fbpx
Wikipedia

Buğumayaqlılar

Buğumayaqlılar (lat. Arthropoda) — İlkağızlılar (lat. Protostomia) bölməsinə aid heyvan tipidir.

?Buğumayaqlılar
Arthropoda
Elmi təsnifat
Aləmi:Heyvanlar
Yarımaləm:Eumetazoylar
Bölmə:İkitərəflisimmetriyalılar
Yarımbölmə:İlkağızlılar
Ranqsız:Ecdysozoa
Tip: Buğumayaqlılar
Elmi adı
Arthropoda von Siebold, 1848

Vikinövlərdə
sistematika

Şəkil
axtarışı
ITIS  
NCBI  
EOL  
PBDB  

Ümumi xarakteristika

Buğumayaqlılar tipinin nümayəndələri istər növlərinin çoxluğuna, istərsə də müxtəlifliyinə görə daha çox diqqəti cəlb edir. Yaşayış mümkün olan elə bir yer yoxdur ki, orada buğumayaqlılara rast gəlinməsin. Tipin 1500000-dən artıq növü məlumdur. Onlar dənizokeanlarda, şirin su hövzələrində, quru mühitin müxtəlif sahələrində geniş yayılıblar. Bir çox növləri parazit həyata uyğunlaşmışdır. Parazitliklə əlaqədar olaraq, bəzi növlər öz formalarını elə dəyişmişdir ki, onları buğumayaqlılara oxşatmaq elə də asan olmur.

Müxtəlifliyi

I yarımtip Qəlsəmətənəffüslülər-Brabnchiata

I sinif. Xərçənkimilər-Crustacea

1 yarımsinif. Qəlsəməayaqlılar-Branchiopoda

2 yarımsinif. Çənəayaqlılar-Maxillopoda

3 yarımsinif. Ali xərçəngkimilər-Malacostraca

  • 1 dəstə. Nazikzirehlilər-Leptostraca
  • 2 dəstə. Mizidlər-Mysidacea
  • 3 dəstə. Bərabərayaqlılar-Isopoda
  • 4 dəstə. Yanüzənlər-Amphipoda
  • 5 dəstə. Onayaqlı xərçənglər-Decapoda

4 yarımsinif. Çanaqlı xərçənglər-Ostracoda

II yarımtip.Xeliserlilər-Chelicerata

I sinif. Merostomlular-Merostomata
  • 1 dəstə. Nizəquyruqlular-Xiphosura
  • 2 dəstə. Xərçəngəqrəblər-Eurypteridae
II sinif. Hörümçəkkimilər-Arachnoidea

III yarımtip. Trilobitlər-Trilobita

IV yarımtip. Traxeyatənəffüslülər-Tracheata

I sinif.Çoxayaqlılar-Myriapoda

II sinif. Həşərat-İnsecta

I yarımsinif.İlk qanadsızlar-Apterygota

II yarım sinif. Qanadlılar-Pterygota

Xarici quruluşu

Buğumayaqlıların bədəninin üzəri xitinləşmiş kutikula ilə örtülüdür. Kutikula dəri epitelisi və ya hipodermadan əmələ gəlir. Tipin ayrı-ayrı nümayəndələrində kutikula qalın və ya nazik örtük şəklində olur. Kutikula qatının tərkibində xitindən başqa, digər üzvi və qeyri-üzvi maddələr də vardır. Ali xərçənglərin və bir çox hörümçəkkimilərin kutikulasında müəyyən miqdarda kalsium-karbonat vardır. Xitinli kutikula elastikdir. Buğumayaqlılarda böyümə qabıqdəyişməklə tamamlanır. Bu zaman bədən örtüyü soyulur, hipoderma daha yumşaq və zərif kutikula əmələ gətirir. Sonra köhnə örtük atılır və yeni kutikula qatı bərkiyəndən sonra heyvanın böyüməsi növbəti qabıqdəyişməyə kimi dayanır. Buğumayaqlılar, adətən inkişaf zamanı daha çox qabıq dəyişirlər, yetkin heyvanlar isə çox nadir hallarda qabıq dəyişir, ya da tamamilə dəyişmirlər. Buğumayaqlıların bədəni buğumludur. Buğumlar heteronomdur. Daha sadə quruluşlu formalarda homonom buğumluluq da müşahidə olunur. Bədəndə olan bir qrup buğumlar birləşərək ayrı-ayrı hissələri əmələ gətirmişdir. Buğumayaqlılarda bir-birindən fərqlənən üç hissə nəzərə çarpır: baş, döş və qarıncıq Başda buğumların sayı sabitdir. Döş və qarıncıqda olan buğumlarının sayı ayrı-ayrı nümayəndələrində müxtəlifdir. Buğumayaqlıların bədən səthini xitinləşmiş kutikula örtür. O, bəzi heyvanlarda, məsələn, çay xərçənglərində və yengəclərdə qalın olub, zireh əmələ gətirir, ağcaqanadlarda, milçəklərdə və başqa cücülərdə isə nazikdir.

