fbpx
Wikipedia

Ay

AyYerin yeganə daimi təbii peykidir. Ay insanların Yerdən kənarda ayaq basdığı yeganə kosmik cismdir. Ay Günəş sistemində yerləşən peyklər arasında ölçüsünə görə beşinci, ətrafında döndüyü planetin ölçülərinə nəzərən isə birincidir. Ay sıxlığına görə Günəş sistemində sıxlığı məlum olan peyklər arasında İodan sonra ikincidir.

Ay
Şərəfinə adlandırılıb
İşıq
Orbital xarakteristikası
Afelisi405400 km
(404000–406700 km)
Perigelisi362600 km
(356400–370400 km)
Periapsidi405.500 km
Apoapsidi363.300 km
Böyük yarımoxu
384399 km
(0.00257 AV)
Orbitinin ekssentrisiteti0.0549
Siderik fırlanma dövrü
27.321661 gün
(27 gün 7 saat 43.19 dəqiqə 11.5 saniyə)
Sinodik fırlanma dövrü
29.530589 gün
(29 gün 12 saat 44 dəqiqə 2.9 saniyə)
Orbital sürəti
1.022 km/san
Əyilməsi5.145° (ekliptikə)
Nəyin peykidirYer
Özünə xas ekssentrisitet
0,0567 ± 0,0001
Fiziki xarakteristikaları
Ölçüləri3.474,13 km (0,273 Yer)
Orta radiusu
1737.1 km (0.273 Yer)
Ekvator radiusu
1738.1 km (0.273 Yer)
Qütb radiusu
1736.0 km (0.273 Yer)
Qütb sıxılması0.0012
Böyük dairəsinin çevrəsi10921 km (ekvator)
Səthinin sahəsi
3.793×107 km2 (0.074 Yer)
Həcmi2.1958×1010 km3 (0.020 Yer)
Kütləsi7.342×1022 kq (0.012300 Yer)
Orta sıxlığı
3.344 g/sm3 (0.606 Yer)
1,622 m/s2 (0,1654 g)
İkinci kosmik sürəti
2,38 km/san
Oxunun maililiyi
6.687°
Albedo0.136
Temperatur95 K, 390 K
Görünən ulduz həcmi
−12,747 ± 0,001, −12,74
10−7 Pa (1 pikobar) (gündüz)
10−10 Pa (1 femtobar) (gecə)

Ayın təqribən 4,5 milyard il bundan əvvəl formalaşdığı ehtimal olunur. Ayın formalaşması ilə bağlı bir sıra fərziyyələr olsa da, ən geniş yayılmış fərziyyəyə görə Yer təqribən Mars böyüklüyündə olan Teya adlı planetlə toqquşmuş və toqquşma nəticəsində boşluğa saçılan maddələr Yerin cazibə qüvvəsi ətrafında hərəkət edərək tədricən Ayı formalaşdırmışdır.

Ay Yerlə sinxronizə olunmuş şəkildə hərəkət edir. Bu səbəbdən də Yerdən baxan müşahidəçi Ayın həmişə eyni tərəfini görür. Ayın Yerdən görünən tərəfində maqma ilə örtülmüş tutqun Ay dənizləri, qədim parlaq kristal yaylaqları və zərbə kraterləri vardır. Ay

Günəşdən sonra Yerdən görünən ən parlaq ikinci kosmik cismdir. Yerdən parlaq ağ rəngdə görünməsinə baxmayaraq Ayın səthi əslində tutqundur. Ayın Günəş işıqlarını əks etdirməsi sadəcə aşınmış asfaltın göstəricisindən bir az çoxdur. Göydə qabarıq şəkildə görünməsi və fazalarının nizamlı şəkildə təkrarlanması səbəbindən Ay qədim dövrlərdən bəri mədəniyyətlərə önəmli şəkildə təsir göstərmiş, müxtəlif xalqların təqvimində, incəsənətindəmifologiyasında mühüm yer tutmuşdur.

