 İyun 2013.
  132. "sphere depth of the ocean – hydrology". Encyclopædia Britannica. 2014-11-29 tarixində . İstifadə tarixi: 12 Aprel 2015.
  133. "Third rock from the Sun – restless Earth". NASA's Cosmos. 2015-11-06 tarixində . İstifadə tarixi: 12 Aprel 2015.
  134. Perlman, Howard (17 Mart 2014). "The World's Water". USGS Water-Science School. 2015-04-22 tarixində . İstifadə tarixi: 12 Aprel 2015.
  135. Kennish, Michael J. (2001). Practical handbook of marine science. Marine science series (3rd). CRC Press. səh. 35. ISBN 978-0-8493-2391-1.
  136. Mullen, Leslie (11 İyun 2002). . NASA Astrobiology Magazine. 30 İyun 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 Mart 2007.
  137. Morris, Ron M. . NASA Astrobiology Magazine. 15 Aprel 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 Mart 2007.
  138. Scott, Michon (24 Aprel 2006). "Earth's Big heat Bucket". NASA Earth Observatory. 2008-09-16 tarixində . İstifadə tarixi: 14 Mart 2007.
  139. Sample, Sharron (21 İyun 2005). . NASA. 27 Aprel 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Aprel 2007.
  140. Exline, Joseph D.; Levine, Arlene S.; Levine, Joel S. (2006). Meteorology: An Educator's Resource for Inquiry-Based Learning for Grades 5-9 (PDF). NASA/Langley Research Center. səh. 6. NP-2006-08-97-LaRC. 2018-05-28 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  141. Geerts, B.; Linacre, E. (Noyabr 1997). "The height of the tropopause". Resources in Atmospheric Sciences. University of Wyoming. 2020-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 10 Avqust 2006.
  142. Harrison, Roy M.; Hester, Ronald E. (2002). Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation. Royal Society of Chemistry. ISBN 978-0-85404-265-4.
  143. Staff (8 Oktyabr 2003). "Earth's Atmosphere". NASA. 2013-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Mart 2007.
  144. Pidwirny, Michael (2006). "Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition)". University of British Columbia, Okanagan. 2020-04-03 tarixində . İstifadə tarixi: 19 Mart 2007.
  145. Gaan, Narottam (2008). Climate Change and International Politics. Kalpaz Publications. səh. 40. ISBN 978-81-7835-641-9. 2017-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  146. St. Fleur, Nicholas (19 May 2017). "Spotting Mysterious Twinkles on Earth From a Million Miles Away". The New York Times. 20 May 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 20 May 2017.
  147. Marshak, Alexander; Várnai, Tamás; Kostinski, Alexander (15 May 2017). "Terrestrial glint seen from deep space: oriented ice crystals detected from the Lagrangian point". Geophysical Research Letters. 44 (10): 5197–5202. Bibcode:2017GeoRL..44.5197M. doi:10.1002/2017GL073248. 25 April 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 27 April 2020.
  148. Moran, Joseph M. (2005). . World Book Online Reference Center. NASA/World Book, Inc. 13 Dekabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 Mart 2007.
  149. Berger, Wolfgang H. (2002). "The Earth's Climate System". University of California, San Diego. 2013-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 Mart 2007.
  150. Rahmstorf, Stefan (2003). "The Thermohaline Ocean Circulation". Potsdam Institute for Climate Impact Research. 2013-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Aprel 2007.
  151. Various (21 İyul 1997). "The Hydrologic Cycle". University of Illinois. 2020-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 24 Mart 2007.
  152. Sadava, David E.; Heller, H. Craig; Orians, Gordon H. (2006). Life, the Science of Biology (8th). MacMillan. səh. 1114. ISBN 978-0-7167-7671-0.
  153. Staff. "Climate Zones". UK Department for Environment, Food and Rural Affairs. 8 Avqust 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 24 Mart 2007.
  154. "Why U.S. East Coast is colder than Europe's West Coast". Live Science. 5 Aprel 2011. 2015-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 7 İyul 2015.
  155. "Earth at Aphelion". Space Weather. İyul 2008. 2015-07-17 tarixində . İstifadə tarixi: 7 İyul 2015.
  156. "Highest recorded temperature". Guinness World Records. 2015-07-13 tarixində . İstifadə tarixi: 12 İyul 2015.
  157. Lyons, Walter A (1997). The Handy Weather Answer Book (2nd). Detroit, Michigan: Visible Ink Press. ISBN 978-0-7876-1034-0.
  158. "Coldest temperature ever recorded on Earth in Antarctica". The Guardian. Associated Press. 10 Dekabr 2013. 2016-08-20 tarixində . İstifadə tarixi: 12 İyul 2015.
  159. Staff (2004). . Science Week. 13 İyul 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 Mart 2007.
  160. de Córdoba, S. Sanz Fernández (21 İyun 2004). . Fédération Aéronautique Internationale. 15 Yanvar 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Aprel 2007.
  161. Liu, S. C.; Donahue, T. M. (1974). "The Aeronomy of Hydrogen in the Atmosphere of the Earth". Journal of the Atmospheric Sciences. 31 (4): 1118–36. Bibcode:1974JAtS...31.1118L. doi:10.1175/1520-0469(1974)031<1118:TAOHIT>2.0.CO;2.
  162. Catling, David C.; Zahnle, Kevin J.; McKay, Christopher P. (2001). "Biogenic Methane, Hydrogen Escape, and the Irreversible Oxidation of Early Earth". Science. 293 (5531): 839–43. Bibcode:2001Sci...293..839C. CiteSeerX 10.1.1.562.2763. doi:10.1126/science.1061976. PMID 11486082.
  163. Abedon, Stephen T. (31 Mart 1997). . Ohio State University. 29 Noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 Mart 2007.
  164. Hunten, D. M.; Donahue, T. M (1976). "Hydrogen loss from the terrestrial planets". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 4 (1): 265–92. Bibcode:1976AREPS...4..265H. doi:10.1146/annurev.ea.04.050176.001405.
  165. European Space Agency. "İyun 2014 magnetic field". İstifadə tarixi: 19.06.2014.
  166. Watts, A. B.; Daly, S. F. (May 1981). "Long wavelength gravity and topography anomalies". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 9: 415–18. Bibcode:1981AREPS...9..415W. doi:10.1146/annurev.ea.09.050181.002215.
  167. Olson, Peter; Amit, Hagay (2006), "Changes in earth's dipole" (PDF), Naturwissenschaften, 93 (11): 519–542, Bibcode:2006NW.....93..519O, doi:10.1007/s00114-006-0138-6, PMID 16915369, 2019-09-27 tarixində (PDF), İstifadə tarixi: 2020-04-27
  168. Fitzpatrick, Richard (16 Fevral 2006). "MHD dynamo theory". NASA WMAP. 2020-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 27 Fevral 2007.
  169. Campbell, Wallace Hall (2003). Introduction to Geomagnetic Fields. New York: Cambridge University Press. səh. 57. ISBN 978-0-521-82206-0.
  170. McElroy, Michael B. (2012). "Ionosphere and magnetosphere". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. 2016-07-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  171. Masson, Arnaud (11 May 2007). "Cluster reveals the reformation of the Earth's bow shock". European Space Agency. 31 March 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 16 Avqust 2016.
  172. Gallagher, Dennis L. (14 Avqust 2015). "The Earth's Plasmasphere". NASA/Marshall Space Flight Center. 2016-08-28 tarixində . İstifadə tarixi: 16 Avqust 2016.
  173. Gallagher, Dennis L. (27 May 2015). "How the Plasmasphere is Formed". NASA/Marshall Space Flight Center. 15 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 16 Avqust 2016.
  174. Baumjohann, Wolfgang; Treumann, Rudolf A. (1997). Basic Space Plasma Physics. World Scientific. 8, 31. ISBN 978-1-86094-079-8.
  175. Van Allen, James Alfred (2004). Origins of Magnetospheric Physics. University of Iowa Press. ISBN 978-0-87745-921-7. OCLC 646887856.
  176. Stern, David P. (8 İyul 2005). "Exploration of the Earth's Magnetosphere". NASA. 2013-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Mart 2007.
  177. NASA (29.05.2016). "DSCOVR: EPİC". 2020-04-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  178. McCarthy, Dennis D.; Hackman, Christine; Nelson, Robert A. (Noyabr 2008). "The Physical Basis of the Leap Second" (PDF). The Astronomical Journal. 136 (5): 1906–08. Bibcode:2008AJ....136.1906M. doi:10.1088/0004-6256/136/5/1906. 2018-07-28 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  179. "Leap seconds". Time Service Department, USNO. 12 Mart 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 23 Sentyabr 2008.
  180. . IERS Bulletin-A. 28 (15). 9 Aprel 2015. 14 Mart 2015 tarixində orijinalından (.DAT file (displays as plaintext in browser)) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 Aprel 2015.
  181. Seidelmann, P. Kenneth (1992). Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac. Mill Valley, CA: University Science Books. səh. 48. ISBN 978-0-935702-68-2.
  182. Staff. . International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS). 3 Oktyabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 Sentyabr 2008.—Graph at end.
  183. Staff. "IERS Variations in the duration of the day 1962–2005". International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS). 13 Avqust 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 23 Sentyabr 2008.
  184. Williams, David R. (1 Sentyabr 2004). "Moon Fact Sheet". NASA. 2015-11-28 tarixində . İstifadə tarixi: 21 Mart 2007.
  185. Vázquez, M.; Rodríguez, P. Montañés; Palle, E. (2006). "The Earth as an Object of Astrophysical Interest in the Search for Extrasolar Planets" (PDF). Lecture Notes and Essays in Astrophysics. 2: 49. Bibcode:2006LNEA....2...49V. 22 Avqust 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Mart 2007.
  186. Astrophysicist team (1 Dekabr 2005). "Earth's location in the Milky Way". NASA. 2008-07-01 tarixində . İstifadə tarixi: 11 İyun 2008.
  187. Bromberg, Irv (1 May 2008). . University of Toronto. 18 Dekabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 Noyabr 2008.
  188. Lin, Haosheng (2006). "Animation of precession of moon orbit". Survey of Astronomy AST110-6. University of Hawaii at Manoa. 2010-12-31 tarixində . İstifadə tarixi: 10 Sentyabr 2010.
  189. Fisher, Rick (5 Fevral 1996). "Earth Rotation and Equatorial Coordinates". National Radio Astronomy Observatory. 2011-08-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 Mart 2007.
  190. Williams, Jack (20 Dekabr 2005). "Earth's tilt creates seasons". USA Today. 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 Mart 2007.
  191. Choi, Charles Q. (19 Oktyabr 2016). "Did the Mysterious 'Planet Nine' Tilt the Solar System?". Space.com. 2017-10-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  192. Espenak, F.; Meeus, J. (7 Fevral 2007). . NASA. 2 Mart 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 Aprel 2007.
  193. Lambeck, Kurt (1980). The Earth's Variable Rotation: Geophysical Causes and Consequences. Cambridge University Press. səh. 367. ISBN 978-0-521-67330-3.
  194. Laskar, J.; və b. (2004). "A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth". Astronomy and Astrophysics. 428 (1): 261–85. Bibcode:2004A&A...428..261L. doi:10.1051/0004-6361:20041335. 2018-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  195. Murray, N.; Holman, M. (2001). "The role of chaotic resonances in the solar system". Nature. 410 (6830): 773–79. arXiv:astro-ph/0111602. Bibcode:2001Natur.410..773M. CiteSeerX 10.1.1.257.1461. doi:10.1038/35071000. PMID 11298438.
  196. Williams, David R. (10 Fevral 2006). "Planetary Fact Sheets". NASA. 2008-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 28 Sentyabr 2008.—See the apparent diameters on the Sun and Moon pages.
  197. Connors, Martin; Wiegert, Paul; Veillet, Christian (27 İyul 2011). "Earth's Trojan asteroid". Nature. 475 (7357): 481–83. Bibcode:2011Natur.475..481C. doi:10.1038/nature10233. PMID 21796207. 2021-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  198. Choi, Charles Q. (27 İyul 2011). "First Asteroid Companion of Earth Discovered at Last". Space.com. 2013-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 İyul 2011.
  199. Staff (Sentyabr 2003). . NASA, Lockheed Martin. 12 Mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 Mart 2007.
  200. Dole, Stephen H. (1970). Habitable Planets for Man (2nd). American Elsevier Publishing Co. ISBN 978-0-444-00092-7. 2010-01-03 tarixində . İstifadə tarixi: 11 Mart 2007.
  201. . Biodiversidad Mexicana. Meksika federativ höküməti. 2020-07-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
  202. "Interdependency between animal and plant species". BBC Bitesize. BBC. səh. 3. 2019-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
  203. Hillebrand, Helmut (2004). "On the Generality of the Latitudinal Gradient" (PDF). American Naturalist. 163 (2): 192–211. doi:10.1086/381004. PMID 14970922. 2017-09-22 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  204. Wade, Nicholas (25 İyul 2016). "Meet Luca, the Ancestor of All Living Things". The New York Times. 2020-09-08 tarixində . İstifadə tarixi: 25 İyul 2016. (#redundant_parameters)
  205. Lambin, Eric F.; Meyfroidt, Patrick (1 Mart 2011). "Global land use change, economic globalization, and the looming land scarcity". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 108 (9): 3465–72. Bibcode:2011PNAS..108.3465L. doi:10.1073/pnas.1100480108. PMC 3048112. PMID 21321211. See Table 1.
  206. "What are the consequences of the overexploitation of natural resources?". Iberdrola. 2019-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
  207. "13. Exploitation of Natural Resources". Avropa Ətraf-mühit Agentliyi. Avropa İttifaqı. 20 Aprel 2016. 2019-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
  208. Huebsch, Russell (29 Sentyabr 2017). "How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground?". Sciencing. Leaf Group Media. 2019-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
  209. "Electricity generation – what are the options?". World Nuclear Association. 2019-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
  210. Ramdohr, Paul (1969). "Writer's Preface to the English Edition". The Ore Minerals and their Intergrowths. Akademie-Verlag GmbH. Elsevier Ltd. xv–xvi. doi:10.1016/B978-0-08-011635-8.50004-8. ISBN 978-0-08-011635-8. 2017-07-06 tarixində . İstifadə tarixi: 29 Aprel 2016.
  211. Rona, Peter A. (2003). "Resources of the Sea Floor". Science. 299 (5607): 673–74. doi:10.1126/science.1080679. PMID 12560541.
  212. Turner, B. L., II (1990). The Earth As Transformed by Human Action: Global And Regional Changes in the Biosphere Over the Past 300 Years. CUP Archive. səh. 164. ISBN 978-0-521-36357-0. 2015-03-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  213. Walsh, Patrick J. (16 May 1997). Sharon L. Smith; Lora E. Fleming (eds.). Oceans and human health: risks and remedies from the seas. Academic Press, 2008. səh. 212. ISBN 978-0-12-372584-4. 2 May 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 27 April 2020.
  214. Staff (2 Fevral 2007). "Evidence is now 'unequivocal' that humans are causing global warming – UN report". United Nations. 21 Dekabr 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 7 Mart 2007.
  215. World at the Xpeditions Atlas, National Geographic Society, Washington D.C., 2006.
  216. . 31 Oktyabr 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 Oktyabr 2011.
  217. Staff. "World Population Prospects: The 2006 Revision". United Nations. 5 Sentyabr 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 7 Mart 2007.
  218. "World Population 1950-2020". 2020-06-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  219. Abel Mendez (6 İyul 2011). "Distribution of landmasses of the Paleo-Earth". University of Puerto Rico at Arecibo. 2019-01-06 tarixində . İstifadə tarixi: 5 Yanvar 2019.
  220. "MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere". businessinsider.com. 4 May 2012. 19 January 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 5 Yanvar 2019.
  221. Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. (2007). "Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification" (PDF). Hydrology and Earth System Sciences Discussions. 4 (2): 439–73. doi:10.5194/hessd-4-439-2007. 2019-07-31 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  222. Staff. . Secretariat of the Convention on Biological Diversity. 7 Aprel 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Mart 2007.
  223. Staff (15 Avqust 2006). "Canadian Forces Station (CFS) Alert". Information Management Group. 2020-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 31 Mart 2007.
  224. Kennedy, Paul (1989). The Rise and Fall of the Great Powers (1st). Vintage. ISBN 978-0-679-72019-5. (#redundant_parameters)
  225. "U.N. Charter Index". United Nations. 20 Fevral 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 23 Dekabr 2008.
  226. Staff. "International Law". United Nations. 31 Dekabr 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 27 Mart 2007.
