fbpx
Wikipedia

Tektonik plitələr

Tektonik plitələr (lat. tectonicus, q.yun. τεκτονικός) Yer Kürəsinin litosferində baş verən geniş-miqyaslı yerdəyişmələri izah edən elmi nəzəriyyədir. Bu model iyirminci əsrin əvvəllərində inkişaf etdirilmiş qitələrin hərəkəti modeli üzərində qurulub. Bu ideya elmi cəmiyyətlər tərəfindən dənizdabanının genişlənmə(ing. seafloor spreading) konsepsiyasının inkişaf etdirilməsindən sonra,1950-ci illərin sonu,1960-cı illərin əvvəllərində qəbul edilməyə başladı.

20-ci əsrin ikinci yarısında çıxarılmış tektonik plitələrin xəritəsi.
Plitələrin hərəkəti NASA JPL peyklərindən alınan GPS məlumatlar əsasında çıxarılıb.Vektorlar hərəkətin istiqamətini və həcmini göstərir.

Litosfer tektonik plitələrə bölünüb.Yer Kürəsində 7 və ya 8 böyük (plitələrin necə tərif edilməsindən asılı olaraq) və bir çox kiçik plitə mövcuddur. Plitələrin qarşılaşdığı ərazilərdə onların nisbi hərəkəti sərhədlərin xarakterini müəyyən edir: konvergent, divergent və ya transform sərhədlər. Zəlzələlər, vulkanik aktivlik, dağların əmələ gəlməsi kimi hadisələr məhz plitələrin görüşdüyü bu ərazilədə baş verir. Plitələrin nisbi sürəti il ərzində 0 mm.-dən 100 mm.-ə qədər dəyişə bilir.

Tektonik plitələr okeanik litosfer təbəqəsindən və daha qalın kontinental litosfer təbəqəsindən əmələ gəlir. Konvergent sərhədlərdə subduksiya plitələri mantiyaya yönəldir, material itkisi isə yeni okeanik təbəqənin əmələ gəlməsi ilə kompensasiya edilir. Bununla yerin ümumi səthi eyni olaraq qalır.

Əsas prinsiplər

Yer kürəsinin xarici təbəqəsi litosfer və astenosferə bölünür. Bu fərq mexaniki xarakter və istiliyin ötürülməsi metodundakı fərqlərə görə müəyyən olunur. Mexaniki olaraq litosfer daha soyuq və möhkəmdir, astenosfer isə daha istidir və axıcıdır. İstiliyin ötürülməsinə gəldikdə isə, litosfer öz istiliyini konduksiya ilə itirir, astenosfer isə istiliyi konveksiya ilə ötürür. Bu bölünmə həmin təbəqələrin kimyəvi olaraq mantiyaya və qabığa bölünməsi ilə qarışdırılmamalıdır. Mantiyanın müəyyən hissəsi müxtəlif vaxtlarda temperaturdan və təzyiqdən asılı olaraq litosferin və ya astenosferin tərkib hissəsi ola bilər.

Əsas prinsip ondan ibarətdir ki, litosfer mayeyə bənzər(visko-elastik bərk) astenosferin üzərində hərəkət edən fərqli tektonik plitələrdən ibarətdir. Piltələrin hərəkəti tipik olaraq il ərzində 10–40 mm-dən 160 mm-ə qədər dəyişə bilər.

Tektonik litosfer plitələri litosferin mantiya qatı və onun üzərindəki okean qabığı (köhnə mətnlərdə sima da adlanır-silikon və maqneziumdan) və ya kontinental qabıqdan( sial-silikon və aluminiumdan) ibarətdir. Okean yer qabığının orta qalınlığı 100 kilometr (62 mil)-dir, onun qalınlığı yaşından asılıdır; belə ki vaxt ötdükcə o daha soyuq və qalın olur. Həmçinin okeanik təbəqə mərkəzdən kənarlara doğru genişləndiyindən,qalınlıq onun genişləndiyi mərkəzlə aradakı məsafədən də ibarət ola bilir. Subduksiyadan əvvəl okeanik litosfer təbəqəsinin qət etməli olduğu orta məsafələrdə qalınlıq 6 km-dən(orta okean silsilələrində) 100 km-ə dək (subduksiya zonalarında) dəyişir; qısa və uzun məsafələrdən subduksiya zonası da müvafiq olaraq nazik və qalın olur. Kontinental litosfer orta hesabla 200 km qalınlığa sahib olur. Lakin bu rəqəm də çökəkliklər, dağlıq ərazilər və sabit qədim platforma hissələri arasında müxtəlif olur. Bu iki müxtəlif qabıq qalınlığına görə də fərqlənir, belə ki kontinental qabıq okean qabığından daha qalındır (35 km və 6 km).

Plitələrin qarşılaşdığı ərazilər plitələrin sərhədləri adlanır. Bu sərhədlər adətən geoloji hadisələrlə, məsələn zəlzələlərlə və topoqrafik xüsusiyyətlərin (dağlar, vulkanlar, orta okean dağ silsilələri və okanik novlar) əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunur. Dünyanın əksər aktiv vulkanları məhz bu sərhədlərə təsadüf edir. "Sakit Okean Odlu Həlqəsi” bu baxımdan xüsusilə məşhurdur. Bəzi vulkanlar plitələrin daxilində püskürə bilir və bunlar plitələrin daxili deformasiyasına və mantiya axınlarına aid edilir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, tektonik plitələr kontinental qabıqdan və okeanik qabıqdan ibarət ola bilər və bir çox plitələr hər iki qabığı özündə ehtiva edir. Məsələn, Afrika Plitəsi Afrika qitəsiniAtlantikHind okeanının bəzi hissələrini əhatə edir. Okean qabığı ilə kontinental qabıq arasındakı fərq onların əmələ gəlmə formalarına əsaslanır. Okean qabığı genişlənən dəniz dabanı nəticəsində əmələ gəlir. Kontinental qabıq vulkanizm, tektonik proseslər nəticəsində lövhələrin böyüməsilə əmələ gəlir. Lakin bu lövhələrdən bəzilərinin tərkibində ofiolit elementləri ola bilər, hansı ki bu okean qabığının hissəsidir. Lakin onlar formalaşmanın standart dövrəsini tamamladıqda kontinentin tərkibi hesab olunurlar. Həmçinin okean qabığı tərkibindəki elementlərə görə kontinental qabıqdan daha sıxdır. Okeanik qabığın daha sıx olmasının səbəbi odur ki, o daha az silikona və daha çox ağır maddələrə sahibdir. Nəticədə okeanik qabıq adətən dəniz səviyyəsindən aşağıda, kontinental qabıq isə dəniz səviyyəsindən yüksəkdə yerləşir.

Sakit Okean Plitəsi

  Əsas məqalə: Sakit okean plitəsi

Sakit Okean Plitəsi Sakit Okeanın altında yerləşən tektonik plitədir. Sahəsi 105 milyon kvadrat kilometr olmaqla bu ən böyük tektonik plitə hesab olunur. Şimal-Şərq tərəfdə bu plitə Kəşfiyyatçı Plitəsi, Xuan de Fuka Plitəsi və Qorda Plitəsi ilə sərhədlərə sahibdir və bu sərhədlər müvafiq olaraq Kəşfiyyatçı, Xuan de Fuka və Qorda dağ silsilələrini əmələ gətirir. Şərq hissədə mərkəzdə isə San-Andreas qırılması üzrə Şimali Amerika plitəsi ilə və həmçinin Kokos Plitəsi ilə sərhədlərə sahibdir. Cənub-Şərq hissədə isə Naska plitəsi ilə divergent sərhədlər Şərqi-Sakit qalxmasını əmələ gətirir.

Cənub hissə Antarktika Plitəsi ilə sərhədlərə malikdir və bu sərhəddə Sakit-Atlantik dağ silsiləsi əmələ gəlir.

Qərb hissədə plitə Oxlotsk Plitəsi ilə (burada Kuril-Kamçatka çökəkliyiYapon çökəkliyi əmələ gəlir), Filippin Dənizi Plitəsi ilə subduksiya nəticəsində konvergent, Karolina Plitəsi ilə transform və Şimali-Bismark Plitəsi ilə toqquşma sərhədlərinə sahibdir.

Cənub-Qərbdə Sakit Okean plitəsi Hind-Avstraliya plitəsi ilə mürəkkəb də olsa, ümumilikdə konvergent sərhədlərə sahibdir. Yeni Zelandiyanın şimalında subduksiya etməsi nəticəsində Tonqa çökəkliyiKermadek çökəkliyi əmələ gəlir. Alp qırılması bu plitələr arasında tranform sərhədi müəyyən edir və uzaq cənuba doğru Hind-Avstraliya plitəsi Sakit Okean plitəsinin altına subduksiya etməklə Puysequr çökəkliyini əmələ gətirir. Şimal hissədə plitə Şimali Amerika plitəsinin altına subduksiya etməklə konvergent sərhədlər əmələ gətirir. Burada Aleut çökəkliyi və müvafiq olaraq Aleut adaları əmələ gəlir. Sakit Okean plitəsi daxildə ocağa sahibdir və bu Havay Adalarını əmələ gətirir. Hillis və Muller bildirir ki, Quş Başı Plitəsi Sakit Okean Plitəsi ilə birlikdə hərəkət edir.

