fbpx
Wikipedia

Cazibə qüvvəsi

Avqust 01, 2021

Cazibə qüvvəsi, qravitasiya qüvvəsi və ya sadəcə cazibə (lit. gravitas "ağırlıq" deməkdir) obyektlərin bir-birinə cəzb edilməsini bildirən təbii fenomendir və fizikada təbiətin dörd fundamental qüvvələrindən biridir (başqalar güclü, elektromaqnit, zəif qüvvələr olmaqla). Cazibənin qarşılıqlı təsiri cazibə sahəsi vasitasilə yayılır və zəif olduğundan elementar zərrəcik fizikasında nəzərə alınmır. Yerin cazibə qüvvəsi nəticəsində cisimlər Yer tərəfindən cəzb edilir. Bu qüvvə həm də Yerin və başqa planetlərin trayektoriyasını təyin edir və bununla astronomiyada böyük rol oynayır. Müasir fizika cazibəyə Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi çərçivəsində yanaşır, yəni fəza-zamanın əyriliyi kimi. Nyutonun nəzəriyyəsi cazibəni qüvvə kimi hesab edir və Nyutonun Ümumdünya Cazibə Qanunu asan olduğundan bir çox hesablamalarda təqribi qiymətləri tapmaq üçün istifadə olunur.

Yaranmasına dair

Qədim hind müəllifləri sərbəst düşməni artıq cismin kütləsi ilə mütənasib olan və yerin mərkəzinə yönəlmiş qüvvə ilə izah etmişlər. Aristotel yeri bütün cismləri özünə cəlb edən cism kimi təsvir etmişdir. Fars astronomu Məhəmməd ibn Musa IX əsrdə fəza cismlərinin hərkətini casibə qüvvəsi ilə izah etmişdir. Əl-Biruni XI əsrdə hind dilində olan materialları ərəb dilinə çevirir. XII əsrdə fars alimi Əl Xəzini yerin cazibə qüvvəsini cismlə yer arasında olan məsafədən, kütlələr arasındakı fərqdən asılı olduğunu söyləmişdir. XVİ əsrdə Qalileo Qaliley cismin sərbəst düşməsini bərabərsürətli hərəkət adlandırıb, kütlədən asılı olmadığını təsvir edir. İngilis alimi Robert Huk 1670-ci ildə cazibə qüvvəsini cismin xassələrindən və onlar arasındakı məsafədən asılı olmasını sınaqlarla göstərmişdir.

İlk dəfə yerin cazibə qüvvəsini riyazi şəkildə təsvir etməyə çalışan İsaak Nyuton olmuşdur. Onun təsvir etdiyi Nyuton qravitasiya nəzəriyyəsi astronomiyada tətbiq oluna biləcək ilk nəzəriyyə idi. XX əsrin əvvəlinə qədər bu sahədə bir çox nəzəriyyələr yaransada onlar sonradan yaranan Eynşteyn nəzəriyyəsi tərəfindən sıxışdırılmışdır.

1916-cı ildə Albert Eynşteyn tərəfindən işlənmiş Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsində qravitasiya fəza-zamanın həndəsi xassələrindən asılı olaraq verilir və Eynşteyn sahə tənliklərinin həllindən alınır. Tənliklər fəza-zamanın, verilmiş enerjiyə uyğun olaraq necə əyildiyini ifadə edir. Nyutonun Ümumdünya Cazibə Qanununa isə bu nəzəriyyənin müəyyən limitlərində özünü doğruldan xüsusi hal kimi baxılır.

Nyuton qravitasiya qüvvəsi

Nyuton qravitasiya qanununa əsasən kütlələri   və   olan iki cism bir-birini onların kütlələri ilə düz və arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan   qüvvəsi ilə cəzb edirlər. Cazibə qüvvəsi bu halda belə hesablanır:

 ,
 

burada   qravitasiya sabitidir =   m³/(kq•san²). Onu qravitasiya tərəzisi ilə təyin etmək olar.

Puasson asılılığını həll etməklə istənilən paylanmış kütlə üçün  . qravitasiya potensialını   tapmaq olur:

 

nəticədə bu düsturla qravitasiya sahəsi təyin edilir:

 

Elektrodinamikada elektrik sahəsi Qauss qanunu ilə təyin edilə bildiyi kimi, burada da bu üsulla verilmiş kütlə paylanması üçün qravitasiya təcilini   tapmaq mümkündür:

 ,

və ya kütlə paylanmasının ümumi forması üçün differensiallamaqla:

 .