Ayın cazibə qüvvəsinin təsirindən Yerdə qabarma və çəkilmə hadisəsi baş verir və günün uzunluğu cüzi də olsa artır. Ay ölçülərinə görə Günəşdən çox kiçik olsa da, Yerlə müqayisədə hər iki cismin uzaqlıq fərqi səbəbindən Günəş tutulması adlanan Ay diskinin Günəş diskini tam örtməsi hadisəsi baş verir. Ay tədricən Yerdən uzaqlaşdığı üçün uzaq gələcəkdə Yerdən görünən ölçüsü kiçiləcək və tam Günəş tutulması baş verməyəcəkdir.

Ayı öyrənmək üçün kosmosa buraxılan ilk kosmik gəmi, SSRİ-nin Luna proqramı çərçivəsində 1959-cu ildə Aya göndərilən Luna 1 kosmik gəmisidir. ABŞ tərəfindən Ayı öyrənmək üçün Apollon proqramı çərçivəsində 1968-ci ildə Apollon 8 kosmik gəmisi Aya göndərilmişdir. 1969-1972-ci illərdə Apollon proqramı çərçivəsində daha altı kosmik gəmi Aya göndərilmişdir. Aya uğurlu eniş həyata keçirən ilk insanlı kosmik gəmi Apollon 11 olmuşdur. Bu missiyalar nəticəsində Yerə Ay süxurlarından 380 kq nümunə gətirilmişdir. Bu nümunələr nəticəsində Ayın mənşəyi, daxili strukturunun quruluşu və geoloji inkişafı haqqında mühüm məlumatlar əldə olunmuşdur. 1972-ci ildə göndərilən Apollon 17 kosmik gəmisindən sonra Aya yalnız insansız kosmik gəmilər göndərilmişdir....

Etimologiyası

Qədim türk dili
... Köl Tigin koyn yılka yiti yigirmike uçdı. Tokuzunç ay iti otuzka yoğ ertürtümüz. Barkın bedizin bitigtaşın biçin yılka yitinç ay yiti otuzka kop alkdımız. ...
Azərbaycan dili
... Kültigin qoyun ilində (birinci ay) on yeddinci gündə öldü. Doqquzuncu ay iyirmi yeddinci gündə yas mərasimi təşkil etdik. Türbəsini, rəsmini və daş kitabəsini meymun ilində yeddinci ay iyirmi yeddinci gündə bitirdik. ...
Ay sözünün Orxon abidələrində işlənilməsinə örnək.

Ay sözünün mənşəyi qədim türk dilinə qədər dayanır. Hal hazırda da türk dillərində peykin adını bildirmək üçün Ay sözü işlədilir. Bu sözə Orxon abidələrində də rast gəlmək mümkündür. Yerin təbii peykini bildirmək üçün ingiliscə Moon sözündən istifadə olunur. Bu söz 1380-ci illərdə Mone sözünün inkişaf etməsi nəticəsində Moone şəklində yazılmağa başlanmışdı. Bu sözlər qədim ingiliscədə olan mōna sözündən qaynaqlanır ki, qədim ingiliscəyə qədim germancadakı mǣnōn sözündən keçmişdir. German dillərinə daxil olan ölkələrdə Ayı ifadə etmək üçün bu sözə yaxın yazılış formalarından istifadə olunur. Bədii ədəbiyyatda və elmi fantastika janrında Ayı ifadə etmək üçün ingiliscədə Luna sözündən də istifadə olunur.

Bəzi dillərdə Ayın adını ifadə etmək üçün də işlənən Luna sözü latın mənşəlidir. Ayla bağlı bəzi terminləri ifadə etmək üçün işlədilən sözlərdən biri də Selena sözüdür. Selena sözünün işlənmə yerlərinə misal olaraq Selenoqrafiya (Ay xəritəçiliyi) və Selenafobiya (Aydan qorxu) sözlərini göstərmək olar. Selena sözü qədim yunanca Ay mənasında işlənən Selene (yun. Σελήνη) sözündən qaynaqlanır. Selena yunan mifologiyasında Ay ilahəsi hesab olunurdu.