Bu plitənin sərhədlərində yerləşən Sakit Okean odlu halqası seysmikliyinə görə xüsusilə məşhurdur. Bu sahədə bir çox zəlzələlər və vulkanlar baş verir. 40.000 kmlik ərazidə yerləşən Odlu halqa okean çökəklikləri, vulkanik adalar və vulkan kəmərləri ilə zəngindir. Bu qövsdə 452 vulkan yerləşir və dünyadakı aktiv vulkanların 75 faizi də məhz bura təsadüf edir. Dünyada baş verən zəlzələlərin 90 faizi və ən böyük zəlzələlərin 81 faizi Alov Qövsündə baş verir.

Şimali Amerika Plitəsi

Şimali Amerika Plitəsi Şimali Amerikanın böyük hissəsini, Qrenlandiyanı, Kubanı, Baham adalarınıSibirin, İslandiyanınAzor adalarının müəyyən hissələrini əhatə edən tektonik plitədir. O şərqə doğru Orta-Atlantik dağ silsiləsinə və qərbə doğru Şərqi Sibirə(Çerksi) qədər uzanır. Plitədə həm kontinental,həm də okeanik qabıq mövcuddur. Plitənin daxili hissəsi böyük əraziyə sahib platformadır. Platformanın əksər kənarları terreynlərdən ibarətdir və bu terreynlər uzun geoloji zaman ərzində tektonik proseslər nəticəsində əmələ gəliblər.

Şimali Amerika Plitəsinin şərq hissəsi Avrasiya Plitəsi ilə (şimalda) və Afrika Plitəsi ilə(cənubda) Orta-Atlantik dağ silsiləsinin şimalını əmələ gətirən divergent sərhədlərə sahibdir.

Cənubda transform sərhədlər Kokos Plitəsi (qərb) və Karib Plitəsi-dən (şərq)ibarətdir. Bu ərazidə Kayman çökəkiliyi (Karib dənizində) və Quatemala boyunca Motaqua qırılması əmələ gəlib. Septentrional və Enriquilo-Plantain qırılmaları İspaniola boyunca uzanır və sərhədlərə daxildir.Cənub hissənin qalan əraziləri Orta-Atlantik dağ silsiləsinə qədər uzanır və Şimali Amerika Plitəsi ilə Cənubi Amerika Plitəsinin sərhədlərini müəyyən edir.Plitəsinin bu əraziləri yaxşı öyrənilməyib. Şimalda sərhədlər boyunca Orta-Atlantik dağ silsiləsinin davamı olan Qakkel silsiləsi uzanır.Şimalın qalan hissəsi qərbə doğru uzanır və Sibiri də əhatə edir.Bu sərhəd boyunca olan obyektlər bunlardır:Laptev dənizi rifti,Ulakan qırılması,Oklotsk Plitəsi və Aleut çökəkliyi. Qərb sərhədləri:Alyaskanın sahili boyunca Kraliça Şarlotta qırılması,Kaskadiyan subduksiya zonası,Kaliforniya boyunca San-Andreas qırılması,Kaliforniya körfəzində Şərqi-Sakit qalxması və cənuba doğru Mərkəzi-Amerika çökəkliyi. Özünün qərb hissəsində Farallon Plitəsi Yuradövründən bəri Şimali Amerika plitəsinin altına subduksiya edir.Farallon Plitəsi demək olar ki,tamamilə Şimali Amerika Plitəsinin qərb hissəsinin altına subduksiya olunub və həmin ərazini San-Andreas qırılması boyunca Sakit Okean Plitəsi ilə əlaqədə saxlayır. Xuan de Fuka, Kəşfiyyatçı(Explorer), Qorda, Kokos və Naska Plitələri Farallon Plitəsinin qalıqlarıdır. Kaliforniya körfəzi böyük və paralel qırılma zonaları arasında yerləşir.Bu mürəkkəb qırılma zonasıdır və körfəzin dəniz dabanının qalxması qərbdəki Baxa Kaliforniya dağları və şərqdəki Sierra Madre qalxmaları arasındakı fərq 3000 km-dən böyükdür.

Plitədə bir neçə ocaqlar var. Əsas ocaqlar Yelloston, Raton və Anaxim ocaqlarıdır.Yellouston və Anaxim ocaqlarının Mioken periounda yaranması güman edilir.Onlar hələ də aktivdir və zəlzələlərə,vulkanlara səbəb olurlar. Əsasən Şimali Amerika hissəsi Orta-Atlantik dağ silsiləsindən cənub-şərqə doğru hərəkət edir.

Plitənin hərəkətinə subduksiya səbəb ola bilməz,çünki Şimali Amerika plitəsinin Puerto-Riko çökəkliyindəki kiçik ərazisi istisna olmaqla, heç bir hissəsi subduksiya olunmur.

Avrasiya plitəsi

  Əsas məqalə: Avrasiya plitəsi

Avrasiya plitəsi Avrasiya materikinin böyük hissəini əhatə edir.Bu baxımdan Hind yarımadası və Ərəb yarımadası istisnadır. Eləcə də Şərqi Sibirin Çerski hissəsi də plitəyə aid deyil. Avrasiya plitəsi həmçinin qərbdən Orta-Atlantik dağ silsiləsinə və şimaldan Qakkel dağlarına qədər genişlənir.

Şərq tərəfdən şimala doğru Şimali Afrika Plitəsi və cənuba doğru Filippin Dəniz Plitəsi ilə və ola bilsin ki,Oxlotsk və Amurian plitələri ilə sərhədlənir. Cənub hissədə qərbə doğru Afrika plitəsi,mərkəzdə Ərəb plitəsi və şərqdə Hind-Avstraliya plitəsi ilə sərhədlərə sahibdir.Qərbdə Şimali Amerika plitəsi olan divergent sərhədlər Orta-Atlantik dağ silsiləsinin şimal hissəsini əmələ gətirir. 1973-cü ildə İslandiya adası Heimaey-dəki Eldfell vulkanının püskürməsi məhz Şimali Amerika və Avrasiya plitələrinin divergent hərəkəti nəticəsində baş vermişdi.

Mərkəzi Asiyanın geodinamikası Şimali Avrasiya və Hind plitələri arasındakı əlaqə ilə idarə edilir. Bu ərazidə bir çox plitə hissələri və qabıq blokları aşkar edilib.Bunlar Mərkəzi Asiya tranzit zonasına və Şərqi Asiya tranzit zonasına aiddir.

Afrika plitəsi

  Əsas məqalə: Afrika plitəsi

Afrika plitəsi Afrika qitəsini və bu qitəylə ətrafdakı okean dağ silsilələri arasındakı okeanik qabığı əhatə edən tektonik plitədir. Plitənin qərb hissəsi şimal tərəfdə Şimali Amerika Plitəsi və cənuba doğru Cənubi Amerika Plitəsi ilə divergent sərhədlərə malikdir. Afrika plitəsi şimal-şərqdən Ərəb plitəsi ilə, cənub-şərqdən Hind-Avstraliya plitəsi ilə, şimaldan Avrasiya və Anatol plitələri ilə, cənubdan isə Antarktik plitəsi ilə sərhədlənir. Bütün bu sərhədlər Avrasiya plitəsi istisna olmaqla divergent və ya genişlənən sərhədlərdir.

Afrika plitəsi bir neçə qədim platformadan, kökü subkontinental litosferik mantiyada olan qədim qabığın sabit bloklarından və daha az sabit lövhələrdən (hansı ki 550 milyon il öncə Afrika qitəsini əmələ gətirmək üçün bir araya gəlmişdilər) ibarədir. Qədim platformalar bunlardır (cənubdan şimala doğru): Kalaxari qədim platforması, Konqo qədim platforması,Tanzaniya qədim platforması və Qərbi Afrika qədim platforması. Qədim platformalar qədimdə bir-birilərindən xeyli arada olsalar da, Pan-Afrikan dağəmələ gəlməsi zamanı birləşiblər və Qondvana ayrıldıqda bir yerdə qalıblar. Qədim platformalar orogenik kəmərlərlə birləşirlər. Saxara metaqədim platformsı təxmini olaraq subkontinental litosferik mantiyadan ayrılmış qədim platformanın qalığı kimi qəbul edilir.

Bəzi ərazilərdə qədim platformalar çökəklərlə əhatə olunub. Məsələn, Tindulf çökəkliyi, Taudeni çökəkliyi və Konqo çökəkliyi, hansı ki burada altda yatan arxaik qabığın üzəri nisbətən yeni neoproterozoik təbəqə ilə örtülüb. Plitə keçmişdə qabığın iki hissəsinin əks-istiqamətlərdə hərəkət etdiyi (Mərkəzi Afrika Zonası) və qabıqların bir-birindən ayrılması nəticəsində yaranan çökəkliklərdə müasir çöküntülərin əmələ gəldiyi zonalara da sahibdir.

