fbpx
Wikipedia

Planet

Avqust 05, 2021

Planet (yun. πλανήτες α') ya da Səyyarə — Günəş ətrafına dolanan və səthi əks olunmuş günəş şüaları ilə işıqlanan göy cismidir.

Günəş sistemindən kənarda yerləşən HD 209458 b planetinin fırlanmasının rəssam tərəfindən çəkilmiş xəyali təsviri.

15-ci əsrədək 7 planet (Günəş, Ay, Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturn) olduğu fərz edilirdi. Hesab olunurdu ki, onlar Yer ətrafında fırlanır. XVI əsrdə Nikolay Kopernik Dünyanın heliosentrik sistemini yaratdı və sübut etdi ki, bütün planetlər Günəş ətrafında, Ay isə digər planetlərin peykləri kimi Yerin ətrafında fırlanır. Yer planet, Günəş isə özü şüalandığı üçün ulduzdur.

1781-ci ildə Uran, 1846-cı ildə Neptun və 1930-cu ildə Pluton, daha sonra diametrləri 1 km-dən bir neçə yüz kilometrədək olan kiçik planetlər kəşf edildi.

Günəş sistemində doqquz böyük planet və təqribən 2300 kiçik planet məlumdur (1983-cü il etibarilə). 2006-cı ildən etibarən Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının qərarı ilə Pluton planetlər sırasından çıxarıldı və kiçik planetlər adlı yeni qrupa aid edilməyə başladı.

Planetlər daxili və xarici planetlərə bölünür. Birincisi, Merkuri, Venera, Yer və Marsdan (Yer qrupu planetləri), ikincisi isə Yupiter, Saturn, Uran və Neptundan (Nəhəng planetlər qrupu) ibarətdir.

Planetlər Günəş ətrafına cazibə qüvvəsinin təsiri ilə fırlanır, orbitləri elliptikdir, hərəkətləri Kepler qanunlarına tabedir.

Planetlərin əmələ gəlməsi

Kosmos miqyasında planetlər – təbiətdəki proseslərin inkişafının nəhəng görünüşündə cüzü rol oynayan, demək olar ki, qum dənəcikləridir. Lakin onlar olduqca müxtəlif və mürəkkəb obyektlərdir. Digər tipdən olan heç bir göy cisimində astronomik, geoloji, kimyəvi və bioloji proseslərin oxşar qarşılıqlı təsiri müşahidə olunmur.

Kosmosdakı digər yerlərin heç birində bizim bildiyimiz kimi həyat yarana bilməz. Son məlumatlara görə astronomlar 4000-dən çox planet aşkar etmişlər.

Planetlərin əmələ gəlməsi uzun zaman ərzində sakit və stasionar proses hesab olunurdu. Həqiqətdə isə olduqca xaotik görsənir.

Onların kütlələrinin, ölçülərinin, tərkiblərinin və orbitlərinin müxtəlif olması bir çoxlarını onların əmələ gəlməsi barədə fikirləşməyə məcbur etdi. 1970-ci illərdə planetlərin əmələ gəlməsi qərarlaşmış, determinə olmunmuş –konveyr- hesab olunurdu, hansındakı amorf qaz-toz diskləri Günəş sisteminin surətinə çevrilirlər. Lakin indi bizə məlumdur ki,bu hər bir sistem üçün müxtəlif nəticənin oldugunu fərz edən xaotik prosesdir. Doğulan planetlər yaranma və dağılmanın rəqabət aparıcı mexanizmlərinin xaosundan sağ çıxmışlar.

Çox obyektlər öz ulduzunun atəşində yanaraq məhv olmuşlar və ya ulduzlararası fəzaya atılmışlar. Bizim Yer planetinin hal-hazırda qaranlıq və soyuq kosmosda gəzən çoxdan itirilmiş əkizləri ola bilər.

Planetlərin yaranması barədə elm astrofizikanın, planetologiyanın, statistik mexanikanın və qeyri-xətti dinamikanın birləşdiyi oblastda özünü təsdiqləyir. Bütövlükdə planetoloqlar iki əsas istiqaməti inkişaf etdirirlər. Ardıcıl akkresiya nəzəriyyəsinə görə, tozun kiçik hissəcikləri birləşir və iri kəsəklər yaradırlar. Əgər belə kəsək özünə çoxlu qaz cəzb edirsə o, qaz nəhənginə ( Yupiter kimi) çevrilir, əgər cəzb etmirsə-daş planetə (Yer kimi).

Bu nəzəriyyənin əsas çatışmazlığı-prosesin ləng getməsi və planetlərin yaranmasına kimi qazın spələnməsinin mümkün olmasıdır.

Digər senaridə (cazibə dayanıqsızlığı nəzəriyyəsi) təsdiq edilir ki,qaz nəhənglər ilkin qaz-toz buludunun dağılmasına gətirən qəfil baş verən kollaps yolu ilə əmələ gəlirlər.Bu prosses kiçik ölçüdə ulduzların əmələ gəlməsini göstərir. Lakin fərziyyə olduqca mübahisəlidir. Belə ki, güclü dayanıqsızlığın olması fərz olunur, hansıkı bu baş verməyə də bilər. Astronomlar həm də eyni zamanda aşkar etmişlər ki, daha böyük kütləli planetlər və daha kiçik kütləli ulduzlar "boşluq"la ayrılıblar (aralıq kütləli cisim sadəcə mövcud deyil). Bu isə onu göstərir ki, planetlər –bu, olduqca kiçik kütləli ulduzlar deyil, tamamilə digər yaranışlı obyektlərdir.

Əsas müddəalar

  • Hələ 20 il bundan öncə, planetlərin əmələ gəlməsini öyrənən alimlər öz nəzəriyyələrini bir nümunə — bizim Günəş sistemi-üzərində əsaslandırırdılar. Lakin hal-hazırda onlarla doğulan və artıq formalaşmış onlarla planet sistemləri aşkar olunmuşdur və həm də onların arasında iki eyni olanı yoxdur.
  • Planetlərin əmələ gəlməsinin aparıcı nəzəriyyələrinin əsas ideyası belədir: xırda tozcuqlar birləşir və qazı tuturlar. Lakin bu proseslər mürəkkəb və qarma-qarışıqdır. Bir-biri ilə rəqabət aparan mexanizmlərin yarışması tamamilə müxtəlif nəticələrə gətirə bilər.

 Baxmayaraq ki, alimlər mübahisə etməyi davam etdirirlər, əksəriyyət ardıcıl akkresiya senarisini daha ehtimallı hesab edirlər.

Planet əmələ gəlmənin mərhələsi

Ulduzlararası bulud sıxılır

Zaman: 0 (planetlərin əmələ gəlməsi prosesinin başlanğıc nöqtəsi).

Bizim Günəş sistemi 100 milyardlarla ulduzun və qaz-toz buludunun oldugu(əsasən- əvvəlki nəsil ulduzların qalqları olan) Qalaktikada yerləşir. Verilmiş halda toz — bu, demək olar təkcə ulduzun xarici, soyuq qatlarında kondensasiya olunmuş və kosmik fəzaya atılmış su buzunun, dəmirin və digər bərk maddələrin mikroskopik hissəcikləridir. Əgər buludlar kifayət qədər soyuq və sıxdırlarsa, onlar qravitasiya qüvvələrinin təsiri altında sıxılmağa başlayırlar və ulduz toplusunu əmələ gətirirlər. Belə proses 100 min ildən bir neçə milyon ilə qədər davam edə bilər. Hər bir ulduzu, planetlərin yaranması üçün kifayət edən yerdə qalmış maddədən ibarət olan disk (lövhə) əhatə edir. Gənc disklər əsasən hidrogen və heliumdan ibarət olur. Toz hissəcikləri onların qaynar daxili oblastlarında buxarlanırlar, soyuq və seyrəkləşmiş xarici qatlarda toz hissəcikləri saxlanılır və buxarın onlara kondesasiya ölçüsünə görə boy atırlar.

Astronomlar, belə disklərlə əhatə olunmuş çoxlu sayda gənc ulduzları aşkar etmişlər. Yaşı 1-:-3 milyona qədər olan ulduzlar qaz diskinə malik olurlar, yaşı 10 mil. Ildən artıq olan ulduzlarda isə zəif, qazla kasıb olan disklər müşahidə olunurlar, belə ki, qazı ondan ya yeni əmələ gələn ulduzun özü ya da qonşu parlaq ulduzlar " üfürür"lər. Bu zaman diapozonu elə planetlərin yaranması dövrüdür. Belə disklərdə agır elementlərin kütləsi Günəş sisteminin planetlərindəki həmən elementlərin kütləsi ilə müqayisə olunandırlar: bu, planetlərin belə disklərdən yaranması faktının müdafiəsinə kifayət qədər güclü arqumentdir.

Nəticə: yeni doğulan ulduz qazla və çox xırda (mikron ölçülü) toz hissəcikləri ilə əhatə olunubdur.

Kosmik tozun topaları

Hətta nəhəng planetlər kiçik cisimlərdən – fırlanan qaz diskində üzən mikron ölçülü tozcuqlardan başlamışlar. Yeni doğulmuş ulduzdan uzaqlaşmaqla qazın temperaturu " buz xətti"ni keçərək ( hansındankı sonra su donur ) düşür. Bizim Günəş sistemində bu sərhəd daxili bərk planetləri xarici qaz nəhənglərdən ayırır.

  1. Hissəciklər toqquşur, yapışır və böyüyürlər.
  2. Kiçik hissəciklər qaz tərəfindən cəlb edilir, lakin millimetrdən böyük olanlar isə tormozlanır və spiral üzrə ulduza tərəf hərəkət edirlər.
  3. Buz xəttində şərait elədir ki, sürtünmə qüvvəsi istiqamətini dəyişir. Hissəciklər yapışmağa can atırlar və asanca iri cisimlərə — planetazimallara birləşirlər.

Disk öz strukturunu əldə edir

Zaman: 1 milyon il ətrafında

Toz hissəcikləri protoplanet diskində qaz axını ilə xaotik hərəkət edərək biri-biri ilə toqquşurlar və bu zaman bəzən yapışırlar, bəzən də dağılırlar. Tozcuqlar ulduzun işığını udur və istiliyi diskin ən qaranlıq daxili oblastlarına ötürməklə onu uzundalğalı infraqırmızı diapozonda yenidən şüalandırırlar. Qazın temperaturu, sıxlığı və təzyiqi bütünlükdə ulduzdan uzaqlaşmaqla azalırlar.Təzyiqin, cazibə və mərkəzdən qaçma qüvvələrinin balansı səbəbindən qazın ulduzun ətrafında fırlanma sürəti , sərbəst cisimin elə bu məsafədə fırlanma sürətindən kiçikdir.

Nəticədə, bir neçə millimetrdən böyük olan tozcuqlar qazı qabaqlayırlar, buna görə də qarşıdan əsən külək onları tormozlayır və spiral üzrə ulduza tərəf aşağı düşməyə məcbur edir. Bu hissəciklər nə qədər iri olursa, onlar bir o qədər sürətlə aşağı hərəkət edirlər. Metrlik ölçülü kəsəklər özlərinin ulduzdan olan məsafələrini 1000 il ərzində 2 dəfə qısalda bilərlər.