Formalaşması

Ay səthinin formalaşmasını göstərən video.

Müxtəlif yanaşmalara görə Ay Günəş sisteminin formalaşmasından 30-50 milyon il sonra, bundan təqribən 4,527 ± 0,010 milyard il əvvəl formalaşmışdır. Rik Karlson apardığı tədqiqatlar nəticəsində Ayın 4,4-4,45 milyard il aralığında nisbətən daha az yaşa sahib olduğunu qeyd etmişdir. Ayın formalaşması ilə bağlı bir sıra fərziyyələr vardır. Bölünmə fərziyyəsinə görə Ay mərkəzəqaçma təcili nəticəsində Yer qabığından qoparaq ayrılmışdır. Belə olduğu halda Yerin başlanğıc sürətinin çox böyük göstəriciyə sahib olması lazımdır. Əgər bölünmə fərziyyəsi düzgün olarsa, Yerin ekvator müstəvisi ekliptikin müstəvisinə uyğun olmalı idi, ancaq bu belə deyil. Ayın Yerin cazibə qüvvəsi tərəfindən sonradan tutulması fərziyyəsinə görə Ay fərqli yerdə meydana gəlmişdir və Yerin yaxınlığından keçərkən onun cazibə qüvvəsi tərəfindən tutulmuşdur. Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində bu fərziyyənin doğru olması üçün tələb olunan şərtlərin ödənmədiyi məlum olmuşdur. Birlikdə formalaşma fərziyyəsinə görə isə Yer və Ay Günəş sistemi formalaşarkən molekulyar buluddan eyni vaxtda və yerdə formalaşmışdır. Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində Ayda metal maddələrinin həddən artıq az olması səbəbindən Yer və Ayın birlikdə formalaşması fərziyyəsinin doğru olması ehtimalı azdır. Bu fərziyyələrin əsas çatışmazlığı Yer və Aydakı çox yüksək impuls momentini asanlıqla izah edə bilməmələridir.

 
Ayın formalaşmasının ilkin dövrlərində mövcud olduğuna inanılan antik rift vadilərinin təmsili görünüşü.

Hal hazırda Ayın formalaşması ilə bağlı ən geniş yayılmış fərziyyə Böyük toqquşma fərziyyəsidir. Bu fərziyyəyə görə Yer formalaşmasının ilkin dövrlərində təqribən Mars böyüklüyündə olan Teya planeti ilə toqquşmuşdur. Bu toqquşma nəticəsində Teya planeti parçalanmış, Yerin qabıq və mantiyasından bir hissə qoparaq Yer ətrafı orbitə saçılmışdır. Vaxt keçdikcə Yer ətrafı orbitə saçılan maddələr Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə birləşərək Ayı meydana gətirmişdir.

Böyük toqquşma fərziyyəsi mükəmməl olmasa da, Ayın formalaşması ilə bağlı məsələləri ən yaxşı şəkildə izah edir. Böyük toqquşma nəzəriyyəsi Bill Hertman, Rocer Filips və Cef Teylor tərəfindən ortaya atılmışdır. Ayın formalaşması fərziyyəsində olduğu kimi böyük toqquşmaların Günəş sisteminin formalaşmasının ilkin dövrlərində digər Günəş sistemi planetlərinə də təsir etdiyi düşünülür. Bu toqquşmanın kompüterdə hazırlanmış simulyasiya modelləri həm Yer, həm də Ayın çox yüksək impuls momentini və Ayın nüvəsinin kiçikliyini izah edə bilir. Bu simulyasiya modelləri Ayın əsasən parçalanan Teyanın qalıqlarından meydana gəldiyini göstərir. Buna baxmayaraq aparılan son tədqiqatlar nəticəsində Ayın formalaşmasında daha çox Yerdən qopan hissələrin iştirak etməsi aşkarlanmışdır. Meteoritlərin tədqiq olunması nəticəsində məlum olmuşdur ki, daxili Günəş sisteminin digər kosmik cismlərindən olan MarsVestanın Yerdən fərqli OksigenVolfram izotop tərkibləri vardır. Buna baxmayaraq Yer və Ayın izotop tərkibləri təqribən eynidir. Mübahisəli olmasına baxmayaraq, baş vermiş böyük toqquşmadan sonra Yer və Ay arasındakı buxarlanmış şəkildə olan materialların qarışması nəticəsində hər iki kosmik cismdə də oxşar izotop tərkiblərinin formalaşdığı ehtimal olunur.