Afrika plitəsi şərqdə Şərqi Afrika rifti boyunca hərəkətdədir. Bu rift zonası Nubiya plitəsini və Somali plitəsini ayırır. Fərziyyələrdən biri Afar bölgəsinin altındakı mantiya axınlarını irəli sürür, başqa bir fikrə görə isə rift Afrika plitəsinin ən zəif nöqtəsində baş verir, belə ki Afrika plitəsinin şərq hissəsi şimala doğru hərəkət edir.

Afrika plitəsinin sürəti təxminən 2.15 sm/il hesab olunur. Bu plitə son 100 milyon il ərzində ümumilikdə şimal istiqamətində hərəkət edir. Bu isə onu Avrasiya plitəsinə yaxınlaşdırır və okeanik və kontinental qabığın birləşdiri ərazilərdə subduksiyaya səbəb olur (məsələn,Aralıq dənizinin bəzi mərkəzi və şərqi hissələri). Qərbi Aralıq dənizində Avrasiya və Afrika plitələrinin nisbi hərəkəti itələmə və təzyiq qüvvələrinin kombinasiyasını əmələ gətirir. Şimal hissədə isə Afrika plitəsi Qırmızı Dəniz Rifti ilə sərhədlənir və burada Ərəb plitəsi Afrika plitəsindən uzaqlaşır.

Cənubi Amerika Plitəsi

Cənubi Amerika Plitəsi Cənubi Amerikanı və Atlantik okeanın Orta-Atlantik dağ silsiləsinə qədər olan dabanını əhatə edən tektonik plitədir. Şərq hissəsi Afrika plitəsi ilə divergent sərhədlərə malikdir və bu sərhəd Orta-Atlantik dağ silsiləsinin cənub hissəsini əmələ gətirir. Cənub hissədə Antarktik Plitəsi və Skotiya plitəsi ilə mürəkkəb sərhədlərə sahibdir. Qərb hissədə Naska Plitəsi ilə konvergent sərhədləri var.Şimal hissədə Karib Dənizi Plitəsi ilə və Şimali Amerikanın okeanik qabığı ilə sərhədə sahibdir. Çili üçqat qovşağında(üç plitənin görüşdüyü ərazi) Çili qalxması Şimali Amerika plitəsinin altına subduksiya edir.

Cənubi Amerika plitəsi hərəkətdədir, Orta-Atlantik dağ silsiləsindən qərbə doğru istiqamətdədir. Şərqə doğru hərəkət edən və daha sıx olan Naska Plitəsi Sakit Okean sahili boyunca Cənubi Amerika plitəsinin altına ildə 77 mm sürətlə subduksiya etməkdədir.Bu plitələrin toqquşması nəticəsində And Dağları və bu ərazidə yerləşən vulkanlar əmələ gəlir.

Hind-Avstraliya Plitəsi

Hind-Avstraliya piltəsi Avstraliya qitəsi və ətrafdakı okean hissələrini əhatə edən əsas tektonik plitələrdən biridir. Plitə şimala doğru genişlənir və Hind yarımadasını və ətrafdakı əraziləri də əhatə edir. Hind-Avstraliya Plitəsi 43 milyon il öncə Avstraliya və Hind plitələrinin toqquşması nəticəsində yaranıb. Son araşdırmalar və eləcə də 2012 Hind Okeanı zəlzələsi kimi seysmik hadisələr göstərir ki, Hind-Avstraliya plitəsi Himalay dağları boyunca Avrasiya plitəsi ilə qarşıdurma nəticəsində yenidən iki plitəyə ayrıla bilər. Şərq hissə (Avstraliya) şimala doğru ildə 5.6 sm sürətlə hərəkət etsə də, qərb hissədə (Hindistan) bu sürət Himalay dağlarının müqaviməti nəticəsində 3.7 sm-ə bərabərdir. Bu fərq plitənin mərkəzi Sumatrada kompresslənməyə səbəb olur və bunun nəticəsində Hind və Avstraliya kimi iki ayrı plitəyə ayrılma potensialını artırır. Adətən iki protoplitə kimi Hind plitəsi və Avstraliya plitəsi göstərilir. Üçüncü Kaprikorn Plitəsi isə ola bilsin ki, Hind Plitəsinin qərbindən ayrılmaqdadır.

Hind yarımadası,Meqanesiya (Avstraliya,Yeni Qvineya və Tasmaniya), Yeni Zelandiya və Yeni Kaledoniya hamısı qədim superkontinent Qondvananın fraqmentləridir. Dəniz dabanının genişlənməsi nəticəsində bu quru hissələri bir-birilərindən ayrılıblar, lakin genişlənmə nəticəsi aktivliyini itirdiyindən bu quru sahələri yenidən birləşərək yeganə plitəni əmələ gətiriblər. Avstraliyada son GPS ölçmələri göstərir ki, plitənin sürəti 35 dərəcə şimala doğru 67 mm/il-ə bərabərdir. Bu ölçülər həmçinin Aukland, Krismas adası və Hindistanın cənubu üçün də doğrudur.

Şimal-şərqi hissə Sakit Okean Plitəsi ilə kompleks, lakin ümumilikdə konvergent sərhədlərə malikdir. Sakit Okean Plitəsinin Avstraliya plitəsinin altına keçməsi nəticəsində Tonqa və Kermadek çökəklikləri, onlarla paralel isə Tonqa və Kermadek arxipelaqları əmələ gəlib. Bu həmçinin Yeni Zelandiyanın Şimal adasının şərq hissələrinin də qalxmasına səbəb olub. Avstraliyadan 85 milyon il əvvəl ayrılmış və şimalda Yeni Kaledoniyadan cənubda Yeni Zelandiyanın subantarktik adalarına qədər uzanan Zealandiya kontinenti hal-hazırda Alpin çökəkliyi üzrə transfrom sərhəd boyunca parçalanmaqdadır.

Yeni Zelandiyanın cənubunda, Makkari çökəkliyi bögəsində sərhəd transorm-konvergent sərhədə çevrilir. Burada Avstraliya Plitəsi Sakit Okean Plitəsinin altına subduksiya etməyə başlayır.

Cənub hissə Antarktik Plitəsi ilə Cənub-Şərqi Hind dağ silsiləsi adlanan divergent sərhədlərə malikdir. Qərb hissə Ərəb Plitəsi ilə Oven Qırılma Zonası adlanan transform və Afrika Plitəsi ilə Mərkəzi-Hind dağ silsiləsi adlanan divergent sərhədlərə sahibdir. Hind-Avstraliya Plitəsinin şimalı Avstraliya Plitəsi ilə konvergent sərhədlərə sahibdir və bu sərhədlər HimalayHindikuş dağlarını əmələ gətirir.

Şimal-Qərb hissədə Hind-Avstraliya plitəsi Avrasiya plitəsi ilə subduksiya sərhədi əmələ gətirir. Bu sərhəd Banqladeşin Hind Okeanı sahillərindən SumatraYava adalarının cənub-qərbinə qədər uzanır.

İndoneziya boyunca uzanan subduksiya sərhədi Asiya və Avstralasiyanın faunasını ayrına biocoğrafi Vallas xəttinə paralel deyil. İndoneziyanın şərq adaları əsasən Avrasiya plitəsinə aid olsalar da, Avstralasiya mənşəli fauna və floraya sahibdirlər.

Antarktika Plitəsi

  Əsas məqalə: Antarktika plitəsi

Antarktik Plitəsi Antraktida qitəsini və ətrafdakı okeanların bəzi hissələrini əhatə edir. Antraktik Plitəsi Nazka Plitəsi, Cənubi Amerika Plitəsi, Afrika Plitəsi, Hind-Avstraliya, Skotiya Plitəsi ilə sərhədlənir. Plitənin Sakit Okean plitəsi ilə divergent sərhədləri Sakit-Antraktik dağ silsiləsini əmələ gətirir. Antraktik plitəsi təxminən 60.900.000 kvadrat kilometr əraziya sahibdir. Bu plitə dünyada ən böyük beşinci plitədir. Antraktik plitənin hərəkəti 1sm/il hesab olunur. Plitə Atlantik okeana doğru hərəkət edir.

Naska Plitəsi

  Əsas məqalə: Naska plitəsi

Naska Plitəsi Perunun cənubundakı regionun adıyla adlandırılıb və Sakit Okeanın şərqində Cənubi Amerika sahilində yerləşir. Peru-Çili çökəkliyi boyunca baş verən subduksiya nəticəsində (Cənubi Amerika plitəsinin altına) And dağ əmələ gəlmə proseslərinin əsas səbəbidir. Naska Plitəsi qərbdə Sakit Okean plitəsi ilə,cənubda isə Antarktik Plitəsi ilə (Şərqi-Asiya qalxması və Çili qalxması boyunca) sərhəddədir. Naska Plitəsinin bir neçə isti nöqtələr üzərində hərəkəti bir neçə vulkanik adanın əmələ gəlməsinə səbəb olub.Naska həm süxurların yaşı, həm də müstəqil plitə olmaq baxımından nisbətən cavan plitə hesab olunur.