  227. Kuhn, Betsy (2006). The race for space: the United States and the Soviet Union compete for the new frontier. Twenty-First Century Books. səh. 34. ISBN 978-0-8225-5984-9.
günəşə, yaxınlığına, görə, günəş, sistemindəki, üçüncü, planet, həyat, aşkar, olunan, yeganə, göy, cismi, radiometrik, tanışlıq, digər, dəlillərə, görə, milyard, əvvəl, yaranmışdır, cazibə, qüvvəsi, kainatdakı, digər, cisimlərə, xüsusən, yeganə, təbii, peyki, . Yer Gunese yaxinligina gore Gunes sistemindeki ucuncu planet ve heyat askar olunan yegane goy cismi Radiometrik tanisliq ve diger delillere gore Yer 4 5 milyard il evvel yaranmisdir Yerin cazibe quvvesi kainatdaki diger cisimlere xususen de Yerin yegane tebii peyki olan Aya ve Gunese qarsiliqli tesir gosterir Yer 365 256 gun erzinde Gunes etrafinda oz orbiti boyu hereket edir Bu muddet erzinde Yer oz oxu etrafinda 365 256 defe firlanir YerThe Blue Marble 1972 ci ilde aya geden Apollo 17 kosmonavtlari terefinden cekilmis yerin ilk tamgorunuslu fotosekliSerefine adlandirilibTorpaqOrbital xarakteristikasiDovr J2000 a Afelisi152 098 232 km 1 01671388 AVPerigelisi147 098 290 0 98329134 AVPeriapsidi147 095 000 1 000 kmApoapsidi151 930 000 10 000 km 1 00000261 0 astronomik vahid 6 Boyuk yarimoxu149 598 261 1 00000261 AV 1 Orbitinin ekssentrisiteti0 016 7086 1 Siderik firlanma dovru365 256 363 004 gun 1 00 001 742 096 il 2 Orbital sureti107 200 km saat 3 Orta anomaliyasi358 617 EyilmesiGunes ekvatoruna 7 155 sabit musteviye 1 57869 4 J2000 ekliptikasina 0 00005 Qalxan milinin uzunluguJ2000 ekliptikasina 11 26064 3 Perisentr arqumenti114 20783 3 Neyin peykidirGunesKesf edilmis peykleri1 tebii peyk Ay gt 2 218 suni peyk 5 Ozune xas ekssentrisitet0 016710219 0 7 Fiziki xarakteristikalariOrta radiusu6 371 km 3 959 mi 8 Ekvator radiusu6 378 1 km 3963 2 mi 9 10 Qutb radiusu6 356 8 km 3 949 9 mi 11 Qutb sixilmasi0 0 033 528Boyuk dairesinin cevresi40 075 017 kilometr 24 901 461 mil ekvatorial 10 4 000 786 kilometr 2 485 973 mil meridional 12 Sethinin sahesi510 072 000 km2 196 940 000 mi2 13 14 148 940 000 km2 quru 57 510 000 mi2 29 2 361 132 000 km2 su 139 434 000 mi2 70 8 Hecmi1 08 321 1 012 km3 2 59 876 1 011 mi3 3 Kutlesi5 97 237 1024 kg 15 Orta sixligi5 514 q sm3 3 Serbestdusme tecili9 80 665 m s2 16 Ikinci kosmik sureti11 186 km san 40 270 000 km saat 3 Firlanma dovru0 997 269 68 gun 23sa 56 deq 4 100 s 17 Ekvatorial firlanma sureti1674 4 km saat 18 Oxunun maililiyi23 4392811 2 Albedo0 367 hendesi 3 0 306 Bond albedosu 3 Temperatur15 C 19 20 Seth temp min orta maksKelvin 184 K 21 287 16 K 1961 1990 iller 22 330 K 23 Selsi 89 2 C 14 0 C 1961 1990 iller 56 9 CFaranheyt 128 5 F 57 2 F 1961 1990 iller 134 3 FAtmosferAtmosfer tezyiqi101 325 kPaAtmosfer terkibi78 08 azot N2 3 20 95 oksigen O2 1 su buxari0 9340 arqon0 0408 karbon qazi 24 0 00182 neon 3 0 00052 helium0 00017 metan 0 00011 kripton0 00006 hidrogenYerin firlanma oxunun sabit musteviye eyilmesine gore Yerde fesiller yaranir Yer ile Ay arasindaki qravitasiya qarsiliqli elaqesi qabarma ve cekilmelere sebeb olur Yer Gunes sistemindeki en six planetdir ve dord daxili planetin Gunesden olan uzaqliga gore daxili planetler Merkuri Venera Yer Mars en boyuyu ve en agiridir Yerin xarici tebeqesi litosfer milyonlarla ildir ki seth boyunca hereket eden bir nece sert tektonik pliteleye bolunmusdur Yer sethinin texminen 29 i qiteler ve adalardan ibaret qurudur Qalan 71 i ise su ile esasen dunya okeani ve eyni zamanda hamisi birlikde hidrosferi teskil eden goller caylar ve diger temiz su menbeleri ile ortuludur Yer kuresinin qutb bolgelerinin ekseriyyeti Antarktida buz tebeqesi ve Arktikanin deniz buzlari da daxil olmaqla buzla ortulmusdur Yerin daxili berk metal nuve ve yerin maqnit sahesini yaradan xarici maye nuve hemcinin tektonik pliteleri hereket etdiren mantiya qati ile daim aktivdir Yer tarixinin birinci milyard ilinde heyat okeanlarda meydana geldi ve Yer atmosferine ve sethine tesir gostermeye basladi Bu proses anaerob ve daha sonra aerob orqanizmlerin coxalmasina sebeb oldu Bezi geoloji deliller heyatin 4 1 milyard il evvel yaranmis ola bileceyini gosterir O vaxtdan beri Yerin Gunesden uzaqligi fiziki xususiyyetleri ve geoloji tarixi heyatin tekamulune ve inkisafina tekan verdi Yer uzerindeki heyat tarixinde bioloji muxteliflik uzun muddet tekamul dovru kecirdi bezense kutlevi qirginlarla fasile verdi Yer uzunde yasayan butun novlerin 99 den coxunun nesli kesilmisdir Bu gun Yerdeki novlerin sayi haqqinda fikirler deyiskendir ekser novler hele de tesvir edilmemisdir Yer kuresinde 7 7 milyarddan cox insan yasayir ve yasamaq ucun onun biosferinden ve tebii qaynaqlarindan asilidir Siyasi baximdan dunyada 200 e yaxin suveren dovlet movcuddur Mundericat 1 Tarixi 1 1 Formalasma 1 2 Geoloji tarixi 1 3 Heyatin ve tekamulun menseyi 1 4 Gelecek 2 Genisleyen dunya ferziyyesi 3 Fiziki xususiyyetleri 3 1 Formasi 3 2 Kimyevi birlesmeler 3 3 Daxili qurulus 3 4 Istilik 3 5 Tektonik pliteler 3 6 Sethi 3 7 Hidrosfer 3 8 Atmosfer 3 8 1 Hava ve iqlim 3 8 2 Yuxari atmosfer 3 9 Qravitasiya sahesi 3 10 Maqnit sahesi 3 10 1 Maqnitosfer 4 Astronomik xususiyyetleri 4 1 Firlanma 4 2 Orbit 4 3 Xeyali ox ve fesiller 5 Ay 6 Astroidler ve suni peykler 7 Heyat 7 1 Biosfer 7 2 Tebbi ehtiyatlar ve torpaqdan istifade 7 3 Tebbi ve ekoloji tehlukeler 8 Insan cografiyasi 9 Medeni ve tarixi baxis 10 Qeydler 11 Istinad siyahisi 12 Xarici kecidlerTarixi Redakte Esas meqale Yerin tarixiFormalasma Redakte Yeni yaranan planetar sistemin tesviri Gunes sisteminde askar olunmus en qedim material 4 5672 0 0006 milyard il evvele aiddir 25 4 54 0 04 milyard il evvel 26 ise ilkin Yer kuresi emele gelmisdir Gunes sistemindeki cisimler Gunesle birlikde meydana gelmis ve inkisaf etmisdir Nezeriyyeye gore gunes nebulasi dumanligi molekulyar bir buluddan ayrilaraq dairevi disk seklinde bukulmeye baslamis ve sonra planetler Gunesle birlikde bu diskden boyumusdur Nebula terkibinde qaz buz deneleri ve toz ibtidai nuklidler de daxil olmaqla saxlayirdi Nebular nezeriyyeye gore ilkin planetler Yerin 10 20 milyon il erzinde meydana gelmesinden yaranan nebular suretlenme yoluyla emele gelmisdir 27 Bu nezeriyyede mubahiseli movzu tarixi 4 53 milyard il evvele dayanan Ayin meydana gelmesidir 28 Bir ferziyye gore Ay Mars olculu Teya adli bir cismin Yerle toqqusmasindan sonra Yerden ayrilan materialin toplanmasi neticesinde meydana gelmisdir 29 Bu baximdan Teyanin kutlesi Yer kuresinin texminen 10 faizini teskil etmeli idi 30 planet nezere carpan zerbe ile Yerle toqqusmus ve kutlesinin bir hissesi Yer ile birlesmisdi 31 Texminen 4 1 3 8 milyard il evvel Geciken Agir Bombardman hadisesi zamani coxsayli asteroid zerbeleri Ayin seth muhitinde ve neticede Yerde ehemiyyetli deyisikliklere sebeb olmusdur Geoloji tarixi Redakte Katarxey dovrunde Yerin tesviri Bu dovrde Yerde vulkanik fealiyyetler olduqca aktiv idi ve berk bir qabiga sahib deyildi Yerin qabigi Arxey eonunda sethdeki mantiya materialinin soyumasi neticesinde yaranmisdir Yer atmosferi ve okeanlar vulkanik fealiyyet ve kosmik tesirlerle yaranmisdir 32 Vulkanik fealiyyetler zamani yaranmis su buxari kometlerde gelen su ve buz ile genislenmis okeanlarda konsdensasiya olunurdu 33 Bu modele gore yeni yaranan Gunes cari isiqliliginin yalniz 70 ine sahib olsa da atmosferdeki istixana qazlari okeanlari donmadan qorumusdur 34 3 5 milyard il evvel Yerin maqnit sahesi formalasdi ki bu da atmosferin gunes kuleyi terefinden parcalanmasina mane oldu 35 Yerin eridilmis xarici tebeqesi soyuyub berk forma meydana getirerek yer qabigini yaratdi Torpaq kutlesini izah eden iki model 36 gunumuzdeki formalasmalarda 37 sabit bir boyume 38 ve ya cox guman ki Yer kuresi tarixinin 39 evvelinde movcud olan sabit bir kontinental bolgenin suretle uzunmuddetli boyumesi fikrini de ireli surur 40 41 42 Materikler tektonik plitelerden Yer kuresinin davamli istilik itkisi ile neticelenen bir prosesle yarandi Yuz milyonlarla il erzinde superqiteler bir yere yigilmis ve parcalanmisdir Texminen 750 milyon il evvel en qedim ve en meshur superqitelerden biri olan Rodiniya parcalanmaga basladi Materikler daha sonra 600 540 milyon il evvel Pannotiyani ve nehayet 180 milyon il evvel parcalanan Pangeyani meydana getirmek ucun yeniden birlesdi 43 Indiki buz dovru modeli texminen 40 milyon il evvel baslamis 44 ve Pleystosen dovrunde texminen 3 milyon il evvel intensivlesmisdir 45 Yuksek enlikler texminen 40 000 100 000 ilde bir defe tekrarlanan buzlanma ve erime dovrlerini yasamisdir Sonuncu kontinental buzlasma 10 000 il evvel basa catmisdir 46 Heyatin xronologiyasiSablon baxmuzakireredakte 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 suIbtidai heyatIlkin fotosintezNuvelilerCoxhuceyreli orqanizmlerBugumayaqlilar MolyuskBitkilerDinozavrlar MemelilerCiceklerQuslarPrimatlar Yer 4540 Suyun menseyi Erken heyat Ay felaketi Erken oksigen Atmosferik oksigen Oksigen felaketi Erken bitkiler Erken heyvanlar Kembri partlayisi Dordayaqlilar AntropomorfidlerFanerozoyProterozoyArxeyKatarxey Milyon il evvel Heyatin ve tekamulun menseyi Redakte Kimyevi reaksiyalar texminen dord milyard il evvel ilk ozunu coxaldan molekullari meydana getirdi Yarim milyard il sonra butun movcud heyatin son ortaq ecdadi ortaya cixdi 47 Fotosintezin tekamulu Gunes enerjisinin birbasa canli formalarla toplanmasina imkan verdi Neticede meydana gelen oksigen qazi O2 atmosferde yigildi ve gunesin ultrabenovseyi sualari ile qarsiliqli tesir neticesinde yuxari tebeqede qoruyucu ozon qatini meydana getirdi 48 Kicik huceyrelerin daha boyuk hucrelerle birlesmesi eukariot adlanan murekkeb huceyrelilerin inkisafi ile neticelendi 49 Koloniyali huceyreler kimi meydana gelen heqiqi coxhuceyreli orqanizmler getdikce murekkeblesmeye basladi Zererli ultrabenovseyi radiasiyanin ozon tebeqesi terefinden udulmasi Yer sethinde heyatin inkisafina tohfe verdi 50 Heyat ucun en erken fosil delilleri arasinda Qerbi Avstraliyada 3 48 milyard illik qum dasinda tapilmis mikrob ortuklu qaliqlar 51 Qerbi Qrenlandiyada 3 7 milyard illik metamorfik suxurlarda tapilan biogenik qrafit 52 ve Qerbi Avstraliyada 4 1 milyard illik suxurlar uzerinde tapilmis bioloji materialin qaliqlari var 53 54 Yerdeki heyatin en erken birbasa subutu mikroorqanizmlerin fosillerini gosteren 3 45 milyard illik Avstraliya suxurlarinda movcuddur 55 56 750 milyon il evvelden 580 milyon il evvele qeder Neoproterozoy dovrunde Yerin cox hissesi buzla ortulmus ola biler Bu ferziyye Qartopu Dunya ing Snowball Earth adlandirilir ve bunun coxhuceyreli heyat formalarinin murekkebliyinin ehemiyyetli derecede artdigi Kembri partlayisindan evvel bas vermesi xususi maraq dogurur 57 535 milyon il evvel Kembri partlayisindan sonra bes kutlevi qirgin olmusdur 58 En son bele hadise 66 milyard il evvel bir asteroidin tesiri ile bas vermis qeyri avianoz dinozavrlarin ve diger boyuk surunenlerin mehv olmasina sebeb olsa da o dovrde yeresenlere benzeyen kicik memelilere toxunmamisdir Memeliler son 66 milyon ilde coxaldi ve bir nece milyon il evvel Orrorin tugenensis cinsli Afrika meymununa benzer bir heyvan dik durmaq qabiliyyetine yiyelendi 59 Bu aletlerin istifadesini asanlasdirdi ve insanlarin daha da inkisafina sebeb olan daha boyuk bir beyin ucun lazimli qidalanmani temin eden unsiyyeti tesviq etdi Ekinciliyin ve daha sonra sivilizasiyanin inkisafi insanlarin Yere ve bu gune qeder davam eden diger canli formalarinin tebieti ve miqdarina tesir gostermesine sebeb oldu 60 Gelecek Redakte Yer kuresinin gozlenilen uzunmuddetli geleceyi Gunesin geleceyi ile elaqelendirilir Gunesin parlaqligi sonraki 1 1 milyard il 10 sonraki 3 5 milyard il ise 40 artacaq 61 Yerin artan seth istiliyi texminen 100 900 milyon il erzinde qeyri uzvi karbon dovranini suretlendirerek CO2 nisbetini bitkiler ucun olumcul derecede asagi seviyyeye getirecekdir 62 63 Bitki ortuyunun olmamasi atmosferde oksigen itkisi ile neticelenecek heyvanlar ucun heyat qeyri mumkun olacaqdir 64 Texminen bir milyard il sonra butun seth sulari yoxa cixacaqdir 65 ve orta qlobal temperatur 70 C 158 F e catacaqdir 64 Yerde fotosintezin sonuna qeder texminen 500 milyon il daha yasana bileceyi gozlenilir 62 Lakin atmosferden azot cixarilarsa bu gunden 2 3 milyard il sonra nezaretden kenar istixana effekti yaranana qeder heyat davam ede biler 63 Antropogen emissiyalar cari gunes isiginda nezaretsiz istixana effektine sebeb olmaq ucun ehtimal ki kifayet deyil 66 Gunes ebedi ve sabit olsa bele muasir okeanlarda suyun 27 i orta okean silsilelerinden atmosfere buxar axininin azalmasi sebebinden bir milyard ilde mantiyaya enecekdir 67 Gunes texminen 5 milyard ilde qirmizi nehenge cevrilecek Modeller Gunesin indiki radiusunun texminen 250 qati 1 astronomik vahid 150 10 6 km 93 10 6 mil qeder genisleneceyini proqnozlasdirir 61 68 Yerin taleyi daha az aydindir Qirmizi bir neheng olaraq Gunes kutlesinin texminen 30 ni itirecek belelikle ulduz maksimum radiusuna catdiqda Yer indiki orbitinden dalga tesiri olmadan 1 7 astronomik vahid 250 10 6 km 160 10 6 mil orbite kececekdir Hamisi olmasa da qalan heyatin cox hissesi Gunesin artan parlaqligi indiki seviyyesinden texminen 5000 defe cox ile mehv edilecekdir 61 2008 ci ilde edilen bir simulyasiya Yer orbitinin dalga tesirleri ve suruklenmeler sebebiyle curuyeceyini Gunesin atmosferine girib buxarlanacagini gosterir 68 Bu vaxta qeder Yerin sethi eriyecek 69 70 cunki temperatur 1370 C e catacaqdir 71 Hemcinin Yer atmosferinin qirmizi nehengin yaydigi guclu gunes kuleyi terefinden qoparilacagi dusunulur 72 Gunes Yer sethinden bucaq olcusu texminen 160 olan neheng qirmizi bir daire kimi gorunecek ve bununla da semanin cox hissesini tutacaqdir Nehenglerin asimptotik qoluna catan Gunesin diametri muasir olculere nisbeten 213 defe artacaq 73 Texminen 75 000 il 74 diger menbelere gore 400 000 73 sonra Gunesin qabigi parcalanacaq ve neticede qirmizi nehengin yalniz kicik merkezi nuvesi kicik isti lakin cox six bir cisim olan ag cirtdan qalacaqdir 75 Eger Yer Gunesin qirmizi neheng fazasinda iken tesirinden qoruna bilerse onda Kainat movcud oldugu muddetce daha milyardlarla ve hetta trilyonlarla il movcud olacaq ancaq Yer uzunde heyatin yeniden yaranmasi sertleri bir daha olmayacaqdir Genisleyen dunya ferziyyesi Redakte Genisleyen dunya ferziyyesi 20 ci esrde qitelerin hereketini aciqlamaq