Cazibə qüvvəsi yer və günəş arasında vakum vasitəsilə təsir edir. Klassik qravitasiya nəzəriyyəsində qəbul eidlir ki, sahənin dəyişməsi kütlələrin hərəkətinin təsirini nəzərə almadan paylanırlar.

Kütlə cismi təşkil edən maddənin miqdarıdır və cismin ətalət ölçüsüdür.Kütlə hesabına cismin ətrafında qravitasiya sahəsi yaranır və bu sahəyə gətirilmiş istənilən cismə cazibə qüvvəsi təsir edir.Hər bir cismin ətrafında yaratdığı cazibə sahəsi qravitasiya sahəsinin intensivliyi adlanan fiziki kəmiyyətlə xarakterizə oolunur və o cismin kütləsi ilə mütənasibdir. Buna görə bəzən kütləni qravitasiya yükü də adlandırırlar. Məsələn Yer kürəsinin öz səthində yaratdığı sahənin intensivliyi g=G•M/R²=9.81N/kq-dır.Burada g-qravitasiya sahəsinin intensivliyi , G-qravitasiya sabiti,M-Yer kürəsinin kütləsi,R-Yerin radiusudur.Düsturdan göründüyü kimi qravitasiya sahəsini intensivliyi onu yaradan cismin kütləsi ilə düz cismin mərkəzindən olan məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir.

Ağırlıq qüvvəsi (A.q.) — Yer səthi yaxınlığında ixtiyari maddi nöqtəyə təsir edən yerin cazibə qüvvəsinin (F) öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində yaranan ətalət qüvvəsinin (I) həndəsi cəmidir. Yer səthinin hər bir nöqtəsində A.q. şaquli istiqamətlənir. Yer səthinin kiçik bir hissəsində (ölçüləri Yerin radiusundan çox az olan ) A.q. hər bir maddi nöqtə üçün bərabər və bir-birinə paralel götürmək, yəni bu hissədə bircins qüvvə sahəsinin mövcudluğunu qəbul etmək olar. Ətalət qüvvəsi I cazibə qüvvəsinə, F-yə nisbətən çox kiçik olduğuna görə A.q. Yerin cazibə qüvvəsindən çox az fəqlənir, lakin Yer səthi boyunca yerdəyişmə zamanı Yerin qeyri-sferikliyinə görə I dəyişir və ekvatorda A.q.-i təxminə 0,5% qütbdəkindən azalır. Cismin çəkisi A.q.-ə bərabərdir. A.q.-nin təsiri ilə cisimlər A.q.-i təcili alır, bu təcilin istiqaməti A.q-nin istiqaməti ilə eynidir və coğrafi endən asılıdır.

Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyası (Cazibə anomaliyası)

Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyası- planet kütləsinin paylanmasının bu və ya digər modeli üçün ağırlıq qüvvəsinin ölçülmüş qiymətinin hesablanmış qiymətindən fərqidir. Qravimetriyada (Yer kürəsinin müxtəlif nöqtələrinə düşən ağırlıq qüvvəsini öyrənən elm) ölçü vahidi kimi (vahid kütlə üçün) 10–5m/s2yə bərabər olan milliqal (mqal) qəbul olunmuşdur. Ağırlıq qüvvəsi anomaliyası anomal kütlələrin (yəni elə kütlələtin ki, onlar planet quruluşunun qəbul olunmuş modelinə daxil deyil) təsirini əks etdirir. Ağırlıq qüvvəsi anomaliyası planetin quruluşunu, xüsusilə onun səthinə yaxın yerləşən qatları öyrənməyə imkan verir. Ağırlıq qüvvəsi müşahidə nöqtəsinin hündürlüyündən asılı olduğuna görə, eodeziya və eofizika məsələlərinin həllində qravimetrik ölçmələrin məlumları əvvəlcədən vahid səthə-geoidə gətirilir. Reduksiya üsulu ilə cazibə anomaliyası adında əks olunur. Fay (sərbəst havada), Buq, Hlen, izostatik və s. reduksiyalarda ağırlıq qüvvəsi mövcuddur.