Ulduza yaxınlaşaraq, hissəciklər qızırlar və tədricən su və uçucu maddə adlandırılan aşağı qaynama temperaturlu digər maddələr, buxarlanırlar. Bunun baş verdiyi məsafə — "buz xətti" adlanan — 2-:-4 a.v. təşkil edir. Günəş sistemində bu, elə Marsla Yupiterin orbitləri arasında orta bir qiymətdir. Buz xətti planet sistemini daxili oblasta ( uçucu maddələrdən azad və bərk cisimlərə malik olan) və xarici oblasta (uçucu maddələrlə zəngin və buz cisimlərə malik olan) bölür. Buz xəttinin özündə tozcuqlardan buxarlanan su molekulaları toplanır ki, bu da bir çox baş verən hadisə kaskadı üçün işə düşmə mexanizmi kimi xidmət göstərir. Bu oblastda qazın parametrlərində kəsilmə baş verir və təzyiqin sıçraması yaranır. Qüvvələr balansı, qazı mərkəzi ulduzun ətrafında, hərəkətini sürətləndirməyə məcbur edir. Nəticədə, bura düşən hissəciklər qarşıdan gələn deyil, səmt küləyinin təsiri altında (onları qabağa itələyən və diskin daxilinə onların miqrasiyasını dayandıran) olur. Elə ki, onun xarici qatlarından hissəciklər daxil olmağa başlayır, buz xətti onların toplanması zolağına çevrilir. Toplanaraq, hissəciklər toqquşur və böyüyürlər. Onlardan bəziləri buz xəttini keçir və daxilə miqrasiyanı davam edir;qızaraq onlar çirkli maye və mürəkkəb molekullarla örtülürlər ki, bu da onları daha yapışqan edir. Bəzi oblastlar o qədər tozla dolur ki, hissəciklərin qarşılıqlı qravitasiya cazibəsi onların böyməsini tezləşdirir. Tədricən tozcuqlar kilometr ölcülü cisimlərə (planetezimal adlanan) toplanırlar, hansıkı planetlərin formalaşmasının sonrakı mərhələsində, demək olar bütün tozu yığırlar. Yaranan planet sistemlərində planetezimalları görmək çətindir, lakin astronomlar onların mövcud olması barədə, onların toqquşmalarının parçalarına görə mülahizə yürüdə bilirlər.

Nəticə: Planetezimal adlanan kilometrlik "tikinti blokları"nın çoxluğu.

Oliqarxların boy artması

2-ci mərhələdə formalaşmış milyardlarla kilometrlik planetezimallar sonradan döl(zarodış) adlanan Ay və Yer ölçülü cisimlərə toplanırlar. Onların çox olmayan miqdarı özlərinin orbital zonalarında hakimlik edirlər. Bu "oliqarxlar" döllər arasında qalmış maddə uğrunda mübarizə aparırlar.

Planetlərin dölləri( rüşeymləri) formalaşır

Zaman: 1-:-10 mil. ilə qədər

Kraterlərlə örtülü olan Merkurinin, Ayın və asteroidlərin səthləri planet sisteminin formalaşdığı periodda atıcı tirinə oxşayırlar. Planetezimalların qarşılıqlı toqquşması onların həm böyməsini, eləcə də dağılmasını stimullaşdıra bilər.Koaqulyasiya və fraqmentləşmə arasındakı balans, ölçülərə görə paylanmaya gətirir.Bu zaman kiçik cisimlər əsasən sistemin səthinin sahəsinə cavabdehlik göstərir, irilər isə onun kütləsini müəyyən edirlər.Ulduzun ətrafında cisimlərin orbitləri elleptik ola bilər, lakin zaman keçdikcə qazda tormozlanma və qarşılıqlı toqquşmalar orbitləri dairəviyə çevirir.Başlanğıcda cisimlərin böyməsi təsadüfi toqquşmaların gücünə baş verir. Lakin planetezimal nə qədər böyük olursa onun qravitasiyası bir o qədər güclü olur və o, bir o qədər intensiv olaraq kiçik kütləli qonşularını udur. Planetezimalların kütləsi Ayın kütləsi ilə müqayisə olunduğu zamanı onların qravitasiyası o qədər artır ki, onlar onu əhatə edən cisimləri silkələyir və onları hələ toqquşmaya qədər yana (kənara) meyl etdirir. Bununla onlar özlərinin böyməsini məhdudlaşdırırlar. "Oliqarxlar" – qalmış planetezimallar uğrunda bir-biri ilə rəqabət aparan, kütlələri müqayisə olunan planetlərin dölləri – belə yaranırlar.

Hər bir dölün qidalanma zonası kimi onun orbiti boyu uzanan dar zolaq xidmət göstərir. Döl öz zonasındakı planetezimalların böyük hissəsini udan zaman, böyümə dayanır. Elementar həndəsə göstərir ki, zonanın ölçüsü və udmanın davam etməsi ulduzdan uzaqlaşmaqla artır. 1 a.v. məsafədə döllər 100 min il ərzində 0,1xYer kütləsinə çatır. 5 a.v. məsafəsində onlar 4xYer kütləsinə bir neçə milyon il ərzində çatırlar. Döllər buz xəttinin yaxınlığında və ya planetezimalların konsentrasaiya olunduğu diskin qırıldığı kənarlarda daha böyük ola bilərlər. "Oliqarx"ların böyməsi sistemi planet olmağa can atan cisim artıqlığı ilə doldurur, lakin onların az bir qismi buna nail olur. Bizim Günəş sistemində böyük fəza üzrə paylanmalarına baxmayaraq, onlar biri-birinə nə qədər mümkündürsə yaxın olurlar. Əgər Yer tipli planetlərin arasında Yer kütləli daha bir planet yerləşdirilsə onda o, bütün sistemi tarazlıqdan çıxaracaq. Bunu həmçinin digər məlum olan planet sistemləri haqqında da demək olar. Aydındır ki, planet sistemləri özlərinin həyatlarının başlanğıcında sonunda olduğundan böyük miqdarda maddəyə malik olurlar. Bəzi obyektlər sistemdən o, tarazlığa nail olmamışdan qabaq atılırlar. Astronomlar artıq cavan ulduz toplumlarında sərbəst uçan planetləri müşahidə ediblər.

Nəticə : "oliqarx"lar – Ay kütləsindən Yer kütləsinə kimi diapozonda planet dölləri.

Planet sistemi üçün nəhəng sıçrayış

Yupiter kimi qaz nəhənginin yaranması – planet sisteminin tarixində mühüm andır. Əgər belə planet yaranırsa o, bütün sistemi idarə etməyə başlayır. Lakin bunun baş verməsi üçün döl (rüşeyim) qazı , onun spiral üzrə mərkəzə hərəkət etməsindən , daha tez toplamalıdır. Nəhəng planetin yaranmasına onun əhatə olunmuş qazda həyəcanlandırdığı dalğalar mane olurlar. Bu dalğaların təsiri qərarlaşmır, planeti tormozlayır və onun ulduza tərəf miqrasiya etməsinə gətirir. Planet qazı dartır,lakin qaz soymayana qədər planetin üzərinə oturmur. Bu zaman ərzində isə o, ulduza spiral üzrə kifayət qədər yaxn məsafəyə yaxınlaşa bilər. Nəhəng planet heç də bütün sistemlərdə yarana bilməz.

Qaz nəhəngi yaranır

Zaman: 1-:-10 mil. ilə qədər

Ehtimal olunur ki, Yupiter Yerin ölçüsü ilə müqayisə olunan döldən(rüşeyimdən) başlamışdır, sonra isə 300xYer kütləsi ətrafında qazı toplamışdır. Belə möhtəşəm böyümə müxtəliv rəqabət aparan mexanizimlərlə şərtləndirilir. Dölün cazibəsi qazı diskdən özünə dartır, lakin dölə sıxılan qaz enerji ayırır və o, dölün üzərinə oturmaq üçün soymalıdır. Deməıi böymənin sürəti soymanın mümkün olmasıyla məhdudlaşır. Əgər o olduqca zəif sürətlə baş verirsə. Ulduz qazı əksinə olaraq diskə döl öz ətrafında sıx atmosfer yaratmadan öncə üfürə bilər. Istiliyin aparılmasındakı ən dar (zəif) yer artan atmosferin xarici qatlarının içərisindən şüalanmanın köçürülməsidir. İstilik axını orada qazın qeyri şəffavlığı ilə (əsasən onun tərkibindən aslıdır) və temperatur qradiyenti ilə (dölün başlanğıc kütləsindən aslıdır) təyin edilir. Erkən modellər göstərdilər ki,planet dölləri kifayət qədər sürətlə soyumaq üçün 10xYer kütləsindən az olmayan kütləyə malik olmalıdırlar. Belə iri ekzemplyar təkcə buz xəttinin yaxınlığında (haradakı əvvəldən çox maddə toplanıb) boy ata bilərdi. Ola bilsin ki, Yupiter elə buna görə bu xəttin arxasında yerləşibdir. İri döllər (rüşeyimlər), əgər disk planetoloqların adətən fərz etdiklərindən artıq maddəyə malik olarsa , digər yerlərdə də əmələ gələ bilərlər. Astronomlar artıq ətraflarındakı diskləri ,əvvəllər fərz ediləndən, bir neçə dəfə sıx olan çoxlu ulduz müşahidə etmişlər. İri nümunə üçün istilik köçürülməsi ciddi problem kimi görsənmir. Qaz nəhənglərinin doğulmasını çətinləşdirən digər amil- dölün spiral üzrə ulduza tərəf hərəkət etməsidir.

1-ci tip miqrasiya adlanan prosesdə döl, qaz diskdə dalğaları həyəcanlandırır, dağalar da öz növbəsində orbit üzrə onun hərəkətinə qravitasiya təsir göstərir.Dalğalar planetin arxasınca, qayığın arxasınca izi uzandığı kimi , hərəkət edir. Qaz orbitin xarici tərəfində döldən zəif sürətlə fırlanır və hərəkəti tormozlayaraq onu arxaya aparır. Orbitin daxilindəki qaz isə iti sürətlə fırlanır və dölü sürətləndirərək irəliyə aparır. Xarici oblast genişdir, buna görə də o döyüşü udur və dölü enerjini itirməyə və milyon il ərzində orbitin mərkəzinə bir neçə a.v. enməyə məcbur edir. Bu miqrasiya adətən buz xəttində işini bitirir. Burada qarşıdan əsən qaz küləyi səmt küləyinə çevrilir və dölün tomozlanmasını kompensasiya edərək onu irəliyə itələyir. Mümkündür ki, həm də buna görə Yupiter elə onun yerləşdiyi yerdə yerləşir.