Dəri-əzələ kisəsi

Buğumayaqlılarda dəri-əzələ kisəsi inkişaf etməmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, onlarda eninəzolaqlı əzələlər yaxşı inkişaf etmişdir. Bu əzələlər mürəkkəb quruluşlu olub, hərəkət zamanı daha tez yığılmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Buğumayaqlılar bədən boşluğuna malikdirlər. Bədən boşluğu qarışıq bədən boşluğu (miksosel) adlanır.

Həzm sistemi

Həzm sistemi üç hissədən-ön, orta və arxa bağırsaqdan ibarətdir. Buğumayaqlılar olduqca müxtəlif qida ilə qidalanmağa uyğunlaşmışlar. Bununla əlaqədar olaraq, onlarda həzm sistemində müəyyən dərəcədə dəyişikliklər baş vermişdir. Bağırsaqda həzmə xidmət edən vəzilər də vardır.

Tənəffüs və ifrazat sistemi

Tənəffüs orqanları müxtəlifdir. Suda yaşayan nümayəndələri qəlsəmələrlə, quruda yaşayan nümayəndələri isə ağciyər va traxeyalar vasitəsilə tənəffüs edir. İfrazat funksiyasını Malpigi boruları və bəzi vəzilər (koksal, yaşıl vəzilər) yerinə yetirir.

Qan damar sistemi

Qan-damar sistemi açıqdır. Qan boşluq mayesi ilə qarışdığına görə, buğumayaqlıların qarışıq bədən boşluğunda hemolimfa dövr edir. Bel qan damarının nəbzli hissəsi ürək adlanır. Ürək boruşəkillidir və yanlarda yerləşən ostiy adlanan dəliklərə malikdir. Qan ürəyə bu dəliklərdən daxil olur. Ürəkdən çıxan qan, damarlarla axaraq bədən boşluğuna tökülür.

Sinir sistemi

Sinir sistemi baş beyin adlanan cüt udlaqüstü sinir düyünündən, udlaqətrafı sinir həlqəsindən və qarın sinir zəncirindən ibarətdir. Buğumayaqlıların bir qrupunda baş-beyin nahiyə daha yüksək quruluşlu olmaqla, bir çox mürəkkəb davranışların yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Buğumayaqlıların hiss orqanları da yüksək quruluşludur. Müxtəlif formalarında mürəkkəb fasetli göz, toxunma və kimyəvi hiss orqanları, eşitmə orqanları və s. inkişaf etmişdir.

İnkişafı

Müxtəlif cinsli heyvanlardır, əksəriyyəti cinsi yolla çoxalır. İnkişafları ya mürəkkəb çevrilmə ilə (metamorfozla), ya da düzünədir.

