fbpx
Wikipedia

Afrika

Avqust 03, 2021


Afrika — böyüklüyünə görə Avrasiyadan sonra ikinci böyük materik. Sahəsi 29,2 milyon km², adalarla birlikdə 30,3 milyon km²-dir. Ekvator onu şərti olaraq iki hissəyə bölür.

Afrika
Ümumi məlumat
Sahəsi: 30.3 mln. km²
Ölkə sayı: 53
Sahəcə ən böyük ölkəsi: Əlcəzair
Ən uzun çayı: Nil
Ən böyük gölü: Viktoriya gölü
Ən hündür nöqtəsi: Klimancaro zirvəsi (5895 m)
Ən çökək yeri: Afar çökəkliyi (-154 m)

Adının etimologiyası

Afrika adı latın dilində olan "afrikus", yəni soyuq bilməyən sözündən əmələ gəlmişdir. Digər bir ehtimala görə isə Afrika adı materikin şimal-şərqində yaşamış "afrigi"yeah adından götürülmüşdür.

Ümumi məlumat

Avrasiyadan sonra ən böyük materikdir.Ən isti materikdir. Dünyanın ən uzun çayı, dünyanın ən uzun şirinsulu gölü, şərq yarımkürəsinin ən bol sulu çayı, quruda yer qabığının ən uzun çatı, dünyanın ən isti nöqtəsi, dünyanın ən quraq nöqtələrindən biri, ən böyük quraq təbii kompleksi, ən geniş savannası bu materikdədir. Onu Avropadan Cəbəllütariq boğazı və Aralıq dənizi, Asiyadan Aralıq dənizi, Süveyş kanalı, Qırmızı dəniz, Babülməndəb boğazı, Ədən körfəzi ayırır. Ekvator xətti və sıfırıncı meridian bu materikdən keçdiyinə görə o, 4 yarımkürədə yerləşir.

Afrika Atlantik və Hind okeanları ilə əhatə olunub. Ucqar nöqtələri: şimalda – Əl-Əbiyyad və ya Ben Sekka burnu, cənubda – İynə burnu, şərqdə – Ras-Xəfun, qərbdə – Almadi. Yeganə materikdir ki, bütün ucqar nöqtələri müxtəlif yarımkürələrdə yerləşir. Materik qədim Qondvananın qalığıdır. Sahil xətləri az parçalanıb. Bir böyük yarımadası (Somali), 1 böyük körfəzi (Qvineya) vardır. Ən böyük adası Madaqaskardır, bundan başqa Seyşel, Əmirlik, Zənzibar, Kanar, Komor, Yaşılburun, Yüksəliş, Müqəddəs Yelena adaları da buraya aiddir.

Materikin şimal hissəsi qədim sivilizasiyanın mərkəzlərindən olduğuna görə əvvəldən öyrənilmişdir. Afrika qitəsi insan cəmiyyətinin beşiyi hesab edilir. Burada ən qədim insanların qalıqları tapılıb.

 
Afrika

Onun cənub hissəsinin öyrənilməsində İngilis tədqiqatçısı Livinqstonun xüsusi rolu vardır. O, quru ilə Atlantik okeanın sahilindən Hind okeanın sahilinə qədər keçmiş ilk Avropalıdır. Livinqston Konqo və Zambezi çaylarının hövzələrini öyrənmiş, Livinqston və Viktoriya şəlalələrini kəşf etmiş, Tanqanika və Nyasa göllərini tədqiq etmişdir. Rus tədqiqatçısı Yunker ilk dəfə Nil çayının mənsəbindən mənbəyinə qədər gəlmişdir. O, düzgün olaraq göstərmişdir ki, Nilin il boyu bol sulu axmasının səbəbi onun mənbəyinin bol yağıntılı ekvatorial və subekvatorial qurşaqlarda yerləşməsidir. Ingilis tədqiqatçısı Park Seneqal və Niger çaylarının hövzələrini, Bart isə Aralıq dənizindən Çad gölünə qədər Böyük Səhranı öyrənmişdir. Rus alimi Vavilov şimali Afrikanın bitki örtüyünü tədqiq etmişdir.

Afrika relyefinə görə hündürlüyü 1000 m-ə qədər olan şimal və qərb, hündürlüyü 1000 m-dən artıq olan cənub və şərq hissələrə ayrılır. Materikin əsas relyef formalarına denudasion düzənliklər (Böyük Səhra, Liviya və Nubiya səhraları, Kalaxari səhrası, Namib səhrası), yaylalar (Tibesti, Ahaqqar, Darfur, Efiopiya, Şərqi Afrika) geniş yayılmışdır. Materikin şimal-qərbində cavan Alp qırışıqlığına aid Atlas dağları, cənubunda isə qədim Əjdaha və Kap dağları yerləşir. Burada fəaliyyətdə olan Kilimancaro, Kenya, Kamerun vulkanları vardır. Afrikanın ən hündür nöqtəsi Kilimancaro zirvəsi (5895 m), ən alçaq nötəsi Afar çökəkliyindəki Assal gölünün səthidir (-154 m). Misir ərazisində okean səviyyəsindən 132 m aşağıda yerləşən Kattara çökəkliyi də var.

Quruda yer qabığının ən uzun çatı olan Şərqi Afrika Sınma Zolağı Qırmızı dəniz sahilindən Zambezi çayının mənsəbinə qədər uzanır. Buna görə də Qırmızı dəniz sahili və bu sınma zolağı seysmik cəhətdən fəal ərazidir. Materikin şimal və qərb hissəsində çökmə süxurlar geniş yayıldığına görə burada neft və təbii qaz ehtiyatları vardır. Ən böyük neft ehtiyatları şimali Afrikada (Misir, Əlcəzair, Liviya) və Qvineya körfəzinin sahilindədir (Qabon, Nigeriya). Cənub və şərq hissədə maqmatik və metamorfik süxurlar geniş yayıldığına görə burada filiz faydalı qazıntılar çoxdur. Dünyanın "mis qurşağı" mərkəzi Afrikada Zair və Zambiya ərazisindədir. Burada zəngin sink, qalay, uran, boksit yataqları da vardır. Cənubi Afrikada almaz, qızıl, daş-kömür ehtiyatları azdır

Tarixi

XIX əsrin 70-ci illərinə qədər Avropadan gələn mühacirlər Afrika qitəsinin cənub hissəsində – Kap müstəmləkəsində və qonşu Bur respubilkalarında, Əlcəzairin şimal rayonlarında ən yaxşı torpaqları tutmuşdular. O zaman Afrika ərazisinin 11 faizə qədəri kapitalist dövlətlərinə mənsub idi. Onların silahlı ekspedisiyaları sahilboyu raoynlara arxalanaraq, qitənin içərilərinə soxulur, əhalini talan edir və sağlam kişiləri tutub qul kimi ən çox Latın Amerikasına göndərirdilər. On milyonlarla çox qüvvətli və gənc adamların itirilməsi Afrika xalqlarını gücdən saldı, onların müstəmləkəçilərə qarşı müqavimətini zəiflətdi. XIX əsrin axırıncı 20 ili ərzində müstəmləkəçilər qitə ərazisinin daha 80 faizini işğal edərək, onun bölüşdürülməsini əsasən başa çatdırdılar. Müstəmləkəçilər hər yerdə son dərəcə şiddətli, qızğın müqavimətə rast gəlirdilər. Afrikalıların başlıca qüvvəsini sınanmış döyüşçülər təşkil edirdilər. Yalnız bir para tayfa başçıları avropalılara xidmət göstərməyə başladı. Müqavimətin əsas forması silahlı mübarizə idi. Əhali torpaqları işğal edilməsinə, zorla xristianlaşdırmaya, xarici ticarətçilərə, təzminatların və vergilərin ödənilməsinə, əmək mükəlləfiyyətinə qarşı müqavimət göstərirdilər. XX əsrin əvvəlinədək Afrika ərazisinin 34 faizini işğal etmiş olan Fransız müstəmləkəçilərinə qarşı şiddətli mübarizə aparılırdı. Tunis əhalisi Fransa protektoratının elan edilməsinə qarşı üsyanla cavab verdi. Müstəmləkəçilərin qoşunları üsyançıların pis silahlanmasından və zəif təşkil olunmasından, habelə feodal əyanlarının xəyanətindən istifadə edərək onu yatırdılar. 80-ci illərdə Qərbi Afrika xalqları fransız qoşunlarına qarşı çıxışa başladılar. Bu çıxışlara fransızların "Sudan Bonapartı" adlandırdıqları istedadlı sərkərdə Samori Ture başçılıq edirdi. Samorinin rəhbərliyi altında afrikalılar 18 il silahlı mübarizə apardılar. Fransız qoşunlarının silahlanma cəhətdən üstünlüyü və amansızlığı 1898-ci ildə Samorini təslim olmağa məcbur etdi. Fransa Maqadaskarı özünün protektoratı elan etdikdə bu ölkənin əhalisi qəsbkarlara tabe olmaq istəmədi. Qanlı cəza tədbirlərinə, xalqların bir-birinin üzərinə salışdırılmasına və yerli əyanların pula ələ alınmasına baxmayaraq, 90-cı illərdə müqavimət kütləvi şəkil almışdı. Ayrı-ayrı raoynlarda üsyanlar qalxır, partizan müharibəsi aparılırdı.