Dölün boy atması, onun miqrasiyası və diskdən qazın itirilməsi demək olar eyni bir tempdə baş verir. Hansı proses qələbə çalacaq – bəxtin gətirməyindən aslıdır. Mümkündür ki, bir neçə döl (rüşeyim) nəsli öz boyunun artmasını bitirə bilməmək bacarığından , miqrasiya prosesindən keçəcəkdir. Onların arxasınca diskin xarici oblastlarından onun mərkəzinə planetezimalların yeni partiyaları hərəkət edəcək və bu o zamana kimi təkrar olur ki, nəhayət qaz nəhəngi yaranır, yaxud bütün qaz yayılıb yox olacaq və qaz nəhəngi artıq yarana bilməyəcək. Astronomlar tədqiq olunmuş

Günəş tipli uldlzların təxminən 10%-də Yupiter tipli planetlər kəşf etmişlər. Belə planetlərin nüvələri bir çox nəsllərdən salamat çıxmış nadir döllər (rüşeyimlər) ola bilər. Bu prossesin son nəticəsi maddənin başlanğıc tərkibindən asılıdır. Ağır elementlərlə zəngin olan ulduzların təxminən 1/3 , Yupiter tipli planetlərə malikdirlər. Ola bilsin ki, bu ulduzlarda istiliyin ötürülməsi ilə heç bir problemi olmayan , ağır kütləli rüşeyimlərin yaranmasına imkan verən sıx disklər olmuşdur. Və əksinə , ağır elementlərlə kasıb olan ulduzların ətrafında planetlər nadir halda yaranırlar.

Hansısa bir anda planetin kütləsi dəhşətli sürətdə artmağa başlayır: 1000 il ərzində Yupiter tipli planet özünün son kütləsinin yarısını əldə edir. Bu zaman ondan o qədər istilik ayrılır ki, demək olar Günəş kimi işiq saçır. Proses stabilləşir,zaman kecdikcə planet o qədər kütləli olur ki. 1-ci tip miqrasiyanı "ayaqdan başa" çevirir. Disk planetin orbitini dəyişmək əvəzinə, planet özü qazın diskdə hərəkətini dəyişməyə başlayır.

Planetin orbitinin daxilində qaz planetdən tez fırlanır , buna görə də onun cazibə qüvvəsi qazı tormozlayır və onu məcbur edir ki, ulduza tərəf (yəni planetdən ) düşsün. Planetin orbitindən xaricdəki qaz isə yavaş fırlanır, buna görə də planet onu sürətləndirir və yenə də planetdən kənara hərəkət etdirməyə məcbur edir. Beləliklə, planet diskdə kəsilmə yaradır və tikinti materiallarının ehtiyatını məhv edir. Qaz onu doldurmağa cəhd edir,lakin kompüter modelləri gostərir ki, əgər 5 a.v. məsafədə planetin kütləsi Yupiterin kütləsini ötürsə , o döyüşü udur. Bu böhran kütlə zamandan aslıdır. Planet nə qədər tez formalaşarsa, onun böyüməsi bir o qədər böyük olacaq belə ki, diskdə hələ qaz çoxdur. Saturnun kütləsi Yupiterin kütləsindən azdır, sadəcə ona görə ki, o bir neçə milyon il gec formalaşıbdır. Astronomlar kütləsi 20xYer –dən (bu Neptunun kütləsidir) 100xYer -ə qədər olan(bu Saturnun kütləsidir) planetlərin azlığını (çatışmazlığını) aşkar etmişlər. Bu, təkamülün şəklinin bərpa olunmasına açar rolunu oynaya bilər.

Nəticə: Yupiter ölçülü planet (və ya onun yoxluğu)

Dünyaların doğulma tarixi

Meteoritlərin radioizotoplarının qeyd edilməsinə və ulduzətrafı disklərin müşahidələrinə əsaslanaraq, alimlər planetlərin əmələ gəlməsini yaratmışlar:

  1. 0–100 min il arasında- diskin mərkəzində ulduz əmələ gəlir və onda nüvə sintezi başlayır.
  2. 100 min il - 2 mil. il arasında – tozcuqlar, kütləsi Aydan Yerə qədər olan planet rüşeyimlərinə birləşirlər(yapışırlar).
  3. 2 mil. il – ilk qaz nəhəngi əmələ gəlir və 1-ci nəsl asteroidləri süpürüb atırlar.
  4. 10 mil. il – qaz nəhəngi digər planetlərin və Yer tipli planetlərin yaranmasını stimullaşdırır. Bu zamana kimi qaz demək olar qalmaybdır.
  5. 800 mil il — planetlərin yerdəyişməsi (yenidən qruplaşması) öz başlanğıcında , təxminən 1 mil. il sonra davam edir.

Qaz nəhəngi oturaq olmur

Zaman: 1 – 3 mil. ilə qədər

Maraqlıdır ki, son 10 ildə kəşf olunmuş bir çox Günəşdən kənar planetlər öz ulduzlarının ətrafında , Merkuri Günəşin ətrafında fırlandığı məsafədən olduqca yaxın məsafədə fırlanırlar." Qaynar Yupiter" adlanan planetlər, onlar indi olduqları yerdə yaranmayıblar, belə ki, orbital qidalanma zonası lazımı maddəni çatdırmaq üçün olduqca kiçik ola bilərdi. Ola bilsin ki, onların mövcud olması üçün hadisələrin pilləli ardıcıllığı olsun, hansıkı müəyyən bir səbəbdən bizim Günəş sistemində realizə olunmayıb.

Birincisi, qaz nəhəngi planet sisteminin daxili hissəsində. Buz xəttinin yaxınlığında (hlə ki, diskdə kifayət qədər qaz var) yaranmalı idi. Lakin bunun üçün diskdə çoxlu qaz və bərk maddə olmalıdır.

İkincisi, planet-nəhəg özünün indiki yerinə yerini dəyişməlidir. 1-ci tip miqrasiya bunu təmin edə bilməz. belə ki. O rüşeyimə onlar çoxlu qaz yığana kimi təsir edir. 2-ci tip miqrasiya mümkündür. Formalaşan nəhənğ diskdə kəsilmə yaradır və öz orbitindən qazın axmasını tutub saxlayır. Bu halda o, turbulent qazın diskin qarışıq oblastlarına yayılması tendensiyası ilə mübarizə aparmalıdır. Qaz heç zaman kəsiyə (yarığa) sızmayacaq və onun mərkəzi ulduza diffuziyası, planeti orbital enerjisini itirməyə məcbur edəcəkdir. Bu proses kifayət qədər yavaşdır : planeti bir neçə a.v. məsafəyə yerini dəyişmək üçün bir neçə milyon il lazımdır. Buna görə də planet əgər nəticədə ona ulduzun yaxınlığındakı orbitə çıxmaq lazım gələcəksə, sistemin daxili hissəsində formalaşmağa başlamalıdır. Nə zaman ki, bu və digər planetlər daxilə hərəkət edirlər,onlar ola bilsin, "qaynar Yer"ləri ulduza daha yaxın yerdə yaratmaqla öz qarşılarında qalmış planetezimalları və rüşeyimləri itələyirlər.

Üçüncüsü, planet ulduzun üzərinə düşməzdən qabaq, nə isə hərəkəti dayandırmalıdır. Bu, ulduzun yaxınlığındakı fəzanı qazdan təmizləyən ulduzun maqnit sahəsi ola bilər, qazsız isə hərəkət dayanır. Ola bilsin ki, planet ulduzda qabarmaları həyəcanlandırır, onla isə öz növbəsində planetin düşməsini ləngidirlər. Lakin bu məhdudlaşdırıcılar bütün sistemlərdə işləməyə bilər, buna görə də bir çox planetlər ulduza tərəf hərəkətlərini davam etdirə bilərlər.

Nəticə: Yaxın orbitdə planet-nəhəng ( "qaynar Yupiter").

Ulduzu necə qucaqlamalı

Bir çox sistemlərdə nəhəng planet yaranır və spiral üzrə ulduza yaxınlaşmağa başlayır. Bu ona görə baş verir ki, qaz diskdə daxili sürtünmə səbəbindən enerjisini itirir və planeti ardınca dartaraq ulduza tərəf enir, hansı ki zaman keçdikcə ulduza o qədər yaxın olur ki, ulduz onun orbitini stabilləşdirir.

Digər planet nəhənglər peyda olur

Zaman: 2–10 mil. ilədək

Əgər bir qaz nəhəngin yaranması baş verirsə , onda o sonrakı nəhənglərin doğulmasına yardım edir. Çoxlu sayda və ola bilsin ki, məlum planet-nəhənglərin əksərinin müqayisə edilə bilinən kütləli əkizləri vardır. Günəş sistemində Yupiter Saturna tez əmələ gəlməkdə kömək etmişdir. Bundan başqa o "yardım əlini" Uran və Neptuna uzatmışdır. Bu yardımsız onlar indiki kütlələrinə çata bilməzdilər. Onların Günəşdən olan bu məsafələrində , kənardan kömək olmadan yaranma prosesi çox ləng getmiş olardı: planetlər kütləni yığana kimi, disk qazı udmuş olardı.

İlk qaz nəhəngi bir neçə sbəbdən faydalı görsənir. Onun yaratdıgı yarıgın xarici kənarında ,buz xəttində olduğu kimi, maddə kosentrasiya olunur. Təzyiqlər fərqi qazı sürətlənməyə və diskin xarici oblastlarından onların miqrasiyasını dayandıraraq, tozcuqlara və planetezimallara səmt küləyi kimi təsir göstərməyə məcbur edir. Elə ona görə də birinci qaz nəhənginin qravitasiyası onunla qonşu olan planetezimalları tez-tez sistemin xarici oblastına atır və orada yeni planetlər yaranır.

Planetlərin ikinci nəsli , onlar üçün birinci qaz nəhəngi ilə toplanmış maddədən yararlanırlar. Bu zaman temp böyük əhəmiyyət kəsb edir: hətta, zamanda kiçik bir gecikmə nəticəni əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər.

Uran və Neptunun halında planetezimalların akkumulyasiyası həddən artıq olmuşdur. Rüşeyim çox böyük, (10–20)xYer kütləsi qədər olmuşdur və qazın akkresiyasının başlanmasını demək olarqazın diskdə qalmadığı ana qədər təxirə salmışdır. Bu cisimlərin yaranması ,onlar cəmi 2xYer kütləsi qədər qaz yığdığı zaman sona çatmışdır. Lakin bunlar qrtıq qaz deyil , buz nəhəngləridir və ən geniş yayılmış tip ola bilərlər.

İkinci nəsl planetlərin qravitasiya sahələri xaos sistemində artır. Əgər bu cisimlər olduqca yaxın yaranıblarsa, onların biri-biri ilə və qaz diski ilə qarşılıqlı təsiri, onları daha yüksək elliptik orbitlərə ata bilər.

Günəş sistemində planetlər demək olar dairəvi orbitə malikdirlər və kifayət qədər biri-birindən uzaqdırlar və bu da onların qarşılıqlı təsirini azaldır. Lakin başqa planetar sistemlərdə orbitlər bir qayda olaraq elliptikdirlər.Bəzi sistemlərdə onlar rezonansda olur, yəni orbital periodları böyük olmayan tam ədədlər nisbətindədir. Çətin ki, rezonans onların əmələ gəlməsi zamanı yaransın, lakin planetlərin miqrasiyası zamanı yarana bilər.( nə zaman ki , qarşılıqlı qravitasiya təsiri tədricən onları biri-birinə bağlayır). Belə sistemlərlə Günəş sistemi arasındakı fərq, qazın başlanğıc paylanmasının müxtəlif olması ilə təyin edilə bilinər.