ucun ireli surulmus gorusdur Bu nezeriyyeni yeni Yerin boyumesi fikrini ilk defe Carlz Darvin ireli surmusdur O yer qabiginin daim genislendiyini ve bununla da yeni formlasmalarin yarandigini bildirmisdir Lakin bir muddetden sonra o bu fikrinden dasinib ve bunu daglarin boyumesi ile izah edib 76 Genislenen dunya teoremini izah eden animasiya 1889 ve 1909 cu illerde Roberto Mantovani Yerin genislenmesi ve kontinental hereket haqqinda hipotezini nesr etdi O qapali ve boyuk bir qitenin daha kicik olan Yerin butun sethini ortduyu fikrini ireli surdu 77 78 Onun ferziyesine gore Yer qabigi daim yenilenirdi Alfred Vegener daha sonra bu ferziye ile ozunun kontinental hereket ferziyyesi arasinda bezi oxsarliqlari gorse de Mantovaninin hipotezindeki hereketin sebebi kimi Yerin genislenmesini qeyd etmemisdir 79 Avstraliya geoloqu Samual Varren 1956 ci ilden baslayaraq planetlerde bir nov kutlevi artimi teklif etmis ve problemin son hellinin yalniz kosmoloji baximdan kainatin genislenmesi ile elaqedar mumkun oldugunu soylemisdi 80 1938 ci ilde Pol Dirak umumdunya cazibe quvvesinin movcudlugundan bu yana milyardlarla il erzinde azaldigi gorusunu teklif etdi Bu alman fizik Paskal Cordanin umumi nisbilik fikrini deyismesine ve 1964 cu ilde butun planetlerin yavas yavas genislenmesi fikrine getirib cixardi Diger izahlarin ekseriyyetinin eksine olaraq bu gorus hec olmasa heqiqete uygun hipotez hesab edilen fizika qanunlari cercivesinde idi 81 Bu gorus tarixen teklif olunsa da 1970 ci illerde tektonik plitelerin oyrenilmesinden beri elmi konsensus Yerin olcusunun her hansi bir deyisimi fikrini inkar edir 82 83 84 85 86 Bilinen bir heqiqet budur ki sistemimizdeki butun diger planetar cisimler kimi Yer de suxurlarin ve tozun toplanmasi yolu ile daim kutle qazanir NASA nin melumatina gore her gun texminen 100 ton meteoroid toz ve cinqil parcalari ve bezen daha boyuk suxurlar Yer atmosferine daxil olur 87 Bu hisseciklerin ekseriyyeti atmosferde yanir ve Yer sethine toz halinda catir Bu situasiya genislenen Yer ferziyyesinin ireli surduyu kutle artiminin yalniz bir benzerliyidir Fiziki xususiyyetleri Redakte Basiq sferoid Yer kuresi kure kimi tesevvur edilse de qutblerdeki az bir ferqle 1 basiqliq onu qutblerden basiq bir sferoid edir Formasi Redakte Yerin formasi texminen sferikdir Qutblerde bir qeder yastiliq ve Yer firlandigina gore ekvatorun etrafinda qabariqliq var 88 Bir sozle Yer ekvatorial diametri bir qutbden diger qutbe qeder olan diametrinden 43 kilometr 27 mil boyuk olan qutbleri basiq bir sferadir Lakin bu deyiskenlik Yerin orta radiusunun 1 den azdir 89 Yerin kutle merkezinden en uzaq noqte Ekvadordaki ekvatorial Cimbaroso vulkaninin zirvesidir 6 384 4 kilometr 3 967 1 mil 90 91 92 93 Sferanin orta diametri 12 742 kilometr 7 918 mil dir Yerli topoqrafiya bu idealize edilmis sferadan yayinsa da qlobal miqyasda bu sapmalar Yer radiusu ile muqayisede azdir maksimum sapma yalniz 0 17 olmaqla Marian cokekliyindedir deniz seviyyesinden 10 911 metr 35 797 ft asagi Everest zirvesi deniz seviyyesinden 8 848 metr 29 029 ft 8 848 metr 29 029 ft yuxari ise 0 14 bir sapma gosterir b Geodeziyada Dunya okeaninin quru parcalari ve hemcinin dalga kulek kimi deyisiklikler olmadigi teqdirde qebul edileceyi deqiq formasina geoid deyilir Daha dogrusu geoid orta deniz seviyyesinde qravitasiya ekipotensialinin sethidir Kimyevi birlesmeler Redakte Yer qabiginin kimyevi terkibi 94 95 Birlesme Formul TerkibMaterik OkeanSilisium dioksid SiO2 60 6 48 6 Aliminium oksid Al2O3 15 9 16 5 Kalsium oksid CaO 6 41 12 3 Maqnezium oksid MgO 4 66 6 8 Demir oksid FeOn 6 71 6 2 Natrium oksid Na2O 3 07 2 6 Kalium oksid K2O 1 81 0 4 Titanium dioksid TiO2 0 72 1 4 Fosforpentoksid P2O5 0 13 0 3 Manqan oksid MnO 0 10 1 4 Umumi 100 1 99 9 Yerin kutlesi texminen 5 97 1024 kiloqramdir Terkibi ise esasen demir 32 1 oksigen 30 1 silisium 15 1 maqnezium 13 9 kukurd 2 9 nikel 1 8 kalsium 1 5 ve aluminiumdan 1 4 ve qalan 1 2 i diger elementlerin qarisigindan ibaretdir Kutlenin bolunmesi sebebinden nuvenin ilk novbede demirden 88 8 ve az miqdarda nikel 5 8 kukurd 4 5 hemcinin 1 den az olmaqla bezi elementlerin qarisigindan ibaret oldugu texmin edilir 96 Yer qabiginin en cox yayilmis suxur komponentleri demek olar ki oksidlerdir Lakin xlor kukurd ve fluor bu baximdan vacib istisnalardir ve istenilen suxurdaki umumi miqdari umumiyyetle 1 den azdir Yer qabiginin 99 den coxu 11 oksidden esasen silisium aluminium demir kalsium maqneziumun oksidlerinden ve hemcinin eheng ve kalium duzlarindan ibaretdir 96 97 98 Daxili qurulus Redakte Esas meqale Yerin qurulusuYer kuresi diger daxili planetler kimi kimyevi ve ya fiziki reoloji xususiyyetleri ile tebeqelere bolunur Xarici tebeqe yuksek ozlu berk mantiya ile ortulmus olan kimyevi cehetden ferqlenen silikatli bir qabiqdan ibaretdir Yer qabigi Moxorovicic serhedi ile mantiyadan ayrilir Yer qabiginin qalinligi okeanlar ucun texminen 6 kilometr 3 7 mil materikler ucun ise 30 50 kilometr 19 31 mil arasinda deyisir Yer qabigi ve soyuq sert ust mantiya birlikde litosfer adlanir ve tektonik pliteler burada meydana gelmisdir Litosferin altinda astenosfer litosferin ustunde hereket etdiyi nisbeten asagi ozlu tebeqe yerlesir Mantiya icerisindeki kristal qurulusda ehemiyyetli deyisiklikler yuxari ve asagi mantiyani ayiran bir kecid zonasini ehate ederek sethin 410 660 kilometr 250 410 mil altinda bas verir Mantiyanin altinda mohkem bir daxili nuvenin ustunde olduqca asagi ozlu bir mayeden ibaret xarici nuve yerlesir 99 Yerin daxili nuvesi planetin qalan hissesi ile muqayisede bir qeder daha yuksek suretle ilde 0 1 0 5 done bilir 100 Daxili nuvenin radiusu Yer kuresinin besde birini teskil edir Yerin geoloji qatlari 101 Derinlik 102 km Qat Sixliq q sm3 Qalinliq km Temperatur C0 35 Yer qabigi c Litosfer d 2 2 2 9 35 0 1 10035 60 Ust mantiya 3 4 4 4 2560 670 Astenosfer 610 1 100 2 000670 2 890 Mantiya 4 4 5 6 2220 2 000 4 0002 890 5 100 Xarici nuve 9 9 12 2 2210 4 000 6 0005 100 6 378 Daxili nuve 12 8 13 1 1278 6 000Istilik Redakte Yerin daxili istiliyi planetar akkresiyadan yaranan qaliq istilik texminen 20 ve radioaktiv curume 80 neticesinde yaranan istiliyin birlesmesinden yaranir 103 Yerdeki esas istilik istehsal eden izotoplar kalium 40 40K uran 238 238U ve torium 232 232Th dir 104 Merkezde temperatur 6 000 C 10 830 F e qeder 105 tezyiq ise 360 giqapaskal 52 10 6 psi a cata biler 106 Istiliyin cox hissesi radioaktiv curume ile temin olunduguna gore elm adamlari Yer tarixinin evvelinde qisa yarim omru olan izotoplarin tukenmesinden evvel Yerin istilik istehsalinin daha yuksek oldugunu bildirirler Texminen 3 milyon il evvel bugunkunun iki qati qeder istilik istehsal edilir mantiyada konveksiya ve tektonik plitelerin sureti artir ve bunlar bu gun nadir hallarda meydana gelen komatitler kimi qeyri adi suxurlarin istehsalina imkan verirdi 103 107 Istilik istehsal eden esas izotoplar 108 Izotop Istehsal etdiyi istilik W kq izotop Orta omru il Orta mantiya konsentrasiyasi kq izotop kq mantiya Istehsal etdiyi istilik W kq mantiya238U 94 6 10 6 4 47 109 30 8 10 9 2 91 10 12235U 569 10 6 0 704 109 0 22 10 9 0 125 10 12232Th 26 4 10 6 14 0 109 124 10 9 3 27 10 1240K 29 2 10 6 1 25 109 36 9 10 9 1 08 10 12Yerden orta istilik itkisi 4 42 1013 Vt gucunde qlobal istilik itkisi ucun 87 mVtm 2 dir 109 Nuvenin istilik enerjisinin bir hissesi yuksek temperaturlu suxurlarin konveksiya formasi olan mantiya ocagi ile qabiga dasinir 110 Yerdeki istiliyin daha boyuk bir hissesi orta okean silsileleri ile elaqeli mantiyanin qalxmasi ile tektonik plitelerin hereketi neticesinde itirilir Istilik itkisinin son esas menbeyi litosfer altinda bas verir Yer qabiginin qitelere nisbeten daha ince olmasiyla bagli olaraq bu prosesin ekser hissesi okeanlarin altinda bas verir 111 Tektonik pliteler Redakte Esas meqale Tektonik pliteler Plitenin adi Sahe 106 km2 Sakit okean plitesi 103 3 Afrika plitesi 78 0 Simali Amerika plitesi 75 9 Avrasiya plitesi 67 8 Antarktika plitesi 60 9 Hind Avstraliya plitesi 47 2 Cenubi Amerika plitesi 43 6Yerin mexaniki sert xarici tebeqesi olan litosfer tektonik plitelere bolunur Bu pliteler uc serhed novunden birinde bir birilerine nisbeten hereket eden sert seqmentlerdir Konvergent serhedlerde iki plite toqqusur divergent serhedlerde iki plite bir birinden uzaqlasir ve transformasiya serhedlerinde iki plite bir birinin yaxinligi ile surusur Bu serhedler boyunca zelzeleler vulkanizm dagemelegelme ve okean rifleri emele gelir 112 Tektonik pliteler astenosferin plite ile birlikde hereket ede bilen yuxari mantiyanin berk lakin az sixliqli hissesinin ustu ile hereket edir 113 Tektonik pliteler hereket etdikce okean qabigi konvergent serhed boyu plitelerin qabaqcil terefleri altindan kecir Bu zaman mantiyadaki maddenin daginiq serhedlerde qalxmasi orta okean silsilelerini yaradir Bu proseslerin birlesmesi okean qabigini yeniden mantiyaya qaytarir Bu tekrar istifadeye gore okean qatinin cox hissesinin yasi 100 milyondan azdir En qedim okean qabigi Qerbi Sakit okeanda yerlesir ve 200 milyon yasi oldugu texmin edilir 114 115 Muqayise ucun en qedim tarixli materik qabiginin yasi 4 030 milyon ildir 116 Yeddi esas tektonik plite vardir Sakit okean Avrasiya Simali Amerika Cenubi Amerika Hind Avstraliya Afrika ve Antarktika Diger plitelere Erebistan plitesi Karib ve Kokos deniz pliteleri Cenubi Amerikanin qerb sahilindeki Naska plitesi ve Atlantik okeanin cenubundaki Skotiya plitesi daxildir Avstraliya plitesi 50 55 milyon il evvel Hindistan plitesi ile birlesmisdir En suretli hereket eden pliteler okean pliteleridir Kokos plitesi ilde 75 millimetr 3 duym 117 Sakit Okean Plitesi ise ilde 52 69 millimetr 2 0 2 7 duym suretle irelileyir En yavas hereket eden plite ise ilde 21 millimetr 0 83 duym suretle irelileyen Avstraliya plitesidir 118 Sethi Redakte Muasir Yerin relyefi ve batiali Yer kuresinin sethinin umumi sahesi 510 milyon km2 200 106 mil2 teskil edir 13 Bunun 70 8 i 13 ve ya 361 13 milyon km2 13 943 106 mil2 i deniz seviyyesinden asagidir ve okean sulari ile ortulmusdur 119 Okeanin altinda materik selfinin bir hissesi daglar vulkanlar 89 okean riftleri sualti kanyonlar okean platolari ucurum duzenlikleri ve butun kureni ehate eden orta okean silsileleri sistemi yerlesir Su ile ortulmemis qalan 29 2 ve ya 148 94 milyon km2 57 51 milyon mil2 erazi yerlesdiyi bolgeden asili olaraq deyisen daglar sehralar duzenlikler yaylalar ve diger quru erazilerden ibaretdir Tektonik ve ya eroziya tipli vulkan puskurmeleri dasqin hava buzlanma mercan riflerinin inkisafi ve meteorit tesirleri geoloji zaman erzinde Yer sethini daim deyisdiren prosesler sirasindadir 120 121 Materik yer qabigi qranit ve andezit kimi asagi sixliga malik suxurlardan ibaretdir Daha az yayilmis olan bazalt okean qabiginin esas terkib hissesi olan daha six vulkanik suxurdur 122 Cokme suxurlar ise birlikde toplanmis ve yatirilmis cokuntulerin yigilmasindan emele gelmisdir Bu suxurlar yer qabiginin texminen 5 ni teskil etse de materik yer qabiginin texminen 75 i cokme suxurlar ile ortulmusdur 123 Yer uzunde tapilan suxurlarin ucuncu formasi yuksek tezyiq yuksek temperatur ve ya her ikisi vasitesile evvelceden movcud olan suxur novlerinin cevrilmesinden yaranan metamorfik suxurlardir Yer sethinde en cox tapilan silikatlara kvars col spatlari amfibol slyuda piroksen ve olivin daxildir 124 Karbonat birlesmelerine ise kalsit eheng dasinda tapilan ve dolomiti misal gostermek olar 125 Quru sethinin yuksekliyi Olu denizdeki 418 1 371 ft seviyyesindeki noqteden Everest daginin zirvesindeki 8 848 metr 29 029 ft yuksekliye qeder deyisir Qurunun deniz seviyyesinden yuxari orta hundurluyu texminen 797 metr 2 615 ft dir 126 Pedosfer Yerin quru sethinin en xarici tebeqesidir ve torpaqdan ibaretdir Bu qat torpaq emele gelme proseslerine tabedir Umumi ekin saheleri 1 3 i daimi ekin saheleri olmaqla torpaq sethinin 10 9 ni teskil edir 127 128 Yer kuresinin sethinin 40 e yaxini kend teserrufatinda istifade olunur ve bunun teqriben 16 7 milyon km2 6 106 mil2 i ekin saheleri 33 5 milyon km2 13 106 mil2 i ise otlaqlardir 129 Hidrosfer Redakte Esas meqale Hidrosfer Yerdeki ikinci en boyuk okean olan Atlantik okeanin sethinde cekilmis foto Yer sethinde suyun bollugu Mavi Planet i Gunes sistemindeki diger planetlerden ferqlendiren bir xususiyyetdir Yerin hidrosferi esasen okeanlardan ibaret olsa da texniki olaraq dunyanin butun su hovzelerini o cumleden daxili denizleri golleri caylari ve 2 000 metr 6 600 ft derinliye qeder yeralti sularini ehate edir En derin sualti yer 10 911 4 metr 35 799 ft derinliyi ile Sakit Okeandaki Mariana cokekliyindedir 130 Yer kuresinin en boyuk sualti ekosistemine ev sahibliyi eden Boyuk Sedd rifinin sualtindan cekilmis fotosu Boyuk Sedd rifi Yer kuresindeki en boyuk mercan rifi olmaqla yanasi Yer kuresinde kosmosdan gorunen tek canli novudur Okeanlarin kutlesi teqriben 1 35 1018 tondur ve bu Yer kuresinin umumi kutlesinin texminen 1 4400 dir Okeanlar orta derinliyi 3 682 metr 12 080 ft olan 361 8 milyon km2 139 7 milyon kvadrat mil saheni ehate edir ve neticede texmin edilen hecmi 1 332 milyard km3 320 milyon kub teskil edir 131 Butun Yer qabiginin sethi hamar bir sfera ile eyni yukseklikde olsaydi meydana gelen dunya okeaninin derinliyi 2 7 2 8 1 7 mil olardi 132 133 Yer kuresindeki suyun 97 5 i duzlu qalan 2 5 i ise icmeli sudur Icmeli suyun boyuk hissesi texminen 68 7 i buz tebeqelerinde ve buzlaqlarda buz halinda movcuddur 134 Dunya okeaninin orta duzlulugu her kiloqram deniz suyuna 35 qram duz 3 5 duz teskil edir 135 Bu duzun cox hissesi vulkanik fealiyyetlerle xaric edilmis ve ya maqmatik qayalardan cixarilmisdir 136 Okeanlar eyni zamanda sudaki bir cox heyat formalarinin yasamasi ucun zeruri olan hell edilmis atmosfer qazlarinin su anbaridir 137 Deniz suyu dunya iqlimine muhum tesir gosterir ve okeanlar boyuk bir istilik anbari kimi fealiyyet gosterir 138 Okean istiliyinin paylanmasindaki ferqler ehemiyyetli hava deyisikliyine sebeb ola biler 139 Atmosfer Redakte Esas meqale Atmosfer NASA nin cekdiyi Yerin atmosferini batan gunesi ve Yerin quru qursagini kolgede gosteren fotosekil Yerin deniz seviyyesindeki atmosfer tezyiqi orta hesabla 101 325 paskaldir 140 Quru atmosfer havasi 78 084 azot 20 946 oksigen 0 934 arqon 0 041332 karbon qazi ve az miqdarda