Şərq hissədə Cənubi Amerika plitəsinin altına subduksiya edir və bu ərazidə konvergent sərhədlərə sahibdir və Peru-Çili çökəkliyini əmələ gətirir. Cənubda Antarktik plitəsi ilə (Çili qalxması) divergent sərhədlərə sahibdir. Şimalda isə sərhədlər Kokos adasıyladır (Qalapaqos qalxması).

Naska plitəsinin Çilinin cənubunda subduksiya etməsi tarixin ən böyük zəlzələlərindən bəzilərini əmələ gətirib. (məsələn,1960 Valdivia zəlzələsi-9.5 bal)

Kokos Plitəsi

Kokos Plitəsi Sakit Okeanın altında və Mərkəzi Amerikanın qərb sahilində yerləşdir. Plitənin adı üzərində yerləşən Kokos adasının adından götürülüb. Kokos Plitəsi Şərqi-Sakit qalxması və Kokos dağ silsilələri boyunda dəniz dabanının genişlənməsi nəticəsində yaranıb.Bu geoloji kompleks ərazini geoloqlar Kokos-Naska genişlənmə sistemi də adlandırırlar. Şimal sərhədləri Mərkəzi Amerika çökəklikliyi ilə, şərq hissəsi Panama Qırılma zonası ilədir.Cənub sərhədində Qalapaqos qalxması, qərb sərhədində isə Şərqi-Sakit qalxması yerləşir. Kokos və Naska plitələri 23 milyon il əvvəl ayrılmış Farallon plitəsinin qalıqlarıdır. Qalapaqos adaları altında olan ocaq Qalapaqos adaları boyunca uzanır. Kokos Plitəsinin şimalındakı Rivera Plitəsinin Kokos Plitəsindən 5-10 milyon il əvvəl ayrıldığı güman edilir.Plitələr arasındakı sərhəd konkret olaraq qırılma əmələ gətirməsə də,bu plitələr iki ayrı plitə hesab olunur. 1985-ci ildə Mexiko şəhərində baş vermiş dəhşətli zəlzələ Kokos Plitəsinin Şimali Amerika Plitəsinin altına subduksiya etməsi nəticəsində baş vermişdi. Eləcə də, 2001-ci ildə baş vermiş El-Salvador zəlzələləri də Kokos plitəsinin Karib plitəsinin altına subduksiya etməsi nəticəsində olmuşdu.

Plitələrin sərhəd tipləri

Tektonik sərhədlərin üç əsas növü mövcuddur. Divergent sərhədlər, kovergent sərhədlər və transform sərhədlər. Böyük plitələr hərəkət etdikcə onların sərhədləri boyunca divergensiya(bir-birindən aralanma) və konvergensiya(bir-birilə toqquşma) baş verir. Yer kürəsinin səthində baş verən bu yerdəyişmələr nəhəng ölçülərdə enerjinin üzə çıxmasına və beləliklə də Yer Kürəsinin səthinin müxtəlif formalar əldə etməsinə səbəb olur.İ lk baxışda plitələr bir-birilərinə nisbətdə müxtəlif sürətlərlə və bir-birilərindən asılı olmadan hərəkət edirmişlər kimi görünsələr də, ümumi görüntüdə bu plitələr bir-birilə əlaqəlidir. Heç bir plitə digər plitələrə təsir etmədən hərəkət etmir və plitələrin hərəkəti minlərlə kilometr uzaqlıdakı ərazilərdə öz təsirini göstərə bilir. Məsələn, Afrika Plitəsi ilə Cənubi Amerika Plitəsinin bir-birilərindən uzaqlaşması nəticəsində Atlantik Okeanın genişliyi daha da artır. Olduqca uzaq məsafədə isə Sakit Okeanın dibi dərin subduksiya nəticəsində əmələ gəlmiş çökəkliklərdə sərf olunur.

 
Plitə sərhədlərinin 3 tipi.

Divergent sərhədlər

Divergent sərhədlərdə iki və ya daha çox plitə bir-birindən uzaqlaşdığı üçün yeni qabıq əmələ gəlir. Plitələrin uzaqlaşdığı və ya bir-birindən qopduğu sahələrdə okeanlar yaranır və daha da genişlənir. Divergent sərhədlər quruda baş verdikdə rift əmələ gələ bilir. Belə ki quru iki hissəyə ayrılır və ətrafdakı su iki ayrılan hissə arasındakı məkanı doldurur.

İslandiya quruda baş verən bu cür prosesləri izləmək alimlərə sanki təbii laboratiya təklif edir. İslandiya Orta-Atlantik dağ silsiləsi boyunca Şimali Amerika və Avrasiya plitələrinin ayrılması zonasında ikiyə ayrılmaqdadır. Belə ki Şimali Amerika plitəsi qərbə və Avrasiya plitəsi şərqə hərəkət etdiyindən hər iki divergent sərhədin hər iki tərəfi boyunca yeni qabıq əmələ gəlir. Yeni qabığın əmələ gəlməsi İslandiyanın ərazisini artırır, lakin sərhəd boyunca riftin əmələ həlməsinə də səbəb olur. İslandiya təbii olaraq gələcəkdə iki quru sahəsinə ayrılacaq və Atlantik okeanının suları bu iki sahə arasındakı genişlənən və dərinləşən sahəni dolduracaqlar.

Konvergent sərhədlər

Bu cür sərhədlərdə isə qabıq məhv edilir və bir plitənin digərinin altına hərəkət etməsi ilə geriyə dövr edir. Bu hissələr subduksiya zonaları adlanır-dağlar və vulkanlar əsasən məhz plitələrin konvergent sərhədlərində əmələ gəlir. Konvergent sərhədlərin üç tipi mövcuddur: Okean-materik, okean-okean, materik-materik.

Okean-materik

Okeanik plitə kontinental plitənin altına subduksiya etdikdə kontinental plitə yuxarı qalxır və dağ silsiləsi yaranır. Baxmayaraq ki, okean plitəsi ümumilikdə rahat və davamlı şəkildə subduksiya edir, subduksiya zonasının ən dərin hissələrində kiçik hissələrə parçalanma da baş verir. Bu kiçik hissələr müəyyən yerdə uzun müddət qalır, lakin sonradan qəftələn böyük zəlzələlər də törədə bilirlər. Bu cür zəlzələlər adətən qurunun bir neçə metr qalxması ilə müşayiət olunur.

Okean-okean

İki okean plitəsinin konvergensiya etdikdə onlardan biri digərinin altına subduksiya edir və bu proses zamanı dərin okean çökəklikləri əmələ gəlir. Məsələn, ən dərin çökəklik hesab edilən Marian çökəkliyi Filippin dənizi Plitəsinin Sakit Okean plitəsinin altına subduksiya etməsi nəticəsində yaranıb. Bu cür konvergent sərhədlər həmçinin dənizaltı vulkanların da əmələ gəlməsinə səbəb olur. Milyon illər ərzində püskürmüş lava və vulkan hissəcikləri okean dabanının üzərində üst-üstə yığılır və dəniz səviyyəsindən yuxarı qalxırlar və beləliklə vulkanik adaları əmələ gətirirlər. Bu cür vulkanik adalar adətən zəncir şəklində olurlar və adalar qrupu (arxipelaq) adlandırılırlar.

Materik-materik

İki kontinental plitə toqquşduqda onlardan heç biri subduksiya etmir, çünki kontinental plitələr nisbətən yüngüldür və iki toqquşan aysberq kimi aşağıya getməyə qarşı müqavimət göstərirlər. Əvəzində qabıq əyilməyə və yuxarı və ya yanlara doğru getməyə meyil edir. Hindistanın Asiyayla toqquşması nəticəsində Avrasiya Plitəsi qırışmış və Hind plitəsinin üzərinə keçmişdir. Toqquşmadan sonra milyon illər ərinzdə yavaş-yavaş davam edən plitələrin konvergensiyası Himalay dağlarını və Tibet yaylasını indiki yüksəkliklərinə çatdırmışdır. Bu yüksəlmələrin böyük hissəsi son 10 milyon il ərzində baş verib.

Transform-qırılma sərhədləri

Transform sərhədləri iki plitənin bir-biriləriylə horizontal şəkildə sürüşməsi zamanı əmələ gəlir. Onlar transform sərhədləri kimi və ya qırılmalar kimi tanınırlar.

Əksər tranform sərhədlər okean dabanında əmələ gəlir və kiçik zəlzələlər törədirlər. Lakin bəziləri (və ən dəhşətliləri )quru zonasında əmələ gəlir. Kaliforniyadakı San-Andreas qırılma zonası şimala hərəkət edən Şərqi-Asiya qalxması ilə cənuba hərəkət edən Cənubi Qorda-Xuan de Fuka-Kəşfiyyatçı silsilələrini əlaqələndirir .San-Andreas quruda üzə çıxan bir neçə qırılmalardan biridir. Uzunluğu 1300 km olan və onlarla kilometr genişliyə sahib bu qırılma zonası Kaliforniyanın uzunluğunun üçdə ikisinin kəsir. Bununla yanaşı Sakit Okean plitəsi Şimali Amerika plitəsi boyunca 10 milyon ildir ki,horizontal olaraq ildə 5 sm sürətlə hərəkət edir. Belə ki,qırılma zonasının qərbindəki Sakit Okean plitəsi şimala, şərqdəki Şimali Amerika plitəsi isə cənuba doğru hərəkət edir.