Əksər uldlzlar topluqlarda doğulurlar, həm də onların yarıdan çoxu qoşa ulduzlardır. Planetlərin əmələ gəlməsi ulduzların orbital hərəkət müstəvisində olmaya bilər; bu halda qonşu ulduzun qravitasiyası cəld, planetin orbitini təhrif edərək, yenidən qurur və Günəş sistemi kimi müstəvi sistem deyil, pətəyin ətrafında arılar dəstəsini xatırladan sferik müstəvi əmələ gətirir.

Nəticə: planet- nəhənglərin kompaniyası .

Ailədə artım

İlk qaz nəhəngi sonrakıların doğulmasına şərait yaradır.Onların təmizlədiyi zolaq palanın xəndəyi kimi təsir göstərir, hansı kı xaricdən diskin mərkəzinə hərəkət edən maddə bu xəndəyi dəf edə bilmir. Maddə yarığın (kəsilmənin)xarici tərəfində toplanır və burada ondon yeni planetlər əmələ gəlir.

Yer tipli planetlər əmələ gəlir

Zaman: 10 -:-100 mil. il arasında

Planetoloqlar hesab edirlər ki, Yerə oxşayan planetlərplanet-nəhənglərdən çoxdur. Baxmayaraq ki, qaz nəhənglərinin dogulması rəqabət aparan proseslərin dəqiq balansını tələb edir, bərk planetin yaranması daha da mürəkkəb olmalıdır. Günəşdən kənar Yerə oxşar planetlərin aşkar olunmasına qədər, biz təkcə Günəş sistemi haqqındakı məlumatlara söykənirdik. Dörd Yer qrupu planetləri — Merkuri, Venera , Yer və Mars — əsasən dəmir və silikat suxurları kimi yüksək qaynama temperaturlu maddələrdən ibarətdirlər. Bu onu göstərir ki, onlar buz xəttinin daxilində əmələ gəlmiş və nəzərə çarpacaq dərəcədə miqrasiya etməmişlər. Ulduzdan belə məsafədə planetlərin dölləri (rüşeyimləri) qaz diskində 0,1xYer kütləsinə qədər, yəni Merkuridən az , böyüyə bilər.

Sonra böyümə üçün döllərin orbitlərinin kəsişməsi lazımdır ki , onlar toqquşsun və biri-birinə nüfuz etsinlər. Bunun üçün şərait qaz diskdən buxarlandıqdan sonra yaranacaqdır: bir neçə milyon il ərzində qarşılıqlı həyəcanlanmaların təsiri altında döllərin orbitləri ellips kimi dartılarlar və kəsişməyə başlayarlar.

İzah etmək olduqca çətindir ki, sistem özünü yenidən necə stabilləşdirir və Yer qrupu planetləri onların indiki, demək olar dairəvi orbitlərində necə peyda olublar. Qalmış qazın böyük olmayan miqdarı bunu təmin edə bilərdi, lakin belə qaz döllərin orbitlərinin ilkin "silkələnmə"sini aradan qaldırmalı idi. Ola bilsin, planetlər artıq yarandıqları zaman, planetezimalların hələ də samballı sürüsü (dəstəsi) qalır. Sonrakı 100 mil. il ərzində planetlər bu planetezimallardan bir hissəni süpürüb birləşdirir, qalanlar isə Günəşə tərəf meyl edirlər (əyilirlər). Planetlər özlərinin qaydasız hərəkətlərini məhkum edilmiş(tutulmuş) planetezimallara ötürürlər və dairəvi və ya demək olar dairəvi orbitlərə keçirlə

Digər ideyaya görə, Yupiterin cazibəsinin uzunmüddətli təsiri yaranan Yer qrupu planetlərində, onları təzə maddələrlə olan oblasta sürüşdürərək(uerini dəyişdirərək) miqrasiyanı əmələ gətirir. Bu hadisə rezonans orbitlərdə güclü olmalıdır və bu halda , onlar tədricən, Yupiterin müasir orbitinə enməsinin dərəcəsi ilə daxilə sürüşürlər. Radioizotop ölçmələr göstərir ki, asteroidlər birinci əmələ gəlmişlər(Günəş əmələ gəldikdən 4 mil. il sonra), sonra – Mars(10 mil. il sonra), sonra isə — Yer (50 mil. il sonra)Elə bil ki. Yupiterin qaldırdığı dalğa Günəş sistemındən keçibdir. Əgər o, maniələrə rast gəlməsəydi, bütün Yer qrupu planetlərini Merkurinin orbitinə sürüşdürərdi. Bəs onlar belə qüssəli hadisədən necə qaçmışlar? Ola bilsin ki. Onlar artıq olduqca kütləli olmuşlar və Yupiter onları güclü sürüşdürə bilməyib, həm də ola bilsin ki, güclü zərbələr onları Yupiterin təsir zonasından tullamışdılar.

Qeyd edək ki. Bir çox planetoloqlar bərk planetlərin yaranmasında Yupiterin həlledici rolunu qəbul etmirlər. Əksər günəşəbənzər ulduzların Yupiter tipli planetləri yoxdur, lakin onların ətrafında toz diskləri vardır. Deməli orada planetezimallar və planetlərin dölləri (rüşeyimləri)var, hansındankı Yer tipli planetlər yarana bilər. Yaxın onilliklərdə müşahidəçilər əsas suala cavab verməlidirlər – neçə sistemdə Yer var, lakin Yuoiter yoxdur. Bizim planet üçün mühüm dövr, Günəş yarandıqdan sonrakı 30 – 100 mil. il arasındakı period olmuşdur, nə zaman ki. Mars ölçüsündə olan döll (rüşüyim) proto-Yerə girib nəhəng miqdarda kəsəklər əmələ gətirir və bunlardan , Ay əmələ gəlir. Bu qədər güclü oln zərbə əlbəttə ki, böyük miqdarda maddəni Günəş sistemi üzrə atmışdır. Buna görə də yerəbənzər planetlər digər sistemlərdə də peyklərə malik ola bilər. Bu güclü zərbə Yerin ilkin atmosferini qoparmalı idi. Yerin müasir atmosferi əsasən , planetezimallarda toplanmış qazdan yaranıbdır. Planetezımallardan Yer əmələ gəlmiş, sonra isə bu qaz vulkanların püskürməsi zamanı xaricə çıxmışdır.

Nəticə: Yer tipli planetlər.

Dairəvi olmayan hərəkətin izahı

Günəş sisteminin daxili oblastında planetlərin dölləri qazı tutaraq boy ata bilməzlər. Buna görə də onlar biri-birinə birləşməlidirlər. Bunun üçün onların orbitləri kəsişməli və deməli nə isə onların ilkin dairəvi hərəkətini pozmalıdır. Döllər əmələ gələn zaman onları dairəvi və ya demək olar dairəvi orbitləri kəsişirlər. Döllərin öz aralarındakı və nəhəng planetlə olan qarşılıqlı cazibə təsiri orbitləri həyəcanlandırır. Döllər yer tipli planetə birləşirlər. O, qalmış qazı qarışdıraraq və planetezimalları tullayaraq dairəvi orbitə qayıdır.

Təmizləmə üzrə əməliyyat başlayır

Zaman: 50 mil. ildən — 1 milyard ilədək

Bu ana kimi planet sistemi artıq demək olar formalaşıbdır. Hələ də bir neçə ikinci dərəcəli proseslər davam edir: öz cazibəsi ilə planetlərin orbitlərini destabilizasiya etmək bacarığında olan əhatə olunmuş ukduz toplusunun dağılması; ulduz son olaraq öz qaz diskini dağıtdıqdan sonra yaranan daxili dayanqsızlıq; və nəhayət nəhəng planetlə yerdə qalmış planetezimalların davam edən səpələnməsi.

Günəş sistemində Uran və Neptun planetezimalları xaricə, Koyper zolağına atır və ya Günəşə atır. Yupiter isə özünün güclü cazibəsi ilə onları Oort buluduna göndərir( Günəşin qravitasiya təsirinin ən kənar oblastına). Oort buludunda 100xYer kütləsi qədər maddə ola bilər. Vaxtaşırı olaraq Koyper zolağından və Oort buludundan olan planetezimallar Günəşə yaxınlaşaraq kometləri əmələ gətirirlər. Planetlər planetezimalları tullayaraq , özləri azca miqrasiya edirlər və bununla Plutonun və Neptunun orbitlərinin sinxronizə olunmasını izah etmək olar. Ola bilsin ki, Saturnun orbiti nə zamansa Yupiterə yaxın olub, lakin sonra ondan uzaqlaşıbdır. Ehtimal olunur ki, gec mərhələdə (Günəşin yaranmasından 800 mil. il sonra başlamış Ay ilə , ola bilsin həm də Yerlə olduqca intensiv toqquşmaların periodu) güclü bombardmanın baş verməsi bununla əlaqədardır.

 Bəzi sistemlərdə yaranmış planetlərin möhtəşəm toqquşmaları inkişafın son mərhələsində yarana bilər.

Nəticə: Planet və kometlərin əmələ gəlməsinin sonu.

Keçmişdən göndərilənlər.

Meteoritlər - sadəcə kosmik daş deyil, həm də kosmik qazıntılardır. Planetoloqların fikrincə bu, Günəş sisteminin doğulmasının gözlə görünən vahid şahidləridir. Hesab edilir ki, onlar asteroidlərin kəsəkləridir (hansıkı planetezimalların fraqmentləridirlər), planetlərin yaranmasında heç zaman iştrak etməmişlərvə həmişə donmuş halda qalmışlar. Meteoritlərin tərkibi onların ana cisimləri ilə nə baş vermiş olduğunu əks etdirir. Qəribədir ki, onlarda Yupiterin çoxdankı qravitasiya təsirinin izləri görsənir. Dəmir və daş meteoritlər yəqin əriməyə məruz qalmış (hansınınkı nəticəsində dəmir silikatdan ayrılıb) planetezimallarda əmələ gəliblər. Ağır dəmir nüvəyə enir, yüngül silikatlar isə xarici qatlarda toplanırlar. Alimlər belə hesab edir ki, qızma yarıparçalanma dövrü 700 min il olan radioaktiv Al – 26 izotopunun parçalanması ilə yaranmışdır. İfrat yeninin partlayışı və ya qonşu ulduz protogünəş buludunu bu izotopla "yoluxdura " bilər ki, bunun da nəticəsində bu izotop Günəş sisteminin 1-ci nəsl planetezimallarına düşmüşlər. Lakin dəmir və daş meteoritlərə nadir hallarda rast gəlinir. Əksər meteoritlər xondrlara- millimetr ölçülü xırda dənəciklərə-malik olurlar. Bu meteoritlər – xondritlər- planetezimallara qədər yaranıblar və heç zaman əriməyə məruz qalmayıblar. Görünür , əksər asteroidlər planetezimalların 1-ci nəsli ilə (hansıkı hər seydə öncə Yupiterin təsiri altında sistemdən atılıblar) bağlı deyillər. Planetoloqlar hesablamışlar ki, asteroidlərin indiki zolağında əvvəllər , indi olduğundan 1000 dəfə çoxmaddə olmuşdur. Yupiterin caynağından qaçmış və ya asteroid zolağına gec düşmüş hissəciklər yeni planetezimallara birləşmişlər, lakin bu vaxta qədər onlarda azca Al-26 izotopu qalmışdır. Buna görə də onlar heç zaman əriməyiblər. Xondrların izotop tərkibi göstərir ki, onlar Günəş sisteminin yaranmağa başlamasından təxminən 2 mil. il sonra əmələ gəlmişlər. Bəzi xondrların şüşəyəbənzər quruluşu göstərir ki, planetezimallara düşməmişdən öncə onlar güclü qızdırılmış, ərimiş, sonra isə cəld (sürətlə) soymuşlar. Yupiterin erkən orbital miqrasiyasını idarə edən dalğalar zərbə dalğalarına çevrilməliydilər və bu qəfil qızmanı yarada bilərdi.