Afrika xalqları XX əsrin əvvəlinədək qitə ərazisinin 30 faizindən çoxunu işğal etmiş olan ingilis müstəmləkəçilərinə qarşı da qətiyyətlə müqavimət göstərirdilər. 70-ci illərdə ingilis qoşunları Limpopo çayından cənubda yaşayan zuluların böyük və yaxşı təlim keçmiş qoşunu ilə toqquşdu. Döyüşçülərdən bir hissəsinin odlu silahı var idi, lakin zülular əlbəyaxa vuruşmada xüsusilə güclü idilər. 1879-cu ilin əvvəlindəki ilk böyük döyüşdə zulular ingilislərə qalib gəldilər: onlar qarğıdalı tarlalarında və otluqlarda gizlənərək, yarğanlardan istfadə edərək düşmən düşərgəsinə lap yaxınlaşdılar və döyüş harayı ilə onun üzərinə atıldılar. Müstəmləkəçilərə qarşı vuruşmalarda zulular dəfələrlə müvəffəqiyyət qazandılar. Lakin 1879-cu ilin yayındakı həlledici döyüşdə ingilislər hücuma keçən zuluları tüfənglərdən və toplardan qızğın atəş açaraq böyük tələfata uğratdılar və onları əlbəyaxa vuruşma üçün yaxına buraxmadılar. Geri çəkilən zulular ingilis süvarilərinni zərbəsi altına düşdülər və qılıncdan keçirildilər. İngiltərə hökuməti zuluların ərazisini kəsb etdi. 1881-ci ildə Misirdə xaricilərə verilmiş imtiyazlara qarşı "Misir misirlilər üçündür!" şüarı altında üsyan oldu. Bu üsyana Misir ordusunun zabitləri – müstəqil milli siyasət tərəfdardarı rəhbərlik edirdilər. Onların lideri Əhməd Ərəbi idi. Misirlilər ölkəyə soxulan ingilis qoşunlarına qarşı müdafiə təşkil etdilər. Lakin qüvvələr olduqca qeyri-bərabər idi. Misir qoşunları məğlubiyyətə uğradı. Bundan sonra Misir əslində İngiltərənin müstəmləkəsinə çevrildi. Ölkəni ingilis konsulu idarə etməyə başladı. Misir üzərində nəzarət qoyduqdan sonra ingilislərin öz qoşunlarını yeritdikləri Şərqi Sudanda bütün xalq işğalçılara qarşı müqəddəs müharibəyə qalxdı. Bu hərəkatın başında özünü Mehdi, yəni "Allahın elçisi" elan edən Məhəmməd-Əhməd durdu. O, müstəqil Mehdiçilər dövləti yaratdı. İşğalçılar ölkəni tərk etdilər. Yalnız 90-cı illərin axırında ingilislər bura yenidən soxulmaq qərarına gəldilər. İngilis qoşunları silah cəhətdən xeyli üstün idi. Xartum yaxınlığındakı həlledici döyüşdə (1898-ci il) köhnə tüfənglərlə və soyuq silahla silahlanmış olan mehdiçilər qoşununu pulemyot atəşi və karteçlə qırdılar. Onların 40 min nəfərindən 11 min nəfəri öldürülmüş və 10 min nəfəri yaralanmışdı. İngilislər 430 nəfər itirmişdilər. Kütləvi mütəşəkkil müqavimət qırıldı, lakin ölkənin cənubunda mübarizə uzun illər sakitləşmədi. Şərqi Sudanda əhalinin çox hissəsi həlak olmuşdu. 1880-ci ildə orada 8 milyon adam yaşayırdı, 1903-cü ildə isə cəmi 1 milyon 870 min nəfər qalmışdı. Rəsmən Şərqi Sudan İngiltərə və Misirin birgə idarəsi altına verildi. Əslində isə orada ingilislər ağalıq edirdilər.

Konqo çayı mənsəbinin sağ sahilində kiçik bir ərazini Fransanın işğal etdiyi dövrdə onun aşağı və orta axını boyu Belçika kralı II Leopoldun yaratdığı "Beynəlxalq Konqo cəmiyyəti" fəaliyyət göstərirdi. Bu təşkilatın birləşdirdiyi müstəmləkəçilər ölkə ərazisinin içərilərinə soxulur, orada əhalini istismar etmək üçün dayaq məntəqələri yaradırdılar. 80-ci illərdə onlar "Azad Konqo dövləti" yaratdılar, burada hakimiyyəti Belçika kralı təmsil edirdi. Konqo hövzəsinin xalqları müstəmləkəçilərin dəstələri və dayaq məntəqələri üzərinə hücumlar edirdilər, çox vaxt ciddi vuruşmalar baş verirdi. Limpopo və Punqve çayları arasında (Mozambik ərazisi) Vatua dövləti uzun müddət Portuqaliya müstəmləkəçilərinə ciddi müqavimət göstərdi. Yalnız XIX əsrin axırında onun qoşunları darmadağın olundu. Lakin bundan sonra da Mozambik xalqlarının portuqaliyalılara qarşı silahlı müqaviməti hələ 20 ilə yaxın davam etdi. Anqola tayfaları da portuqaliyalılara qarşı dəfələrlə üsyana qalxdılar. Lakin o dövrdəki mübarizədə yalnız Efiopiya qələbə çaldı. 80-ci illərdə Qırmızı dəniz sahilboyu ərazilərinin bir hissəsini zəbt etmiş olan İtaliya bu ölkənin üzərinə hücum etdi. Bütün xalq işğalçılara qarşı mübarizəyə qalxdı. Efiopiya hökuməti İtaliyanın güclənməsini istəməyən Fransadan silah ala bildi. Efiopiya qoşunları italyanları bir sıra məğlubiyyətlərə uğratdılar. Həlledici vuruşma 1896-cı ildə Auda şəhəri yaxınlığında baş verdi. Efiopiya qoşunları imperator II Menelikin rəhbərliyi altında hücuma keçdi və bir-birinin ardınca işğalçıların üç dəstəsini darmadağın etdi. 11 min nəfər, o cümlədən iki general və zabitlərin çox hissəsini itirən italyanlar vahimə içərisində qaçmağa başladılar. İtaliya Efiopiyanın istiqlaliyyətini tanımağa məcbur oldu. Ölkənin istiqlaliyyətinin möhkəmlənməsi onun ticarətinin canlanmasına, yol çəkilişinə imkan yaratdı. Lakin hakimiyyət mülkədar torpaq sahibliyinin möhkəmlənməsinə kömək edən imperatorun əlində cəmləşmişdi. Efiopiya hələ də geridə qalmaqda davam edirdi. Ölkənin kapitalist dövlətlərinin nüfuz dairələrinə bölünməsi qorxusu var idi. XIX əsrin axırında Afrika xalqlarının işğalçılara qarşı mübarizəsi Efiopiyadan başqa heç yerdə məqsədinə nail olmadı. Bu onunla izah olunur ki, Afrika öklələri müasir sənayeyə, silahlara və təşkilata malik deyildilər. Həm də lazımi birlik və həmrəylik yox idi. Müstəmləkəçilər xeyli güclü idilər və dövlətlər arasındakı, tayfalar arasındakı, xalq kütlələri ilə əyanlar arasındakı çəkişmələrdən istifadə edirdilər.

XX əsrin əvvəlində Afrikada Milli-azadlıq hərəkatı gücləndi. Getdikcə güclənən soyğunçuluqdan və rəhmsiz istismardan son dərəcə ümidsiz vəziyyətə düşən Afrika xalqları XX əsrin əvvəlində müstəmləkə əsarətindən azad olmağa dəfələrlə cəhd göstərmiş, silahlı mübarizəyə qalxmışdılar. Böyük və kiçik üsyanlar deməkn olar ki, ara vermirdi. Bunlardan ən böyüyü Herero və nama tayfalarının Cənub-Qərbi Afrikada (Namibiyada) alman müstəmləkəçilərinə qarşı üsyanı idi. 1904-cü ildə bütün Herero tayfaları alman müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizəyə qalxdılar. Bir neçə alman dəstəsi məhv edildi. Lakin Almaniyadan kömək gəldi. Pulemyotlar və Kruppun topları mübarizənin nəticəsini həll etdi. Hererolar əzildi. Onlardan sağ qalanları şimala qaçdı. Yolda xeyli adam həlak oldu. Hereroların sayı beş dəfə azalaraq 15–16 min nəfərə endi. Kayzer II Vilhelmə deyəndə ki, alman əsgərlərinin hərəkətləri xristian mənəviyyatına uyğun deyildir, o belə cavab vermişdi: "Xristian ehkamları bütpərəstlərə və vəhşi qəbilələrə aid deyildir". Hereroların darmadağın edilməsindən sonra nama tayfaları üsyana qalxdılar. Onların çıxışlarına Hendrik Vitboy başçılıq edirdi. O, namaları birləşdirə və onları azadlıq üsyanına qaldıra bildi. Vitboy tam bir il- həlak olana qədər döyüşlərə bacarıqla rəhbərlik etdi. Onun ölümündən sonra namalar silahlı mübarizəni iki il də davam etdirdilər. Lakin burada da alman texnikasının üstünlüyü özünü göstərdi. Almaniya baş qərargahının rəisi Fon Şliffen hələ üsyanın əvvəlində bildirmişdi ki, Hentotların (almanlar namaları belə adlandırırdılar) kökünü kəsmək lazımdır. Bunun nəticəsində 200 min namanın ən çoxu 60 min nəfəri sağ qaldı. 1905-ci ilin avqustunda Almaniya Şərqi Afrikasının (Tanqanika) cənubunda və mərkəzi hissəsində başlayan üsyan bir ildən çox davam etdi. Alman qoşunları 120 min afrikalını məhv edərək bu üsyanı yatırtdılar. Yüz illər boyu bu ərazidə yaşayan böyük tayfalar tamamilə məhv edildi. 1907-ci ildə Fransanın və İspaniyanın Mərakeşdəki işğalçı qoşunlarına qarşı xalq üsyanı baş verdi. Bütün dağlılar və Rabat rayonunun tayfaları silahlı mübarizəyə qoşuldular. 1912-ci ildə ölkənin pytaxtı Fəsdə iri silahlı çıxış başladı və bir rayondan digərinə keçərək fasilələrlə iyirmi ilə qədər davam edən ümumxalq üsyanına çevrildi.

Əhalisi

Əhalisi 3 irqə mənsubdur. Afrikanın ən ucaboylu xalqı (180–220 sm) savannada yaşayan tutsin və ximilərdir. Ekvatorial meşələrdə isə ən qısa boylu (142 sm) xalq piqmeylər yaşayır. Afrikada Nilin sahilinə əhali daha sıx, Böyük Səhrada isə ən az məskunlaşmışdır. XX əsrin əvvəllərində Afrikada cəmi 2 müstəqil ölkə (Liberiya və Efiopiya) var idi. 1960-cı ildə 17 Afrika ölkəsi müstəqillik qazandığı üçün həmin il "Afrika ili" adlanır. Uzun müddət siyasi və iqtisadi asılılıq Afrika ölkələrinin iqtisadi inkişafını ləngitmişdir. Afrika ölkələrinin çoxunda milli dil olmadığından dövlət dili- ingilis, ispan və s.-dir. Afrikanın yeganə İnkişaf etmiş ölkəsi CAR-dır. Afrikanın əhalisi 720 milyon nəfərdən çoxdur. Şimal tərəfdə Avropoid irqinə aid olan ərəblər və bərbərlər, 10° şimal eni boyunca neqroid irqinə aid olan zəncilər, Madaqaskar adasında isə monqoloid irqinə aid olan malaqasilər yaşayır. Afrikanın digər yerli xalqlarına bantular, ximilər, tutsilər, piqmeylər, nilotlar, buşmenlər, qotentotlar aiddir. İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində burda Efiopiya, Misir, Liberiya, CAR olmaqla 4 müstəqil ölkə var idi. Hazırda materikdə 57 müstəqil dövlət vardır. Sonuncu olaraq 2012-ci ildə Sudanın tərkibindən Cənubi Sudan dövləti ayrılmışdır. Afrikada dövlətlər yaranarkən əhalinin milli etnik tərkibi nəzərə alınmadığına görə burada dövlət sərhədləri çox vaxt paralel və meridianlara uyğun gəlir.