Ağırlıq mərkəzi

Ağırlıq mərkəzi- bircinsli ağırlıq sahəsində yerləşən bərk cismin hisslərinə təsir edən ağırlıq qüvvələrinin əvəzləyicisində həndəsi nöqtənin ağırlıq mərkəzi cismin (məsələn: kütlənin) heç bir nöqtəsi ilə üst-üstə düşməyə bilər. Əgər cismi müxtəlif müxtəlif nöqtələrindən ipdən assaq, onda ipin istiqamətlərinin (əvəzləyicilərinin istiqamətləri) ağırlıq mərkəzində kəsişər. Simmetriya mərkəzinə malik bircinsli (düzbucaqlı və ya dairəvi lövhələr, kürə, kub, silindr və s.)cisimlərin ağırlıq mərkəzində elə simmetriya mərkəzində yerləşir. Bərk cisimlərin ağırlıq mərkəzi onların ətalət mərkəzi ilə üst-üstə düşür. Fərq ondadır ki, ağırlıq mərkəzi anlayışı bərk cisim üçün yalnız ağırlıq sahəsində məna kəsb edir, ətalət mərkəzi anlayışı isə heç bir güc sahəsi ilə əlaqəli deyil və ixtiyarı mexaniki sistemə aiddir. Cismin fəzadakı vəziyyətindən asılı olmayaraq, onun hisslərinə təsir edən ağırlıq qüvvələrinin əvəzləyicisinin tətbiq nöqtəsi, cismin hissələrinin çəki və forması dəyişdikdə, ağırlıq mərkəzinin vəziyyəti dəyişir. Məsələn: raketin yanacağı azaldıqda onun ağırlıq mərkəzi yerini dəyişir. Ağırlıq mərkəzinin vəziyyəti mühəndis hesablamalarında mühüm rol oynayır.

Həmçinin bax

Ədəbiyyat

İstinadlar

  1. Словарь Иностранных Слов, Русский Язык, 1990, стр. 144, ISBN 5-200-01422-0
  2. Does Gravity Travel at the Speed of Light?, UCR Mathematics. 1998. Retrieved 3 July 2008.
  3. Советский Энциклопедический Словарь, изд. Советская Энциклопедия, 1983, стр. 332
  4. [ http://science.howstuffworks.com/environmental/earth/geophysics/question232.htm Layton, Julia, "HowStuffWorks.com" 01 April 2000 ]