Günəşdən kənar planetlərin kəşf edilmə erasının başlanmasına qədər, biz təkcə Günəş sistemini öyrənməyi bacarmışıq. Buna baxmayaraq ki, bu bizə mühüm proseslərin mikrofizikasını başa düşməyə imkan vermişdir, bizdə digər sistemlərin inkişaf yolları haqqında anlayış yox idi. Son onillikdə aşkar edilmiş planetlərin maraq doğuran müxtəlifliyi bizim biliklərimizi əhəmiyyətli dərəcədə irəli apardı. 

İstinadlar

  1. https://www.azleks.az/online-dictionary/səyyarə?s=my planet [planet] isim, yunan, Coğrafiya. Günəşin ətrafında fırlanan və Günəş işığının inikası ilə işıqlanan göy cismi; səyyarə.
  2. ↑ Kamal Hüseynov "Planetlərin əmələ gəlməsi"

Xarici keçidlər

  • Каталог экстрасолнечных планет 2005-10-25 at the Wayback Machine
  • The Planetary Data System NASA 2010-11-21 at the Wayback Machine
  • Photojournal NASA
  • Удобный поиск снимков на сайте НАСА 2010-08-17 at the Wayback Machine
  • Как разложить планеты по полочкам или Астрономии требуются Линнеи