diger qaz molekullarindan ibaretdir 140 Su buxarinin miqdari ise 0 01 ile 4 arasinda deyisir 140 Troposferin hundurluyu enlikler arasinda deyiskendir hava ve bir sira movsumi amiller neticesinde qutblerde 8 kilometr 5 mil ekvatorda ise 17 kilometr 11 mil arasinda deyisir 141 Biosfer yer atmosferini ehemiyyetli derecede deyisdirmisdir Fotosintez bu gunku azot oksigen atmosferinin yaranmasi ile 2 7 milyard il evvel inkisaf etmisdir 48 Bu deyisiklik aerob orqanizmlerin coxalmasina ve dolayi yolla atmosferdeki oksigenin cevrilmesi O2 den O3 e neticesinde ozon qatinin emele gelmesine imkan yaratmisdir Ozon tebeqesi ultrabenovseyi gunes sualarinin qarsisini alaraq yerdeki heyati mumkun edir 142 Atmosferin heyat ucun vacib olan diger funksiyalarina su buxarinin dasinmasi canlilarin faydali qazlarla temin edilmesi kicik meteorlarin sethe deymezden evvel yanmasina sebeb olmasi ve temperaturun qorunmasi daxildir 143 Atmosferde temperaturun qorunmasi hadisesi istixana effekti adlandirilan sisteme esaslanir Bu sisteme esasen atmosferin terkibinde az miqdarda olan bir sira qazlar yerden xaric edilen enerjini atmosfer daxilinde qoruyub saxlayir ve orta temperaturu daim sabit saxlamaga xidmet edir Su buxari karbon qazi metan azot oksid ve ozon atmosferdeki ilkin istixana qazlaridir Bu sistem olmadan orta seth temperaturu gunumuzdeki 15 C 59 F temperaturu ile muqayisede 18 C 0 F olardi 144 ve Yerdeki heyat ehtimal ki indiki formada movcud olmazdi 145 2017 ci ilin may ayinda bir milyon mil mesafede firlanan peykin pariltisi kimi gorunen isigin atmosferdeki buz kristallarindan eks olundugu askar edilmisdir 146 147 Hava ve iqlim Redakte Esas meqaleler Hava ve IqlimYer atmosferinin mueyyen bir serhedi yoxdur yavas yavas naziklesir ve kosmosda itir Atmosfer kutlesinin dordde ucu sethin ilk 11 kilometr 6 8 mil de yerlesir Bu en asagi tebeqe troposfer adlanir Gunesden gelen enerji bu tebeqeni ve asagidaki sethi qizdiraraq havanin genislenmesine sebeb olur Daha sonra asagi sixliqli hava yukselir ve soyuq daha yuksek sixliqli hava ile evez olunur Neticede istilik enerjisinin yeniden bolusdurulmesi ile hava ve iqlimi idare eden atmosfer dovrani yaranir 148 2007 ci ilin Sentyabrinda Yer atmosferinde goruntulenmis qasirga Atmosfer dovraninin birinci zolagi ekvator ile 30 enlikler arasinda esen passatlardan ve 30 ile 60 arasindaki orta enliklerde esen qerb kuleklerinden ibaretdir 149 Okean cereyanlari da iqlimin formalasmasinda xususen de istilik enerjisini ekvatorial okeanlardan qutb bolgelerine paylanmasinda istirak eden muhum amildir 150 Sethin buxarlanmasi neticesinde yaranan su buxari atmosferdeki su dovrani ile neql olunur Atmosfer seraiti isti nemli havanin yukselmesine imkan verdikde bu su qatilasir ve yaginti halinda sethe dusur 148 Daha sonra suyun boyuk hissesi cay sistemleri ile asagi yuksekliklere aparilir ve en sonda yeniden okeanlara qaytarilir ve ya gollerde toplanir Bu su dovrani quruda heyatin temin edilmesi ucun vacib bir mexanizmdir ve geoloji dovrler erzinde seth xususiyyetlerinin deyismesinde rol oynayan esas amilidir Yaginti miqdari eraziye gore olduqca deyiskendir il erzinde bir nece metrden bir millimetrden az miqdara qeder deyise biler Atmosfer dovrani topoqrafik xususiyyetler ve temperatur ferqleri her bolgeye dusen orta yaginti miqdarini mueyyenlesdirir 151 Qerb kulekleri mavi oxlarla ve Passatlarin sari ve qehveyi oxlarla sxemiYer sethine catan gunes enerjisinin miqdari artan enlik ile azalir Daha yuksek enliklerde gunes isigi sethe daha asagi bucaq altinda catir ve atmosferin daha qalin qatlarindan kecmeli olur Neticede deniz seviyyesindeki orta illik hava istiliyi ekvatordan uzaqlasdiqca her derece enine texminen 0 4 C 0 7 F azalir 152 Yer sethi iqlimin benzer oldugu xususi iqlim qursaqlarina bolunur Ekvatordan qutb bolgelerine qeder uzanan bu qursaqlar ekvatorial tropik mulayim ve qutb olaraq tesnif olunur 153 Lakin bezi amiller erazinin yerlesdiyi enliye baxmayaraq iqlime boyuk hecmde tesir edir Okeanlara yaxinliq iqlimi mulayimlesdirir Meselen Skandinaviya yarimadasi Kanadanin simalindaki eyni simal enliklerine nisbeten daha mulayim iqlime malikdir Kulek de iqlimi mulayimlesdiren amillerdendir Torpaq kutlesinin kulekli terefi diger terefe nisbeten daha cox mulayim iqlime malik olur Simal yarimkuresinde kulek qerbden serqe ustunluk teskil edir ve buna gore de qerb sahilleri serq sahillerine nisbeten daha mulayim iqlime malikdir Bu Serqi Simali Amerikada ve Qerbi Avropada okeanin o biri terefindeki mulayim iqlimle eyni paralelde yerlesen serq sahillerinde sert kontinental iqlimin hakim oldugu erazilerde gorunur 154 Cenub yarimkuresinde kulek serqden qerbe ustunluk teskil etdiyinden materiklerin serq sahilleri daha mulayimdir Yerden Gunese qeder mesafe ferqlidir Yanvar ayinda Yer Gunese en yaxin mesafede olur ve bu zaman Cenubi Yarimkuresinde yaydir Simal yarimkuresinde yay olan iyul ayinda gunes yerden en uzaq mesafededir ve bu zaman mueyyen saheye yanvar ayina nisbeten Gunesden gelen radiasiyanin yalniz 93 55 i dusur Buna baxmayaraq Simal yarimkuresinde denizlerden daha tez qizan daha boyuk quru saheleri var Netice etibarile Simal Yarimkuresinde yazda havanin orta temperaturu Cenub Yarimkuresinden 2 3 C 4 F isti olur 155 Hava sixliginin azalmasi sebebinden deniz seviyyesinden yuksek hundurlukde iqlim daha soyuqdur Yer kuresinde indiye qeder olculen en yuksek hava temperaturu 1913 cu ilde Olum deresinde 56 7 C 134 1 F olaraq qeyde alinmisdir 156 Yer kuresinde indiye qeder olculen en asagi hava temperaturu ise 1983 cu ilde Vostok Stansiyasinda 89 2 C 128 6 F kimi qeyde alinsa da 157 peykler bu defe Serqi Antarktidada 94 7 C 138 5 F qeder olan temperaturu olcmek ucun uzaqdan zonddan istifade etmisdiler 158 Bu temperatur qeydleri yalniz 20 ci esrden etibaren muasir aletlerle aparilmis olculerdir ve ehtimal ki Yer kuresindeki temperaturun tam diapazonunu eks etdirmir Yuxari atmosfer Redakte Atmosferin ust qatindan Ayin goruntusu Troposferden yuxarida atmosfer esasen stratosfere mezosfere ve termosfere bolunur 46 Ekososfer geomaqnit sahesinin gunes kuleyi ile qarsiliqli tesirde oldugu maqnitosfere qeder uzanir 159 Stratosferin terkibinde yer sethini ultrabenovseyi sualanmadan qoruyan ve belelikle Yerdeki heyat ucun vacib olan ozon tebeqesi yerlesir Yer sethinden 100 kilometr yuxarida oldugu texmin edilen Karman xetti atmosfer ve kosmik feza arasindaki serheddir 160 Istilik enerjisi atmosferin xaricindeki bezi molekullarin suretini Yerin cazibe quvvesinden xilas ola bileceyi noqteye qeder artirir Bu atmosferin kosmosda yavas lakin davamli bir sekilde itmesine sebeb olur Serbest hidrogenin asagi molekulyar kutlesi oldugundan kosmik sureti daha asan elde ede bilir ve diger qazlara nisbeten daha yuksek suretle kosmosa axir 161 Hidrogenin kosmosa sizmasi Yer atmosferinin ve sethinin ilkin reduksiya veziyyetinden indiki oksidlesme veziyyetine kecmesine komek edir Fotosintezin serbest oksigen menbeyini temin etdiyini lakin hidrogen kimi reduksiyaedici maddelerin itirilmesinin atmosferde oksigenin genis sekilde yigilmasi ucun zeruri sert oldugu dusunulur 162 Demeli hidrogenin atmosferden ucma qabiliyyeti Yer kuresinde inkisaf etmis heyatin tebietine tesir gostermis ola biler 163 Indiki oksigenle zengin bir atmosferde hidrogenin coxu qacmaq ucun bir furset elde etmeden evvel suya cevrilir Bunun evezine hidrogen ehtiyyatinin boyuk hissesi atmosferin yuxari hissesinde metanin mehv edilmesinden yaranir 164 Yerin maqnit sahesinin 2014 cu ilin iyununa olan goruntusu 165 Qirmizi reng maqnit sahesinin daha guclu oldugu y mavi ise daha zeif oldugu yerleri gosterir Qravitasiya sahesi Redakte Esas meqale Qravitasiya sahesiYerin cazibe quvvesi Yer sethinde kutle paylanmasi sebebinden cisimlere verilen tecildir Yer sethi yaxinliginda serbestdusme tecili texminen 9 8 m san2 32 ft san2 dir Topoqrafiya geologiya ve derin tektonik qurulusdaki yerli ferqler Yerin cazibe sahesinde qravitasiya anomaliyalari olaraq bilinen genishecmli ve ya regional ferqlere sebeb olur 166 Maqnit sahesi Redakte Yerin maqnit sahesinin esas hissesi nuveden daxili konveksiyanin kinetik enerjisinin elektrik ve maqnetik enerjiye cevrildiyi yerden qaynaqlanir Sahe nuveden kenara yayilir ve mantiya uzerinden kecerek Yer sethinde oz dipolunun qutblerine qeder uzanir Dipolun qutbleri Yerin cografi qutblerine yaxin yerdedir Maqnit sahesinin ekvatorunda sethdeki maqnit sahesinin gucu 3 05 10 5 T 2000 ci dovrde 7 79 1022 Am2 olan maqnit dipolu ani esrde texminen 6 azalir 167 Nuvedeki konveksiya hereketleri xaotikdir maqnit qutbleri firlanir ve dovri olaraq siralama deyisir Bu esas sahenin dunyevi deyiskenliyine ve her milyon ilde nizamsiz fasilelerle orta hesabla bir nece defe artan sahe deyisikliyine sebeb olur En son deyisiklik texminen 700 000 il evvel meydana gelmisdir 168 169 Maqnitosfer Redakte Yerin maqnitosferinin sxemik tesviri Gunes kuleyi soldan saga dogru esir Yerin maqnit sahesinin kosmosdaki miqdari maqnitosferi mueyyenlesdirir Gunes kuleyinin ionlari ve elektronlari maqnitosfer terefinden pozulur gunes kuleyinin tezyiqi maqnitosferin gunluk hissesini texminen 10 Yer radiusuna qeder sixir ve qaranliq terefde maqnitosferi uzadir 170 Gunes kuleyinin sureti gunes kuleyi zamani yaranan dalgalarin suretinden boyuk oldugu ucun sok dalgasi gunes kuleyini qabaqlayir 171 Maqnitosfer muxtelif yuklu zerreciklerden ibaretdir plazmasfer Yer firlanarken maqnetik sahe xetlerini esas etibarile izleyen az enerjili zerreciklerlerden 172 173 cevresekilli cereyan maqnit sahesinin tesiri altinda olan geo maqnit sahesi boyu hereket eden orta enerjili zerreciklerden 174 Van Allen qursaqlari ise tesadufi trayektoriya ile hereket eden lakin maqnitosfer daxilinde qalan yuksek enerjili zerreciklerden ibaretdir 170 175 Maqnit qasirgasi zamani yuklu zerrecikler xarici maqnitosferden sahe xetleri boyu yerin ionoferine yonele ve burada ionlasaraq qutb pariltisina sebeb ola biler 176 Astronomik xususiyyetleri Redakte NASA nin DSCOVR EPIC ing Earth Polychromatic Imaging Camera 177 arasdirmasi neticesinde cekilmis 22 fotosekil vasitesile yaradilmis animasiya Firlanma Redakte Yer gunes etrafinda gunes gunu adlanan 86 400 saniye erzinde firlanir 178 Hal hazirda dunyanin gunes gunu 19 cu esrden biraz daha uzun oldugundan her gun 0 2 millisaniye arasinda uzanir 179 180 Yerin sabit ulduzlara nisbeten ve ya oz xeyali oxu etrafinda 360 Firlanmasina serf etdiyi vaxt 86 164 0989 saniye ve ya 23 saat 56 deqiqe 4 0989 saniyedir ve Beynelxalq vahidler sisteminde ulduz gunu adlanir 2 Yerin pressesiyaya ve ya mart gece gunduz bereberliyi noqtesine nisbeten hereketi 86 164 0905 saniye 23 saat 56 deqqie 4 0905 saniye teskil edir ve ulduz vaxti adlanir 2 Belelikle ulduz vaxti bir ulduz gununden texminen 8 4 millisaniye qisadir 181 Atmosferdeki meteor ve asagi orbitli peyklerden basqa Yer semasinda goy cisimlerinin aydin hereketi qerbe dogru 15 saat 15 deq suretindedir Goy ekvatorunun yaxinliginda olan cisimler ucun bu her iki deqiqede Gunesin ve ya Ayin gorunen diametrine beraberdir Yer sethinden Gunes ve Ayin gorunen olculeri texminen eynidir 182 183 Orbit Redakte Esas meqale Yerin orbiti Yer orta hesabla her 365 2564 gunes gunu ve ya bir il muddetinde Gunes etrafinda texminen 150 milyon kilometr 93 10 6 mil mesafe qet edir Bu gunesin teqriben 1 suretle ulduzlara nisbeten serqe dogru hereket etmesini temin edir Bununla da her 12 saatda Gunes ve ya Ay ardicil olaraq semada aydin gorunur Bu herekete gore Gunesin yeniden ufuqe qayitmasi ucun 24 saat 1 sutka erzinde Yerin oz oxu etrafinda tam bir donus etmesi lazimdir Yerin orbital sureti orta hesabla 29 78 km san 107 200 km saat 66 600 mil saat teskil edir ki bu da Yerin diametrine beraber olan 12 742 km 7 918 mil mesafeni 7 deqiqeye aya olan 384 000 kilometr 239 000 mil mesafeni ise 3 5 saata qet etmeye yeterli suretdir 3 Ay ve Yer her 27 32 gunden bir orbitlerinde ortaq ulduzladan ortaq mesafeli noqteye daxil our Yer Ay sistemi Gunes etrafindaki umumi orbitle birlesdikde teze aydan diger teze aya qeder sinodik ay adlanan bu dovr 29 53 gundur Hem Gunesin hem de Yerin simal qutblerinin uzerindeki seyr noqtesinden gorunen Yer Gunese qarsi eks istiqametde hereket edir Yerin oxu ve orbiti mukemmel deyil Yerin xeyali oxu Yer Gunes ekliptika perpendikulyarina 23 44 derece Yer Ay ekliptikasi ise Yer Gunes ekliptika perpendikulyarina 5 1 derece eyilmisdir Bu eyilme olmadan ay ve gunes tutulmasi her iki hefteden bir ardicil olaraq tekrarlanardi 3 184 Yerin cazibe quvvesinin sferasi texminen 1 5 milyon kilometr 930 000 mil radiusa malikdir 185 Bu Yerin cazibe quvvesinin uzaqdaki Gunesden ve planetlerden daha guclu oldugu maksimum mesafedir Cisimler bu radius daxilinde Yer kuresi etrafinda firlanmali ve ya Gunesin cazibe quvvesi ile mehdudlasmalidir Yer Gunes sistemi ile birlikde Sud Yolu qalaktikasinda yerlesir ve qalaktika merkezinin etrafinda 28 000 isiq ili muddetinde tam dovr edir Bu Orion qolundaki qalaktika mustevisinden 20 isiq ili yuxaridir 186 Xeyali ox ve fesiller Redakte Yerin xeyali oxu firlanma oxu ve orbit mustevisi Yerin xeyali oxu hemise goydeki xeyali qutblere teref tuslanaraq orbit mustevisine texminen 23 439281 2 eyilmisdir Yerin oxunun bu eyilmesine gore sethin istenilen noqtesine catan gunes isiginin miqdari il erzinde deyisir Bu iqlimde movsumi deyisikliye sebeb olur Simal yarimkuresinde yay Gunes simal tropik xettinde Cenub Yarimkuresinde ise cenub tropik xettinde zenitde olarken bas verir Yay aylarinda gun daha uzun surur ve Gunes semada daha yukseklere cixir Qisda iqlim soyuyur ve gunler qisalir Arktika dairesinden yuxarida Simal qutbunde qutb gecesi musayiet olunur ve alti ay muddetinde burada gunes gorunmur Bu muddet erzinde Cenub yarimkuresinde her sey temamile eksine olur bu zaman Cenub qutbunde qutb gunduzu musayiet olunur ve 6 ay muddetinde gunes hec batmir Alti aydan sonra bu prosees qutbler arasinda tersine donur ve bu defe simal qutbunde gunduz cenub qutbunde gece olur Astronomik konveksiya ile gundonumlerine Gunese en yaxin ve ondan en uzaq noqteler ve ya Yerin firlanma oxu oz orbital oxu ile uygunlasdigi zaman yaranan ekinokslara gece gunduz beraberliyi gore 4 fesil mueyyen edilmisdir Hal hazirda Simal yarimkuresinde qis gundonumu 21 dekabrda yay gundonumu iyunun 21 ne yaxin bahar ekinoksu 20 martda