Təsnifatı

Buğumayaqlılar tipi 6 yarımtipə ayrılır:

Xarici keçidlər

Həmçinin bax

Bövlər

Hörümçəklər

Hörümçəkkimilər

Əqrəblər

Kəpənəklər

Xərçəngkimilər

İkiqanadlılar

İstinadlar

  1. Ağayev B.İ., Zeynalova Z.A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: Təhsil, 2008, (568 s.) səh. 308–309

buğumayaqlılar, arthropoda, ilkağızlılar, protostomia, bölməsinə, heyvan, tipidir, arthropodaelmi, təsnifataləmi, heyvanlaryarımaləm, eumetazoylarbölmə, ikitərəflisimmetriyalılaryarımbölmə, ilkağızlılarranqsız, ecdysozoatip, elmi, adıarthropoda, siebold, 1848v. Bugumayaqlilar lat Arthropoda Ilkagizlilar lat Protostomia bolmesine aid heyvan tipidir BugumayaqlilarArthropodaElmi tesnifatAlemi HeyvanlarYarimalem EumetazoylarBolme IkitereflisimmetriyalilarYarimbolme IlkagizlilarRanqsiz EcdysozoaTip BugumayaqlilarElmi adiArthropoda von Siebold 1848VikinovlerdesistematikaSekilaxtarisiITIS 82696NCBI 6656EOL 164PBDB 18891 Mundericat 1 Umumi xarakteristika 1 1 Muxtelifliyi 1 1 1 I yarimtip Qelsemeteneffusluler Brabnchiata 1 1 1 1 I sinif Xercenkimiler Crustacea 1 1 2 II yarimtip Xeliserliler Chelicerata 1 1 2 1 I sinif Merostomlular Merostomata 1 1 2 2 II sinif Horumcekkimiler Arachnoidea 1 1 3 III yarimtip Trilobitler Trilobita 1 1 3 1 IV yarimtip Traxeyateneffusluler Tracheata 1 2 I sinif Coxayaqlilar Myriapoda 1 3 II sinif Heserat Insecta 2 Xarici qurulusu 3 Deri ezele kisesi 4 Hezm sistemi 5 Teneffus ve ifrazat sistemi 6 Qan damar sistemi 7 Sinir sistemi 8 Inkisafi 9 Tesnifati 10 Xarici kecidler 11 Hemcinin bax 12 IstinadlarUmumi xarakteristika RedakteBugumayaqlilar tipinin numayendeleri ister novlerinin coxluguna isterse de muxtelifliyine gore daha cox diqqeti celb edir Yasayis mumkun olan ele bir yer yoxdur ki orada bugumayaqlilara rast gelinmesin Tipin 1500000 den artiq novu melumdur Onlar deniz ve okeanlarda sirin su hovzelerinde quru muhitin muxtelif sahelerinde genis yayiliblar Bir cox novleri parazit heyata uygunlasmisdir Parazitlikle elaqedar olaraq bezi novler oz formalarini ele deyismisdir ki onlari bugumayaqlilara oxsatmaq ele de asan olmur Muxtelifliyi Redakte I yarimtip Qelsemeteneffusluler Brabnchiata Redakte I sinif Xercenkimiler Crustacea Redakte 1 yarimsinif Qelsemeayaqlilar Branchiopoda 1 deste Qelsemeayaqlilar Anostaca 2 deste Yarpaqayaqlilar Phllopoda2 yarimsinif Ceneayaqlilar Maxillopoda 1 deste Kurekayaqlilar Copepoda 2 deste Karpyeyenler Branchiura 3 deste Bigayaqlilar Ciripediya3 yarimsinif Ali xercengkimiler Malacostraca 1 deste Nazikzirehliler Leptostraca 2 deste Mizidler Mysidacea 3 deste Beraberayaqlilar Isopoda 4 deste Yanuzenler Amphipoda 5 deste Onayaqli xercengler Decapoda4 yarimsinif Canaqli xercengler Ostracoda II yarimtip Xeliserliler Chelicerata Redakte I sinif Merostomlular Merostomata Redakte 1 deste Nizequyruqlular Xiphosura 2 deste Xercengeqrebler EurypteridaeII sinif Horumcekkimiler Arachnoidea Redakte 1 deste Eqrebler Scorpiones 2 deste Qamciayaqlilar Uropgi 3 deste