Avqust 05, 2021
planet, πλανήτες, səyyarə, günəş, ətrafına, dolanan, səthi, əks, olunmuş, günəş, şüaları, ilə, işıqlanan, göy, cismidir, günəş, sistemindən, kənarda, yerləşən, 209458, planetinin, fırlanmasının, rəssam, tərəfindən, çəkilmiş, xəyali, təsviri, əsrədək, planet, g. Planet yun planhtes a ya da Seyyare 1 Gunes etrafina dolanan ve sethi eks olunmus gunes sualari ile isiqlanan goy cismidir Gunes sisteminden kenarda yerlesen HD 209458 b planetinin firlanmasinin ressam terefinden cekilmis xeyali tesviri 15 ci esredek 7 planet Gunes Ay Merkuri Venera Mars Yupiter ve Saturn oldugu ferz edilirdi Hesab olunurdu ki onlar Yer etrafinda firlanir XVI esrde Nikolay Kopernik Dunyanin heliosentrik sistemini yaratdi ve subut etdi ki butun planetler Gunes etrafinda Ay ise diger planetlerin peykleri kimi Yerin etrafinda firlanir Yer planet Gunes ise ozu sualandigi ucun ulduzdur 1781 ci ilde Uran 1846 ci ilde Neptun ve 1930 cu ilde Pluton daha sonra diametrleri 1 km den bir nece yuz kilometredek olan kicik planetler kesf edildi Gunes sisteminde doqquz boyuk planet ve teqriben 2300 kicik planet melumdur 1983 cu il etibarile 2006 ci ilden etibaren Beynelxalq Astronomiya Ittifaqinin qerari ile Pluton planetler sirasindan cixarildi ve kicik planetler adli yeni qrupa aid edilmeye basladi Planetler daxili ve xarici planetlere bolunur Birincisi Merkuri Venera Yer ve Marsdan Yer qrupu planetleri ikincisi ise Yupiter Saturn Uran ve Neptundan Neheng planetler qrupu ibaretdir Planetler Gunes etrafina cazibe quvvesinin tesiri ile firlanir orbitleri elliptikdir hereketleri Kepler qanunlarina tabedir Mundericat 1 Planetlerin emele gelmesi 1 1 Esas muddealar 2 Planet emele gelmenin merhelesi 2 1 Ulduzlararasi bulud sixilir 2 1 1 Kosmik tozun topalari 2 2 Disk oz strukturunu elde edir 2 2 1 Oliqarxlarin boy artmasi 2 3 Planetlerin dolleri ruseymleri formalasir 2 3 1 Planet sistemi ucun neheng sicrayis 2 4 Qaz nehengi yaranir 2 4 1 Dunyalarin dogulma tarixi 2 5 Qaz nehengi oturaq olmur 2 5 1 Ulduzu nece qucaqlamali 2 6 Diger planet nehengler peyda olur 2 6 1 Ailede artim 2 7 Yer tipli planetler emele gelir 2 7 1 Dairevi olmayan hereketin izahi 2 8 Temizleme uzre emeliyyat baslayir 2 8 1 Kecmisden gonderilenler 3 Istinadlar 4 Xarici kecidlerPlanetlerin emele gelmesi RedakteKosmos miqyasinda planetler tebietdeki proseslerin inkisafinin neheng gorunusunde cuzu rol oynayan demek olar ki qum denecikleridir Lakin onlar olduqca muxtelif ve murekkeb obyektlerdir Diger tipden olan hec bir goy cisiminde astronomik geoloji kimyevi ve bioloji proseslerin oxsar qarsiliqli tesiri musahide olunmur Kosmosdaki diger yerlerin hec birinde bizim bildiyimiz kimi heyat yarana bilmez Son melumatlara gore astronomlar 4000 den cox planet askar etmisler Planetlerin emele gelmesi uzun zaman erzinde sakit ve stasionar proses hesab olunurdu Heqiqetde ise olduqca xaotik gorsenir Onlarin kutlelerinin olculerinin terkiblerinin ve orbitlerinin muxtelif olmasi bir coxlarini onlarin emele gelmesi barede fikirlesmeye mecbur etdi 1970 ci illerde planetlerin emele gelmesi qerarlasmis determine olmunmus konveyr hesab olunurdu hansindaki amorf qaz toz diskleri Gunes sisteminin suretine cevrilirler Lakin indi bize melumdur ki bu her bir sistem ucun muxtelif neticenin oldugunu ferz eden xaotik prosesdir Dogulan planetler yaranma ve dagilmanin reqabet aparici mexanizmlerinin xaosundan sag cixmislar Cox obyektler oz ulduzunun atesinde yanaraq mehv olmuslar ve ya ulduzlararasi fezaya atilmislar Bizim Yer planetinin hal hazirda qaranliq ve soyuq kosmosda gezen coxdan itirilmis ekizleri ola biler Planetlerin yaranmasi barede elm astrofizikanin planetologiyanin statistik mexanikanin ve qeyri xetti dinamikanin birlesdiyi oblastda ozunu tesdiqleyir Butovlukde planetoloqlar iki esas istiqameti inkisaf etdirirler Ardicil akkresiya nezeriyyesine gore tozun kicik hissecikleri birlesir ve iri kesekler yaradirlar Eger bele kesek ozune coxlu qaz cezb edirse o qaz nehengine Yupiter kimi cevrilir eger cezb etmirse das planete Yer kimi Bu nezeriyyenin esas catismazligi prosesin leng getmesi ve planetlerin yaranmasina kimi qazin spelenmesinin mumkun olmasidir Diger senaride cazibe dayaniqsizligi nezeriyyesi tesdiq edilir ki qaz nehengler ilkin qaz toz buludunun dagilmasina getiren qefil bas veren kollaps yolu ile emele gelirler Bu prosses kicik olcude ulduzlarin emele gelmesini gosterir Lakin ferziyye olduqca mubahiselidir Bele ki guclu dayaniqsizligin olmasi ferz olunur hansiki bu bas vermeye de biler Astronomlar hem de eyni zamanda askar etmisler ki daha boyuk kutleli planetler ve daha kicik kutleli ulduzlar bosluq la ayriliblar araliq kutleli cisim sadece movcud deyil Bu ise onu gosterir ki planetler bu olduqca kicik kutleli ulduzlar deyil tamamile diger yaranisli obyektlerdir 2 Esas muddealar Redakte Hele 20 il bundan once planetlerin emele gelmesini oyrenen alimler oz nezeriyyelerini bir numune bizim Gunes sistemi uzerinde esaslandirirdilar Lakin hal hazirda onlarla dogulan ve artiq formalasmis onlarla planet sistemleri askar olunmusdur ve hem de onlarin arasinda iki eyni olani yoxdur Planetlerin emele gelmesinin aparici nezeriyyelerinin esas ideyasi beledir xirda tozcuqlar birlesir ve qazi tuturlar Lakin bu prosesler murekkeb ve qarma qarisiqdir Bir biri ile reqabet aparan mexanizmlerin yarismasi tamamile muxtelif neticelere getire biler Baxmayaraq ki alimler mubahise etmeyi davam etdirirler ekseriyyet ardicil akkresiya senarisini daha ehtimalli hesab edirler 2 Planet emele gelmenin merhelesi RedakteUlduzlararasi bulud sixilir Redakte Zaman 0 planetlerin emele gelmesi prosesinin baslangic noqtesi Bizim Gunes sistemi 100 milyardlarla ulduzun ve qaz toz buludunun oldugu esasen evvelki nesil ulduzlarin qalqlari olan Qalaktikada yerlesir Verilmis halda toz bu demek olar tekce ulduzun xarici soyuq qatlarinda kondensasiya olunmus ve kosmik fezaya atilmis su buzunun demirin ve diger berk maddelerin mikroskopik hissecikleridir Eger buludlar kifayet qeder soyuq ve sixdirlarsa onlar qravitasiya quvvelerinin tesiri altinda sixilmaga baslayirlar ve ulduz toplusunu emele getirirler Bele proses 100 min ilden bir nece milyon ile qeder davam ede biler Her bir ulduzu planetlerin yaranmasi ucun kifayet eden yerde qalmis maddeden ibaret olan disk lovhe ehate edir Genc diskler esasen hidrogen ve heliumdan ibaret olur Toz hissecikleri onlarin qaynar daxili oblastlarinda buxarlanirlar soyuq ve seyreklesmis xarici qatlarda toz hissecikleri saxlanilir ve buxarin onlara kondesasiya olcusune gore boy atirlar Astronomlar bele disklerle ehate olunmus coxlu sayda genc ulduzlari askar etmisler Yasi 1 3 milyona qeder olan ulduzlar qaz diskine malik olurlar yasi 10 mil Ilden artiq olan ulduzlarda ise zeif qazla kasib olan diskler musahide olunurlar bele ki qazi ondan ya yeni emele gelen ulduzun ozu ya da qonsu parlaq ulduzlar ufurur ler Bu zaman diapozonu ele planetlerin yaranmasi dovrudur Bele disklerde agir elementlerin kutlesi Gunes sisteminin planetlerindeki hemen elementlerin kutlesi ile muqayise olunandirlar bu planetlerin bele disklerden yaranmasi faktinin mudafiesine kifayet qeder guclu arqumentdir Netice yeni dogulan ulduz qazla ve cox xirda mikron olculu toz hissecikleri ile ehate olunubdur 2 Kosmik tozun topalari Redakte Hetta neheng planetler kicik cisimlerden firlanan qaz diskinde uzen mikron olculu tozcuqlardan baslamislar Yeni dogulmus ulduzdan uzaqlasmaqla qazin temperaturu buz xetti ni kecerek hansindanki sonra su donur dusur Bizim Gunes sisteminde bu serhed daxili berk planetleri xarici qaz nehenglerden ayirir Hissecikler toqqusur yapisir ve boyuyurler Kicik hissecikler qaz terefinden celb edilir lakin millimetrden boyuk olanlar ise tormozlanir ve spiral uzre ulduza teref hereket edirler Buz xettinde serait eledir ki surtunme quvvesi istiqametini deyisir Hissecikler yapismaga can atirlar ve asanca iri cisimlere planetazimallara birlesirler Disk oz strukturunu elde edir Redakte Zaman 1 milyon il etrafindaToz hissecikleri protoplanet diskinde qaz axini ile xaotik hereket ederek biri biri ile toqqusurlar ve bu zaman bezen yapisirlar bezen de dagilirlar Tozcuqlar ulduzun isigini udur ve istiliyi diskin en qaranliq daxili oblastlarina oturmekle onu uzundalgali infraqirmizi diapozonda yeniden sualandirirlar Qazin temperaturu sixligi ve tezyiqi butunlukde ulduzdan uzaqlasmaqla azalirlar Tezyiqin cazibe ve merkezden qacma quvvelerinin balansi sebebinden qazin ulduzun etrafinda firlanma sureti serbest cisimin ele bu mesafede firlanma suretinden kicikdir Neticede bir nece millimetrden boyuk olan tozcuqlar qazi qabaqlayirlar buna gore de qarsidan esen kulek onlari tormozlayir ve spiral uzre ulduza teref asagi dusmeye mecbur edir Bu hissecikler ne qeder iri olursa onlar bir o qeder suretle asagi hereket edirler Metrlik olculu kesekler ozlerinin ulduzdan olan mesafelerini 1000 il erzinde 2 defe qisalda bilerler Ulduza yaxinlasaraq hissecikler qizirlar ve tedricen su ve ucucu madde adlandirilan asagi qaynama temperaturlu diger maddeler buxarlanirlar Bunun bas verdiyi mesafe buz xetti adlanan 2 4 a v teskil edir Gunes sisteminde bu ele Marsla Yupiterin orbitleri arasinda orta bir qiymetdir Buz xetti planet sistemini daxili oblasta ucucu maddelerden azad ve berk cisimlere malik olan ve xarici oblasta ucucu maddelerle zengin ve buz cisimlere malik olan bolur Buz xettinin ozunde tozcuqlardan buxarlanan su molekulalari toplanir ki bu da bir cox bas veren hadise kaskadi ucun ise dusme mexanizmi kimi xidmet gosterir Bu oblastda qazin parametrlerinde kesilme bas verir ve tezyiqin sicramasi yaranir Quvveler balansi qazi merkezi ulduzun etrafinda hereketini suretlendirmeye mecbur edir Neticede bura dusen hissecikler qarsidan gelen deyil semt kuleyinin tesiri altinda onlari qabaga iteleyen ve diskin daxiline onlarin miqrasiyasini dayandiran olur Ele ki onun xarici qatlarindan hissecikler daxil olmaga baslayir buz xetti onlarin toplanmasi zolagina cevrilir Toplanaraq hissecikler toqqusur ve boyuyurler Onlardan bezileri buz xettini kecir ve daxile miqrasiyani davam edir qizaraq onlar cirkli maye ve murekkeb molekullarla ortulurler ki bu da onlari daha yapisqan edir Bezi oblastlar o qeder tozla dolur ki hisseciklerin qarsiliqli qravitasiya cazibesi onlarin boymesini tezlesdirir Tedricen tozcuqlar kilometr olculu cisimlere planetezimal adlanan toplanirlar hansiki planetlerin formalasmasinin sonraki merhelesinde demek olar butun tozu yigirlar Yaranan planet sistemlerinde planetezimallari gormek cetindir lakin astronomlar onlarin movcud olmasi barede onlarin toqqusmalarinin parcalarina gore mulahize yurude bilirler Netice Planetezimal adlanan kilometrlik tikinti bloklari nin coxlugu Oliqarxlarin boy artmasi Redakte 2 ci merhelede formalasmis milyardlarla kilometrlik planetezimallar sonradan dol zarodis adlanan Ay ve Yer olculu cisimlere toplanirlar Onlarin cox olmayan miqdari ozlerinin orbital zonalarinda hakimlik edirler Bu oliqarxlar doller arasinda qalmis madde ugrunda mubarize aparirlar Planetlerin dolleri ruseymleri formalasir Redakte Zaman 1 10 mil ile qederKraterlerle ortulu olan Merkurinin Ayin ve asteroidlerin sethleri planet sisteminin formalasdigi periodda atici tirine oxsayirlar Planetezimallarin qarsiliqli toqqusmasi onlarin hem boymesini elece de dagilmasini stimullasdira biler Koaqulyasiya ve fraqmentlesme arasindaki balans olculere gore paylanmaya getirir Bu zaman kicik cisimler esasen sistemin sethinin sahesine cavabdehlik gosterir iriler ise onun kutlesini mueyyen edirler Ulduzun etrafinda cisimlerin orbitleri elleptik ola biler lakin zaman kecdikce qazda tormozlanma ve qarsiliqli