payiz ekinoksu ise 22 ve ya 23 sentyabrda bas verir Cenub yarimkuresinde ise veziyyet tersine deyisir yaz ve qis fesilleri eksine olur ve yaz ve payiz beraberliyi tarixleri deyisdirilir 187 Yerin oxunun eyilmesinin bucagi uzun muddet erzinde nisbeten sabitdir 18 6 ilde bir cuzi seviyyede ve nizamsiz hereket edir 188 Yer oxunun istiqameti bucagi deyil de zamanla deyisir ve her 25 800 illik dovr erzinde 360 Firlanmis olur Bu hereketlerin her ikisi Gunesin ve Ayin Yerin ekvatorial kutlesindeki ferqli cazibesinden qaynaqlanir Eyni zamanda qutbler de Yer sethi boyunca bir nece metr hereket edir Hemcinin Yerin firlanma sureti gunun uzunlugunun deyismesi kimi taninan hadiseyle deyisir 189 3 noqtesi gunesi temsil edir 1 noqtesi Yerin apelyonunu 2 noqtesi ise perihelionunu gosterir Muasir dovrde Yer perihelionu 3 yanvar etrafinda apelyonu ise 4 iyul etrafinda meydana gelir Bu tarixler Milankovic dovru kimi taninan dovri numuneleri izleyen pressesiya ve diger orbital amiller sebebinden zamanla deyisir Deyisen Yer Gunes mesafesi gunes enerjisinin Yere apelyona nisbeten periheliona teqriben 6 9 daha cox catmasina sebeb olur Cenub Yarimkuresinde yay olarken Gunese dogru eyildiyi ucun Cenub Yarimkuresi bir il erzinde simala nisbeten Gunesden bir qeder cox enerji alir Bu tesir Yerin oxunun eyilmesi sebebinden umumi enerji deyisikliyinden qat qat azdir 190 2016 ci ilde edilen bir arasdirma Doqquzuncu planetin Gunes Sisteminin butun planetlerini o cumleden Yer kuresini texminen alti derece eyerek duzeldeyeceyi fikrini ireli surdu 191 Ay Redakte Esas meqale AyXususiyyetler Diametr 3 474 8 kmKutle 7 349 1022 kqBoyuk yarimoxu 384 400 kmSiderik dovru 27gun 7sa 43 7deqAy nisbeten boyuk diametri Yer kuresinin diametrinin dordde birine beraber olan planete benzer bir tebii peykdir Cirtdan planet Plutona nisbeten daha boyuk olan peyki Xaron istisna olmaqla Gunes sisteminde orbitalina daxil oldugu planete nisbeten en boyuk peyk Aydir Yer ile Ay arasindaki cazibe cazibesi Yer kuresinde qabarma ve cekilmelere sebeb olur Bu zaman Aya olunan eyni tesir onun orbit kilidlenmesine sebeb olur onun firlanma muddeti Yerin orbitine cixmasi ile eynilesir Neticede hemise Ayin eyni uzu planete teref donmus olur Ay Yer kuresi etrafinda firlanarken uzunun muxtelif hisseleri Gunes terefinden isiqlandirilir ve ay fazalarina sebeb olur Ay ile Yer arasindaki qarsiliqli tesir neticesinde Ay Yerden ilde texminen 38 millimetr 1 duym uzaqlasir 192 Milyonlarla ildir ki bu kicik deyisiklikler ve Yer gununun ilde teqriben 23 mikrosaniye uzanmasi ehemiyyetli deyisikliklere sebeb olmusdur Meselen Devon dovrunde texminen 410 milyard il evvel bir ilde 400 gun var idi ve her gun 21 8 saat davam edirdi 193 Boyuk Toqqusma ferziyyesini izah eden animasiya Sari rengli cisim Gunesi mavi rengli Yeri L4 ise Teyanin nezeri orbitini temsil edir Ay planetin iqlimini mulayimlesdirerek heyatin inkisafina ciddi tesir gostermis ola biler Paleontoloji deliller ve komputer simulyasiyalari Yer oxunun eyilmesinin Ayla qarsiliqli tesirler ile sabitlendiyini gosterir 194 Gunesin ve planetlerin Yerin ekvatorial kutlesine tetbiq etdiyi bu tesir olmadan firlanma oxu Marsda oldugu kimi milyonlarla il erzinde deyiserek qeyri sabit ola bilerdi 195 Yerden izlenilen Ay Gunesle demek olar ki eyni olculu diske sahib olmaq ucun kifayet qeder uzaqdir Cunki Gunesin diametri Aydan 400 defe boyuk olsa da Ay da eyni zamanda 400 defe daha uzaqdir 196 Bu Yerde tam ve helqevi gunes tutulmalarinin bas vermesine imkan verir Ayin menseyi ile bagli en cox qebul edilen ferziyye olan boyuk toqqusma ferziyyesi peykin Teya adli Mars olculu bir protoplanetin erken Yer kuresi ile toqqusmasi zamani yarandigini iddia edir Bu ferziyye Ayin terkibinin Yer qabiginin terkibine nisbeten eyni olmasini izah edir 31 Astroidler ve suni peykler Redakte Yer ve 3753 Krutninin orbitleri Yer kuresinin orbitinde 2006 RH120 ve 3753 Kruitni de daxil olmaqla en azi bes astroid var 197 198 2006 RH120 adli kicik bir asteroid Yer Ay sistemine texminen her iyirmi ilden bir yaxinlasir Bu yanasmalar zamani qisa muddet erzinde Yer kuresini orbit ede biler 2019 cu ilin Dekabr ayina olan melumata esasen Yerin orbitinde 2 218 suni peyk var 5 Hal hazirda Yer orbitinde buradaki en qedim peyk olan Vanquard 1 ve 16 minden cox kosmik zibil de daxil olmaqla fealiyyet gostermeyen peykler var Yerin en boyuk suni peyki Beynelxalq Kosmik Stansiyadir Heyat Redakte Yer kuresinin en boyuk rutubetli mesesi olan Amazon mesesi ve mese ile axan Amazon cayi Amazon mesesi planetdeki en boyuk ekosistemlerden birini yaradir Buradaki boyuk ekosistem Amazon cayinin genis hovzesinden qaynaqlanir Heyati temin ede bilen bir planet heyat orada yaranmasa da yasanabiler bir planetdir Yer kuresi orqanizmleri maye su murekkeb uzvi molekullarin toplana bileceyi ve qarsiliqli tesir gostere bileceyi bir muhit ve maddeler mubadilesini temin etmek ucun kifayet qeder enerji ile temin edir 199 Yerin Gunesden uzaqligi firlanma sureti oxunun eyriliyi geoloji tarixi davamli atmosferi ve maqnit sahesinin hamisi sethdeki movcud iqlim seraitine oz tohfesini verir 200 Biosfer Redakte Her hansi bir planetin heyat formalari ekosistemlerde yasayir bezen biosfer meydana getirir 201 Yer biosferinin texminen 3 5 milyard il evvel inkisaf etmeye basladigi dusunulur 48 Biosfer bir birine benzer bitki ve ya heyvanlar yasayan bir sira biomlara bolunur 202 Quruda biomlar ilk novbede enlik deniz seviyyesinden yukseklik ve rutubet ferqleri ile ayrilir Arktika ve ya Antarktika dairelerinde hundur yuksekliklerde ve ya son derece quraq erazilerde uzanan yerustu biomlar bitki ve heyvan heyati baximindan nisbeten kasibdir Novlerin muxtelifliyi ekvatorial enliklerdeki rutubetli meselerde zirveye catir 203 2016 ci ilin iyul ayinda elm adamlari Yer kuresinde yasayan butun orqanizmlerin son universal ortaq ecdadinin 355 geninin mueyyen edildiyini bildirdi 204 Tebbi ehtiyatlar ve torpaqdan istifade Redakte Insanin torpaqdan istifadesi 2000 ci il 205 Istifade MhaEkin saheleri 1 510 1 611Otlaqlar 2 500 3 410Tebii meseler 3 143 3 871Sonradan yaradilmis meseler 126 215Sehe erazisi 66 351Istifade olunmayan mehsuldar torpaqlar 356 445Yerin insanlar terefinden istismar edilen servetleri var 206 Tebii yanacaq kimi berpa edile bilmeyen menbeler yalniz geoloji dovrler erzinde yenilenir 207 Yer qabiginda komur neft ve tebii qazdan ibaret yeralti yanacaqlarin boyuk yataqlari yerlesir 208 Bu yataqlar insanlar terefinden hem enerji istehsali hem de kimyevi istehsalda xammal kimi istifade olunur 209 Mineral filizler de maqmatizm eroziya ve tektonik lovhelerin hereketleri neticesinde qabigin terkibinde emele gelmisdir 210 Bu suxurlar bir cox metal ve diger faydali elementler ucun esas menbedir Yer kuresinin biosferi o cumleden insanlar ucun bir cox faydali bioloji mehsullar qida agac derman oksigen ve bir cox uzvi tullantilarin tekrar emali kimi mehsullar istehsal edir Quruda yasayan ekosistem torpagin ust qatina ve sirin suya okean ekosistemi ise torpaqdan yuyulmus ve hell edilmis qidalara baglidir 211 1980 ci ilde Yerin quru sethinin 50 53 milyon km2 19 51 milyon mil2 i mese ve meselikden 67 88 milyon km2 26 21 milyon mil2 i otlaq sahelerinden ibaret idi ve 15 01 milyon km2 5 80 milyon m2 erazi ekin saheleri olaraq becerildi 212 1993 cu ilde suvarilan torpaqlarin texmin edilen miqdari 2 481 250 km2 958 020 mil2 teskil etmisdir 14 Insanlar siginacaq tikmek ucun tikinti materiallarindan istifade ederek torpaq uzerinde yasayirlar 2019 20 Avstraliya mese yangilari zamani yanmis mese erazisi 2019 cu ilin Iyun ayindan baslayan yanginlar hele de devam edir ve areali getdikce genisleyir Tebbi ve ekoloji tehlukeler Redakte Yer sethinin boyuk erazileri tropik siklon qasirga ve ya tufan kimi ekstremal hava seraitine meruz qalir 1980 2000 ci illerde bu hadiseler ilde orta hesabla 11 800 insan olumune sebeb olmusdur 213 Bir cox yer zelzele torpaq surusmesi sunami vulkan puskurmesi tornado covgun dasqin quraqliq yangin ve diger felaketlere meruz qalir Bir cox erazide ise esas felaket havanin ve suyun insan terefinden cirklendirilmesi tursu yagislari bitki ortuyunun itirilmesi otlaq sahelerinin artirilmasi meselerin qirilmasi sehralasma vehsi heyatin itmesi novlerin mehv olmasi torpagin deqradasiyasi eroziya ve s kimi texnogen proseslerdir Senayeden xaric olunan karbon qazi tullantilari sebebiyle insan fealiyyetini qlobal istilesme ile elaqelendiren elmi konsensus movcuddur Bunun buzlaqlarin ve buz tebeqelerinin erimesi heddinden artiq temperatur ferqi hava seraitinde ehemiyyetli deyisiklikler ve orta deniz seviyyesinde qlobal yukselis kimi deyisikliklere sebeb olacagi proqnozlasdirilir 214 Insan cografiyasi Redakte Yerin yeddi qitesi 215 Simali Amerika Cenubi Amerika Antarktida Avropa Afrika Asiya Avstraliya bmr Xeritelerin tedqiqi ve hazirlanmasi ile mesgul olan kartoqrafiya ve Yerdeki xususiyyetleri sakinleri ve hadiseleri oyrenen cografiya tarixen Yerin tesvirine hesr olunmus fenler olmusdur Tedqiqatlar yerlerin ve mesafelerin teyini movqe ve istiqametlerin mueyyenlesdirilmesi lazimi melumatlari temin eden ve lazimi miqdarda qiymetlendiren kartoqrafiya ve cografiya ile birlikde inkisaf etmisdir 31 oktyabr 2011 ci ilde Yer kuresinin insan sayi texminen yeddi milyarda catdi 216 Proqnozlar 2050 ci ilde dunya ehalisinin 9 2 milyarda catacagini gosterir 217 Insan ehalisinin sixligi deyiskendir lakin boyuk qismi Asiyada meskunlasmisdir 2020 ci ile olan melumata gore dunya ehalisi texminen 7 794 milyarddir 218 Dunyanin quru kutlesinin 68 i simal yarimkuresindedir 219 Torpaq kutlesinin qismen ustunluk teskil etmesi sebebinden insanlarin 90 i simal yarimkuresinde yasayir 220 Yer sethinin sekkizde bir hissesinin insanlarin yasamasi ucun uygun oldugu texmin edilir Yer sethinin dordde ucu okeanlar ile ortulmus dordde biri ise qurudur Quru erazisinin yarisi sehra 14 221 yuksek daglar 27 222 ve ya diger uygun olmayan erazilerdir Dunyanin en simalda yerlesen daimi yasayis yeri Kanadanin Nunavut seherinde Elsmir adasinda yerlesen Alert qesebesidir 82 28 N 223 En cenub menteqe ise Antarktidadaki demek olar ki cenub qutbunde olan Amundsen Skott Cenubi Qutb Stansiyasindadir 90 S BMT nin Nyu Yorkdaki bas qerargahinin binasi Musteqil suveren xalqlar Antarktidanin bezi hisseleri Dunay cayinin qerb sahilindeki mubahiseli sahe ve Misirle Sudan arasindaki Bir Tavil erazisi istisna olmaqla planetin butun torpaq sahesini iddia edirler 2015 ci ile olan melumata esasen Yer kuresinde Birlesmis Milletler Teskilatina uzv olan 193 suveren dovlet ustegel iki musahideci eyalet 72 asili erazi ve qismen taninan ve ya taninmayan dovletler var 14 Zamanla bezi dovletler dunya hokmranligina calissalar da ugursuzluga ducar olmuslar ve Yer kuresinde hec vaxt butun dunya uzerinde selahiyyetli bir suveren hokumet olmamisdir 224 Birlesmis Milletler Teskilati milletler arasindaki mubahiselere mudaxile etmek ve bununla da silahli qarsidurmanin qarsisini almaq meqsedi ile yaradilan dunya miqyasli hokumetlerarasi teskilatdir 225 BMT ilk novbede beynelxalq diplomatiya ve beynelxalq huquq ucun bir forum rolunu oynayir Heyet raziliq vererse silahli mudaxile ucun bir mexanizm teqdim edilir 226 Yer kuresinin orbitine cixan ilk insan 12 aprel 1961 ci ilde Yuri Qaqarin olmusdur 227 Umumilikde 30 iyul 2010 tarixine qeder texminen 487 nefer kosmosu gezerek orbite cixmis ve onlardan on ikisi Aya ayaq basmisdir 228 229 230 Normalda kosmosdaki yegane insanlar Beynelxalq Kosmik Stansiyada olanlardir Alti neferden ibaret e stansiyanin heyeti umumilikde her alti ayda bir deyisdirilir 231 Insanlarin Yerden seyahet etdiyi en uzaq mesafe 400 171 kilometr 248 655 mil olaraq 1970 ci ilde Apollo 13 missiyasi zamani elde edilmisdir 232 Medeni ve tarixi baxis Redakte Yer ve onun en boyuk suni peyki olan Beynelxalq Kosmik Stansiya 233 Arxa fondaki kicik noqte Aydir Yer kuresinin standart astronomik simvolu cevre daxiline cekilmis ve dunyanin dord bir terefini temsil eden xacdan ibaretdir 234 Insanlarin medeniyyetleri planetin bir cox hissesini inkisaf etdirdi 235 Bu medeniyyetlerde yer bezen tanri kimi tecessum edilmisdir Bir cox medeniyyetlerde Yer mehsuldarliq tanrisi olan Ana ilahedir 236 Bir cox dinlerde yaradilis haqqinda mifler Yer kuresinin fovqeltebii bir Tanri ve ya tanrilar terefinden yaradilisina inanir 236 Elmi arasdirmalar insanlarin planete baxisinda bir sira ciddi deyisiklikler ile neticelendi Ilk inamlardan olan duz bir yer ideasi eramizdan evvel 6 ci esrin sonlarinda Italiyanin cenubundaki Yunan koloniyalarinda yunanli filosoflar olan Pifaqor ve Parmenidin 237 238 kure seklinde olan Yer ideyasi 237 238 239 ile tedricen evez olundu Eramizdan evvel V esrin sonlarinda Yerin kure seklinde olmasi nezeriyyesi Yunan ziyalilari arasinda hamiliqla qebul edildi 240 Elm adamlari Yerin ilk defe Gunes sistemindeki diger planetlerle muqayisede hereketli bir cisim oldugunu subut etdikde Yerin umumiyyetle kainatin merkezi olduguna inanilirdi 241 Muqeddes Yazidaki secere tehlili yolu ile Yerin yasini teyin etmeye calisan Ceyms Usser kimi nufuzlu xristian alim ve din xadimlerinin seyleri sayesinde qerbliler 19 cu esrden evvel Yerin bir nece min ilden cox yasi oldugunu bilirdiler Yalniz 19 cu esrde geoloqlar Yerin yasinin en az milyonlarla il oldugunu basa dusduler 242 Uilyam Kelvin 1864 cu ilde termodinamik usullardan istifade ederek Yerin yasini 20 milyon ile 400 milyon yas arasinda oldugunu bildirerek bu movzuda siddetli bir mubahiseye sebeb oldu Yalniz 19 cu esrin sonu 20 ci esrin evvellerinde radioaktivlik ve radioaktiv tanisliq kesf edildiyi zaman Yerin yasini mueyyenlesdiren etibarli bir mexanizm quruldu ve planetin milyardlarla yasi oldugunu ortaya cixardi 243 244 20 ci esrde insanlar ilk defe kosmosdan Yere baxdiqda ve xususen de Apollo proqrami ile cekilen Yer fotosekilleri ile Yer haqqinda anlayislar yeniden deyisdi 245 246 247 Yerde heyat 4 54 Milyard i e Yer 4 41 Milyard i e Su 4 Milyard i e Mikroblar 3 5 Milyard i e Oksigen 240 Milyon i e Dinozavrlar 200 Milyon i e Memeliler 180 Milyon i e Cicek 0 2 Milyon i e Insan Insan Cicek Memeliler Dinozavrlar Oksigen Mikroblar Su YerKatarxeyEoarxeyPaleoarxeyMezozoyNeoarxeyPaleoproterozoyMezoproterozoyNeoproterozoyPaleozoyMezozoyK 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0Qeydler Redakte Butun astronomik