 
Apollon 17 missiyası çərçivəsində Yerə gətirilən Ay daşı.

Həm böyük toqquşma, həmdə toqquşmadan sonra ayrılan maddələrin Yerin orbitində toplanması nəticəsində çox böyük miqdarda enerji ortaya çıxdığı üçün Ayın formalaşmasının ilkin dövrlərində ərimiş formada olduğu düşünülür. O dövrdə mövcud olmuş olan Ayın səthinə Maqma okeanı adı verilmişdir. Ayın maqma okeanının dərinliyinin 500 kilometrdən Ayın radiusuna (1737 km) qədər ola biləcəyi təxmin edilir. Maqma okeanı soyuduqca qismən kristallaşdı və qatlara ayrılaraq geokimyəvi baxımdan ayrı olan Ay mantiyası və qabığını formalaşdırdı. Mantiyanın olivin, klinopiroksen və ortopiroksen minerallarının çökməsi nəticəsində meydana gəldiyi düşünülür. Maqma okeanının kristallaşmasının ¾-ü tamamlandıqdan sonra aşağı sıxlığı səbəbindən anortit mineralı çökməyərək səthə çıxmış və Ayın qabığını formalaşdırmışdır.

Böyük toqquşma fərziyyəsi Ayın formalaşması ilə bağlı bir sıra suallara cavab versə də, hələ də bu fərziyyə ilə izah oluna bilməyən bəzi çətinliklər vardır. 2001-ci ildə Vaşinqton Karnegi İnstitutunda bir qrup alim Aydan gətirilmiş qayaların ən dəqiq izotop ölçmələrini həyata keçirdi. Onların apardığı tədqiqatlar təəccüblə qarşılandı. Apollon proqramı çərçivəsində Yerə gətirilən qayalardakı izotop təkribləri Yerdəki qayaların izotop tərkibləri ilə eynilik təşkil edirdi. Günəş sisteminin digər kosmik cismlərində isə bu göstəricilər Yerdəkindən fərqlidir. Bu nəticələrin təəccüblə qarşılanmasının səbəbi Ayı formalaşdıran maddələrin çoxunun Yerlə toqquşan Teyanın qalıqlarından ibarət olmasının düşünülməsi idi. 2007-ci ildə tədqiqatçılar Teya və Yerin izotop tərkiblərinin eyni olması ehtimalının 1%-dən daha az olduğunu açıqladı. 2012-ci ildə dərc olunan Aydan gətirilən Titan nümunələrindəki izotopların tədqiqinin nəticələri göstərdi ki, Ayı formalaşdıran maddələrin tərkibi Yerlə eynidir. Bu da Ayın Yerdən ayrı şəkildə formalaşması və Teyanın qalıqlarından meydana gəlməsi yanaşmaları ilə ziddiyyət yaradır.

Fiziki xarakteri

Daxili quruluşu

Ay səthinin kimyəvi tərkibi
Tərkibi Kimyəvi formulu Miqdarı (faizlə)
Ay dənizlərində Ay yaylaqlarında
Silisium-dioksid SiO2 45.4% 45.5%
Alüminium-oksid Al2O3 14.9% 24.0%
Kalsium-oksid CaO 11.8% 15.9%
Dəmir-oksid FeO 14.1% 5.9%
Maqnezium-oksid MgO 9.2% 7.5%
Titan-dioksid TiO2 3.9% 0.6%
Natrium-oksid Na2O 0.6% 0.6%
Cəmi 99.9% 100.0%
 
Ayın daxili quruluşu.