Avqust 01, 2021
cazibə, qüvvəsi, qravitasiya, qüvvəsi, sadəcə, cazibə, gravitas, ağırlıq, deməkdir, obyektlərin, birinə, cəzb, edilməsini, bildirən, təbii, fenomendir, fizikada, təbiətin, dörd, fundamental, qüvvələrindən, biridir, başqalar, güclü, elektromaqnit, zəif, qüvvələ. Cazibe quvvesi qravitasiya quvvesi ve ya sadece cazibe lit gravitas agirliq demekdir 1 obyektlerin bir birine cezb edilmesini bildiren tebii fenomendir 2 ve fizikada tebietin dord fundamental quvvelerinden biridir basqalar guclu elektromaqnit zeif quvveler olmaqla Cazibenin qarsiliqli tesiri cazibe sahesi vasitasile yayilir ve zeif oldugundan elementar zerrecik fizikasinda nezere alinmir 3 Yerin cazibe quvvesi neticesinde cisimler Yer terefinden cezb edilir Bu quvve hem de Yerin ve basqa planetlerin trayektoriyasini teyin edir ve bununla astronomiyada boyuk rol oynayir Muasir fizika cazibeye Umumi Nisbilik Nezeriyyesi cercivesinde yanasir yeni feza zamanin eyriliyi kimi Nyutonun nezeriyyesi cazibeni quvve kimi hesab edir 4 ve Nyutonun Umumdunya Cazibe Qanunu asan oldugundan bir cox hesablamalarda teqribi qiymetleri tapmaq ucun istifade olunur Mundericat 1 Yaranmasina dair 2 Nyuton qravitasiya quvvesi 3 Agirliq quvvesinin anomaliyasi Cazibe anomaliyasi 4 Agirliq merkezi 5 Hemcinin bax 6 Edebiyyat 7 IstinadlarYaranmasina dair RedakteQedim hind muellifleri serbest dusmeni artiq cismin kutlesi ile mutenasib olan ve yerin merkezine yonelmis quvve ile izah etmisler Aristotel yeri butun cismleri ozune celb eden cism kimi tesvir etmisdir Fars astronomu Mehemmed ibn Musa IX esrde feza cismlerinin herketini casibe quvvesi ile izah etmisdir El Biruni XI esrde hind dilinde olan materiallari ereb diline cevirir XII esrde fars alimi El Xezini yerin cazibe quvvesini cismle yer arasinda olan mesafeden kutleler arasindaki ferqden asili oldugunu soylemisdir XVI esrde Qalileo Qaliley cismin serbest dusmesini berabersuretli hereket adlandirib kutleden asili olmadigini tesvir edir Ingilis alimi Robert Huk 1670 ci ilde cazibe quvvesini cismin xasselerinden ve onlar arasindaki mesafeden asili olmasini sinaqlarla gostermisdir Ilk defe yerin cazibe quvvesini riyazi sekilde tesvir etmeye calisan Isaak Nyuton olmusdur Onun tesvir etdiyi Nyuton qravitasiya nezeriyyesi astronomiyada tetbiq oluna bilecek ilk nezeriyye idi XX esrin evveline qeder bu sahede bir cox nezeriyyeler yaransada onlar sonradan yaranan Eynsteyn nezeriyyesi terefinden sixisdirilmisdir 1916 ci ilde Albert Eynsteyn terefinden islenmis Umumi Nisbilik Nezeriyyesinde qravitasiya feza zamanin hendesi xasselerinden asili olaraq verilir ve Eynsteyn sahe tenliklerinin hellinden alinir Tenlikler feza zamanin verilmis enerjiye uygun olaraq nece eyildiyini ifade edir Nyutonun Umumdunya Cazibe Qanununa ise bu nezeriyyenin mueyyen limitlerinde ozunu dogruldan xususi hal kimi baxilir Nyuton qravitasiya quvvesi RedakteNyuton qravitasiya qanununa esasen kutleleri m displaystyle m ve M displaystyle M olan iki cism bir birini onlarin kutleleri ile duz ve arasindaki mesafenin kvadrati ile ters mutenasib olan F r displaystyle mathbf F mathbf r quvvesi ile cezb edirler Cazibe quvvesi bu halda bele hesablanir F r G M m r 2 r r displaystyle mathbf F mathbf r frac GMm r 2 frac mathbf r r D F r 4 p G r r displaystyle Delta Phi mathbf r 4 pi G rho mathbf r burada G displaystyle G qravitasiya sabitidir 6 673 10 11 displaystyle 6 673 cdot 10 11 m kq san Onu qravitasiya terezisi ile teyin etmek olar Puasson asililigini hell etmekle istenilen paylanmis kutle ucun r r displaystyle rho mathbf r qravitasiya potensialini F r displaystyle Phi mathbf r tapmaq olur D F r 4 p G r r displaystyle Delta Phi mathbf r 4 pi G rho mathbf r neticede bu dusturla qravitasiya sahesi teyin edilir F r m F r displaystyle mathbf F mathbf r m nabla Phi mathbf r Elektrodinamikada elektrik sahesi Qauss qanunu ile teyin edile bildiyi kimi burada da bu usulla verilmis kutle paylanmasi ucun qravitasiya tecilini g r displaystyle mathbf g mathbf r tapmaq mumkundur A g r d A 4 p G M displaystyle oint A vec g vec r mathrm d vec A 4 pi GM ve ya kutle paylanmasinin umumi formasi ucun differensiallamaqla g r 4 p G r r displaystyle nabla cdot mathbf g mathbf r 4 pi G rho mathbf r Cazibe quvvesi yer ve gunes arasinda vakum vasitesile tesir edir Klassik qravitasiya nezeriyyesinde qebul eidlir ki sahenin deyismesi kutlelerin hereketinin tesirini nezere almadan paylanirlar Kutle cismi teskil eden maddenin miqdaridir ve cismin etalet