İstinadlar

Xarici keçidlər

  • This Dynamic Earth: The Story of Plate Tectonics. USGS.
  • Understanding Plate Tectonics. USGS.
  • The PLATES Project. Jackson School of Geosciences.
  • An explanation of tectonic forces. Example of calculations to show that Earth Rotation could be a driving force.
  • Bird, P. (2003); An updated digital model of plate boundaries.
  • Map of tectonic plates.
  • The geodynamics of the North-American-Eurasian-African plate boundaries 2008-03-01 at the Wayback Machine.
  • GPlates, desktop software for the interactive visualization of plate-tectonics.
  • MORVEL plate velocity estimates and information. C. DeMets, D. Argus, & R. Gordon.

Videolar

  • Khan Academy Explanation of evidence
  • 750 million years of global tectonic activity. Movie.

tektonik, plitələr, tectonicus, τεκτονικός, kürəsinin, litosferində, baş, verən, geniş, miqyaslı, yerdəyişmələri, izah, edən, elmi, nəzəriyyədir, model, iyirminci, əsrin, əvvəllərində, inkişaf, etdirilmiş, qitələrin, hərəkəti, modeli, üzərində, qurulub, ideya,. Tektonik pliteler lat tectonicus q yun tektonikos 1 Yer Kuresinin litosferinde bas veren genis miqyasli yerdeyismeleri izah eden elmi nezeriyyedir Bu model iyirminci esrin evvellerinde inkisaf etdirilmis qitelerin hereketi modeli uzerinde qurulub Bu ideya elmi cemiyyetler terefinden denizdabaninin genislenme ing seafloor spreading konsepsiyasinin inkisaf etdirilmesinden sonra 1950 ci illerin sonu 1960 ci illerin evvellerinde qebul edilmeye basladi 20 ci esrin ikinci yarisinda cixarilmis tektonik plitelerin xeritesi Plitelerin hereketi NASA JPL peyklerinden alinan GPS melumatlar esasinda cixarilib Vektorlar hereketin istiqametini ve hecmini gosterir Litosfer tektonik plitelere bolunub Yer Kuresinde 7 ve ya 8 boyuk plitelerin nece terif edilmesinden asili olaraq ve bir cox kicik plite movcuddur Plitelerin qarsilasdigi erazilerde onlarin nisbi hereketi serhedlerin xarakterini mueyyen edir konvergent divergent ve ya transform serhedler Zelzeleler vulkanik aktivlik daglarin emele gelmesi kimi hadiseler mehz plitelerin gorusduyu bu erazilede bas verir Plitelerin nisbi sureti il erzinde 0 mm den 100 mm e qeder deyise bilir 2 Tektonik pliteler okeanik litosfer tebeqesinden ve daha qalin kontinental litosfer tebeqesinden emele gelir Konvergent serhedlerde subduksiya pliteleri mantiyaya yoneldir material itkisi ise yeni okeanik tebeqenin emele gelmesi ile kompensasiya edilir Bununla yerin umumi sethi eyni olaraq qalir 3 Mundericat 1 Esas prinsipler 2 Sakit Okean Plitesi 3 Simali Amerika Plitesi 4 Avrasiya plitesi 5 Afrika plitesi 6 Cenubi Amerika Plitesi 7 Hind Avstraliya Plitesi 8 Antarktika Plitesi 9 Naska Plitesi 10 Kokos Plitesi 11 Plitelerin serhed tipleri 11 1 Divergent serhedler 11 2 Konvergent serhedler 11 2 1 Okean materik 11 2 2 Okean okean 11 2 3 Materik materik 11 3 Transform qirilma serhedleri 12 Istinadlar 13 Xarici kecidler 13 1 VideolarEsas prinsipler RedakteYer kuresinin xarici tebeqesi litosfer ve astenosfere bolunur Bu ferq mexaniki xarakter ve istiliyin oturulmesi metodundaki ferqlere gore mueyyen olunur Mexaniki olaraq litosfer daha soyuq ve mohkemdir astenosfer ise daha istidir ve axicidir Istiliyin oturulmesine geldikde ise litosfer oz istiliyini konduksiya ile itirir astenosfer ise istiliyi konveksiya ile oturur Bu bolunme hemin tebeqelerin kimyevi olaraq mantiyaya ve qabiga bolunmesi ile qarisdirilmamalidir Mantiyanin mueyyen hissesi muxtelif vaxtlarda temperaturdan ve tezyiqden asili olaraq litosferin ve ya astenosferin terkib hissesi ola biler Esas prinsip ondan ibaretdir ki litosfer mayeye benzer visko elastik berk astenosferin uzerinde hereket eden ferqli tektonik plitelerden ibaretdir Piltelerin hereketi tipik olaraq il erzinde 10 40 mm den 160 mm e qeder deyise biler 4 Tektonik litosfer pliteleri litosferin mantiya qati ve onun uzerindeki okean qabigi kohne metnlerde sima da adlanir silikon ve maqneziumdan ve ya kontinental qabiqdan sial silikon ve aluminiumdan ibaretdir Okean yer qabiginin orta qalinligi 100 kilometr 62 mil dir 5 onun qalinligi yasindan asilidir bele ki vaxt otdukce o daha soyuq ve qalin olur Hemcinin okeanik tebeqe merkezden kenarlara dogru genislendiyinden qalinliq onun genislendiyi merkezle aradaki mesafeden de ibaret ola bilir Subduksiyadan evvel okeanik litosfer tebeqesinin qet etmeli oldugu orta mesafelerde qalinliq 6 km den orta okean silsilelerinde 100 km e dek subduksiya zonalarinda deyisir qisa ve uzun mesafelerden subduksiya zonasi da muvafiq olaraq nazik ve qalin olur 6 Kontinental litosfer orta hesabla 200 km qalinliga sahib olur Lakin bu reqem de cokeklikler dagliq eraziler ve sabit qedim platforma hisseleri arasinda muxtelif olur Bu iki muxtelif qabiq qalinligina gore de ferqlenir bele ki kontinental qabiq okean qabigindan daha qalindir 35 km ve 6 km Plitelerin qarsilasdigi eraziler plitelerin serhedleri adlanir Bu serhedler adeten geoloji hadiselerle meselen zelzelelerle ve topoqrafik xususiyyetlerin daglar vulkanlar orta okean dag silsileleri ve okanik novlar emele gelmesi ile musayiet olunur Dunyanin ekser aktiv vulkanlari mehz bu serhedlere tesaduf edir Sakit Okean Odlu Helqesi bu baximdan xususile meshurdur Bezi vulkanlar plitelerin daxilinde puskure bilir ve bunlar plitelerin daxili deformasiyasina 7 ve mantiya axinlarina aid edilir Yuxarida qeyd edildiyi kimi tektonik pliteler kontinental qabiqdan ve okeanik qabiqdan ibaret ola biler ve bir cox pliteler her iki qabigi ozunde ehtiva edir Meselen Afrika Plitesi Afrika qitesini ve Atlantik ve Hind okeaninin bezi hisselerini ehate edir Okean qabigi ile kontinental qabiq arasindaki ferq onlarin emele gelme formalarina esaslanir Okean qabigi genislenen deniz dabani neticesinde emele gelir Kontinental qabiq vulkanizm tektonik prosesler neticesinde lovhelerin boyumesile emele gelir Lakin bu lovhelerden bezilerinin terkibinde ofiolit elementleri ola biler hansi ki bu okean qabiginin hissesidir Lakin onlar formalasmanin standart dovresini tamamladiqda kontinentin terkibi hesab olunurlar Hemcinin okean qabigi terkibindeki elementlere gore kontinental qabiqdan daha sixdir 8 Okeanik qabigin daha six olmasinin sebebi odur ki o daha az silikona ve daha cox agir maddelere sahibdir Neticede okeanik qabiq adeten deniz seviyyesinden asagida kontinental qabiq ise deniz seviyyesinden yuksekde yerlesir Sakit Okean Plitesi Redakte Esas meqale Sakit okean plitesiSakit Okean Plitesi Sakit Okeanin altinda yerlesen tektonik plitedir Sahesi 105 milyon kvadrat kilometr olmaqla bu en boyuk tektonik plite hesab olunur Simal Serq terefde bu plite Kesfiyyatci Plitesi Xuan de Fuka Plitesi ve Qorda Plitesi ile serhedlere sahibdir ve bu serhedler muvafiq olaraq Kesfiyyatci Xuan de Fuka ve Qorda dag silsilelerini emele getirir Serq hissede merkezde ise San Andreas qirilmasi uzre Simali Amerika plitesi ile ve hemcinin Kokos Plitesi ile serhedlere sahibdir Cenub Serq hissede ise Naska plitesi ile divergent serhedler Serqi Sakit qalxmasini emele getirir Cenub hisse Antarktika Plitesi ile serhedlere malikdir ve bu serhedde Sakit Atlantik dag silsilesi emele gelir Qerb hissede plite Oxlotsk Plitesi ile burada Kuril Kamcatka cokekliyi ve Yapon cokekliyi emele gelir