kemiyyetler hem dunyevi hem de dovri olaraq daim deyisir Verilen kemiyyetler butun dovri deyiskenliklere mehel qoymadan J2000 dovrune uygun olaraq verilmisdir Eger Yer kuresi bir bilyard topu olcusunde kicilseydi boyuk dag silsileleri ve okean rifleri kimi Yerin bezi erazileri kicik qusurlar kimi hiss ediler planetin cox hissesi o cumleden Boyuk Duzenlikler ve genis abissal duzenlikler daha hamar gorunerdi Eraziden asili olaraq qalinligi 5 70 km arasinda deyisir Eraziden asili olaraq qalinligi 5 200 km arasinda deyisir Heyetin sayi ve terkibi ile bagli buraya baxa bilersiniz Istinad siyahisi Redakte 1 2 Simon J L Bretagnon P Chapront J Chapront Touze M Francou G Laskar J Fevral 1994 Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets Astronomy and Astrophysics 282 2 663 83 Bibcode 1994A amp A 282 663S 1 2 3 4 5 Staff 7 Avqust 2007 Useful Constants IERS 2002 06 28 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 Sentyabr 2008 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Williams David R 16 Mart 2017 Earth Fact Sheet NASA Goddard Space Flight Center 2021 05 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 Iyul 2018 Allen Clabon Walter Cox Arthur N 2000 Allen s Astrophysical Quantities Springer seh 294 ISBN 978 0 387 98746 0 Istifade tarixi 13 Mart 2011 1 2 Union of Concerned Scientists UCS Satellite Database 2019 12 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 16 dekabr 2019 Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Union of Concerned Scientists adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Standish E M Keplerian elements for approximate positions of the major planets 2015 P 2 3 p lt a href https wikidata org wiki Track Q21128615 gt lt a gt NASA FACTS NASA lt a href https wikidata org wiki Track Q23548 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q6952408 gt lt a gt Various 2000 David R Lide ed Handbook of Chemistry and Physics 81st CRC ISBN 978 0 8493 0481 1 Selected Astronomical Constants 2011 The Astronomical Almanac 26 Avqust 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 Fevral 2011 1 2 World Geodetic System WGS 84 Available online Arxivlesdirilib 2020 03 11 at the Wayback Machine from National Geospatial Intelligence Agency Cazenave Anny 1995 Geoid Topography and Distribution of Landforms PDF In Ahrens Thomas J ed Global Earth Physics A Handbook of Physical Constants Global Earth Physics A Handbook of Physical Constants Washington DC American Geophysical Union Bibcode 1995geph conf A ISBN 978 0 87590 851 9 16 Oktyabr 2006 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 3 Avqust 2008 redundant parameters Humerfelt Sigurd 26 Oktyabr 2010 How WGS 84 defines Earth 24 Aprel 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 Aprel 2011 1 2 3 Pidwirny Michael 2 Fevral 2006 Surface area of our planet covered by oceans and continents Table 8o 1 University of British Columbia Okanagan 2006 12 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 Noyabr 2007 1 2 3 Staff 24 Iyul 2008 World The World Factbook Central Intelligence Agency 2010 01 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 Avqust 2008 Luzum Brian Capitaine Nicole Fienga Agnes Folkner William Fukushima Toshio ve b Avqust 2011 The IAU 2009 system of astronomical constants The report of the IAU working group on numerical standards for Fundamental Astronomy Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 110 4 293 304 Bibcode 2011CeMDA 110 293L doi 10 1007 s10569 011 9352 4 The international system of units SI PDF 2008 Amerika Birlesmis Statlarinin Ticaret Nazirliyi Beynelxalq Standartlar ve Texnologiya Institutu Special Publication 330 seh 52 2016 06 03 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Allen Clabon Walter Cox Arthur N 2000 Allen s Astrophysical Quantities Springer seh 296 ISBN 978 0 387 98746 0 Istifade tarixi 17 Avqust 2010 Arthur N Cox ed 2000 Allen s Astrophysical Quantities 4th New York AIP Press seh 244 ISBN 978 0 387 98746 0 Istifade tarixi 17 Avqust 2010 https nssdc gsfc nasa gov planetary factsheet earthfact html http news bbc co uk 2 hi science nature 8406839 stm World Lowest Temperature WMO Weather and Climate Extremes Archive Arizona Stat Universiteti 16 Iyun 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Avqust 2010 Kinver Mark 10 Dekabr 2009 Global average temperature may hit record level in 2010 BBC 2020 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 Aprel 2010 World Highest Temperature WMO Weather and Climate Extremes Archive Arizona Stat Universiteti 4 Yanvar 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Avqust 2010 Trends in Atmospheric Carbon Dioxide Recent Global Sablon Chem2 Trend Earth System Research Laboratory Milli Okean ve Atmosfer Administrasiyasi 26 Iyul 2018 26 Iyul 2018 tarixinde arxivlesdirilib Bowring S Housh T 1995 The Earth s early evolution Science 269 5230 1535 40 Bibcode 1995Sci 269 1535B doi 10 1126 science 7667634 PMID 7667634 Bax Dalrymple G B 1991 The Age of the Earth California Stanford University Press ISBN 978 0 8047 1569 0 Newman William L 9 Iyul 2007 Age of the Earth Publications Services USGS 2005 12 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 Sentyabr 2007 Dalrymple G Brent 2001 The age of the Earth in the twentieth century a problem mostly solved Geological Society London Special Publications 190 1 205 21 Bibcode 2001GSLSP 190 205D doi 10 1144 GSL SP 2001 190 01 14 2007 11 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 Sentyabr 2007 Yin Qingzhu Jacobsen S B Yamashita K Blichert Toft J Telouk P Albarede F 2002 A short timescale for terrestrial planet formation from Hf W chronometry of meteorites Nature 418 6901 949 52 Bibcode 2002Natur 418 949Y doi 10 1038 nature00995 PMID 12198540 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Kleine Thorsten Palme Herbert Mezger Klaus Halliday Alex N 24 Noyabr 2005 Hf W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon Science 310 5754 1671 74 Bibcode 2005Sci 310 1671K doi 10 1126 science 1118842 PMID 16308422 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Reilly Michael 22 Oktyabr 2009 Controversial Moon Origin Theory Rewrites History 9 Yanvar 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 30 Yanvar 2010 Canup R M Asphaug E 2001 An impact origin of the Earth Moon system American Geophysical Union Fall Meeting 2001 Abstract U51A 02 Bibcode 2001AGUFM U51A 02C 1 2 Canup R Asphaug E 2001 Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth s formation Nature 412 6848 708 12 Bibcode 2001Natur 412 708C doi 10 1038 35089010 PMID 11507633 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Earth s Early Atmosphere and Oceans Lunar and Planetary Institute Universities Space Research Association 2019 07 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 Iyun 2019 Morbidelli A ve b 2000 Source regions and time scales for the delivery of water to Earth Meteoritics amp Planetary Science 35 6 1309 20 Bibcode 2000M amp PS 35 1309M doi 10 1111 j 1945 5100 2000 tb01518 x Guinan E F Ribas I Benjamin Montesinos Alvaro Gimenez and Edward F Guinan ed Our Changing Sun The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth s Atmosphere and Climate ASP Conference Proceedings The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments San Francisco Astronomical Society of the Pacific Bibcode 2002ASPC 269 85G ISBN 1 58381 109 5 Staff 4 Mart 2010 Oldest measurement of Earth s magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere Physorg news 2011 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 Mart 2010 Rogers John James William Santosh M 2004 Continents and Supercontinents Oxford University Press US seh 48 ISBN 978 0 19 516589 0 Hurley P M Rand J R Iyun 1969 Pre drift continental nuclei Science 164 3885 1229 42 Bibcode 1969Sci 164 1229H doi 10 1126 science 164 3885 1229 PMID 17772560 De Smet J Van Den Berg A P Vlaar N J 2000 Early formation and long term stability of continents resulting from decompression melting in a convecting mantle PDF Tectonophysics 322 1 2 19 33 Bibcode 2000Tectp 322 19D doi 10 1016 S0040 1951 00 00055 X hdl 1874 1653 2021 03 31 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Armstrong R L 1968 A model for the evolution of strontium and lead isotopes in a dynamic earth Reviews of Geophysics 6 2 175 99 Bibcode 1968RvGSP 6 175A doi 10 1029 RG006i002p00175 Harrison T ve b Dekabr 2005 Heterogeneous Hadean hafnium evidence of continental crust at 4 4 to 4 5 ga Science 310 5756 1947 50 Bibcode 2005Sci 310 1947H doi 10 1126 science 1117926 PMID 16293721 Hong D Zhang Jisheng Wang Tao Wang Shiguang Xie Xilin 2004 Continental crustal growth and the supercontinental cycle evidence from the Central Asian Orogenic Belt Journal of Asian Earth Sciences 23 5 799 813 Bibcode 2004JAESc 23 799H doi 10 1016 S1367 9120 03 00134 2 Armstrong R L 1991 The persistent myth of crustal growth PDF Australian Journal of Earth Sciences 38 5 613 30 Bibcode 1991AuJES 38 613A CiteSeerX 10 1 1 527 9577 doi 10 1080 08120099108727995 2017 08 08 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Murphy J B Nance R D 1965 How do supercontinents assemble American Scientist 92 4 324 33 doi 10 1511 2004 4 324 Kinzler Ro When and how did the ice age end Could another one start Amerikan Tebiet Tarixi Muzeyi 2019 06 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 Iyun 2019 Chalk Thomas B Hain Mathis P Foster Gavin L Rohling Eelco J Sexton Philip F Badger Marcus P S Cherry Soraya G Hasenfratz Adam P Haug Gerald H Jaccard Samuel L Martinez Garcia Alfredo Palike Heiko Pancost Richard D Wilson Paul A 12 Dekabr 2007 Causes of ice age intensification across the Mid Pleistocene Transition PDF Proc Natl Acad Sci U S A 114 50 13114 13119 doi 10 1073 pnas 1702143114 PMC 5740680 PMID 29180424 2019 06 14 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 28 Iyun 2019 1 2 Staff Paleoclimatology The Study of Ancient Climates Page Paleontology Science Center 4 Mart 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 Mart 2007 Doolittle W Ford Worm Boris Fevral 2000 Uprooting the tree of life PDF Scientific American 282 6 90 95 Bibcode 2000SciAm 282b 90D doi 10 1038 scientificamerican0200 90 PMID 10710791 15 Iyul 2011 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib 1 2 3 Zimmer Carl 3 Oktyabr 2013 Earth s Oxygen A Mystery Easy to Take for Granted The New York Times 2013 10 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 Oktyabr 2013 Berkner L V Marshall L C 1965 On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth s Atmosphere Journal of the Atmospheric Sciences 22 3 225 61 Bibcode 1965JAtS 22 225B doi 10 1175 1520 0469 1965 022 lt 0225 OTOARO gt 2 0 CO 2 Burton Kathleen 29 Noyabr 2002 Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land NASA 2020 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 Mart 2007 Noffke Nora Christian Daniel Wacey David Hazen Robert M 8 Noyabr 2013 Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca 3 48 Billion Year Old Dresser Formation Pilbara Western Australia Astrobiology jurnali 13 12 1103 24 Bibcode 2013AsBio 13 1103N doi 10 1089 ast 2013 1030 PMC 3870916 PMID 24205812 Ohtomo Yoko Kakegawa Takeshi Ishida Akizumi ve b Yanvar 2014 Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks Nature Geoscience jurnali 7 1 25 28 Bibcode 2014NatGe 7 25O doi 10 1038 ngeo2025 ISSN 1752 0894 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Borenstein Seth 19 Oktyabr 2015 Hints of life on what was thought to be desolate early Earth Excite Yonkers NY Mindspark Interactive Network Associated Press 2015 10 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 Oktyabr 2015 Bell Elizabeth A Boehnike Patrick Harrison T Mark ve b 19 Oktyabr 2015 Potentially biogenic carbon preserved in a 4 1 billion year old zircon PDF Proc Natl Acad Sci U S A 112 47 14518 21 Bibcode 2015PNAS 11214518B doi 10 1073 pnas 1517557112 ISSN 1091 6490 PMC 4664351 PMID 26483481 2015 11 06 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 20 Oktyabr 2015 Early edition published online before print Tyrell Kelly Aprel 18 Dekabr 2017 Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3 5 billion years ago Viskonsin Medison Universiteti 2021 02 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 Dekabr 2017 Schopf J William Kitajima Kouki Spicuzza Michael J Kudryavtsev Anatolly B Valley John W 2017 SIMS analyses of the oldest known assemblage of microfossils document their taxon correlated carbon isotope compositions PNAS 115 1 53 58 Bibcode 2018PNAS 115 53S doi 10 1073 pnas 1718063115 PMC 5776830 PMID 29255053 Kirschvink J L 1992 Schopf J W Klein C Des Maris D eds Late Proterozoic low latitude global glaciation the Snowball Earth The Proterozoic Biosphere A Multidisciplinary Study Cambridge University Press 51 52 ISBN 978 0 521 36615 1 Raup D M Sepkoski Jr J J 1982 Mass Extinctions in the Marine Fossil Record Science 215 4539 1501 03 Bibcode 1982Sci 215 1501R doi 10 1126 science 215 4539 1501 PMID 17788674 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Gould Stephan J Oktyabr 1994 The Evolution of Life on Earth Scientific American 271 4 84 91 Bibcode 1994SciAm 271d 84G doi 10 1038 scientificamerican1094 84 PMID 7939569 2007 02 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 Mart 2007 Wilkinson B H McElroy B J 2007 The impact of humans on continental erosion and sedimentation Bulletin of the Geological Society of America 119 1 2 140 56 Bibcode 2007GSAB 119 140W doi 10 1130 B25899 1 1 2 3 Sackmann I J Boothroyd A I Kraemer K E 1993 Our Sun III Present and Future Astrophysical Journal 418 457 68 Bibcode 1993ApJ 418 457S doi 10 1086 173407 1 2 Britt Robert 25 Fevral 2000 Freeze Fry or Dry How Long Has the Earth Got 5 Iyun 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib 1 2 Li King Fai Pahlevan Kaveh Kirschvink Joseph L Yung Yuk L 2009 Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere PDF Proceedings of the National Academy of Sciences 106 24 9576 79 Bibcode 2009PNAS 106 9576L doi 10 1073 pnas 0809436106 PMC 2701016 PMID 19487662 2009 07 04 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 19 Iyul 2009 1 2 Ward Peter D Brownlee Donald 2002 The Life and Death of Planet Earth How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World New York