İqtisadiyyatı

Faydalı qazıntıları

Afrika müxtəlif faydalı qazıntlarla çox zəngindir. Faydalı qazıntıların müxtəlif mənşəli qrupları materikin ayrı-ayrı tektonik sahələri ilə əlaqədardır. Arxey və ptoterozoy qırışıqlığı zonası metal faydalı qazıntılarla, qiymətli daş-qaş yataqları ilə daha zəngindir. Burada ən çox maqmatik, metamorfik mənşəli faydalı qazıntı yataqları vardır. Qədim qalxanların aşınma qabığı ilə ilkin mineralların aşınmasından yaranan faydalı qazıntı yataqları, həmin sahələrdə çayların fəaliyyəti ilə əmələ gələn səpinti yataqları yayılmışdır. Postmaqmatik yataqların əksəriyyəti kristallik əsasla əlaqədar olub, onun səthə çıxdığı yerlərdə rast gəlinir. Faydalı qazıntıların çökmə yataqları platformanın çöküntü süxur örtüyü ilə əlaqədardır və əsasən sineklizlərdə əmələ gəlmişdir.

Qara metalın əsas yataqları (dəmir, manqan, titan, xrom) Şimali Qvineya yüksəkliklərində, Syerra-Leonedə, Aşağı Voltada, Cənubi Afrikada və Atlas dağlarındadır. Başqa sahələrdə də dəmir filiz yataqları məlumdur. (Konqo hövzəsinin kənar qalxmalarında, Misirdə, Böyük Səhranin qərbində, Şərqi Afrikada). Əlvan metalların böyük yataqları yenə qədim qırışıqlıq əsasın çıxıntıları ilə əlaqədar olmaqla, Katanqada (kobalt, mis, sink, qurğuşun), Şərqi Konqoda (sink), Şimali Qvineya və Atlas dağlarındadır. Nadir metal yataqları Cənubi Afrikada Kalaxari sineklizini cənubdan və şərqdən əhatə edən kristallik əsasın qalxanlarında (litium, berillium, sürmə, uran), Katanqada (uran), Anqolada (uran) və s.sahələrdə məlumdur. Əlvan metalların əhəmiyyətli yataqları Cənubi Afrikada (maqmatik mənşəli qızıl, platin), Şərqi Afrikada (postmaqmatik mənşəli qızıl) və Şimali Qvineyada aşkar edilmişdir. Qiymətli daşlardan almazın ən böyük yataqları Cənubi Afrika, Katanqa və Şimali Qvineyadadır. Qeyri-metal fatdalı qazıntılardan asbestin böyük yataqları Cənubi Afrikada (kianit, qrafit), Şərqi Afrikada, Atlas dağlarındadır (fosforitlər).

Daş kömürün ən böyük yataqları Cənubi Afrikadadır (paleozoy çöküntülərində). Bundan əlavə Rodeziyada, Tanqanika və Nyasa gölləri ətrafında və Atlas dağlarında çoxlu kömür yataqları vardır. Neft yataqları əsasən üçüncü dövrün və mezozoyun dəniz çöküntüləri il əlaqədardır. Ən böyük yataqlar Şimali Afrikada ikinci dünya müharibəsindən sonra açılmışdır. Hazırda Liviyada, Misirdə, Əlcəzairdə, Tunisdə, Niger, Oqove və Kvanze çayları mənsəbində neftin çox böyük yataqları məlumdur. Bunlardan bir çoxu istismar edilir (Misirdə, Əlcəzairdə və Liviyada). Yanar qaz yataqları Əlcəzairdə kəşf edilmişdir.

Kənd təsərrüfatı

Ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatının məlumatına görə Afrikada 200 mln. hektar torpaq becərilir, 900 mln. hektar isə daimi otlaq kimi istifadə edilir. Becərilən torpaqların xüsusi çəkisi çox aşağıdır.

Afrika və xüsusilə tropik Afrika dünyanın ən aqrar ərazisi hesab edilir. 2000-ci ilin məlumatına görə bu bölmə təqribən 20% təşkil edir.Həmin ərazinin aktiv əhalisinin 68%-i kənd təsərrüfatı ilə məşğuldur.Bəzi ölkələrdə isə – Mozambik, Həbəşistan, Tanzaniya, Çad, Keniya, Qambiya, MAR və Qvineyada bu gösərici 80%, Burundi, Malavi, Ruanda, Nigeriya, Burkina-Faso, Uqanda, Malidə 90% təşkil etmişdir.Onu da qeyd etməliyik ki, rəsmi statistika bir qayda olaraq ÜDM-in hesablanmasında natural təsərrüfatı nəzərə almır. Hətta belə olduqda da 2000-ci ildə kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi KDR-da 58%, Həbəşistanda 55%, Tanzaniyada 47%, Burundidə 53%, Malavidə 42%, MAR-da 54%, Syerra-Leonedə 50%, Qvineya-Bisauda 54%, Uqandada 44% olmuşdur.

Kənd təsərrüfatı istehsalının artım sürəti çox aşağıdır-80-cı illərdə 1,9%, 2000-ci illərdə 1,5% təşkil etmişdir.Bu isə əhalinin artım sürətindən xeyli aşağıdır.Ona görə də burada ərzaq çatışmazlığı problemi daha aydın gözə çarpır. BMT-nin məlumatına görə həmin ərazidə yaxın 15 ildə taxıl çatışmazlığı 50 mln. tondan artıq olacaqdır.

Afrikanın kənd təsərrüfatı patriarxal icma, feodal və xırda əmtəə təsərrüfatına əsaslanır.İstifadə edilən torpaq sahəsinin 90%-ə qədəri əl alətləri ilə becərilir.Əkinçilik primitiv aqrotexniki metodlara əsaslanır.Demək olar ki, suvarılan sahə yoxdur.Hazırda becərilən torpaqların cəmisi 5%-i irriqasiya sistemindən istifadə edir.Beləliklə kənd təsərrüfatı demək olar ki, təbiətdən asılı vəziyyətdə qalır.Kimyəvi gübrələrdən çox zəif istifadə edilir.Bu isə məhsuldarlığın az olması ilə şərtlənir.Məsələn, son illərin məlumatına görə Afrikada orta hesabla hər hektara 11 kq gübrə verildiyi halda, Latın Amerikasında bu göstərici 67 kq, Asiyada 129 kq olmuşdur.

Əkinçiliyin bəzi sahələrində xarici mülkiyyət – xarici kapital mövcud olduğu üçün ixracat üçün məhsul istehsalı nəzərdə tutulur. Belə sahələrdə nisbətən az–çox inkişaf müşahidə olunur.Bunlar texniki lif, kauçuk, yun, dəri, pambıq, texniki yağlar, kopra və sairədən ibarətdir. Emal sənayesi həddindən artıq geridə qaldığına görə bu məhsullar xammal kimi ixrac edilirlər. Az-çox Zimbabve, Nigeriya, Keniya və bəzi digər ölkələrdə yerli xammal toxuculuq və ayaqqabı sənayesində istifadə edilir. Bunlardan əlavə kakao-paxlalılar, kofe, tropik meyvələr, bitki yağları, şəkər-xammal və digər bir çox məhsullar da ixrac bölməsinə daxildirlər.

Sənaye

Afrika ölkələri müstəqillik əldə etdikdən sonra sənayenin inkişafı o qədər də nəzərə çarpmırdı. Nisbətən iri və orta müəssisələr az-çox dağ-mədən sənayesində yarana bilirdi.Onlar da xarici kapitala məxsus olduğu üçün, milli iqtisadiyyatın inkişafına o qədər də zəmin yarada bilmirdi.

Ümumi şəkildə bu regionun sənayesi aşağıdakı cəhətləri özündə əks etdirir:

  • milli iqtisadiyyatın özündə sənaye müəssisələri arasında inteqrasiya proseslərinin zəif olması;
  • istehsal həcminin az olması üzündən effektivliyin aşağı olması;
  • regionda bir-birini tamamlaya bilən istehsal strukturlarının olmaması;
  • istehsal xərclərinin tərkibində idxal olunan komponentlərin çox olması;
  • istehsal infrastrukturasının həddindən artıq geridə qalması;
  • texnoloji gerilik və s.

Afrikada və eləcə də tropik Afrikada faydalı qazıntıların çox olması hasilat sənayesinin böyük rol oynamasına üstünlük vermişdir.Bu isə onların dünya bazarında xammal üzrə ixtisaslaşdırılmasını genişləndirmişdir.

XX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərinə bu regionda Zambiya, KDR və Zimbabve güclü mineral xammal istehsalçısı kimi məlum idilərsə, 70-ci ilin axırlarına onların sırasına daha 8 ölkə; Anqola, Qvineya, Liberiya, Mavritaniya, Niger, Nigeriya, Esvatini, Syerra-Leone qoşulmuşlar.

Bütünlükdə bu ərazi üzrə ÜDM-in 34%-i (2000 il) sənayenin payına düşür.Bunun da yarısı hasilat sənayesinin hesabına formalaşır. Aydındır ki, bu sahədə ayrı-ayrı ölkələr arasında kəskin fərq vardır. Belə ki, həmin göstərici Nigeriya, Anqola, Botsvana və Qabonda 90% təşkil etmiş, Toqo, Qana, Qvineya-Bisau, Mavritniya, Namibiya, Qvineyada isə 50–85%-ə bərabər olmuşdur.

Mineral ehtiyatlardan neft, təbii qaz, boksidlər, almaz, fosfotlar, çoxlu filiz növləri (dəmir, uran, marqans, xrom, mis, kobalt, qurğuşun, sink və s.) hasil edilir.

Emal sənayesinin xüsusi çəkisi (ÜDM-də) 1980-cı ildə 12%, 2000-ci ildə isə 15% olmuşdur. Bu dünya üzrə emal sənayesinin 1%-ni təşkil edir.Bəzi ölkələrdə isə bu göstərici yüksəkdir, belə ki, Zambiya və Zimbabvedə ÜDM-in 30%-i, Mavrikiyada-23%-i emal sənayesinin payına düşür.

Lesoto, Malavi, Çad, Burkina-Faso, Keniya, Mavritaniya, Seneqal, Kamerun, Kot-d`İvuarda həmin göstərici 10–20% arasındadır.Bu regionda yüngül sənayenin inkişafına daha çox üstünlük verilir.

Ağır sənaye sahələrindən kimya sənayesi aparıcı rola malikdir.Maşınqayırma müəssisələrinin əksəriyyəti (avtomobil, traktor, elektrotexnika məmulatları istehsalı və s.) texniki təmir üzrə fəaliyyət göstərirlər.