Filippin Denizi Plitesi ile subduksiya neticesinde konvergent Karolina Plitesi ile transform ve Simali Bismark Plitesi ile toqqusma serhedlerine sahibdir Cenub Qerbde Sakit Okean plitesi Hind Avstraliya plitesi ile murekkeb de olsa umumilikde konvergent serhedlere sahibdir Yeni Zelandiyanin simalinda subduksiya etmesi neticesinde Tonqa cokekliyi ve Kermadek cokekliyi emele gelir Alp qirilmasi bu pliteler arasinda tranform serhedi mueyyen edir ve uzaq cenuba dogru Hind Avstraliya plitesi Sakit Okean plitesinin altina subduksiya etmekle Puysequr cokekliyini emele getirir Simal hissede plite Simali Amerika plitesinin altina subduksiya etmekle konvergent serhedler emele getirir Burada Aleut cokekliyi ve muvafiq olaraq Aleut adalari emele gelir Sakit Okean plitesi daxilde ocaga sahibdir ve bu Havay Adalarini emele getirir Hillis ve Muller bildirir ki Qus Basi Plitesi Sakit Okean Plitesi ile birlikde hereket edir Bu plitenin serhedlerinde yerlesen Sakit Okean odlu halqasi seysmikliyine gore xususile meshurdur Bu sahede bir cox zelzeleler ve vulkanlar bas verir 40 000 kmlik erazide yerlesen Odlu halqa okean cokeklikleri vulkanik adalar ve vulkan kemerleri ile zengindir Bu qovsde 452 vulkan yerlesir ve dunyadaki aktiv vulkanlarin 75 faizi de mehz bura tesaduf edir Dunyada bas veren zelzelelerin 90 faizi ve en boyuk zelzelelerin 81 faizi Alov Qovsunde bas verir Simali Amerika Plitesi Redakte Esas meqale Simali Amerika plitesiSimali Amerika Plitesi Simali Amerikanin boyuk hissesini Qrenlandiyani Kubani Baham adalarini ve Sibirin Islandiyanin ve Azor adalarinin mueyyen hisselerini ehate eden tektonik plitedir O serqe dogru Orta Atlantik dag silsilesine ve qerbe dogru Serqi Sibire Cerksi qeder uzanir Plitede hem kontinental hem de okeanik qabiq movcuddur Plitenin daxili hissesi boyuk eraziye sahib platformadir Platformanin ekser kenarlari terreynlerden ibaretdir ve bu terreynler uzun geoloji zaman erzinde tektonik prosesler neticesinde emele gelibler Simali Amerika Plitesinin serq hissesi Avrasiya Plitesi ile simalda ve Afrika Plitesi ile cenubda Orta Atlantik dag silsilesinin simalini emele getiren divergent serhedlere sahibdir Cenubda transform serhedler Kokos Plitesi qerb ve Karib Plitesi den serq ibaretdir Bu erazide Kayman cokekiliyi Karib denizinde ve Quatemala boyunca Motaqua qirilmasi emele gelib Septentrional ve Enriquilo Plantain qirilmalari Ispaniola boyunca uzanir ve serhedlere daxildir Cenub hissenin qalan erazileri Orta Atlantik dag silsilesine qeder uzanir ve Simali Amerika Plitesi ile Cenubi Amerika Plitesinin serhedlerini mueyyen edir Plitesinin bu erazileri yaxsi oyrenilmeyib Simalda serhedler boyunca Orta Atlantik dag silsilesinin davami olan Qakkel silsilesi uzanir Simalin qalan hissesi qerbe dogru uzanir ve Sibiri de ehate edir Bu serhed boyunca olan obyektler bunlardir Laptev denizi rifti Ulakan qirilmasi Oklotsk Plitesi ve Aleut cokekliyi Qerb serhedleri Alyaskanin sahili boyunca Kralica Sarlotta qirilmasi Kaskadiyan subduksiya zonasi Kaliforniya boyunca San Andreas qirilmasi Kaliforniya korfezinde Serqi Sakit qalxmasi ve cenuba dogru Merkezi Amerika cokekliyi Ozunun qerb hissesinde Farallon Plitesi Yuradovrunden beri Simali Amerika plitesinin altina subduksiya edir Farallon Plitesi demek olar ki tamamile Simali Amerika Plitesinin qerb hissesinin altina subduksiya olunub ve hemin erazini San Andreas qirilmasi boyunca Sakit Okean Plitesi ile elaqede saxlayir Xuan de Fuka Kesfiyyatci Explorer Qorda Kokos ve Naska Pliteleri Farallon Plitesinin qaliqlaridir Kaliforniya korfezi boyuk ve paralel qirilma zonalari arasinda yerlesir Bu murekkeb qirilma zonasidir ve korfezin deniz dabaninin qalxmasi qerbdeki Baxa Kaliforniya daglari ve serqdeki Sierra Madre qalxmalari arasindaki ferq 3000 km den boyukdur Plitede bir nece ocaqlar var Esas ocaqlar Yelloston Raton ve Anaxim ocaqlaridir Yellouston ve Anaxim ocaqlarinin Mioken periounda yaranmasi guman edilir Onlar hele de aktivdir ve zelzelelere vulkanlara sebeb olurlar Esasen Simali Amerika hissesi Orta Atlantik dag silsilesinden cenub serqe dogru hereket edir Plitenin hereketine subduksiya sebeb ola bilmez cunki Simali Amerika plitesinin Puerto Riko cokekliyindeki kicik erazisi istisna olmaqla hec bir hissesi subduksiya olunmur Avrasiya plitesi Redakte Esas meqale Avrasiya plitesiAvrasiya plitesi Avrasiya materikinin boyuk hisseini ehate edir Bu baximdan Hind yarimadasi ve Ereb yarimadasi istisnadir Elece de Serqi Sibirin Cerski hissesi de pliteye aid deyil Avrasiya plitesi hemcinin qerbden Orta Atlantik dag silsilesine ve simaldan Qakkel daglarina qeder genislenir Serq terefden simala dogru Simali Afrika Plitesi ve cenuba dogru Filippin Deniz Plitesi ile ve ola bilsin ki Oxlotsk ve Amurian pliteleri ile serhedlenir Cenub hissede qerbe dogru Afrika plitesi merkezde Ereb plitesi ve serqde Hind Avstraliya plitesi ile serhedlere sahibdir Qerbde Simali Amerika plitesi olan divergent serhedler Orta Atlantik dag silsilesinin simal hissesini emele getirir 1973 cu ilde Islandiya adasi Heimaey deki Eldfell vulkaninin puskurmesi mehz Simali Amerika ve Avrasiya plitelerinin divergent hereketi neticesinde bas vermisdi Merkezi Asiyanin geodinamikasi Simali Avrasiya ve Hind pliteleri arasindaki elaqe ile idare edilir Bu erazide bir cox plite hisseleri ve qabiq bloklari askar edilib Bunlar Merkezi Asiya tranzit zonasina ve Serqi Asiya tranzit zonasina aiddir Afrika plitesi Redakte Esas meqale Afrika plitesiAfrika plitesi Afrika qitesini ve bu qiteyle etrafdaki okean dag silsileleri arasindaki okeanik qabigi ehate eden tektonik plitedir Plitenin qerb hissesi simal terefde Simali Amerika Plitesi ve cenuba dogru Cenubi Amerika Plitesi ile divergent serhedlere malikdir Afrika plitesi simal serqden Ereb plitesi ile cenub serqden Hind Avstraliya plitesi ile simaldan Avrasiya ve Anatol pliteleri ile cenubdan ise Antarktik plitesi ile serhedlenir Butun bu serhedler Avrasiya plitesi istisna olmaqla divergent ve ya genislenen serhedlerdir Afrika plitesi bir nece qedim platformadan koku subkontinental litosferik mantiyada olan qedim qabigin sabit bloklarindan ve daha az sabit lovhelerden hansi ki 550 milyon il once Afrika qitesini emele getirmek ucun bir araya gelmisdiler ibaredir Qedim platformalar bunlardir cenubdan simala dogru Kalaxari qedim platformasi Konqo qedim platformasi Tanzaniya qedim platformasi ve Qerbi Afrika qedim platformasi Qedim platformalar qedimde bir birilerinden xeyli arada olsalar da Pan Afrikan dagemele gelmesi zamani birlesibler ve Qondvana ayrildiqda bir yerde qaliblar Qedim platformalar orogenik kemerlerle birlesirler Saxara metaqedim platformsi texmini olaraq subkontinental litosferik mantiyadan ayrilmis qedim platformanin qaligi kimi qebul edilir Bezi erazilerde qedim platformalar cokeklerle ehate olunub Meselen Tindulf cokekliyi Taudeni cokekliyi ve Konqo cokekliyi hansi ki burada altda yatan arxaik qabigin uzeri nisbeten yeni neoproterozoik tebeqe ile ortulub Plite kecmisde qabigin iki hissesinin eks istiqametlerde hereket etdiyi Merkezi Afrika Zonasi ve qabiqlarin bir birinden ayrilmasi neticesinde yaranan cokekliklerde muasir cokuntulerin emele geldiyi zonalara da sahibdir Afrika plitesi serqde Serqi Afrika