Yalancieqrebler Pseudoscorpiones 4 deste Buvelee bovler Solifugae 5 deste Otbicenler Opiliones 6 deste Horumcekler Aranea 7 deste Akariform geneler Acariformes 8 deste Parazitiform geneler ParasitiformesIII yarimtip Trilobitler Trilobita Redakte IV yarimtip Traxeyateneffusluler Tracheata Redakte I sinif Coxayaqlilar Myriapoda Redakte 1 yarimsinif Ikicutayaqlilar Diplopoda 2 yarimsinif Doydaqayaqlilar ChillopodaII sinif Heserat Insecta Redakte I yarimsinif Ilk qanadsizlar Apterygota 1 deste Bigciqsizlar Protura 2 deste Ayaqquyruqlular Podura ve ya Collembola 3 deste Ikiquyruqlular Diplura 4 deste Qilquyruqlular ThysanuraII yarim sinif Qanadlilar Pterygota 1 deste Gundeceler Ephemeroptera 2 deste Iyneceler Odonata 3 deste Tarakankimiler Blattoptera 4 deste Devedeliyikimiler Mantoptera 5 deste Termitler Isoptera 6 deste Baharcilar Plectera 7 deste Embiler Embioptera 8 deste Qrillobittidler Grilloblattidae 9 deste Cubuqsekilliler ve ya gostermeler Phasmoptera 10 deste Duzqanadlilar Orhoptera 11 deste Hemimeridler Hemimerida 12 deste Deriqanadlilar ve ya qlagagirenler Dermaptera 13 deste Zorapterler Zoraptera 14 deste Otyeyenler Psocoptera ve ya Copeognatha 15 deste Lelekyeyenler Mallophaga 16 deste Bitler Anoplura ve ya Siphunculata 17 deste Beraberqanadlilar Homoptera 18 deste Yarimsertqanadlilar ve ya taxtabitler Hemiptera ve ya Heteroptera 19 deste Sacaqqanadlilar ve ya tripsler Tysanoptera 20 deste Sertqanadlilar ve ya bocekler Coleoptera 21 deste Yelpikqanadlilar Strepsiptera 22 deste Torqanadlilar Neuroptera 23 deste Devecikler Raphidioptera 24 deste Iriqanadlilar Megaloptera 25 deste Eqrebsekilli milcekler Mecoptera 26 deste Bulaqcilar Trichoptera 27 deste Pulcuqluqanadlilar ve ya kepenekler Lepidoptera 28 deste Perdeqanadlilar Hymenoptera 29 deste Bireler Aphaniptera ve ya Siphonaptera 30 deste Ikiqanadlilar ve ya milcekler DipteraXarici qurulusu RedakteBugumayaqlilarin bedeninin uzeri xitinlesmis kutikula ile ortuludur Kutikula deri epitelisi ve ya hipodermadan emele gelir Tipin ayri ayri numayendelerinde kutikula qalin ve ya nazik ortuk seklinde olur Kutikula qatinin terkibinde xitinden basqa diger uzvi ve qeyri uzvi maddeler de vardir Ali xercenglerin ve bir cox horumcekkimilerin kutikulasinda mueyyen miqdarda kalsium karbonat vardir Xitinli kutikula elastikdir Bugumayaqlilarda boyume qabiqdeyismekle tamamlanir Bu zaman beden ortuyu soyulur hipoderma daha yumsaq ve zerif kutikula emele getirir Sonra kohne ortuk atilir ve yeni kutikula qati berkiyenden sonra heyvanin boyumesi novbeti qabiqdeyismeye kimi dayanir Bugumayaqlilar adeten inkisaf zamani daha cox qabiq deyisirler yetkin heyvanlar ise cox nadir hallarda qabiq deyisir ya da tamamile deyismirler Bugumayaqlilarin bedeni bugumludur Bugumlar heteronomdur Daha sade quruluslu formalarda homonom bugumluluq da musahide olunur Bedende olan bir qrup bugumlar birleserek ayri ayri hisseleri emele getirmisdir Bugumayaqlilarda bir birinden ferqlenen uc hisse