Eləcə də Zimbabve, Zambiya və Nigeriyada maşınqayırma müəssisələri də mövcuddur.Bunlarla yanaşı Şimali Afrikada – Misir, Mərakeş və Tunisdə emal sənayesi xeyli inkişaf etdirilmişdir. Əlcəzairdə neft-qaz kompleksi, kimya sənayesi tərəqqi tapmışdır.Bu ölkələrdə dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi artıqdır

Afrikada təbii zonalar

  • Ekvatorial meşələr- ekvatorial iqlim qurşağında yayılmışdır. Konqo çayı hövzəsini və Qvineya körfəzi sahilini əhatə edir. İlboyu hava isti və rütubətlidir. Dəmir və alüminium çox olduğundan torpaqları qırmızı-sarı ferrollitdir. Bitki örtüyü zəngindir (Liana, yağ palması və s). Meşə bir neçə yarusdan (mərtəbədən) ibarətdir. Heyvanları (qorilla, cırtdan begemot və s) əsasən ağaclarda yaşayır.
  • Savannalar — Afrikanın 40%-ni əhatə edir. İlin 2 fəsli rütubətli yay və quraq qış fəsli mövcuddur. Savannalarda ot örtüyü ilə yanaşı ağac(Baobab) və kolluqlara da rast gəlinir. Torpaqları qırmızı, qırmızı-ferrollit və qırmızı-qonurdur. Dünyanın ən iri otyeyən heyvanları (fil, zürafə) burada yaşayır. Afrika savannaları subekvatorial və tropik iqlim qurşaqlarında yayılmışdır.
  • Səhralar -Afrikanın tropik iqlim qurşağında yayılmışdır. Yüksək təzyiq qurşağının hakim olması ilə əlaqədar olaraq Afrikanın şimalında Böyük Səhra (və ya Saxara) və Liviya səhraları yerləşib. Dünyanın ən böyük səhrası olan Böyük Səhrada temperatur amplitudasının böyük olması fiziki aşınmanın intensivliyinə səbəb olur. Onun əsas hissəsi daşlı, az hissəsi isə gilli və qumlu sahələrdən ibarətdir. Burada Afrikanın – Əhaqqar, Tibesti və Darfur kimi ən qədim şahid dağları yerləşir. Hava enən hərəkli olduğundan yağıntıların miqdarı 200 mm-dən azdır. Bitkiləri az və uzun köklüdür, yeraltı suların səthə yaxın, çökək ərazilərində –vahələr (oazis) yaranır. Vahələrdə xurma ağacı yetişdirilir. Afrikanın cənubunda Namib və Kalaxari səhraları yerləşir. Okean sahilində soyuq Bengel cərəyənının təsiri nəticəsində yaranan Namib səhrası çox quraq ərazidir. Ümumilikdə ərazinin böyüklüyü və qərbdən şərqə doğru geniş məsafədə uzanması nəticəsində Afrikanın şimalında səhralar cənubuna nisbətən daha geniş sahə tutur.Torpaqların düzgün istifadə olunması nəticəsində səhraların sahəsi artır. Savannaların səhraya çevrilməsinin qarşısını almaq üçün Böyük Səhra ilə sərhəddə 1500 km-lik, meşə zolağı salınmışdır.
  • Codyarpaqlı meşə və kolluqlar(Aralıq dənizi tipli) — Afrikanın ucqar şimal və cənubunda subtropik enliklərə xas codyarpaqlı meşə və kolluqlar yayılmışdır.

Afrikanın gölləri

Afrika göllərinin çoxu Şərqi Afrika yaylasındadır. Məsələn, Tanqanika, Nyasa, Rudolf, Kivu, Albert, Eduard və s. Onlar tektonik çat zonasında yerləşdiyindən uzunsov və dərindirlər. Bu göllər dağlarla əhatələnmişdir. Dünyanın ən uzun şirin gölü olan Tanqanika Afrikanın ən dərin gölü olub qraben üzərində yerləşir. O, dünyada dərinliyinə görə ancaq Baykaldan geri qalır. Afrikanın ən böyük gölü olan Viktoriya dünyada 2-ci böyük şirin göldür. O, platformanın əyilmə zonasında yerləşdiyindən dayazdır. Böyük Səhranın cənubunda yerləşən Çad gölü dayazdır. (4–7 m) və yağıntı ilə qidalanır. Relikt mənşəlidir. Onun sahəsi yağıntı olduqda 2 dəfə artır. Vəziyyət

Afrikanın çayları

Yağıntı çox olduğundan Afrikanın ən sıx çay şəbəkəsi ekvatorial və subekvatorial iqlim qurşaqlarındadır. Səhralarda çaylar çox azdır. Onlar əsasən güclü yağışdan sonra yaranır. Afrika çaylarının hamısı yağış suları ilə qidalanır. Çünki bütün çaylar mənbəyini ekvatorial və subekvatorial qurşaq daxilindən götürürlər. Çayların üzərində astana və şəlalələr olduğundan gəmiçilik üçün yararsız olsa da bu çayların böyük hidroenerji ehtiyatları var. Astana və şəlalələrin mövcudluğu Afrikanın geoloji quruluşu və relyefi ilə əlaqədardır. Afrika çayları 3 hövzəyə aiddirlər:

Dünyanın və Afrikanın ən uzun çayı olan Nil (6671 km) mənbəyini Şərqi Afrika yaylasından axan Kaqera çayından götürülür. Onun mənbəyini Stenli kəşf edib. Viktoriya gölündən keçdikdən sonra o, Ağ Nil adlanır. Xartum şəhəri yaxınlığında ən böyük qolu olan Mavi Nillə qovuşaraq Nil adı ilə Aralıq dənizinə tökülür. O, burada böyük delta yaradır. Nilin yuxarı axarı ekvatorial və subekvatorial iqlim qurşaqlarında yerləşdiyindən bol yağış suları ilə qidalanır. Bu səbəbdən Böyük Səhradan keçsə də heç vaxt qurumur. Nilin yuxarı axarında çoxlu şəlalə və astanalar var. Aşağı axında Asuan və Nasir su anbarları tikildiyindən Nilin axını tənzimlənir və bu daşqınların qarşısını alır. Afrikanın ən bol sulu və uzunluğuna görə ikinci çayı Konqo (Zair) çayıdır. (4320 km). Hövzəsinin sahəsinə və bol sululuğuna görə o dünyada Amazondan geri qalır. Hövzəsi ekvatora yaxın yerləşdiyindən o, ilboyu bol suludur və 2 yerdən ekvatoru kəsir. Konqo üzərində Stenli, Livinqston və s şəlalələri var. Bu çay delta yaratmır və Atlantik okeanına tökülür. Uzunluğuna və hövzəsinin sahəsinə görə Afrikanın 3-ü böyük çayı Nigerdir (4160 km). Zambezi Afrikanın Hind okeanına tökülən ən böyük çayıdır. Dünyanın nə nəhəng şəlalələrindən olan və Livinqston tərəfindən kəşf edilən Viktoriya şəlaləsi bu çayın üzərindədir.

İqlimi

Ekvator xətti Afrikanın təqribən mərkəzindən şimal və cənub tropikləri onun üzərindən keçdiyinə görə ərazinin çox hissəsi isti qurşağa düşür və buna görə də o, ən isti materikdir. Materikin çox böyük hissəsində günəş ildə 2 dəfə zenitdə olur. Materikin ucqar şimal və cənub nöqtələrində belə ən soyuq ayın orta temperaturu 10°-12°-dir. Materikin iqliminə onun sahillərindən keçən soyuq Somali, Kanar, Bengel cərəyanları, isti Madaqaskar, Mozambik, İynəburnu, Anqola, Qvineya cərəyanları da təsir göstərir.

Yağıntılar qeyri-bərabər paylanıb, ekvatorial qurşağa ildə 2000–3000 mm və daha çox yağıntı düşür. Yeganə materikdir ki, burada olan iqlim qurşaqları həm şimalda həm də cənubda yerləşməklə təkrarlanır.

Materikdə bir ekvatorial, iki subekvatorial, iki tropik, iki subtropik iqlim qurşağı vardır. Materikin çayları onu əhatə edən 2 okean hövzəsinə və materikin sahəsinin 1/3-ni əhatə edən daxili axarlı hövzəyə aiddir. Ən böyük çaylar – Nil, Seneqal, Niger, Konqo, Narıncı çayları Atlantik okeanı hövzəsinə aiddir. Zambezi və Limpopo çayları (Limpopo cənub tropik xəttini 2 dəfə kəsir) Hind okeanı hövzəsinə aiddir. Daxili axarlı hövzə Böyük Səhranı əhatə edir ki, orada Çad gölü və ona tökülən Şari çayı vardır. Materikin əsas gölləri – Tanqanika, Nyasa, Rudolf və s. Şərqi Afrika Sınma Zolağının qrabenlərində yerləşən uzunsov, şirinsulu göllərdir. Materikin ən böyük gölü olan Viktoriya platformanın əyilmə zonasında yerləşdiyinə görə sahəcə böyükdür. Afrikadakı iqlim qurşaqları:

  • Ekvatorial
  • Subekvatorial
  • Tropik qurşaqlar(quru tropik)
  • Subtropik qurşaqlar:
  1. Aralıq dənizi tipli
  2. Bərabər rütubətlənən

Problemləri

Afrikanın böyük hissəsində İbtidai İcma XIV–XV əsrlərə qədər dağılmamışdır. Bu dövrlərdə Afrikanın şimal torpaqları Avropanın müstəmləkəsinə çevrilir. Avropalılar Afrikada feodalizmin əsasını qoyur. Bir qədər sonra isə Afrikada ilk kapitalist dövlətlər yaranır. Hal-hazırda Afrikada 53 demokratik dövlət var. Afrikanın cənub ucqarında yerləşən CAR istisna olmaqla digər bütün dövlətlər güclü iqtisadi və siyasi potensiala malik deyillər. Materikin ərazisi isti və havanın quraq olduğundan su qıtlığı müşahidə edilir. Bir çox kasıb Afrika ölkələrində içməli su qıtlığı minlərlə insanın, əsasən də uşaqların ölümünə gətirib çıxarır. Ölümlərə səbəb təkcə susuzluq deyil, istifadə olunan sudur. Belə ki maliyyə vəziyyətinin pis olduğu ölkələrdə su təmizlənmir və istifadəyə bir-başa verilir. Su təmizləyən qurğular olsa belə baxımsızlıqdan istismara uğrayır. Kirli su kütləvi epidemiyalara gətirib çıxarır. Səhiyyənin güclü olmaması da kütləvi ölümlərə gətirib çıxarır.