rifti boyunca hereketdedir Bu rift zonasi Nubiya plitesini ve Somali plitesini ayirir Ferziyyelerden biri Afar bolgesinin altindaki mantiya axinlarini ireli surur basqa bir fikre gore ise rift Afrika plitesinin en zeif noqtesinde bas verir bele ki Afrika plitesinin serq hissesi simala dogru hereket edir Afrika plitesinin sureti texminen 2 15 sm il hesab olunur Bu plite son 100 milyon il erzinde umumilikde simal istiqametinde hereket edir Bu ise onu Avrasiya plitesine yaxinlasdirir ve okeanik ve kontinental qabigin birlesdiri erazilerde subduksiyaya sebeb olur meselen Araliq denizinin bezi merkezi ve serqi hisseleri Qerbi Araliq denizinde Avrasiya ve Afrika plitelerinin nisbi hereketi iteleme ve tezyiq quvvelerinin kombinasiyasini emele getirir Simal hissede ise Afrika plitesi Qirmizi Deniz Rifti ile serhedlenir ve burada Ereb plitesi Afrika plitesinden uzaqlasir Cenubi Amerika Plitesi Redakte Esas meqale Cenubi Amerika plitesiCenubi Amerika Plitesi Cenubi Amerikani ve Atlantik okeanin Orta Atlantik dag silsilesine qeder olan dabanini ehate eden tektonik plitedir Serq hissesi Afrika plitesi ile divergent serhedlere malikdir ve bu serhed Orta Atlantik dag silsilesinin cenub hissesini emele getirir Cenub hissede Antarktik Plitesi ve Skotiya plitesi ile murekkeb serhedlere sahibdir Qerb hissede Naska Plitesi ile konvergent serhedleri var Simal hissede Karib Denizi Plitesi ile ve Simali Amerikanin okeanik qabigi ile serhede sahibdir Cili ucqat qovsaginda uc plitenin gorusduyu erazi Cili qalxmasi Simali Amerika plitesinin altina subduksiya edir Cenubi Amerika plitesi hereketdedir Orta Atlantik dag silsilesinden qerbe dogru istiqametdedir Serqe dogru hereket eden ve daha six olan Naska Plitesi Sakit Okean sahili boyunca Cenubi Amerika plitesinin altina ilde 77 mm suretle subduksiya etmekdedir Bu plitelerin toqqusmasi neticesinde And Daglari ve bu erazide yerlesen vulkanlar emele gelir Hind Avstraliya Plitesi Redakte Esas meqale Hind Avstraliya plitesiHind Avstraliya piltesi Avstraliya qitesi ve etrafdaki okean hisselerini ehate eden esas tektonik plitelerden biridir Plite simala dogru genislenir ve Hind yarimadasini ve etrafdaki erazileri de ehate edir Hind Avstraliya Plitesi 43 milyon il once Avstraliya ve Hind plitelerinin toqqusmasi neticesinde yaranib Son arasdirmalar ve elece de 2012 Hind Okeani zelzelesi kimi seysmik hadiseler gosterir ki Hind Avstraliya plitesi Himalay daglari boyunca Avrasiya plitesi ile qarsidurma neticesinde yeniden iki pliteye ayrila biler Serq hisse Avstraliya simala dogru ilde 5 6 sm suretle hereket etse de qerb hissede Hindistan bu suret Himalay daglarinin muqavimeti neticesinde 3 7 sm e beraberdir Bu ferq plitenin merkezi Sumatrada kompresslenmeye sebeb olur ve bunun neticesinde Hind ve Avstraliya kimi iki ayri pliteye ayrilma potensialini artirir Adeten iki protoplite kimi Hind plitesi ve Avstraliya plitesi gosterilir Ucuncu Kaprikorn Plitesi ise ola bilsin ki Hind Plitesinin qerbinden ayrilmaqdadir Hind yarimadasi Meqanesiya Avstraliya Yeni Qvineya ve Tasmaniya Yeni Zelandiya ve Yeni Kaledoniya hamisi qedim superkontinent Qondvananin fraqmentleridir Deniz dabaninin genislenmesi neticesinde bu quru hisseleri bir birilerinden ayriliblar lakin genislenme neticesi aktivliyini itirdiyinden bu quru saheleri yeniden birleserek yegane pliteni emele getiribler Avstraliyada son GPS olcmeleri gosterir ki plitenin sureti 35 derece simala dogru 67 mm il e beraberdir Bu olculer hemcinin Aukland Krismas adasi ve Hindistanin cenubu ucun de dogrudur Simal serqi hisse Sakit Okean Plitesi ile kompleks lakin umumilikde konvergent serhedlere malikdir Sakit Okean Plitesinin Avstraliya plitesinin altina kecmesi neticesinde Tonqa ve Kermadek cokeklikleri onlarla paralel ise Tonqa ve Kermadek arxipelaqlari emele gelib Bu hemcinin Yeni Zelandiyanin Simal adasinin serq hisselerinin de qalxmasina sebeb olub Avstraliyadan 85 milyon il evvel ayrilmis ve simalda Yeni Kaledoniyadan cenubda Yeni Zelandiyanin subantarktik adalarina qeder uzanan Zealandiya kontinenti hal hazirda Alpin cokekliyi uzre transfrom serhed boyunca parcalanmaqdadir Yeni Zelandiyanin cenubunda Makkari cokekliyi bogesinde serhed transorm konvergent serhede cevrilir Burada Avstraliya Plitesi Sakit Okean Plitesinin altina subduksiya etmeye baslayir Cenub hisse Antarktik Plitesi ile Cenub Serqi Hind dag silsilesi adlanan divergent serhedlere malikdir Qerb hisse Ereb Plitesi ile Oven Qirilma Zonasi adlanan transform ve Afrika Plitesi ile Merkezi Hind dag silsilesi adlanan divergent serhedlere sahibdir Hind Avstraliya Plitesinin simali Avstraliya Plitesi ile konvergent serhedlere sahibdir ve bu serhedler Himalay ve Hindikus daglarini emele getirir Simal Qerb hissede Hind Avstraliya plitesi Avrasiya plitesi ile subduksiya serhedi emele getirir Bu serhed Banqladesin Hind Okeani sahillerinden Sumatra ve Yava adalarinin cenub qerbine qeder uzanir Indoneziya boyunca uzanan subduksiya serhedi Asiya ve Avstralasiyanin faunasini ayrina biocografi Vallas xettine paralel deyil Indoneziyanin serq adalari esasen Avrasiya plitesine aid olsalar da Avstralasiya menseli fauna ve floraya sahibdirler Antarktika Plitesi Redakte Esas meqale Antarktika plitesiAntarktik Plitesi Antraktida qitesini ve etrafdaki okeanlarin bezi hisselerini ehate edir Antraktik Plitesi Nazka Plitesi Cenubi Amerika Plitesi Afrika Plitesi Hind Avstraliya Skotiya Plitesi ile serhedlenir Plitenin Sakit Okean plitesi ile divergent serhedleri Sakit Antraktik dag silsilesini emele getirir Antraktik plitesi texminen 60 900 000 kvadrat kilometr eraziya sahibdir Bu plite dunyada en boyuk besinci plitedir Antraktik plitenin hereketi 1sm il hesab olunur Plite Atlantik okeana dogru hereket edir Naska Plitesi Redakte Esas meqale Naska plitesiNaska Plitesi Perunun cenubundaki regionun adiyla adlandirilib ve Sakit Okeanin serqinde Cenubi Amerika sahilinde yerlesir Peru Cili cokekliyi boyunca bas veren subduksiya neticesinde Cenubi Amerika plitesinin altina And dag emele gelme proseslerinin esas sebebidir Naska Plitesi qerbde Sakit Okean plitesi ile cenubda ise Antarktik Plitesi ile Serqi Asiya qalxmasi ve Cili qalxmasi boyunca serheddedir Naska Plitesinin bir nece isti noqteler uzerinde hereketi bir nece vulkanik adanin emele gelmesine sebeb olub Naska hem suxurlarin yasi hem de musteqil plite olmaq baximindan nisbeten cavan plite hesab olunur Serq hissede Cenubi Amerika plitesinin altina subduksiya edir ve bu erazide konvergent serhedlere sahibdir ve Peru Cili cokekliyini emele getirir Cenubda Antarktik plitesi ile Cili qalxmasi divergent serhedlere sahibdir Simalda ise serhedler Kokos adasiyladir Qalapaqos qalxmasi Naska plitesinin Cilinin cenubunda subduksiya etmesi tarixin en boyuk zelzelelerinden bezilerini emele getirib meselen 1960 Valdivia zelzelesi 9 5 bal Kokos Plitesi RedakteKokos Plitesi Sakit Okeanin altinda ve Merkezi Amerikanin qerb sahilinde yerlesdir Plitenin adi uzerinde yerlesen Kokos adasinin adindan goturulub Kokos Plitesi Serqi Sakit qalxmasi ve Kokos dag silsileleri boyunda deniz dabaninin genislenmesi neticesinde yaranib Bu geoloji kompleks erazini geoloqlar Kokos Naska genislenme sistemi de adlandirirlar Simal serhedleri Merkezi Amerika