toqqusmalar orbitleri daireviye cevirir Baslangicda cisimlerin boymesi tesadufi toqqusmalarin gucune bas verir Lakin planetezimal ne qeder boyuk olursa onun qravitasiyasi bir o qeder guclu olur ve o bir o qeder intensiv olaraq kicik kutleli qonsularini udur Planetezimallarin kutlesi Ayin kutlesi ile muqayise olundugu zamani onlarin qravitasiyasi o qeder artir ki onlar onu ehate eden cisimleri silkeleyir ve onlari hele toqqusmaya qeder yana kenara meyl etdirir Bununla onlar ozlerinin boymesini mehdudlasdirirlar Oliqarxlar qalmis planetezimallar ugrunda bir biri ile reqabet aparan kutleleri muqayise olunan planetlerin dolleri bele yaranirlar Her bir dolun qidalanma zonasi kimi onun orbiti boyu uzanan dar zolaq xidmet gosterir Dol oz zonasindaki planetezimallarin boyuk hissesini udan zaman boyume dayanir Elementar hendese gosterir ki zonanin olcusu ve udmanin davam etmesi ulduzdan uzaqlasmaqla artir 1 a v mesafede doller 100 min il erzinde 0 1xYer kutlesine catir 5 a v mesafesinde onlar 4xYer kutlesine bir nece milyon il erzinde catirlar Doller buz xettinin yaxinliginda ve ya planetezimallarin konsentrasaiya olundugu diskin qirildigi kenarlarda daha boyuk ola bilerler Oliqarx larin boymesi sistemi planet olmaga can atan cisim artiqligi ile doldurur lakin onlarin az bir qismi buna nail olur Bizim Gunes sisteminde boyuk feza uzre paylanmalarina baxmayaraq onlar biri birine ne qeder mumkundurse yaxin olurlar Eger Yer tipli planetlerin arasinda Yer kutleli daha bir planet yerlesdirilse onda o butun sistemi tarazliqdan cixaracaq Bunu hemcinin diger melum olan planet sistemleri haqqinda da demek olar Aydindir ki planet sistemleri ozlerinin heyatlarinin baslangicinda sonunda oldugundan boyuk miqdarda maddeye malik olurlar Bezi obyektler sistemden o tarazliga nail olmamisdan qabaq atilirlar Astronomlar artiq cavan ulduz toplumlarinda serbest ucan planetleri musahide edibler Netice oliqarx lar Ay kutlesinden Yer kutlesine kimi diapozonda planet dolleri Planet sistemi ucun neheng sicrayis Redakte Yupiter kimi qaz nehenginin yaranmasi planet sisteminin tarixinde muhum andir Eger bele planet yaranirsa o butun sistemi idare etmeye baslayir Lakin bunun bas vermesi ucun dol ruseyim qazi onun spiral uzre merkeze hereket etmesinden daha tez toplamalidir Neheng planetin yaranmasina onun ehate olunmus qazda heyecanlandirdigi dalgalar mane olurlar Bu dalgalarin tesiri qerarlasmir planeti tormozlayir ve onun ulduza teref miqrasiya etmesine getirir Planet qazi dartir lakin qaz soymayana qeder planetin uzerine oturmur Bu zaman erzinde ise o ulduza spiral uzre kifayet qeder yaxn mesafeye yaxinlasa biler Neheng planet hec de butun sistemlerde yarana bilmez Qaz nehengi yaranir Redakte Zaman 1 10 mil ile qederEhtimal olunur ki Yupiter Yerin olcusu ile muqayise olunan dolden ruseyimden baslamisdir sonra ise 300xYer kutlesi etrafinda qazi toplamisdir Bele mohtesem boyume muxteliv reqabet aparan mexanizimlerle sertlendirilir Dolun cazibesi qazi diskden ozune dartir lakin dole sixilan qaz enerji ayirir ve o dolun uzerine oturmaq ucun soymalidir Demeii boymenin sureti soymanin mumkun olmasiyla mehdudlasir Eger o olduqca zeif suretle bas verirse Ulduz qazi eksine olaraq diske dol oz etrafinda six atmosfer yaratmadan once ufure biler Istiliyin aparilmasindaki en dar zeif yer artan atmosferin xarici qatlarinin icerisinden sualanmanin kocurulmesidir Istilik axini orada qazin qeyri seffavligi ile esasen onun terkibinden aslidir ve temperatur qradiyenti ile dolun baslangic kutlesinden aslidir teyin edilir Erken modeller gosterdiler ki planet dolleri kifayet qeder suretle soyumaq ucun 10xYer kutlesinden az olmayan kutleye malik olmalidirlar Bele iri ekzemplyar tekce buz xettinin yaxinliginda haradaki evvelden cox madde toplanib boy ata bilerdi Ola bilsin ki Yupiter ele buna gore bu xettin arxasinda yerlesibdir Iri doller ruseyimler eger disk planetoloqlarin adeten ferz etdiklerinden artiq maddeye malik olarsa diger yerlerde de emele gele bilerler Astronomlar artiq etraflarindaki diskleri evveller ferz edilenden bir nece defe six olan coxlu ulduz musahide etmisler Iri numune ucun istilik kocurulmesi ciddi problem kimi gorsenmir Qaz nehenglerinin dogulmasini cetinlesdiren diger amil dolun spiral uzre ulduza teref hereket etmesidir 1 ci tip miqrasiya adlanan prosesde dol qaz diskde dalgalari heyecanlandirir dagalar da oz novbesinde orbit uzre onun hereketine qravitasiya tesir gosterir Dalgalar planetin arxasinca qayigin arxasinca izi uzandigi kimi hereket edir Qaz orbitin xarici terefinde dolden zeif suretle firlanir ve hereketi tormozlayaraq onu arxaya aparir Orbitin daxilindeki qaz ise iti suretle firlanir ve dolu suretlendirerek ireliye aparir Xarici oblast genisdir buna gore de o doyusu udur ve dolu enerjini itirmeye ve milyon il erzinde orbitin merkezine bir nece a v enmeye mecbur edir Bu miqrasiya adeten buz xettinde isini bitirir Burada qarsidan esen qaz kuleyi semt kuleyine cevrilir ve dolun tomozlanmasini kompensasiya ederek onu ireliye iteleyir Mumkundur ki hem de buna gore Yupiter ele onun yerlesdiyi yerde yerlesir Dolun boy atmasi onun miqrasiyasi ve diskden qazin itirilmesi demek olar eyni bir tempde bas verir Hansi proses qelebe calacaq bextin getirmeyinden aslidir Mumkundur ki bir nece dol ruseyim nesli oz boyunun artmasini bitire bilmemek bacarigindan miqrasiya prosesinden kececekdir Onlarin arxasinca diskin xarici oblastlarindan onun merkezine planetezimallarin yeni partiyalari hereket edecek ve bu o zamana kimi tekrar olur ki nehayet qaz nehengi yaranir yaxud butun qaz yayilib yox olacaq ve qaz nehengi artiq yarana bilmeyecek Astronomlar tedqiq olunmusGunes tipli uldlzlarin texminen 10 de Yupiter tipli planetler kesf etmisler Bele planetlerin nuveleri bir cox nesllerden salamat cixmis nadir doller ruseyimler ola biler Bu prossesin son neticesi maddenin baslangic terkibinden asilidir Agir elementlerle zengin olan ulduzlarin texminen 1 3 Yupiter tipli planetlere malikdirler Ola bilsin ki bu ulduzlarda istiliyin oturulmesi ile hec bir problemi olmayan agir kutleli ruseyimlerin yaranmasina imkan veren six diskler olmusdur Ve eksine agir elementlerle kasib olan ulduzlarin etrafinda planetler nadir halda yaranirlar Hansisa bir anda planetin kutlesi dehsetli suretde artmaga baslayir 1000 il erzinde Yupiter tipli planet ozunun son kutlesinin yarisini elde edir Bu zaman ondan o qeder istilik ayrilir ki demek olar Gunes kimi isiq sacir Proses stabillesir zaman kecdikce planet o qeder kutleli olur ki 1 ci tip miqrasiyani ayaqdan basa cevirir Disk planetin orbitini deyismek evezine planet ozu qazin diskde hereketini deyismeye baslayir Planetin orbitinin daxilinde qaz planetden tez firlanir buna gore de onun cazibe quvvesi qazi tormozlayir ve onu mecbur edir ki ulduza teref yeni planetden dussun Planetin orbitinden xaricdeki qaz ise yavas firlanir buna gore de planet onu suretlendirir ve yene de planetden kenara hereket etdirmeye mecbur edir Belelikle planet diskde kesilme yaradir ve tikinti materiallarinin ehtiyatini mehv edir Qaz onu doldurmaga cehd edir lakin komputer modelleri gosterir ki eger 5 a v mesafede planetin kutlesi Yupiterin kutlesini oturse o doyusu udur Bu bohran kutle zamandan aslidir Planet ne qeder tez formalasarsa onun boyumesi bir o qeder boyuk olacaq bele ki diskde hele qaz coxdur Saturnun kutlesi Yupiterin kutlesinden azdir sadece ona gore ki o bir nece milyon il gec formalasibdir Astronomlar kutlesi 20xYer den bu Neptunun kutlesidir 100xYer e qeder olan bu Saturnun kutlesidir planetlerin azligini catismazligini askar etmisler Bu tekamulun seklinin berpa olunmasina acar rolunu oynaya biler Netice Yupiter olculu planet ve ya onun yoxlugu Dunyalarin dogulma tarixi Redakte Meteoritlerin radioizotoplarinin qeyd edilmesine ve ulduzetrafi disklerin musahidelerine esaslanaraq alimler planetlerin emele gelmesini yaratmislar 0 100 min il arasinda diskin merkezinde ulduz emele gelir ve onda nuve sintezi baslayir 100 min il 2 mil il arasinda tozcuqlar kutlesi Aydan Yere qeder olan planet ruseyimlerine birlesirler yapisirlar 2 mil il ilk qaz nehengi emele gelir ve 1 ci nesl asteroidleri supurub atirlar 10 mil il qaz nehengi diger planetlerin ve Yer tipli planetlerin yaranmasini stimullasdirir Bu zamana kimi qaz demek olar qalmaybdir 800 mil il planetlerin yerdeyismesi yeniden qruplasmasi oz baslangicinda texminen 1 mil il sonra davam edir Qaz nehengi oturaq olmur Redakte Zaman 1 3 mil ile qederMaraqlidir ki son 10 ilde kesf olunmus bir cox Gunesden kenar planetler oz ulduzlarinin etrafinda Merkuri Gunesin etrafinda firlandigi mesafeden olduqca yaxin mesafede firlanirlar Qaynar Yupiter adlanan planetler onlar indi olduqlari yerde yaranmayiblar bele ki orbital qidalanma zonasi lazimi maddeni catdirmaq ucun olduqca kicik ola bilerdi Ola bilsin ki onlarin movcud olmasi ucun hadiselerin pilleli ardicilligi olsun hansiki mueyyen bir sebebden bizim Gunes sisteminde realize olunmayib Birincisi qaz nehengi planet sisteminin daxili hissesinde Buz xettinin yaxinliginda hle ki diskde kifayet qeder qaz var yaranmali idi Lakin bunun ucun diskde coxlu qaz ve berk madde olmalidir Ikincisi planet neheg ozunun indiki yerine yerini deyismelidir 1 ci tip miqrasiya bunu temin ede bilmez bele ki O ruseyime onlar coxlu qaz yigana kimi tesir edir 2 ci tip miqrasiya mumkundur Formalasan neheng diskde kesilme yaradir ve oz orbitinden qazin axmasini tutub saxlayir Bu halda o turbulent qazin diskin qarisiq oblastlarina yayilmasi tendensiyasi ile mubarize aparmalidir Qaz hec zaman kesiye yariga sizmayacaq ve onun merkezi ulduza diffuziyasi planeti orbital enerjisini itirmeye mecbur edecekdir Bu proses kifayet qeder yavasdir planeti bir nece a v mesafeye yerini deyismek ucun bir nece milyon il lazimdir Buna gore de planet eger neticede ona ulduzun yaxinligindaki orbite cixmaq lazim gelecekse sistemin daxili hissesinde formalasmaga baslamalidir Ne zaman ki bu ve diger planetler daxile hereket edirler onlar ola bilsin qaynar Yer leri ulduza daha yaxin yerde yaratmaqla oz qarsilarinda qalmis planetezimallari ve ruseyimleri iteleyirler Ucuncusu planet ulduzun uzerine dusmezden qabaq ne ise hereketi dayandirmalidir Bu ulduzun yaxinligindaki fezani qazdan temizleyen ulduzun maqnit sahesi ola biler qazsiz ise hereket dayanir Ola bilsin ki planet ulduzda qabarmalari heyecanlandirir onla ise oz novbesinde planetin dusmesini lengidirler Lakin bu mehdudlasdiricilar butun sistemlerde islemeye biler buna gore de bir cox planetler ulduza teref hereketlerini davam etdire bilerler Netice Yaxin orbitde planet neheng qaynar Yupiter Ulduzu nece qucaqlamali Redakte Bir cox sistemlerde neheng planet yaranir ve spiral uzre ulduza yaxinlasmaga baslayir Bu ona gore bas verir ki qaz diskde daxili surtunme sebebinden enerjisini itirir ve planeti ardinca dartaraq ulduza teref enir hansi ki zaman kecdikce ulduza o qeder yaxin olur ki ulduz onun orbitini stabillesdirir Diger planet nehengler peyda olur Redakte Zaman 2 10 mil iledekEger bir qaz nehengin yaranmasi bas verirse onda o sonraki nehenglerin dogulmasina yardim edir Coxlu sayda ve ola bilsin ki melum planet nehenglerin ekserinin muqayise edile bilinen kutleli ekizleri vardir Gunes sisteminde Yupiter Saturna tez emele gelmekde komek etmisdir Bundan basqa o yardim elini Uran ve Neptuna uzatmisdir Bu yardimsiz onlar indiki kutlelerine cata bilmezdiler Onlarin Gunesden olan bu mesafelerinde kenardan komek olmadan yaranma prosesi cox leng getmis olardi planetler kutleni yigana kimi disk qazi udmus olardi 2 Ilk qaz nehengi bir nece sbebden faydali gorsenir Onun yaratdigi yarigin xarici kenarinda buz xettinde oldugu