Afrikanın iqtisadiyyatı əsasən faydalı qazıntıların çıxarılması üzrə qurulub. Avropadan gələn varlı mülkədarlar burada asanlıqla işçi qüvvəsi tapır. Afrikadan çıxarılan qazıntılar arasında qızıl da var. Afrikalıların çoxu mədənlərdə günəmuzd işləyənlərdən ibarətdir. Xidməti sahələrin olmaması, aqrar fəaliyyət üçün yararsız torpaqlar, sənayenin inkişaf etməməsi işsizliyə gətirib çıxarır. Təhsil isə Afrikada demək olar ki yoxdur. Təhsilsiz əhali isə məcburdur ki işçi qüvvəsi kimi öz torpaqlarında işləsin.

Şəkillər

İstinadlar

Mənbə

  • 1. Киреев "Международные экономика"
  • 2. Конотопов: "История экономики зарубежных стран"
  • 3. C.Kərimov, A.Orucov, H.İsrafilov: "Dünya İqtisadiyyatı"
  Vikianbarda Afrika ilə əlaqəli mediafayllar var.

Həmçinin bax

Avqust 03, 2021
afrika, böyüklüyünə, görə, avrasiyadan, sonra, ikinci, böyük, materik, sahəsi, milyon, adalarla, birlikdə, milyon, ekvator, şərti, olaraq, hissəyə, bölür, ümumi, məlumatsahəsi, ölkə, sayı, 53sahəcə, böyük, ölkəsi, əlcəzairən, uzun, çayı, nilən, böyük, gölü, vi. Afrika boyukluyune gore Avrasiyadan sonra ikinci boyuk materik Sahesi 29 2 milyon km adalarla birlikde 30 3 milyon km dir Ekvator onu serti olaraq iki hisseye bolur Afrika Umumi melumatSahesi 30 3 mln km Olke sayi 53Sahece en boyuk olkesi ElcezairEn uzun cayi NilEn boyuk golu Viktoriya goluEn hundur noqtesi Klimancaro zirvesi 5895 m En cokek yeri Afar cokekliyi 154 m Mundericat 1 Adinin etimologiyasi 2 Umumi melumat 3 Tarixi 4 Ehalisi 5 Iqtisadiyyati 5 1 Faydali qazintilari 5 2 Kend teserrufati 5 3 Senaye 6 Afrikada tebii zonalar 7 Afrikanin golleri 8 Afrikanin caylari 9 Iqlimi 10 Problemleri 11 Sekiller 12 Istinadlar 13 Menbe 14 Hemcinin baxAdinin etimologiyasi RedakteAfrika adi latin dilinde olan afrikus yeni soyuq bilmeyen sozunden emele gelmisdir Diger bir ehtimala gore ise Afrika adi materikin simal serqinde yasamis afrigi yeah adindan goturulmusdur Umumi melumat RedakteAvrasiyadan sonra en boyuk materikdir En isti materikdir Dunyanin en uzun cayi dunyanin en uzun sirinsulu golu serq yarimkuresinin en bol sulu cayi quruda yer qabiginin en uzun cati dunyanin en isti noqtesi dunyanin en quraq noqtelerinden biri en boyuk quraq tebii kompleksi en genis savannasi bu materikdedir Onu Avropadan Cebellutariq bogazi ve Araliq denizi Asiyadan Araliq denizi Suveys kanali Qirmizi deniz Babulmendeb bogazi Eden korfezi ayirir Ekvator xetti ve sifirinci meridian bu materikden kecdiyine gore o 4 yarimkurede yerlesir Afrika Atlantik ve Hind okeanlari ile ehate olunub Ucqar noqteleri simalda El Ebiyyad ve ya Ben Sekka burnu cenubda Iyne burnu serqde Ras Xefun qerbde Almadi Yegane materikdir ki butun ucqar noqteleri muxtelif yarimkurelerde yerlesir Materik qedim Qondvananin qaligidir Sahil xetleri az parcalanib Bir boyuk yarimadasi Somali 1 boyuk korfezi Qvineya vardir En boyuk adasi Madaqaskardir bundan basqa Seysel Emirlik Zenzibar Kanar Komor Yasilburun Yukselis Muqeddes Yelena adalari da buraya aiddir Materikin simal hissesi qedim sivilizasiyanin merkezlerinden olduguna gore evvelden oyrenilmisdir Afrika qitesi insan cemiyyetinin besiyi hesab edilir Burada en qedim insanlarin qaliqlari tapilib Afrika Onun cenub hissesinin oyrenilmesinde Ingilis tedqiqatcisi Livinqstonun xususi rolu vardir O quru ile Atlantik okeanin sahilinden Hind okeanin sahiline qeder kecmis ilk Avropalidir Livinqston Konqo ve Zambezi caylarinin hovzelerini oyrenmis Livinqston ve Viktoriya selalelerini kesf etmis Tanqanika ve Nyasa gollerini tedqiq etmisdir Rus tedqiqatcisi Yunker ilk defe Nil cayinin mensebinden menbeyine qeder gelmisdir O duzgun olaraq gostermisdir ki Nilin il boyu bol sulu axmasinin sebebi onun menbeyinin bol yagintili ekvatorial ve subekvatorial qursaqlarda yerlesmesidir Ingilis tedqiqatcisi Park Seneqal ve Niger caylarinin hovzelerini Bart ise Araliq denizinden Cad golune qeder Boyuk Sehrani oyrenmisdir Rus alimi Vavilov simali Afrikanin bitki ortuyunu tedqiq etmisdir Afrika relyefine gore hundurluyu 1000 m e qeder olan simal ve qerb hundurluyu 1000 m den artiq olan cenub ve serq hisselere ayrilir Materikin esas relyef formalarina denudasion duzenlikler Boyuk Sehra Liviya ve Nubiya sehralari Kalaxari sehrasi Namib sehrasi yaylalar Tibesti Ahaqqar Darfur Efiopiya Serqi Afrika genis yayilmisdir Materikin simal qerbinde cavan Alp qirisiqligina aid Atlas daglari cenubunda ise qedim Ejdaha ve Kap daglari yerlesir Burada fealiyyetde olan Kilimancaro Kenya Kamerun vulkanlari vardir Afrikanin en hundur noqtesi Kilimancaro zirvesi 5895 m en alcaq notesi Afar cokekliyindeki Assal golunun sethidir 154 m Misir erazisinde okean seviyyesinden 132 m asagida yerlesen Kattara cokekliyi de var Quruda yer qabiginin en uzun cati olan Serqi Afrika Sinma Zolagi Qirmizi deniz sahilinden Zambezi cayinin mensebine qeder uzanir Buna gore de Qirmizi deniz sahili ve bu sinma zolagi seysmik cehetden feal erazidir Materikin simal ve qerb hissesinde cokme suxurlar genis yayildigina gore burada neft ve tebii qaz ehtiyatlari vardir En boyuk neft ehtiyatlari simali Afrikada Misir Elcezair Liviya ve Qvineya korfezinin sahilindedir Qabon Nigeriya Cenub ve serq hissede maqmatik ve metamorfik suxurlar genis yayildigina gore burada filiz faydali qazintilar coxdur Dunyanin mis qursagi merkezi Afrikada Zair ve Zambiya erazisindedir Burada zengin sink qalay uran boksit yataqlari da vardir Cenubi Afrikada almaz qizil das komur ehtiyatlari azdirTarixi RedakteXIX esrin 70 ci illerine qeder Avropadan gelen muhacirler Afrika qitesinin cenub hissesinde Kap mustemlekesinde ve qonsu Bur respubilkalarinda Elcezairin simal rayonlarinda en yaxsi torpaqlari tutmusdular O zaman Afrika erazisinin 11 faize qederi kapitalist dovletlerine mensub idi Onlarin silahli ekspedisiyalari sahilboyu raoynlara arxalanaraq qitenin icerilerine soxulur ehalini talan edir ve saglam kisileri tutub qul kimi en cox Latin Amerikasina gonderirdiler On milyonlarla cox quvvetli ve genc adamlarin itirilmesi Afrika xalqlarini gucden saldi onlarin mustemlekecilere qarsi muqavimetini zeifletdi XIX esrin axirinci 20 ili erzinde mustemlekeciler qite erazisinin daha 80 faizini isgal ederek onun bolusdurulmesini esasen basa catdirdilar Mustemlekeciler her yerde son derece siddetli qizgin muqavimete rast gelirdiler Afrikalilarin baslica quvvesini sinanmis doyusculer teskil edirdiler Yalniz bir para tayfa bascilari avropalilara xidmet gostermeye basladi Muqavimetin esas formasi silahli mubarize idi Ehali torpaqlari isgal edilmesine zorla xristianlasdirmaya xarici ticaretcilere tezminatlarin ve vergilerin odenilmesine emek mukellefiyyetine qarsi muqavimet gosterirdiler XX esrin evvelinedek Afrika erazisinin 34 faizini isgal etmis olan Fransiz mustemlekecilerine qarsi siddetli mubarize aparilirdi Tunis ehalisi Fransa protektoratinin elan edilmesine qarsi usyanla cavab verdi Mustemlekecilerin qosunlari usyancilarin pis silahlanmasindan ve zeif teskil olunmasindan habele feodal eyanlarinin xeyanetinden istifade ederek onu yatirdilar 80 ci illerde Qerbi Afrika xalqlari fransiz qosunlarina qarsi cixisa basladilar Bu cixislara fransizlarin Sudan Bonaparti adlandirdiqlari istedadli serkerde Samori Ture basciliq edirdi Samorinin rehberliyi altinda afrikalilar 18 il silahli mubarize apardilar Fransiz qosunlarinin silahlanma cehetden ustunluyu ve amansizligi 1898 ci ilde Samorini teslim olmaga mecbur etdi Fransa Maqadaskari ozunun protektorati elan etdikde bu olkenin ehalisi qesbkarlara tabe olmaq istemedi Qanli ceza tedbirlerine xalqlarin bir birinin uzerine salisdirilmasina ve yerli eyanlarin pula ele alinmasina baxmayaraq 90 ci illerde muqavimet kutlevi sekil almisdi Ayri ayri raoynlarda usyanlar qalxir partizan muharibesi aparilirdi Afrika xalqlari XX esrin evvelinedek qite erazisinin 30 faizinden coxunu isgal etmis olan ingilis mustemlekecilerine qarsi da qetiyyetle muqavimet gosterirdiler 70 ci illerde ingilis qosunlari Limpopo cayindan cenubda yasayan zulularin boyuk ve yaxsi telim kecmis qosunu ile toqqusdu Doyusculerden bir hissesinin odlu silahi var idi lakin zulular elbeyaxa vurusmada xususile guclu idiler 1879 cu ilin evvelindeki ilk boyuk doyusde zulular ingilislere qalib geldiler onlar qargidali tarlalarinda ve otluqlarda gizlenerek yarganlardan istfade ederek