cokeklikliyi ile serq hissesi Panama Qirilma zonasi iledir Cenub serhedinde Qalapaqos qalxmasi qerb serhedinde ise Serqi Sakit qalxmasi yerlesir Kokos ve Naska pliteleri 23 milyon il evvel ayrilmis Farallon plitesinin qaliqlaridir Qalapaqos adalari altinda olan ocaq Qalapaqos adalari boyunca uzanir Kokos Plitesinin simalindaki Rivera Plitesinin Kokos Plitesinden 5 10 milyon il evvel ayrildigi guman edilir Pliteler arasindaki serhed konkret olaraq qirilma emele getirmese de bu pliteler iki ayri plite hesab olunur 1985 ci ilde Mexiko seherinde bas vermis dehsetli zelzele Kokos Plitesinin Simali Amerika Plitesinin altina subduksiya etmesi neticesinde bas vermisdi Elece de 2001 ci ilde bas vermis El Salvador zelzeleleri de Kokos plitesinin Karib plitesinin altina subduksiya etmesi neticesinde olmusdu Plitelerin serhed tipleri RedakteTektonik serhedlerin uc esas novu movcuddur 9 Divergent serhedler kovergent serhedler ve transform serhedler Boyuk pliteler hereket etdikce onlarin serhedleri boyunca divergensiya bir birinden aralanma ve konvergensiya bir birile toqqusma bas verir Yer kuresinin sethinde bas veren bu yerdeyismeler neheng olculerde enerjinin uze cixmasina ve belelikle de Yer Kuresinin sethinin muxtelif formalar elde etmesine sebeb olur I lk baxisda pliteler bir birilerine nisbetde muxtelif suretlerle ve bir birilerinden asili olmadan hereket edirmisler kimi gorunseler de umumi goruntude bu pliteler bir birile elaqelidir Hec bir plite diger plitelere tesir etmeden hereket etmir ve plitelerin hereketi minlerle kilometr uzaqlidaki erazilerde oz tesirini gostere bilir Meselen Afrika Plitesi ile Cenubi Amerika Plitesinin bir birilerinden uzaqlasmasi neticesinde Atlantik Okeanin genisliyi daha da artir Olduqca uzaq mesafede ise Sakit Okeanin dibi derin subduksiya neticesinde emele gelmis cokekliklerde serf olunur Plite serhedlerinin 3 tipi Divergent serhedler Redakte Divergent serhedlerde iki ve ya daha cox plite bir birinden uzaqlasdigi ucun yeni qabiq emele gelir Plitelerin uzaqlasdigi ve ya bir birinden qopdugu sahelerde okeanlar yaranir ve daha da genislenir Divergent serhedler quruda bas verdikde rift emele gele bilir Bele ki quru iki hisseye ayrilir ve etrafdaki su iki ayrilan hisse arasindaki mekani doldurur Islandiya quruda bas veren bu cur prosesleri izlemek alimlere sanki tebii laboratiya teklif edir Islandiya Orta Atlantik dag silsilesi boyunca Simali Amerika ve Avrasiya plitelerinin ayrilmasi zonasinda ikiye ayrilmaqdadir Bele ki Simali Amerika plitesi qerbe ve Avrasiya plitesi serqe hereket etdiyinden her iki divergent serhedin her iki terefi boyunca yeni qabiq emele gelir Yeni qabigin emele gelmesi Islandiyanin erazisini artirir lakin serhed boyunca riftin emele helmesine de sebeb olur Islandiya tebii olaraq gelecekde iki quru sahesine ayrilacaq ve Atlantik okeaninin sulari bu iki sahe arasindaki genislenen ve derinlesen saheni dolduracaqlar Konvergent serhedler Redakte Bu cur serhedlerde ise qabiq mehv edilir ve bir plitenin digerinin altina hereket etmesi ile geriye dovr edir Bu hisseler subduksiya zonalari adlanir daglar ve vulkanlar esasen mehz plitelerin konvergent serhedlerinde emele gelir Konvergent serhedlerin uc tipi movcuddur Okean materik okean okean materik materik Okean materik Redakte Okeanik plite kontinental plitenin altina subduksiya etdikde kontinental plite yuxari qalxir ve dag silsilesi yaranir Baxmayaraq ki okean plitesi umumilikde rahat ve davamli sekilde subduksiya edir subduksiya zonasinin en derin hisselerinde kicik hisselere parcalanma da bas verir Bu kicik hisseler mueyyen yerde uzun muddet qalir lakin sonradan qeftelen boyuk zelzeleler de torede bilirler Bu cur zelzeleler adeten qurunun bir nece metr qalxmasi ile musayiet olunur Okean okean Redakte Iki okean plitesinin konvergensiya etdikde onlardan biri digerinin altina subduksiya edir ve bu proses zamani derin okean cokeklikleri emele gelir Meselen en derin cokeklik hesab edilen Marian cokekliyi Filippin denizi Plitesinin Sakit Okean plitesinin altina subduksiya etmesi neticesinde yaranib Bu cur konvergent serhedler hemcinin denizalti vulkanlarin da emele gelmesine sebeb olur Milyon iller erzinde puskurmus lava ve vulkan hissecikleri okean dabaninin uzerinde ust uste yigilir ve deniz seviyyesinden yuxari qalxirlar ve belelikle vulkanik adalari emele getirirler Bu cur vulkanik adalar adeten zencir seklinde olurlar ve adalar qrupu arxipelaq adlandirilirlar Materik materik Redakte Iki kontinental plite toqqusduqda onlardan hec biri subduksiya etmir cunki kontinental pliteler nisbeten yunguldur ve iki toqqusan aysberq kimi asagiya getmeye qarsi muqavimet gosterirler Evezinde qabiq eyilmeye ve yuxari ve ya yanlara dogru getmeye meyil edir Hindistanin Asiyayla toqqusmasi neticesinde Avrasiya Plitesi qirismis ve Hind plitesinin uzerine kecmisdir Toqqusmadan sonra milyon iller erinzde yavas yavas davam eden plitelerin konvergensiyasi Himalay daglarini ve Tibet yaylasini indiki yuksekliklerine catdirmisdir Bu yukselmelerin boyuk hissesi son 10 milyon il erzinde bas verib Transform qirilma serhedleri Redakte Transform serhedleri iki plitenin bir birileriyle horizontal sekilde surusmesi zamani emele gelir Onlar transform serhedleri kimi ve ya qirilmalar kimi taninirlar Ekser tranform serhedler okean dabaninda emele gelir ve kicik zelzeleler toredirler Lakin bezileri ve en dehsetlileri quru zonasinda emele gelir Kaliforniyadaki San Andreas qirilma zonasi simala hereket eden Serqi Asiya qalxmasi ile cenuba hereket eden Cenubi Qorda Xuan de Fuka Kesfiyyatci silsilelerini elaqelendirir San Andreas quruda uze cixan bir nece qirilmalardan biridir Uzunlugu 1300 km olan ve onlarla kilometr genisliye sahib bu qirilma zonasi Kaliforniyanin uzunlugunun ucde ikisinin kesir Bununla yanasi Sakit Okean plitesi Simali Amerika plitesi boyunca 10 milyon ildir ki horizontal olaraq ilde 5 sm suretle hereket edir Bele ki qirilma zonasinin qerbindeki Sakit Okean plitesi simala serqdeki Simali Amerika plitesi ise cenuba dogru hereket edir Istinadlar Redakte Little Fowler ve Coulson 1990 Read Watson 1975 Scalera Lavecchia 2006 Zhen Shao 1997 Hancock Skinner ve Dineley 2000 Turcotte Schubert 2002 seh 5 Turcotte Schubert 2002 Foulger 2010 Schmidt Harbert 1998 Meissner 2002Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Tektonik pliteler ile elaqeli mediafayllar var This Dynamic Earth The Story of Plate Tectonics USGS Understanding Plate Tectonics USGS The PLATES Project Jackson School of Geosciences An explanation of tectonic forces Example of calculations to show that Earth Rotation could be a driving force Bird P 2003 An updated digital model of plate boundaries Map of tectonic plates The geodynamics of the North American Eurasian African plate boundaries Arxivlesdirilib 2008 03 01 at the Wayback Machine GPlates desktop software for the interactive visualization of plate tectonics MORVEL plate velocity estimates and information C DeMets D Argus amp R Gordon Videolar Redakte Khan Academy Explanation of evidence 750 million years of global tectonic activity Movie Menbe https az wikipedia org w index php title Tektonik pliteler amp oldid 5686775, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.