Times Books Henry Holt and Company ISBN 978 0 8050 6781 1 Carrington Damian 21 Fevral 2000 Date set for desert Earth BBC News 2012 07 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 Mart 2007 Lee Billings 31 Iyul 2013 Fact or Fiction We Can Push the Planet into a Runaway Greenhouse Apocalypse Scientific American 2014 04 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Bounama Christine Franck S Von Bloh W 2001 The fate of Earth s ocean Hydrology and Earth System Sciences 5 4 569 75 Bibcode 2001HESS 5 569B doi 10 5194 hess 5 569 2001 1 2 Schroder K P Connon Smith Robert 2008 Distant future of the Sun and Earth revisited Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 386 1 155 63 arXiv 0801 4031 Bibcode 2008MNRAS 386 155S doi 10 1111 j 1365 2966 2008 13022 x See also Palmer Jason 22 Fevral 2008 Hope dims that Earth will survive Sun s death NewScientist com news service 15 Aprel 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 Mart 2008 Brownlee 2010 seh 95 Dalyokaya zvezda osvetila plany spaseniya Zemli ot smerti Solnca membrana ru 2013 09 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 03 23 S tochki zreniya nauki Gibel Zemli Minard Anne 2009 05 29 Sun Stealing Earth s Atmosphere National Geographic News 2009 08 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 08 30 parameter ignored suggest 1 2 Pogge Richard W 1997 The Once and Future Sun lecture notes ingilis 2011 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 12 27 G Aleksandrovskij 2001 Solnce O budushem nashego Solnca rus Astrogalaktika 2013 01 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 02 07 I J Sackmann A I Boothroyd K E Kraemer 1993 Our Sun III Present and Future ingilis The Astrophysical Journal IOP Publishing Bibcode 1993ApJ 418 457S doi 10 1086 173407 Herbert Sandra 1991 Charles Darwin as a prospective geological author British Journal for the History of Science Cambridge University Press 24 2 159 192 184 188 doi 10 1017 S0007087400027060 JSTOR 4027165 2012 10 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 Oktyabr 2008 pp 178 Arxivlesdirilib 2013 10 04 at the Wayback Machine 184 Arxivlesdirilib 2012 10 21 at the Wayback Machine 189 Arxivlesdirilib 2013 10 04 at the Wayback Machine also Darwin C R Geological diary Elevation of Patagonia 5 1834 CUL DAR34 40 60 Transcribed by Kees Rookmaaker Darwin Online pp 58 59 Arxivlesdirilib 2013 10 04 at the Wayback Machine Mantovani R 1889 Les fractures de l ecorce terrestre et la theorie de Laplace Bull Soc Sc Et Arts Reunion 41 53 Mantovani R 1909 L Antarctide Je M instruis La Science Pour Tous 38 595 597 Wegener A 1966 The Origin of Continents and Oceans Courier Dover Publications ISBN 978 0 486 61708 4 See Online version in German Samuel Warren Carey 1988 Theories of the earth and universe a history of dogma in the earth sciences illustrated Stanford University Press 347 350 ISBN 978 0 8047 1364 1 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Jordan P 1971 The expanding earth some consequences of Dirac s gravitation hypothesis Oxford Pergamon Press Bibcode 1971eesc book J Wu X X Collilieux Z Altamimi B L A Vermeersen R S Gross I Fukumori 8 Iyul 2011 Accuracy of the International Terrestrial Reference Frame origin and Earth expansion Geophysical Research Letters 38 13 5 PP Bibcode 2011GeoRL 3813304W doi 10 1029 2011GL047450 2016 10 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Williams G E 2000 Geological constraints on the Precambrian history of Earth s rotation and the moon s orbit PDF Reviews of Geophysics 38 1 37 59 Bibcode 2000RvGeo 38 37W CiteSeerX 10 1 1 597 6421 doi 10 1029 1999RG900016 2015 12 24 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Bucher K 2005 Blueschists eclogites and decompression assemblages of the Zermatt Saas ophiolite High pressure metamorphism of subducted Tethys lithosphere American Mineralogist 90 5 6 821 835 Bibcode 2005AmMin 90 821B doi 10 2138 am 2005 1718 Buis A Clavin W 16 Avqust 2011 NASA Research Confirms it s a Small World After All 2019 01 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 23 Schmidt P W and Clark D A 1980 The response of palaeomagnetic data to Earth expansion Geophysical Journal of the Royal Astronomical Society 61 95 100 1980 DOI 10 1111 j 1365 246X 1980 tb04306 x What s Hitting Earth Science Mission Directorate 2020 05 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Milbert D G Smith D A Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model National Geodetic Survey NOAA 2020 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Mart 2007 1 2 Sandwell D T Smith W H F 7 Iyul 2006 Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data NOAA NGDC 2017 06 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Aprel 2007 Senne Joseph H 2000 Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain Professional Surveyor 20 5 16 21 2015 07 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Sharp David 5 Mart 2005 Chimborazo and the old kilogram The Lancet 365 9462 831 32 doi 10 1016 S0140 6736 05 71021 7 PMID 15752514 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Tall Tales about Highest Peaks Australian Broadcasting Corporation 15 Aprel 2004 2013 02 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 Dekabr 2008 The Highest Spot on Earth NPR 7 Aprel 2007 2007 04 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 Iyul 2012 Rudnick R L Gao S 2003 Composition of the Continental Crust In Holland H D Turekian K K eds Treatise on Geochemistry Treatise on Geochemistry 3 New York Elsevier Science 1 64 Bibcode 2003TrGeo 3 1R doi 10 1016 B0 08 043751 6 03016 4 ISBN 978 0 08 043751 4 White W M Klein E M 2014 Composition of the Oceanic Crust In Holland H D Turekian K K eds Treatise on Geochemistry 4 New York Elsevier Science 457 496 doi 10 1016 B978 0 08 095975 7 00315 6 hdl 10161 8301 ISBN 978 0 08 098300 4 1 2 Morgan J W Anders E 1980 Chemical composition of Earth Venus and Mercury Proceedings of the National Academy of Sciences 77 12 6973 77 Bibcode 1980PNAS 77 6973M doi 10 1073 pnas 77 12 6973 PMC 350422 PMID 16592930 Brown Geoff C Mussett Alan E 1981 The Inaccessible Earth 2nd Taylor amp Francis seh 166 ISBN 978 0 04 550028 4 Note After Ronov and Yaroshevsky 1969 Flett John Smith 1911 Petrology In Kisholm Hyu ed Britannika Ensiklopediyasi 21 XI Cambridge University Press seh 328 Tanimoto Toshiro 1995 Crustal Structure of the Earth PDF In Thomas J Ahrens ed Global Earth Physics A Handbook of Physical Constants Global Earth Physics A Handbook of Physical Constants Washington DC American Geophysical Union Bibcode 1995geph conf A ISBN 978 0 87590 851 9 16 Oktyabr 2006 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 3 Fevral 2007 Kerr Richard A 26 Sentyabr 2005 Earth s Inner Core Is Running a Tad Faster Than the Rest of the Planet Science 309 5739 1313 doi 10 1126 science 309 5739 1313a PMID 16123276 Jordan T H 1979 Structural geology of the Earth s interior Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 76 9 4192 4200 Bibcode 1979PNAS 76 4192J doi 10 1073 pnas 76 9 4192 PMC 411539 PMID 16592703 Robertson Eugene C 26 Iyul 2001 The Interior of the Earth USGS 2013 11 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 Mart 2007 1 2 Turcotte D L Schubert G 2002 4 Geodynamics 2 Cambridge England UK Cambridge University Press 136 37 ISBN 978 0 521 66624 4 Sanders Robert 10 Dekabr 2003 Radioactive potassium may be major heat source in Earth s core UC Berkeley News 2018 07 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Fevral 2007 The Earth s Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought The European Synchrotron ESRF 25 Aprel 2013 2013 06 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 Aprel 2015 Alfe D Gillan M J Vocadlo L Brodholt J Price G D 2002 The ab initio simulation of the Earth s core PDF Philosophical Transactions of the Royal Society 360 1795 1227 44 Bibcode 2002RSPTA 360 1227A doi 10 1098 rsta 2002 0992 PMID 12804276 2009 09 30 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 28 Fevral 2007 Vlaar N Vankeken P Vandenberg A 1994 Cooling of the Earth in the Archaean Consequences of pressure release melting in a hotter mantle PDF Earth and Planetary Science Letters 121 1 2 1 18 Bibcode 1994E amp PSL 121 1V doi 10 1016 0012 821X 94 90028 0 19 Mart 2012 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Turcotte D L Schubert G 2002 4 Geodynamics 2 Cambridge England UK Cambridge University Press seh 137 ISBN 978 0 521 66624 4 Pollack Henry N Hurter Suzanne J Johnson Jeffrey R Avqust 1993 Heat flow from the Earth s interior Analysis of the global data set Reviews of Geophysics 31 3 267 80 Bibcode 1993RvGeo 31 267P doi 10 1029 93RG01249 Richards M A Duncan R A Courtillot V E 1989 Flood Basalts and Hot Spot Tracks Plume Heads and Tails Science 246 4926 103 07 Bibcode 1989Sci 246 103R doi 10 1126 science 246 4926 103 PMID 17837768 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Sclater John G Parsons Barry Jaupart Claude 1981 Oceans and Continents Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss Journal of Geophysical Research 86 B12 11535 Bibcode 1981JGR 8611535S doi 10 1029 JB086iB12p11535 Kious W J Tilling R I 5 May 1999 Understanding plate motions USGS 9 November 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 Mart 2007 Seligman Courtney 2008 The Structure of the Terrestrial Planets Online Astronomy eText Table of Contents cseligman com 2008 03 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Fevral 2008 Duennebier Fred 12 Avqust 1999 Pacific Plate Motion University of Hawaii 2011 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 Mart 2007 Mueller R D ve b 7 Mart 2007 Age of the Ocean Floor Poster NOAA 2011 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 Mart 2007 Bowring Samuel A Williams Ian S 1999 Priscoan 4 00 4 03 Ga orthogneisses from northwestern Canada Contributions to Mineralogy and Petrology 134 1 3 16 Bibcode 1999CoMP 134 3B doi 10 1007 s004100050465 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Meschede Martin Barckhausen Udo 20 Noyabr 2000 Plate Tectonic Evolution of the Cocos Nazca Spreading Center Proceedings of the Ocean Drilling Program Texas A amp M University 2011 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 Aprel 2007 Staff GPS Time Series NASA JPL 2011 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 Aprel 2007 World Factbook Cia gov 2010 01 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 Noyabr 2012 Kring David A Terrestrial Impact Cratering and Its Environmental Effects Lunar and Planetary Laboratory 2011 05 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 Mart 2007 Martin Ronald 2011 Earth s Evolving Systems The History of Planet Earth Jones amp Bartlett Learning ISBN 978 0 7637 8001 2 2021 03 31 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Staff Layers of the Earth Volcano World 11 Fevral 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 Mart 2007 Jessey David Weathering and Sedimentary Rocks Cal Poly Pomona 3 Iyul 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 Mart 2007 de Pater Imke Lissauer Jack J 2010 Planetary Sciences 2nd Cambridge University Press seh 154 ISBN 978 0 521 85371 2 Wenk Hans Rudolf Bulakh Andreĭ Glebovich 2004 Minerals their constitution and origin Cambridge University Press seh 359 ISBN 978 0 521 52958 7 Center National Geophysical Data Hypsographic Curve of Earth s Surface from ETOPO1 ngdc noaa gov 2017 09 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 World Bank arable land World Bank 2015 10 02 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 Oktyabr 2015 World Bank permanent cropland World Bank 2015 07 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 Oktyabr 2015 Hooke Roger LeB Martin Duque Jose F Pedraza Javier Dekabr 2012 Land transformation by humans A review PDF GSA Today 22 12 4 10 doi 10 1130 GSAT151A 1 2018 01 09 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 7 000 m Class Remotely Operated Vehicle KAIKO 7000 Japan Agency for Marine Earth Science and Technology JAMSTEC 2020 04 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Iyun 2008 Charette Matthew A Smith Walter H F Iyun 2010 The Volume of Earth s Ocean PDF Oceanography 23 2 112 14 doi 10 5670 oceanog 2010 51 2 Noyabr 2013 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 Iyun 2013 sphere depth of the ocean hydrology Encyclopaedia Britannica 2014 11 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 Aprel 2015 Third rock from the Sun restless Earth NASA s Cosmos 2015 11 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 Aprel 2015 Perlman Howard 17 Mart 2014 The World s Water USGS Water Science School 2015 04 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 Aprel 2015 Kennish Michael J 2001 Practical handbook of marine science Marine science series 3rd CRC Press seh 35 ISBN 978 0 8493 2391 1 Mullen Leslie 11 Iyun 2002 Salt of the Early Earth NASA Astrobiology Magazine 30 Iyun 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 Mart 2007 Morris Ron M Oceanic Processes NASA Astrobiology Magazine 15 Aprel 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 Mart 2007 Scott Michon 24 Aprel 2006 Earth s Big heat Bucket NASA Earth Observatory 2008 09 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 Mart 2007 Sample Sharron 21 Iyun 2005 Sea Surface Temperature NASA 27 Aprel 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Aprel 2007 1 2 3 Exline Joseph D Levine Arlene S Levine Joel S 2006 Meteorology An Educator s Resource for Inquiry Based Learning for Grades 5 9 PDF NASA Langley Research Center seh 6 NP 2006 08 97 LaRC 2018 05 28 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Geerts B Linacre E Noyabr 1997 The height of the tropopause Resources in Atmospheric Sciences University of Wyoming 2020 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 Avqust 2006 Harrison Roy M Hester Ronald E 2002 Causes and Environmental Implications of Increased UV B Radiation Royal Society of Chemistry ISBN 978 0 85404 265 4 Staff 8 Oktyabr 2003 Earth s Atmosphere NASA 2013 02 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Mart 2007 Pidwirny Michael 2006 Fundamentals of Physical Geography 2nd Edition University of British Columbia Okanagan 2020 04 