olcusudur Kutle hesabina cismin etrafinda qravitasiya sahesi yaranir ve bu saheye getirilmis istenilen cisme cazibe quvvesi tesir edir Her bir cismin etrafinda yaratdigi cazibe sahesi qravitasiya sahesinin intensivliyi adlanan fiziki kemiyyetle xarakterize oolunur ve o cismin kutlesi ile mutenasibdir Buna gore bezen kutleni qravitasiya yuku de adlandirirlar Meselen Yer kuresinin oz sethinde yaratdigi sahenin intensivliyi g G M R 9 81N kq dir Burada g qravitasiya sahesinin intensivliyi G qravitasiya sabiti M Yer kuresinin kutlesi R Yerin radiusudur Dusturdan gorunduyu kimi qravitasiya sahesini intensivliyi onu yaradan cismin kutlesi ile duz cismin merkezinden olan mesafenin kvadrati ile ters mutenasibdir Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Agirliq quvvesi A q Yer sethi yaxinliginda ixtiyari maddi noqteye tesir eden yerin cazibe quvvesinin F oz oxu etrafinda firlanmasi neticesinde yaranan etalet quvvesinin I hendesi cemidir Yer sethinin her bir noqtesinde A q saquli istiqametlenir Yer sethinin kicik bir hissesinde olculeri Yerin radiusundan cox az olan A q her bir maddi noqte ucun beraber ve bir birine paralel goturmek yeni bu hissede bircins quvve sahesinin movcudlugunu qebul etmek olar Etalet quvvesi I cazibe quvvesine F ye nisbeten cox kicik olduguna gore A q Yerin cazibe quvvesinden cox az feqlenir lakin Yer sethi boyunca yerdeyisme zamani Yerin qeyri sferikliyine gore I deyisir ve ekvatorda A q i texmine 0 5 qutbdekinden azalir Cismin cekisi A q e beraberdir A q nin tesiri ile cisimler A q i tecili alir bu tecilin istiqameti A q nin istiqameti ile eynidir ve cografi enden asilidir Agirliq quvvesinin anomaliyasi Cazibe anomaliyasi RedakteAgirliq quvvesinin anomaliyasi planet kutlesinin paylanmasinin bu ve ya diger modeli ucun agirliq quvvesinin olculmus qiymetinin hesablanmis qiymetinden ferqidir Qravimetriyada Yer kuresinin muxtelif noqtelerine dusen agirliq quvvesini oyrenen elm olcu vahidi kimi vahid kutle ucun 10 5m s2ye beraber olan milliqal mqal qebul olunmusdur Agirliq quvvesi anomaliyasi anomal kutlelerin yeni ele kutleletin ki onlar planet qurulusunun qebul olunmus modeline daxil deyil tesirini eks etdirir Agirliq quvvesi anomaliyasi planetin qurulusunu xususile onun sethine yaxin yerlesen qatlari oyrenmeye imkan verir Agirliq quvvesi musahide noqtesinin hundurluyunden asili olduguna gore eodeziya ve eofizika meselelerinin hellinde qravimetrik olcmelerin melumlari evvelceden vahid sethe geoide getirilir Reduksiya usulu ile cazibe anomaliyasi adinda eks olunur Fay serbest havada Buq Hlen izostatik ve s reduksiyalarda agirliq quvvesi movcuddur Agirliq merkezi RedakteAgirliq merkezi bircinsli agirliq sahesinde yerlesen berk cismin hisslerine tesir eden agirliq quvvelerinin evezleyicisinde hendesi noqtenin agirliq merkezi cismin meselen kutlenin hec bir noqtesi ile ust uste dusmeye biler Eger cismi muxtelif muxtelif noqtelerinden ipden assaq onda ipin istiqametlerinin evezleyicilerinin istiqametleri agirliq merkezinde kesiser Simmetriya merkezine malik bircinsli duzbucaqli ve ya dairevi lovheler kure kub silindr ve s cisimlerin agirliq merkezinde ele simmetriya merkezinde yerlesir Berk cisimlerin agirliq merkezi onlarin etalet merkezi ile ust uste dusur Ferq ondadir ki agirliq merkezi anlayisi berk cisim ucun yalniz agirliq sahesinde mena kesb edir etalet merkezi anlayisi ise hec bir guc sahesi ile elaqeli deyil ve ixtiyari mexaniki sisteme aiddir Cismin fezadaki veziyyetinden asili olmayaraq onun hisslerine tesir eden agirliq quvvelerinin evezleyicisinin tetbiq noqtesi cismin hisselerinin ceki ve formasi deyisdikde agirliq merkezinin veziyyeti deyisir Meselen raketin yanacagi azaldiqda onun agirliq merkezi yerini deyisir Agirliq merkezinin veziyyeti muhendis hesablamalarinda muhum rol oynayir Hemcinin bax RedakteQravitasiya sahesiEdebiyyat RedakteAzerbaycan Sovet Ensiklopediyasi Gulbeniz Qocayeva Rus ve Azerbaycan dilinde texniki terminlerin izahli lugeti FESIstinadlar Redakte Slovar Inostrannyh Slov Russkij Yazyk 1990 str 144 ISBN 5 200 01422 0 Does Gravity Travel at the Speed of Light UCR Mathematics 1998 Retrieved 3 July 2008 Sovetskij Enciklopedicheskij Slovar izd Sovetskaya Enciklopediya 1983 str 332 http science howstuffworks com environmental earth geophysics question232 htm Layton Julia HowStuffWorks com 01 April 2000 Menbe https az wikipedia org w index php title Cazibe quvvesi amp oldid 6059373, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.