dusmen dusergesine lap yaxinlasdilar ve doyus harayi ile onun uzerine atildilar Mustemlekecilere qarsi vurusmalarda zulular defelerle muveffeqiyyet qazandilar Lakin 1879 cu ilin yayindaki helledici doyusde ingilisler hucuma kecen zululari tufenglerden ve toplardan qizgin ates acaraq boyuk telefata ugratdilar ve onlari elbeyaxa vurusma ucun yaxina buraxmadilar Geri cekilen zulular ingilis suvarilerinni zerbesi altina dusduler ve qilincdan kecirildiler Ingiltere hokumeti zulularin erazisini kesb etdi 1881 ci ilde Misirde xaricilere verilmis imtiyazlara qarsi Misir misirliler ucundur suari altinda usyan oldu Bu usyana Misir ordusunun zabitleri musteqil milli siyaset terefdardari rehberlik edirdiler Onlarin lideri Ehmed Erebi idi Misirliler olkeye soxulan ingilis qosunlarina qarsi mudafie teskil etdiler Lakin quvveler olduqca qeyri beraber idi Misir qosunlari meglubiyyete ugradi Bundan sonra Misir eslinde Ingilterenin mustemlekesine cevrildi Olkeni ingilis konsulu idare etmeye basladi Misir uzerinde nezaret qoyduqdan sonra ingilislerin oz qosunlarini yeritdikleri Serqi Sudanda butun xalq isgalcilara qarsi muqeddes muharibeye qalxdi Bu herekatin basinda ozunu Mehdi yeni Allahin elcisi elan eden Mehemmed Ehmed durdu O musteqil Mehdiciler dovleti yaratdi Isgalcilar olkeni terk etdiler Yalniz 90 ci illerin axirinda ingilisler bura yeniden soxulmaq qerarina geldiler Ingilis qosunlari silah cehetden xeyli ustun idi Xartum yaxinligindaki helledici doyusde 1898 ci il kohne tufenglerle ve soyuq silahla silahlanmis olan mehdiciler qosununu pulemyot atesi ve kartecle qirdilar Onlarin 40 min neferinden 11 min neferi oldurulmus ve 10 min neferi yaralanmisdi Ingilisler 430 nefer itirmisdiler Kutlevi mutesekkil muqavimet qirildi lakin olkenin cenubunda mubarize uzun iller sakitlesmedi Serqi Sudanda ehalinin cox hissesi helak olmusdu 1880 ci ilde orada 8 milyon adam yasayirdi 1903 cu ilde ise cemi 1 milyon 870 min nefer qalmisdi Resmen Serqi Sudan Ingiltere ve Misirin birge idaresi altina verildi Eslinde ise orada ingilisler agaliq edirdiler Konqo cayi mensebinin sag sahilinde kicik bir erazini Fransanin isgal etdiyi dovrde onun asagi ve orta axini boyu Belcika krali II Leopoldun yaratdigi Beynelxalq Konqo cemiyyeti fealiyyet gosterirdi Bu teskilatin birlesdirdiyi mustemlekeciler olke erazisinin icerilerine soxulur orada ehalini istismar etmek ucun dayaq menteqeleri yaradirdilar 80 ci illerde onlar Azad Konqo dovleti yaratdilar burada hakimiyyeti Belcika krali temsil edirdi Konqo hovzesinin xalqlari mustemlekecilerin desteleri ve dayaq menteqeleri uzerine hucumlar edirdiler cox vaxt ciddi vurusmalar bas verirdi Limpopo ve Punqve caylari arasinda Mozambik erazisi Vatua dovleti uzun muddet Portuqaliya mustemlekecilerine ciddi muqavimet gosterdi Yalniz XIX esrin axirinda onun qosunlari darmadagin olundu Lakin bundan sonra da Mozambik xalqlarinin portuqaliyalilara qarsi silahli muqavimeti hele 20 ile yaxin davam etdi Anqola tayfalari da portuqaliyalilara qarsi defelerle usyana qalxdilar Lakin o dovrdeki mubarizede yalniz Efiopiya qelebe caldi 80 ci illerde Qirmizi deniz sahilboyu erazilerinin bir hissesini zebt etmis olan Italiya bu olkenin uzerine hucum etdi Butun xalq isgalcilara qarsi mubarizeye qalxdi Efiopiya hokumeti Italiyanin guclenmesini istemeyen Fransadan silah ala bildi Efiopiya qosunlari italyanlari bir sira meglubiyyetlere ugratdilar Helledici vurusma 1896 ci ilde Auda seheri yaxinliginda bas verdi Efiopiya qosunlari imperator II Menelikin rehberliyi altinda hucuma kecdi ve bir birinin ardinca isgalcilarin uc destesini darmadagin etdi 11 min nefer o cumleden iki general ve zabitlerin cox hissesini itiren italyanlar vahime icerisinde qacmaga basladilar Italiya Efiopiyanin istiqlaliyyetini tanimaga mecbur oldu Olkenin istiqlaliyyetinin mohkemlenmesi onun ticaretinin canlanmasina yol cekilisine imkan yaratdi Lakin hakimiyyet mulkedar torpaq sahibliyinin mohkemlenmesine komek eden imperatorun elinde cemlesmisdi Efiopiya hele de geride qalmaqda davam edirdi Olkenin kapitalist dovletlerinin nufuz dairelerine bolunmesi qorxusu var idi XIX esrin axirinda Afrika xalqlarinin isgalcilara qarsi mubarizesi Efiopiyadan basqa hec yerde meqsedine nail olmadi Bu onunla izah olunur ki Afrika okleleri muasir senayeye silahlara ve teskilata malik deyildiler Hem de lazimi birlik ve hemreylik yox idi Mustemlekeciler xeyli guclu idiler ve dovletler arasindaki tayfalar arasindaki xalq kutleleri ile eyanlar arasindaki cekismelerden istifade edirdiler XX esrin evvelinde Afrikada Milli azadliq herekati guclendi Getdikce guclenen soygunculuqdan ve rehmsiz istismardan son derece umidsiz veziyyete dusen Afrika xalqlari XX esrin evvelinde mustemleke esaretinden azad olmaga defelerle cehd gostermis silahli mubarizeye qalxmisdilar Boyuk ve kicik usyanlar demekn olar ki ara vermirdi Bunlardan en boyuyu Herero ve nama tayfalarinin Cenub Qerbi Afrikada Namibiyada alman mustemlekecilerine qarsi usyani idi 1904 cu ilde butun Herero tayfalari alman mustemlekecilerine qarsi mubarizeye qalxdilar Bir nece alman destesi mehv edildi Lakin Almaniyadan komek geldi Pulemyotlar ve Kruppun toplari mubarizenin neticesini hell etdi Hererolar ezildi Onlardan sag qalanlari simala qacdi Yolda xeyli adam helak oldu Hererolarin sayi bes defe azalaraq 15 16 min nefere endi Kayzer II Vilhelme deyende ki alman esgerlerinin hereketleri xristian meneviyyatina uygun deyildir o bele cavab vermisdi Xristian ehkamlari butperestlere ve vehsi qebilelere aid deyildir Hererolarin darmadagin edilmesinden sonra nama tayfalari usyana qalxdilar Onlarin cixislarina Hendrik Vitboy basciliq edirdi O namalari birlesdire ve onlari azadliq usyanina qaldira bildi Vitboy tam bir il helak olana qeder doyuslere bacariqla rehberlik etdi Onun olumunden sonra namalar silahli mubarizeni iki il de davam etdirdiler Lakin burada da alman texnikasinin ustunluyu ozunu gosterdi Almaniya bas qerargahinin reisi Fon Sliffen hele usyanin evvelinde bildirmisdi ki Hentotlarin almanlar namalari bele adlandirirdilar kokunu kesmek lazimdir Bunun neticesinde 200 min namanin en coxu 60 min neferi sag qaldi 1905 ci ilin avqustunda Almaniya Serqi Afrikasinin Tanqanika cenubunda ve merkezi hissesinde baslayan usyan bir ilden cox davam etdi Alman qosunlari 120 min afrikalini mehv ederek bu usyani yatirtdilar Yuz iller boyu bu erazide yasayan boyuk tayfalar tamamile mehv edildi 1907 ci ilde Fransanin ve Ispaniyanin Merakesdeki isgalci qosunlarina qarsi xalq usyani bas verdi Butun daglilar ve Rabat rayonunun tayfalari silahli mubarizeye qosuldular 1912 ci ilde olkenin pytaxti Fesde iri silahli cixis basladi ve bir rayondan digerine kecerek fasilelerle iyirmi ile qeder davam eden umumxalq usyanina cevrildi Ehalisi RedakteEhalisi 3 irqe mensubdur Afrikanin en ucaboylu xalqi 180 220 sm savannada yasayan tutsin ve ximilerdir Ekvatorial meselerde ise en qisa boylu 142 sm xalq piqmeyler yasayir Afrikada Nilin sahiline ehali daha six Boyuk Sehrada ise en az meskunlasmisdir XX esrin evvellerinde Afrikada cemi 2 musteqil olke Liberiya ve Efiopiya var idi 1960 ci ilde 17 Afrika olkesi musteqillik qazandigi ucun hemin il Afrika ili adlanir Uzun muddet siyasi ve iqtisadi asililiq Afrika olkelerinin iqtisadi inkisafini lengitmisdir Afrika olkelerinin coxunda milli dil olmadigindan dovlet dili ingilis ispan ve s dir Afrikanin yegane Inkisaf etmis olkesi CAR dir Afrikanin ehalisi 720 milyon neferden coxdur Simal terefde Avropoid irqine aid olan erebler ve berberler 10 simal eni boyunca neqroid irqine aid olan zenciler Madaqaskar adasinda ise monqoloid irqine aid olan malaqasiler yasayir Afrikanin diger yerli xalqlarina bantular ximiler tutsiler piqmeyler nilotlar busmenler qotentotlar aiddir Ikinci dunya muharibesi erefesinde burda Efiopiya Misir Liberiya CAR olmaqla 4 musteqil olke var idi Hazirda materikde 57 musteqil dovlet vardir Sonuncu olaraq 2012 ci ilde Sudanin terkibinden Cenubi Sudan dovleti ayrilmisdir Afrikada dovletler yaranarken ehalinin milli etnik terkibi nezere alinmadigina gore burada dovlet serhedleri cox vaxt paralel ve meridianlara uygun gelir Iqtisadiyyati RedakteFaydali qazintilari Redakte Afrika muxtelif faydali qazintlarla cox zengindir Faydali qazintilarin muxtelif menseli qruplari