kimi madde kosentrasiya olunur Tezyiqler ferqi qazi suretlenmeye ve diskin xarici oblastlarindan onlarin miqrasiyasini dayandiraraq tozcuqlara ve planetezimallara semt kuleyi kimi tesir gostermeye mecbur edir Ele ona gore de birinci qaz nehenginin qravitasiyasi onunla qonsu olan planetezimallari tez tez sistemin xarici oblastina atir ve orada yeni planetler yaranir Planetlerin ikinci nesli onlar ucun birinci qaz nehengi ile toplanmis maddeden yararlanirlar Bu zaman temp boyuk ehemiyyet kesb edir hetta zamanda kicik bir gecikme neticeni ehemiyyetli derecede deyise biler Uran ve Neptunun halinda planetezimallarin akkumulyasiyasi hedden artiq olmusdur Ruseyim cox boyuk 10 20 xYer kutlesi qeder olmusdur ve qazin akkresiyasinin baslanmasini demek olarqazin diskde qalmadigi ana qeder texire salmisdir Bu cisimlerin yaranmasi onlar cemi 2xYer kutlesi qeder qaz yigdigi zaman sona catmisdir Lakin bunlar qrtiq qaz deyil buz nehengleridir ve en genis yayilmis tip ola bilerler Ikinci nesl planetlerin qravitasiya saheleri xaos sisteminde artir Eger bu cisimler olduqca yaxin yaraniblarsa onlarin biri biri ile ve qaz diski ile qarsiliqli tesiri onlari daha yuksek elliptik orbitlere ata biler Gunes sisteminde planetler demek olar dairevi orbite malikdirler ve kifayet qeder biri birinden uzaqdirlar ve bu da onlarin qarsiliqli tesirini azaldir Lakin basqa planetar sistemlerde orbitler bir qayda olaraq elliptikdirler Bezi sistemlerde onlar rezonansda olur yeni orbital periodlari boyuk olmayan tam ededler nisbetindedir Cetin ki rezonans onlarin emele gelmesi zamani yaransin lakin planetlerin miqrasiyasi zamani yarana biler ne zaman ki qarsiliqli qravitasiya tesiri tedricen onlari biri birine baglayir Bele sistemlerle Gunes sistemi arasindaki ferq qazin baslangic paylanmasinin muxtelif olmasi ile teyin edile biliner Ekser uldlzlar topluqlarda dogulurlar hem de onlarin yaridan coxu qosa ulduzlardir Planetlerin emele gelmesi ulduzlarin orbital hereket mustevisinde olmaya biler bu halda qonsu ulduzun qravitasiyasi celd planetin orbitini tehrif ederek yeniden qurur ve Gunes sistemi kimi mustevi sistem deyil peteyin etrafinda arilar destesini xatirladan sferik mustevi emele getirir 2 Netice planet nehenglerin kompaniyasi Ailede artim Redakte Ilk qaz nehengi sonrakilarin dogulmasina serait yaradir Onlarin temizlediyi zolaq palanin xendeyi kimi tesir gosterir hansi ki xaricden diskin merkezine hereket eden madde bu xendeyi def ede bilmir Madde yarigin kesilmenin xarici terefinde toplanir ve burada ondon yeni planetler emele gelir Yer tipli planetler emele gelir Redakte Zaman 10 100 mil il arasindaPlanetoloqlar hesab edirler ki Yere oxsayan planetlerplanet nehenglerden coxdur Baxmayaraq ki qaz nehenglerinin dogulmasi reqabet aparan proseslerin deqiq balansini teleb edir berk planetin yaranmasi daha da murekkeb olmalidir Gunesden kenar Yere oxsar planetlerin askar olunmasina qeder biz tekce Gunes sistemi haqqindaki melumatlara soykenirdik Dord Yer qrupu planetleri Merkuri Venera Yer ve Mars esasen demir ve silikat suxurlari kimi yuksek qaynama temperaturlu maddelerden ibaretdirler Bu onu gosterir ki onlar buz xettinin daxilinde emele gelmis ve nezere carpacaq derecede miqrasiya etmemisler Ulduzdan bele mesafede planetlerin dolleri ruseyimleri qaz diskinde 0 1xYer kutlesine qeder yeni Merkuriden az boyuye biler Sonra boyume ucun dollerin orbitlerinin kesismesi lazimdir ki onlar toqqussun ve biri birine nufuz etsinler Bunun ucun serait qaz diskden buxarlandiqdan sonra yaranacaqdir bir nece milyon il erzinde qarsiliqli heyecanlanmalarin tesiri altinda dollerin orbitleri ellips kimi dartilarlar ve kesismeye baslayarlar 2 Izah etmek olduqca cetindir ki sistem ozunu yeniden nece stabillesdirir ve Yer qrupu planetleri onlarin indiki demek olar dairevi orbitlerinde nece peyda olublar Qalmis qazin boyuk olmayan miqdari bunu temin ede bilerdi lakin bele qaz dollerin orbitlerinin ilkin silkelenme sini aradan qaldirmali idi Ola bilsin planetler artiq yarandiqlari zaman planetezimallarin hele de samballi surusu destesi qalir Sonraki 100 mil il erzinde planetler bu planetezimallardan bir hisseni supurub birlesdirir qalanlar ise Gunese teref meyl edirler eyilirler Planetler ozlerinin qaydasiz hereketlerini mehkum edilmis tutulmus planetezimallara otururler ve dairevi ve ya demek olar dairevi orbitlere kecirleDiger ideyaya gore Yupiterin cazibesinin uzunmuddetli tesiri yaranan Yer qrupu planetlerinde onlari teze maddelerle olan oblasta surusdurerek uerini deyisdirerek miqrasiyani emele getirir Bu hadise rezonans orbitlerde guclu olmalidir ve bu halda onlar tedricen Yupiterin muasir orbitine enmesinin derecesi ile daxile surusurler Radioizotop olcmeler gosterir ki asteroidler birinci emele gelmisler Gunes emele geldikden 4 mil il sonra sonra Mars 10 mil il sonra sonra ise Yer 50 mil il sonra Ele bil ki Yupiterin qaldirdigi dalga Gunes sisteminden kecibdir Eger o manielere rast gelmeseydi butun Yer qrupu planetlerini Merkurinin orbitine surusdurerdi Bes onlar bele qusseli hadiseden nece qacmislar Ola bilsin ki Onlar artiq olduqca kutleli olmuslar ve Yupiter onlari guclu surusdure bilmeyib hem de ola bilsin ki guclu zerbeler onlari Yupiterin tesir zonasindan tullamisdilar Qeyd edek ki Bir cox planetoloqlar berk planetlerin yaranmasinda Yupiterin helledici rolunu qebul etmirler Ekser gunesebenzer ulduzlarin Yupiter tipli planetleri yoxdur lakin onlarin etrafinda toz diskleri vardir Demeli orada planetezimallar ve planetlerin dolleri ruseyimleri var hansindanki Yer tipli planetler yarana biler Yaxin onilliklerde musahideciler esas suala cavab vermelidirler nece sistemde Yer var lakin Yuoiter yoxdur Bizim planet ucun muhum dovr Gunes yarandiqdan sonraki 30 100 mil il arasindaki period olmusdur ne zaman ki Mars olcusunde olan doll rusuyim proto Yere girib neheng miqdarda kesekler emele getirir ve bunlardan Ay emele gelir Bu qeder guclu oln zerbe elbette ki boyuk miqdarda maddeni Gunes sistemi uzre atmisdir Buna gore de yerebenzer planetler diger sistemlerde de peyklere malik ola biler Bu guclu zerbe Yerin ilkin atmosferini qoparmali idi Yerin muasir atmosferi esasen planetezimallarda toplanmis qazdan yaranibdir Planetezimallardan Yer emele gelmis sonra ise bu qaz vulkanlarin puskurmesi zamani xarice cixmisdir Netice Yer tipli planetler 2 Dairevi olmayan hereketin izahi Redakte Gunes sisteminin daxili oblastinda planetlerin dolleri qazi tutaraq boy ata bilmezler Buna gore de onlar biri birine birlesmelidirler Bunun ucun onlarin orbitleri kesismeli ve demeli ne ise onlarin ilkin dairevi hereketini pozmalidir Doller emele gelen zaman onlari dairevi ve ya demek olar dairevi orbitleri kesisirler Dollerin oz aralarindaki ve neheng planetle olan qarsiliqli cazibe tesiri orbitleri heyecanlandirir Doller yer tipli planete birlesirler O qalmis qazi qarisdiraraq ve planetezimallari tullayaraq dairevi orbite qayidir Temizleme uzre emeliyyat baslayir Redakte Zaman 50 mil ilden 1 milyard iledekBu ana kimi planet sistemi artiq demek olar formalasibdir Hele de bir nece ikinci dereceli prosesler davam edir oz cazibesi ile planetlerin orbitlerini destabilizasiya etmek bacariginda olan ehate olunmus ukduz toplusunun dagilmasi ulduz son olaraq oz qaz diskini dagitdiqdan sonra yaranan daxili dayanqsizliq ve nehayet neheng planetle yerde qalmis planetezimallarin davam eden sepelenmesi Gunes sisteminde Uran ve Neptun planetezimallari xarice Koyper zolagina atir ve ya Gunese atir Yupiter ise ozunun guclu cazibesi ile onlari Oort buluduna gonderir Gunesin qravitasiya tesirinin en kenar oblastina Oort buludunda 100xYer kutlesi qeder madde ola biler Vaxtasiri olaraq Koyper zolagindan ve Oort buludundan olan planetezimallar Gunese yaxinlasaraq kometleri emele getirirler Planetler planetezimallari tullayaraq ozleri azca miqrasiya edirler ve bununla Plutonun ve Neptunun orbitlerinin sinxronize olunmasini izah etmek olar Ola bilsin ki Saturnun orbiti ne zamansa Yupitere yaxin olub lakin sonra ondan uzaqlasibdir Ehtimal olunur ki gec merhelede Gunesin yaranmasindan 800 mil il sonra baslamis Ay ile ola bilsin hem de Yerle olduqca intensiv toqqusmalarin periodu guclu bombardmanin bas vermesi bununla elaqedardir Bezi sistemlerde yaranmis planetlerin mohtesem toqqusmalari inkisafin son merhelesinde yarana biler Netice Planet ve kometlerin emele gelmesinin sonu 2 Kecmisden gonderilenler Redakte Meteoritler sadece kosmik das deyil hem de kosmik qazintilardir Planetoloqlarin fikrince bu Gunes sisteminin dogulmasinin gozle gorunen vahid sahidleridir Hesab edilir ki onlar asteroidlerin kesekleridir hansiki planetezimallarin fraqmentleridirler planetlerin yaranmasinda hec zaman istrak etmemislerve hemise donmus halda qalmislar Meteoritlerin terkibi onlarin ana cisimleri ile ne bas vermis oldugunu eks etdirir Qeribedir ki onlarda Yupiterin coxdanki qravitasiya tesirinin izleri gorsenir Demir ve das meteoritler yeqin erimeye meruz qalmis hansininki neticesinde demir silikatdan ayrilib planetezimallarda emele gelibler Agir demir nuveye enir yungul silikatlar ise xarici qatlarda toplanirlar Alimler bele hesab edir ki qizma yariparcalanma dovru 700 min il olan radioaktiv Al 26 izotopunun parcalanmasi ile yaranmisdir Ifrat yeninin partlayisi ve ya qonsu ulduz protogunes buludunu bu izotopla yoluxdura biler ki bunun da neticesinde bu izotop Gunes sisteminin 1 ci nesl planetezimallarina dusmusler Lakin demir ve das meteoritlere nadir hallarda rast gelinir Ekser meteoritler xondrlara millimetr olculu xirda deneciklere malik olurlar Bu meteoritler xondritler planetezimallara qeder yaraniblar ve hec zaman erimeye meruz qalmayiblar Gorunur ekser asteroidler planetezimallarin 1 ci nesli ile hansiki her seyde once Yupiterin tesiri altinda sistemden atiliblar bagli deyiller Planetoloqlar hesablamislar ki asteroidlerin indiki zolaginda evveller indi oldugundan 1000 defe coxmadde olmusdur Yupiterin caynagindan qacmis ve ya asteroid zolagina gec dusmus hissecikler yeni planetezimallara birlesmisler lakin bu vaxta qeder onlarda azca Al 26 izotopu qalmisdir Buna gore de onlar hec zaman erimeyibler Xondrlarin izotop terkibi gosterir ki onlar Gunes sisteminin yaranmaga baslamasindan texminen 2 mil il sonra emele gelmisler Bezi xondrlarin suseyebenzer qurulusu gosterir ki planetezimallara dusmemisden once onlar guclu qizdirilmis erimis sonra ise celd suretle soymuslar Yupiterin erken orbital miqrasiyasini idare eden dalgalar zerbe dalgalarina cevrilmeliydiler ve bu qefil qizmani yarada bilerdi Gunesden kenar planetlerin kesf edilme erasinin baslanmasina qeder biz tekce Gunes sistemini oyrenmeyi bacarmisiq Buna baxmayaraq ki bu bize muhum proseslerin mikrofizikasini basa dusmeye imkan vermisdir bizde diger sistemlerin inkisaf yollari haqqinda anlayis yox idi Son onillikde askar edilmis planetlerin maraq doguran muxtelifliyi bizim biliklerimizi ehemiyyetli derecede ireli apardi Istinadlar Redakte https www azleks az online dictionary seyyare s my planet planet isim yunan Cografiya Gunesin etrafinda firlanan ve Gunes isiginin inikasi ile isiqlanan goy cismi seyyare 1 2 3 4 5 6 7 8 Kamal Huseynov Planetlerin emele gelmesi Xarici kecidler RedakteKatalog ekstrasolnechnyh planet Arxivlesdirilib 2005 10 25 at the Wayback Machine The Planetary Data System NASA Arxivlesdirilib 2010 11 21 at the Wayback Machine Photojournal NASA Udobnyj poisk snimkov na sajte NASA Arxivlesdirilib 2010 08 17 at the Wayback Machine Kak razlozhit planety po polochkam ili Astronomii trebuyutsya LinneiMenbe https az wikipedia org w index php title Planet amp oldid 6030829, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.