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 Mart 2007 Gaan Narottam 2008 Climate Change and International Politics Kalpaz Publications seh 40 ISBN 978 81 7835 641 9 2017 02 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 St Fleur Nicholas 19 May 2017 Spotting Mysterious Twinkles on Earth From a Million Miles Away The New York Times 20 May 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 May 2017 Marshak Alexander Varnai Tamas Kostinski Alexander 15 May 2017 Terrestrial glint seen from deep space oriented ice crystals detected from the Lagrangian point Geophysical Research Letters 44 10 5197 5202 Bibcode 2017GeoRL 44 5197M doi 10 1002 2017GL073248 25 April 2020 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 April 2020 1 2 Moran Joseph M 2005 Weather World Book Online Reference Center NASA World Book Inc 13 Dekabr 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 Mart 2007 Berger Wolfgang H 2002 The Earth s Climate System University of California San Diego 2013 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 Mart 2007 Rahmstorf Stefan 2003 The Thermohaline Ocean Circulation Potsdam Institute for Climate Impact Research 2013 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Aprel 2007 Various 21 Iyul 1997 The Hydrologic Cycle University of Illinois 2020 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 Mart 2007 Sadava David E Heller H Craig Orians Gordon H 2006 Life the Science of Biology 8th MacMillan seh 1114 ISBN 978 0 7167 7671 0 Staff Climate Zones UK Department for Environment Food and Rural Affairs 8 Avqust 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 Mart 2007 Why U S East Coast is colder than Europe s West Coast Live Science 5 Aprel 2011 2015 07 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Iyul 2015 Earth at Aphelion Space Weather Iyul 2008 2015 07 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Iyul 2015 Highest recorded temperature Guinness World Records 2015 07 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 Iyul 2015 Lyons Walter A 1997 The Handy Weather Answer Book 2nd Detroit Michigan Visible Ink Press ISBN 978 0 7876 1034 0 Coldest temperature ever recorded on Earth in Antarctica The Guardian Associated Press 10 Dekabr 2013 2016 08 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 Iyul 2015 Staff 2004 Stratosphere and Weather Discovery of the Stratosphere Science Week 13 Iyul 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 Mart 2007 de Cordoba S Sanz Fernandez 21 Iyun 2004 Presentation of the Karman separation line used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics Federation Aeronautique Internationale 15 Yanvar 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Aprel 2007 Liu S C Donahue T M 1974 The Aeronomy of Hydrogen in the Atmosphere of the Earth Journal of the Atmospheric Sciences 31 4 1118 36 Bibcode 1974JAtS 31 1118L doi 10 1175 1520 0469 1974 031 lt 1118 TAOHIT gt 2 0 CO 2 Catling David C Zahnle Kevin J McKay Christopher P 2001 Biogenic Methane Hydrogen Escape and the Irreversible Oxidation of Early Earth Science 293 5531 839 43 Bibcode 2001Sci 293 839C CiteSeerX 10 1 1 562 2763 doi 10 1126 science 1061976 PMID 11486082 Abedon Stephen T 31 Mart 1997 History of Earth Ohio State University 29 Noyabr 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 Mart 2007 Hunten D M Donahue T M 1976 Hydrogen loss from the terrestrial planets Annual Review of Earth and Planetary Sciences 4 1 265 92 Bibcode 1976AREPS 4 265H doi 10 1146 annurev ea 04 050176 001405 European Space Agency Iyun 2014 magnetic field Istifade tarixi 19 06 2014 Watts A B Daly S F May 1981 Long wavelength gravity and topography anomalies Annual Review of Earth and Planetary Sciences 9 415 18 Bibcode 1981AREPS 9 415W doi 10 1146 annurev ea 09 050181 002215 Olson Peter Amit Hagay 2006 Changes in earth s dipole PDF Naturwissenschaften 93 11 519 542 Bibcode 2006NW 93 519O doi 10 1007 s00114 006 0138 6 PMID 16915369 2019 09 27 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Fitzpatrick Richard 16 Fevral 2006 MHD dynamo theory NASA WMAP 2020 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 Fevral 2007 Campbell Wallace Hall 2003 Introduction to Geomagnetic Fields New York Cambridge University Press seh 57 ISBN 978 0 521 82206 0 1 2 McElroy Michael B 2012 Ionosphere and magnetosphere Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Inc 2016 07 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Masson Arnaud 11 May 2007 Cluster reveals the reformation of the Earth s bow shock European Space Agency 31 March 2021 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 16 Avqust 2016 Gallagher Dennis L 14 Avqust 2015 The Earth s Plasmasphere NASA Marshall Space Flight Center 2016 08 28 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 16 Avqust 2016 Gallagher Dennis L 27 May 2015 How the Plasmasphere is Formed NASA Marshall Space Flight Center 15 November 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 16 Avqust 2016 Baumjohann Wolfgang Treumann Rudolf A 1997 Basic Space Plasma Physics World Scientific 8 31 ISBN 978 1 86094 079 8 Van Allen James Alfred 2004 Origins of Magnetospheric Physics University of Iowa Press ISBN 978 0 87745 921 7 OCLC 646887856 Stern David P 8 Iyul 2005 Exploration of the Earth s Magnetosphere NASA 2013 04 28 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Mart 2007 NASA 29 05 2016 DSCOVR EPIC 2020 04 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 McCarthy Dennis D Hackman Christine Nelson Robert A Noyabr 2008 The Physical Basis of the Leap Second PDF The Astronomical Journal 136 5 1906 08 Bibcode 2008AJ 136 1906M doi 10 1088 0004 6256 136 5 1906 2018 07 28 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Leap seconds Time Service Department USNO 12 Mart 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 Sentyabr 2008 Rapid Service Prediction of Earth Orientation IERS Bulletin A 28 15 9 Aprel 2015 14 Mart 2015 tarixinde orijinalindan DAT file displays as plaintext in browser arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 Aprel 2015 Seidelmann P Kenneth 1992 Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac Mill Valley CA University Science Books seh 48 ISBN 978 0 935702 68 2 Staff IERS Excess of the duration of the day to 86400s since 1623 International Earth Rotation and Reference Systems Service IERS 3 Oktyabr 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 Sentyabr 2008 Graph at end Staff IERS Variations in the duration of the day 1962 2005 International Earth Rotation and Reference Systems Service IERS 13 Avqust 2007 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 Sentyabr 2008 Williams David R 1 Sentyabr 2004 Moon Fact Sheet NASA 2015 11 28 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Mart 2007 Vazquez M Rodriguez P Montanes Palle E 2006 The Earth as an Object of Astrophysical Interest in the Search for Extrasolar Planets PDF Lecture Notes and Essays in Astrophysics 2 49 Bibcode 2006LNEA 2 49V 22 Avqust 2011 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Mart 2007 Astrophysicist team 1 Dekabr 2005 Earth s location in the Milky Way NASA 2008 07 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 Iyun 2008 Bromberg Irv 1 May 2008 The Lengths of the Seasons on Earth University of Toronto 18 Dekabr 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 Noyabr 2008 Lin Haosheng 2006 Animation of precession of moon orbit Survey of Astronomy AST110 6 University of Hawaii at Manoa 2010 12 31 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 Sentyabr 2010 Fisher Rick 5 Fevral 1996 Earth Rotation and Equatorial Coordinates National Radio Astronomy Observatory 2011 08 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 Mart 2007 Williams Jack 20 Dekabr 2005 Earth s tilt creates seasons USA Today 2011 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 Mart 2007 Choi Charles Q 19 Oktyabr 2016 Did the Mysterious Planet Nine Tilt the Solar System Space com 2017 10 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Espenak F Meeus J 7 Fevral 2007 Secular acceleration of the Moon NASA 2 Mart 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 Aprel 2007 Lambeck Kurt 1980 The Earth s Variable Rotation Geophysical Causes and Consequences Cambridge University Press seh 367 ISBN 978 0 521 67330 3 Laskar J ve b 2004 A long term numerical solution for the insolation quantities of the Earth Astronomy and Astrophysics 428 1 261 85 Bibcode 2004A amp A 428 261L doi 10 1051 0004 6361 20041335 2018 05 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Murray N Holman M 2001 The role of chaotic resonances in the solar system Nature 410 6830 773 79 arXiv astro ph 0111602 Bibcode 2001Natur 410 773M CiteSeerX 10 1 1 257 1461 doi 10 1038 35071000 PMID 11298438 Williams David R 10 Fevral 2006 Planetary Fact Sheets NASA 2008 09 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Sentyabr 2008 See the apparent diameters on the Sun and Moon pages Connors Martin Wiegert Paul Veillet Christian 27 Iyul 2011 Earth s Trojan asteroid Nature 475 7357 481 83 Bibcode 2011Natur 475 481C doi 10 1038 nature10233 PMID 21796207 2021 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Choi Charles Q 27 Iyul 2011 First Asteroid Companion of Earth Discovered at Last Space com 2013 07 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 Iyul 2011 Staff Sentyabr 2003 Astrobiology Roadmap NASA Lockheed Martin 12 Mart 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 Mart 2007 Dole Stephen H 1970 Habitable Planets for Man 2nd American Elsevier Publishing Co ISBN 978 0 444 00092 7 2010 01 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 Mart 2007 What is the biosphere Biodiversidad Mexicana Meksika federativ hokumeti 2020 07 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Iyun 2019 Interdependency between animal and plant species BBC Bitesize BBC seh 3 2019 06 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Iyun 2019 Hillebrand Helmut 2004 On the Generality of the Latitudinal Gradient PDF American Naturalist 163 2 192 211 doi 10 1086 381004 PMID 14970922 2017 09 22 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Wade Nicholas 25 Iyul 2016 Meet Luca the Ancestor of All Living Things The New York Times 2020 09 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 Iyul 2016 redundant parameters Lambin Eric F Meyfroidt Patrick 1 Mart 2011 Global land use change economic globalization and the looming land scarcity Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 108 9 3465 72 Bibcode 2011PNAS 108 3465L doi 10 1073 pnas 1100480108 PMC 3048112 PMID 21321211 See Table 1 What are the consequences of the overexploitation of natural resources Iberdrola 2019 06 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Iyun 2019 13 Exploitation of Natural Resources Avropa Etraf muhit Agentliyi Avropa Ittifaqi 20 Aprel 2016 2019 06 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Iyun 2019 Huebsch Russell 29 Sentyabr 2017 How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground Sciencing Leaf Group Media 2019 06 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Iyun 2019 Electricity generation what are the options World Nuclear Association 2019 06 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 Iyun 2019 Ramdohr Paul 1969 Writer s Preface to the English Edition The Ore Minerals and their Intergrowths Akademie Verlag GmbH Elsevier Ltd xv xvi doi 10 1016 B978 0 08 011635 8 50004 8 ISBN 978 0 08 011635 8 2017 07 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 Aprel 2016 Rona Peter A 2003 Resources of the Sea Floor Science 299 5607 673 74 doi 10 1126 science 1080679 PMID 12560541 Turner B L II 1990 The Earth As Transformed by Human Action Global And Regional Changes in the Biosphere Over the Past 300 Years CUP Archive seh 164 ISBN 978 0 521 36357 0 2015 03 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Walsh Patrick J 16 May 1997 Sharon L Smith Lora E Fleming eds Oceans and human health risks and remedies from the seas Academic Press 2008 seh 212 ISBN 978 0 12 372584 4 2 May 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 April 2020 Staff 2 Fevral 2007 Evidence is now unequivocal that humans are causing global warming UN report United Nations 21 Dekabr 2008 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Mart 2007 World at the Xpeditions Atlas National Geographic Society Washington D C 2006 Various 7 billionth babies celebrated worldwide 31 Oktyabr 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 Oktyabr 2011 Staff World Population Prospects The 2006 Revision United Nations 5 Sentyabr 2009 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 Mart 2007 World Population 1950 2020 2020 06 02 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 27 Abel Mendez 6 Iyul 2011 Distribution of landmasses of the Paleo Earth University of Puerto Rico at Arecibo 2019 01 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 Yanvar 2019 MAP OF THE DAY Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere businessinsider com 4 May 2012 19 January 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 Yanvar 2019 Peel M C Finlayson B L McMahon T A 2007 Updated world map of the Koppen Geiger climate classification PDF Hydrology and Earth System Sciences Discussions 4 2 439 73 doi 10 5194 hessd 4 439 2007 2019 07 31 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Staff Themes amp Issues Secretariat of the Convention on Biological Diversity 7 Aprel 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 Mart 2007 Staff 15 Avqust 2006 Canadian Forces Station CFS Alert Information Management Group 2020 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 Mart 2007 Kennedy Paul 1989 The Rise and Fall of the Great Powers 1st Vintage ISBN 978 0 679 72019 5 redundant parameters U N Charter Index United Nations 20 Fevral 2009 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 Dekabr 2008 Staff International Law United Nations 31 Dekabr 2008 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 27 Mart 2007 Kuhn Betsy 2006 The race for space the United States and the Soviet Union compete for the new frontier Twenty First Century Books seh 34 ISBN 978 0 8225 5984 9 span, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.