materikin ayri ayri tektonik saheleri ile elaqedardir Arxey ve ptoterozoy qirisiqligi zonasi metal faydali qazintilarla qiymetli das qas yataqlari ile daha zengindir Burada en cox maqmatik metamorfik menseli faydali qazinti yataqlari vardir Qedim qalxanlarin asinma qabigi ile ilkin minerallarin asinmasindan yaranan faydali qazinti yataqlari hemin sahelerde caylarin fealiyyeti ile emele gelen sepinti yataqlari yayilmisdir Postmaqmatik yataqlarin ekseriyyeti kristallik esasla elaqedar olub onun sethe cixdigi yerlerde rast gelinir Faydali qazintilarin cokme yataqlari platformanin cokuntu suxur ortuyu ile elaqedardir ve esasen sineklizlerde emele gelmisdir Qara metalin esas yataqlari demir manqan titan xrom Simali Qvineya yuksekliklerinde Syerra Leonede Asagi Voltada Cenubi Afrikada ve Atlas daglarindadir Basqa sahelerde de demir filiz yataqlari melumdur Konqo hovzesinin kenar qalxmalarinda Misirde Boyuk Sehranin qerbinde Serqi Afrikada Elvan metallarin boyuk yataqlari yene qedim qirisiqliq esasin cixintilari ile elaqedar olmaqla Katanqada kobalt mis sink qurgusun Serqi Konqoda sink Simali Qvineya ve Atlas daglarindadir Nadir metal yataqlari Cenubi Afrikada Kalaxari sineklizini cenubdan ve serqden ehate eden kristallik esasin qalxanlarinda litium berillium surme uran Katanqada uran Anqolada uran ve s sahelerde melumdur Elvan metallarin ehemiyyetli yataqlari Cenubi Afrikada maqmatik menseli qizil platin Serqi Afrikada postmaqmatik menseli qizil ve Simali Qvineyada askar edilmisdir Qiymetli daslardan almazin en boyuk yataqlari Cenubi Afrika Katanqa ve Simali Qvineyadadir Qeyri metal fatdali qazintilardan asbestin boyuk yataqlari Cenubi Afrikada kianit qrafit Serqi Afrikada Atlas daglarindadir fosforitler Das komurun en boyuk yataqlari Cenubi Afrikadadir paleozoy cokuntulerinde Bundan elave Rodeziyada Tanqanika ve Nyasa golleri etrafinda ve Atlas daglarinda coxlu komur yataqlari vardir Neft yataqlari esasen ucuncu dovrun ve mezozoyun deniz cokuntuleri il elaqedardir En boyuk yataqlar Simali Afrikada ikinci dunya muharibesinden sonra acilmisdir Hazirda Liviyada Misirde Elcezairde Tunisde Niger Oqove ve Kvanze caylari mensebinde neftin cox boyuk yataqlari melumdur Bunlardan bir coxu istismar edilir Misirde Elcezairde ve Liviyada Yanar qaz yataqlari Elcezairde kesf edilmisdir Kend teserrufati Redakte Anqola Qerbi Sehra Benin Botsvana Burkina Faso Burundi Elcezair Cibuti Cad Ekvatorial Qvineya Eritreya Efiopiya Merakes Kot d Ivuar Qabon Qambiya Qana Qvineya Qvineya Bisau CAR Kamerun Keniya Komor adalari Konqo Respublikasi KDR Lesoto Liberiya Liviya Madaqaskar Malavi Mali Mavriki Misir Mavritaniya Mozambik Namibiya Niger Nigeriya MAR Ruanda San Tome ve Prinsipi Seneqal Seysel adalari Sierra Leone Somali Sudan Esvatini Tanzaniya Toqo Tunis Uqanda Kabo Verde Zambiya Zimbabve Atlantikokeani AtlantikOkeani HindOkeani Kanar adalari Ispaniya Madeyra Portuqaliya Cebellutariq bogazi Araliq denizi Qirmizi deniz Erzaq ve kend teserrufati teskilatinin melumatina gore Afrikada 200 mln hektar torpaq becerilir 900 mln hektar ise daimi otlaq kimi istifade edilir Becerilen torpaqlarin xususi cekisi cox asagidir Afrika ve xususile tropik Afrika dunyanin en aqrar erazisi hesab edilir 2000 ci ilin melumatina gore bu bolme teqriben 20 teskil edir Hemin erazinin aktiv ehalisinin 68 i kend teserrufati ile mesguldur Bezi olkelerde ise Mozambik Hebesistan Tanzaniya Cad Keniya Qambiya MAR ve Qvineyada bu goserici 80 Burundi Malavi Ruanda Nigeriya Burkina Faso Uqanda Malide 90 teskil etmisdir Onu da qeyd etmeliyik ki resmi statistika bir qayda olaraq UDM in hesablanmasinda natural teserrufati nezere almir Hetta bele olduqda da 2000 ci ilde kend teserrufatinin xususi cekisi KDR da 58 Hebesistanda 55 Tanzaniyada 47 Burundide 53 Malavide 42 MAR da 54 Syerra Leonede 50 Qvineya Bisauda 54 Uqandada 44 olmusdur Kend teserrufati istehsalinin artim sureti cox asagidir 80 ci illerde 1 9 2000 ci illerde 1 5 teskil etmisdir Bu ise ehalinin artim suretinden xeyli asagidir Ona gore de burada erzaq catismazligi problemi daha aydin goze carpir BMT nin melumatina gore hemin erazide yaxin 15 ilde taxil catismazligi 50 mln tondan artiq olacaqdir Afrikanin kend teserrufati patriarxal icma feodal ve xirda emtee teserrufatina esaslanir Istifade edilen torpaq sahesinin 90 e qederi el aletleri ile becerilir Ekincilik primitiv aqrotexniki metodlara esaslanir Demek olar ki suvarilan sahe yoxdur Hazirda becerilen torpaqlarin cemisi 5 i irriqasiya sisteminden istifade edir Belelikle kend teserrufati demek olar ki tebietden asili veziyyetde qalir Kimyevi gubrelerden cox zeif istifade edilir Bu ise mehsuldarligin az olmasi ile sertlenir Meselen son illerin melumatina gore Afrikada orta hesabla her hektara 11 kq gubre verildiyi halda Latin Amerikasinda bu gosterici 67 kq Asiyada 129 kq olmusdur Ekinciliyin bezi sahelerinde xarici mulkiyyet xarici kapital movcud oldugu ucun ixracat ucun mehsul istehsali nezerde tutulur Bele sahelerde nisbeten az cox inkisaf musahide olunur Bunlar texniki lif kaucuk yun deri pambiq texniki yaglar kopra ve saireden ibaretdir Emal senayesi heddinden artiq geride qaldigina gore bu mehsullar xammal kimi ixrac edilirler Az cox Zimbabve Nigeriya Keniya ve bezi diger olkelerde yerli xammal toxuculuq ve ayaqqabi senayesinde istifade edilir Bunlardan elave kakao paxlalilar kofe tropik meyveler bitki yaglari seker xammal ve diger bir cox mehsullar da ixrac bolmesine daxildirler Senaye Redakte Afrika olkeleri musteqillik elde etdikden sonra senayenin inkisafi o qeder de nezere carpmirdi Nisbeten iri ve orta muessiseler az cox dag meden senayesinde yarana bilirdi Onlar da xarici kapitala mexsus oldugu ucun milli iqtisadiyyatin inkisafina o qeder de zemin yarada bilmirdi Umumi sekilde bu regionun senayesi asagidaki cehetleri ozunde eks etdirir milli iqtisadiyyatin ozunde senaye muessiseleri arasinda inteqrasiya proseslerinin zeif olmasi istehsal hecminin az olmasi uzunden effektivliyin asagi olmasi regionda bir birini tamamlaya bilen istehsal strukturlarinin olmamasi istehsal xerclerinin terkibinde idxal olunan komponentlerin cox olmasi istehsal infrastrukturasinin heddinden artiq geride qalmasi texnoloji gerilik ve s Afrikada ve elece de tropik Afrikada faydali qazintilarin cox olmasi hasilat senayesinin boyuk rol oynamasina ustunluk vermisdir Bu ise onlarin dunya bazarinda xammal uzre ixtisaslasdirilmasini genislendirmisdir XX esrin 60 ci illerinin evvellerine bu regionda Zambiya KDR ve Zimbabve guclu mineral xammal istehsalcisi kimi melum idilerse 70 ci ilin axirlarina onlarin sirasina daha 8 olke Anqola Qvineya Liberiya Mavritaniya Niger Nigeriya Esvatini Syerra Leone qosulmuslar Butunlukde bu erazi uzre UDM in 34 i 2000 il senayenin payina dusur Bunun da yarisi hasilat senayesinin hesabina formalasir Aydindir ki bu sahede ayri ayri olkeler arasinda keskin ferq vardir Bele ki hemin gosterici Nigeriya Anqola Botsvana ve Qabonda 90 teskil etmis Toqo Qana Qvineya Bisau Mavritniya Namibiya Qvineyada ise 50 85 e beraber olmusdur Mineral ehtiyatlardan neft tebii qaz boksidler almaz fosfotlar coxlu filiz novleri demir uran marqans xrom mis kobalt qurgusun sink ve s hasil edilir Emal senayesinin xususi cekisi UDM de 1980 ci ilde 12 2000 ci ilde ise 15 olmusdur Bu dunya uzre emal senayesinin 1 ni teskil edir Bezi olkelerde ise bu gosterici yuksekdir bele ki Zambiya ve Zimbabvede UDM in 30 i Mavrikiyada 23 i emal senayesinin payina dusur Lesoto Malavi Cad Burkina Faso Keniya Mavritaniya Seneqal Kamerun Kot d Ivuarda hemin gosterici 10 20 arasindadir Bu regionda yungul senayenin inkisafina daha cox ustunluk verilir Agir senaye sahelerinden kimya senayesi aparici rola malikdir Masinqayirma muessiselerinin ekseriyyeti avtomobil traktor elektrotexnika memulatlari istehsali ve s texniki temir uzre fealiyyet gosterirler Elece de Zimbabve Zambiya ve Nigeriyada masinqayirma muessiseleri de movcuddur Bunlarla yanasi Simali Afrikada Misir Merakes ve Tunisde emal senayesi xeyli inkisaf etdirilmisdir Elcezairde neft qaz kompleksi kimya senayesi tereqqi tapmisdir Bu olkelerde dovlet bolmesinin xususi cekisi artiqdirAfrikada tebii zonalar RedakteEkvatorial meseler ekvatorial iqlim qursaginda yayilmisdir Konqo cayi hovzesini ve Qvineya korfezi