nezere carpir bas dos ve qarinciq Basda bugumlarin sayi sabitdir Dos ve qarinciqda olan bugumlarinin sayi ayri ayri numayendelerinde muxtelifdir Bugumayaqlilarin beden sethini xitinlesmis kutikula ortur O bezi heyvanlarda meselen cay xercenglerinde ve yengeclerde qalin olub zireh emele getirir agcaqanadlarda milceklerde ve basqa cuculerde ise nazikdir Deri ezele kisesi RedakteBugumayaqlilarda deri ezele kisesi inkisaf etmemisdir Bununla elaqedar olaraq onlarda eninezolaqli ezeleler yaxsi inkisaf etmisdir Bu ezeleler murekkeb quruluslu olub hereket zamani daha tez yigilmaq qabiliyyetine malikdirler Bugumayaqlilar beden bosluguna malikdirler Beden boslugu qarisiq beden boslugu miksosel adlanir Hezm sistemi RedakteHezm sistemi uc hisseden on orta ve arxa bagirsaqdan ibaretdir Bugumayaqlilar olduqca muxtelif qida ile qidalanmaga uygunlasmislar Bununla elaqedar olaraq onlarda hezm sisteminde mueyyen derecede deyisiklikler bas vermisdir Bagirsaqda hezme xidmet eden veziler de vardir Teneffus ve ifrazat sistemi RedakteTeneffus orqanlari muxtelifdir Suda yasayan numayendeleri qelsemelerle quruda yasayan numayendeleri ise agciyer va traxeyalar vasitesile teneffus edir Ifrazat funksiyasini Malpigi borulari ve bezi veziler koksal yasil veziler yerine yetirir Qan damar sistemi RedakteQan damar sistemi aciqdir Qan bosluq mayesi ile qarisdigina gore bugumayaqlilarin qarisiq beden boslugunda hemolimfa dovr edir Bel qan damarinin nebzli hissesi urek adlanir Urek borusekillidir ve yanlarda yerlesen ostiy adlanan deliklere malikdir Qan ureye bu deliklerden daxil olur Urekden cixan qan damarlarla axaraq beden bosluguna tokulur Sinir sistemi RedakteSinir sistemi bas beyin adlanan cut udlaqustu sinir duyununden udlaqetrafi sinir helqesinden ve qarin sinir zencirinden ibaretdir Bugumayaqlilarin bir qrupunda bas beyin nahiye daha yuksek quruluslu olmaqla bir cox murekkeb davranislarin yerine yetirilmesinde muhum rol oynayir Bugumayaqlilarin hiss orqanlari da yuksek qurulusludur Muxtelif formalarinda murekkeb fasetli goz toxunma ve kimyevi hiss orqanlari esitme orqanlari ve s inkisaf etmisdir Inkisafi RedakteMuxtelif cinsli heyvanlardir ekseriyyeti cinsi yolla coxalir 1 Inkisaflari ya murekkeb cevrilme ile metamorfozla ya da duzunedir Tesnifati RedakteBugumayaqlilar tipi 6 yarimtipe ayrilir Xeliserliler Chelicerata Xercengkimiler Crustacea Altiayaqlilar Hexapoda Coxayaqlilar Myriapoda Trilobitkimiler Trilobitomorpha Marellokimiler Marrellomorpha Xarici kecidler RedakteITIS Avropa faunasi Arxivlesdirilib 2014 05 24 at the Wayback Machine Biolib Bugumayaqlilar Arxivlesdirilib 2017 04 16 at the Wayback MachineHemcinin bax RedakteBovlerHorumceklerHorumcekkimilerEqreblerKepeneklerXercengkimilerIkiqanadlilarIstinadlar Redakte Agayev B I Zeynalova Z A Onurgasizlar zoologiyasi Baki Tehsil 2008 568 s seh 308 309Menbe https az wikipedia org w index php title Bugumayaqlilar amp oldid 6031472, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.