sahilini ehate edir Ilboyu hava isti ve rutubetlidir Demir ve aluminium cox oldugundan torpaqlari qirmizi sari ferrollitdir Bitki ortuyu zengindir Liana yag palmasi ve s Mese bir nece yarusdan mertebeden ibaretdir Heyvanlari qorilla cirtdan begemot ve s esasen agaclarda yasayir Savannalar Afrikanin 40 ni ehate edir Ilin 2 fesli rutubetli yay ve quraq qis fesli movcuddur Savannalarda ot ortuyu ile yanasi agac Baobab ve kolluqlara da rast gelinir Torpaqlari qirmizi qirmizi ferrollit ve qirmizi qonurdur Dunyanin en iri otyeyen heyvanlari fil zurafe burada yasayir Afrika savannalari subekvatorial ve tropik iqlim qursaqlarinda yayilmisdir Sehralar Afrikanin tropik iqlim qursaginda yayilmisdir Yuksek tezyiq qursaginin hakim olmasi ile elaqedar olaraq Afrikanin simalinda Boyuk Sehra ve ya Saxara ve Liviya sehralari yerlesib Dunyanin en boyuk sehrasi olan Boyuk Sehrada temperatur amplitudasinin boyuk olmasi fiziki asinmanin intensivliyine sebeb olur Onun esas hissesi dasli az hissesi ise gilli ve qumlu sahelerden ibaretdir Burada Afrikanin Ehaqqar Tibesti ve Darfur kimi en qedim sahid daglari yerlesir Hava enen herekli oldugundan yagintilarin miqdari 200 mm den azdir Bitkileri az ve uzun kokludur yeralti sularin sethe yaxin cokek erazilerinde vaheler oazis yaranir Vahelerde xurma agaci yetisdirilir Afrikanin cenubunda Namib ve Kalaxari sehralari yerlesir Okean sahilinde soyuq Bengel cereyeninin tesiri neticesinde yaranan Namib sehrasi cox quraq erazidir Umumilikde erazinin boyukluyu ve qerbden serqe dogru genis mesafede uzanmasi neticesinde Afrikanin simalinda sehralar cenubuna nisbeten daha genis sahe tutur Torpaqlarin duzgun istifade olunmasi neticesinde sehralarin sahesi artir Savannalarin sehraya cevrilmesinin qarsisini almaq ucun Boyuk Sehra ile serhedde 1500 km lik mese zolagi salinmisdir Codyarpaqli mese ve kolluqlar Araliq denizi tipli Afrikanin ucqar simal ve cenubunda subtropik enliklere xas codyarpaqli mese ve kolluqlar yayilmisdir Afrikanin golleri RedakteAfrika gollerinin coxu Serqi Afrika yaylasindadir Meselen Tanqanika Nyasa Rudolf Kivu Albert Eduard ve s Onlar tektonik cat zonasinda yerlesdiyinden uzunsov ve derindirler Bu goller daglarla ehatelenmisdir Dunyanin en uzun sirin golu olan Tanqanika Afrikanin en derin golu olub qraben uzerinde yerlesir O dunyada derinliyine gore ancaq Baykaldan geri qalir Afrikanin en boyuk golu olan Viktoriya dunyada 2 ci boyuk sirin goldur O platformanin eyilme zonasinda yerlesdiyinden dayazdir Boyuk Sehranin cenubunda yerlesen Cad golu dayazdir 4 7 m ve yaginti ile qidalanir Relikt menselidir Onun sahesi yaginti olduqda 2 defe artir VeziyyetAfrikanin caylari RedakteYaginti cox oldugundan Afrikanin en six cay sebekesi ekvatorial ve subekvatorial iqlim qursaqlarindadir Sehralarda caylar cox azdir Onlar esasen guclu yagisdan sonra yaranir Afrika caylarinin hamisi yagis sulari ile qidalanir Cunki butun caylar menbeyini ekvatorial ve subekvatorial qursaq daxilinden gotururler Caylarin uzerinde astana ve selaleler oldugundan gemicilik ucun yararsiz olsa da bu caylarin boyuk hidroenerji ehtiyatlari var Astana ve selalelerin movcudlugu Afrikanin geoloji qurulusu ve relyefi ile elaqedardir Afrika caylari 3 hovzeye aiddirler Atlantik okeanina Nil Konqo Niger Seneqal Narinci Hind okeanina Zambezi Limpopo Daxili axarsiz hovzeye Siri Sari Dunyanin ve Afrikanin en uzun cayi olan Nil 6671 km menbeyini Serqi Afrika yaylasindan axan Kaqera cayindan goturulur Onun menbeyini Stenli kesf edib Viktoriya golunden kecdikden sonra o Ag Nil adlanir Xartum seheri yaxinliginda en boyuk qolu olan Mavi Nille qovusaraq Nil adi ile Araliq denizine tokulur O burada boyuk delta yaradir Nilin yuxari axari ekvatorial ve subekvatorial iqlim qursaqlarinda yerlesdiyinden bol yagis sulari ile qidalanir Bu sebebden Boyuk Sehradan kecse de hec vaxt qurumur Nilin yuxari axarinda coxlu selale ve astanalar var Asagi axinda Asuan ve Nasir su anbarlari tikildiyinden Nilin axini tenzimlenir ve bu dasqinlarin qarsisini alir Afrikanin en bol sulu ve uzunluguna gore ikinci cayi Konqo Zair cayidir 4320 km Hovzesinin sahesine ve bol sululuguna gore o dunyada Amazondan geri qalir Hovzesi ekvatora yaxin yerlesdiyinden o ilboyu bol suludur ve 2 yerden ekvatoru kesir Konqo uzerinde Stenli Livinqston ve s selaleleri var Bu cay delta yaratmir ve Atlantik okeanina tokulur Uzunluguna ve hovzesinin sahesine gore Afrikanin 3 u boyuk cayi Nigerdir 4160 km Zambezi Afrikanin Hind okeanina tokulen en boyuk cayidir Dunyanin ne neheng selalelerinden olan ve Livinqston terefinden kesf edilen Viktoriya selalesi bu cayin uzerindedir Iqlimi RedakteEkvator xetti Afrikanin teqriben merkezinden simal ve cenub tropikleri onun uzerinden kecdiyine gore erazinin cox hissesi isti qursaga dusur ve buna gore de o en isti materikdir Materikin cox boyuk hissesinde gunes ilde 2 defe zenitde olur Materikin ucqar simal ve cenub noqtelerinde bele en soyuq ayin orta temperaturu 10 12 dir Materikin iqlimine onun sahillerinden kecen soyuq Somali Kanar Bengel cereyanlari isti Madaqaskar Mozambik Iyneburnu Anqola Qvineya cereyanlari da tesir gosterir Yagintilar qeyri beraber paylanib ekvatorial qursaga ilde 2000 3000 mm ve daha cox yaginti dusur Yegane materikdir ki burada olan iqlim qursaqlari hem simalda hem de cenubda yerlesmekle tekrarlanir Materikde bir ekvatorial iki subekvatorial iki tropik iki subtropik iqlim qursagi vardir Materikin caylari onu ehate eden 2 okean hovzesine ve materikin sahesinin 1 3 ni ehate eden daxili axarli hovzeye aiddir En boyuk caylar Nil Seneqal Niger Konqo Narinci caylari Atlantik okeani hovzesine aiddir Zambezi ve Limpopo caylari Limpopo cenub tropik xettini 2 defe kesir Hind okeani hovzesine aiddir Daxili axarli hovze Boyuk Sehrani ehate edir ki orada Cad golu ve ona tokulen Sari cayi vardir Materikin esas golleri Tanqanika Nyasa Rudolf ve s Serqi Afrika Sinma Zolaginin qrabenlerinde yerlesen uzunsov sirinsulu gollerdir Materikin en boyuk golu olan Viktoriya platformanin eyilme zonasinda yerlesdiyine gore sahece boyukdur Afrikadaki iqlim qursaqlari Ekvatorial Subekvatorial Tropik qursaqlar quru tropik Subtropik qursaqlar Araliq denizi tipli Beraber rutubetlenenProblemleri RedakteAfrikanin boyuk hissesinde Ibtidai Icma XIV XV esrlere qeder dagilmamisdir Bu dovrlerde Afrikanin simal torpaqlari Avropanin mustemlekesine cevrilir Avropalilar Afrikada feodalizmin esasini qoyur Bir qeder sonra ise Afrikada ilk kapitalist dovletler yaranir Hal hazirda Afrikada 53 demokratik dovlet var Afrikanin cenub ucqarinda yerlesen CAR istisna olmaqla diger butun dovletler guclu iqtisadi ve siyasi potensiala malik deyiller Materikin erazisi isti ve havanin quraq oldugundan su qitligi musahide edilir Bir cox kasib Afrika olkelerinde icmeli su qitligi minlerle insanin esasen de usaqlarin olumune getirib cixarir Olumlere sebeb tekce susuzluq deyil istifade olunan sudur Bele ki maliyye veziyyetinin pis oldugu olkelerde su temizlenmir ve istifadeye bir basa verilir Su temizleyen qurgular olsa bele baximsizliqdan istismara ugrayir Kirli su kutlevi epidemiyalara getirib cixarir Sehiyyenin guclu olmamasi da kutlevi olumlere getirib cixarir Afrikanin iqtisadiyyati esasen faydali qazintilarin cixarilmasi uzre qurulub Avropadan gelen varli mulkedarlar burada asanliqla isci quvvesi tapir Afrikadan cixarilan qazintilar arasinda qizil da var Afrikalilarin coxu medenlerde gunemuzd isleyenlerden ibaretdir Xidmeti sahelerin olmamasi aqrar fealiyyet ucun yararsiz torpaqlar senayenin inkisaf etmemesi issizliye getirib cixarir Tehsil ise Afrikada demek olar ki yoxdur Tehsilsiz ehali ise mecburdur ki isci quvvesi kimi oz torpaqlarinda islesin Sekiller RedakteAfrika sakinleri Botsvana sakini San Busmen adami Beninli qadin Simal serqi Afrikadan Beca beduinleri CAR da kuce musiqicisiIstinadlar RedakteMenbe Redakte1 Kireev Mezhdunarodnye ekonomika 2 Konotopov Istoriya ekonomiki zarubezhnyh stran 3 C Kerimov A Orucov H Israfilov Dunya Iqtisadiyyati Vikianbarda Afrika ile elaqeli mediafayllar var Hemcinin bax RedakteAfrika Birlesmis Statlari Afrika qayit film 1959 Afrika Milletler Kuboku 2010 Afrikanin bes boyukleriMenbe https az wikipedia org w index php title Afrika amp oldid 5994478, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.