Ay geokimyəvi baxımdan bir-birindən fərqlənən qabıq, mantiya və nüvə kimi təbəqələrdən ibarətdir. Ayın mərkəzində radiusu 240 km olan dəmirlə zəngin bərk daxili nüvə vardır. Bərk dəmir nüvə radiusu 300 km olan ərimiş dəmirdən ibarət xarici nüvə ilə əhatələnmişdir. Bütünlükdə nüvə 500 km radiusa sahib olan qismən ərimiş keçid təbəqəsi ilə əhatələnmişdir. Bu strukturun təqribən 4,5 milyard il bundan əvvəl, Ayın formalaşmasından dərhal sonra maqma okeanının mərhələli şəkildə kristallaşması nəticəsində meydana gəldiyi düşünülür. Maqma okeanı kristallaşarkən sıxlığı daha çox olan olivin, klinopiroksen və ortopiroksen kimi mineralların çökməsi nəticəsində Ayın mantiyası meydana gəlmişdir. Maqma okeanının kristallaşmasının ¾-ü tamamlandıqdan sonra daha aşağı sıxlığa sahib olan minerallar çökməyərək Ayın qabığını formalaşdırdılar. Maqma okeanının kristallaşan son maye hissəsi Ay mantiyası ilə qabığı arasında sıxışmış istilik yayan bir-birinə zidd elementlərdən təşkil olmuşdur. Bu səbəbdən də Ayın geokimyəvi xəritəsində baxdıqda səthin əsasən anortit kimi maddələrdən təşkil olduğunu görmək mümkündür. Ayın keçmiş lava axınları olan bölgələrindən gətirilmiş süxur nümunələri mantiyanın ərimiş maddələrinin Ay səthinə çıxdığını göstərir. Geofiziki metodlardan istifadə olunaraq Ay qabığının təqribən 50 km qalınlığa sahib olduğu aşkarlanmışdır.

Ay Günəş sistemində sıxlığına görə İodan sonra ikinci peykdir. Buna baxmayaraq Ayın nüvəsi kiçikdir və radiusunun təqribən 20%-ni əhatə edir. Ayın nüvəsinin az miqdarda KükürdNikel qarışıqlarından da ibarət olan Dəmir tərkibli olduğu düşünülür.

Səth geologiyası

 
Ayın topoqrafiyası.

Ayın topoqrafiyası lazer alimetri və stereo görünüş analizi metodlarından əldə edilən məlumatlar əsasında tədqiq olunmuşdur. Ayın topoqrafiyasındakı ən diqqətçəkən xüsusiyyət Ayın Yerdən görünməyən üzündə yerləşən Cənub qütbü-Eytken hövzəsidir. Eytken hövzəsinin diametri 2240 kilometrdir və bu hövzə böyüklüyünə görə Günəş sistemində ən böyük ikinci zərbə krateridir. Bu hövzə 13 kilometrə çatan dərinliyi ilə Ay səthində ən dərin yerdir. Ay səthindəki ən yüksək yerlər peykin şimal-şərqində yerləşir. Bu yüksək profilin Ayın cənub qütbündə yerləşən Eytken hövzəsini yaradan zərbənin səbəb olduğu əks təsir nəticəsində formalaşdığı düşünülür. Yağış dənizi, Sükunət dənizi, Böhran dənizi, Smit dənizi və Şərq dənizi kimi zərbə hövzələri də bu kimi yüksəkliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Ayın Yerdən görünməyən tərəfinin orta yüksəkliyi Yerdən görünən tərəfinin orta yüksəkliyindən təqribən 1,9&nbspref>Shearer, C.; et al. (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60: 365–518.;km çoxdur.

Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən kəşf olunan dik yamanclı uçurumların müşahidəsi göstərdi ki, son milyard il ərzində onlar daralmışdır. Oxşar büzülmə xüsusiyyətləri Merkuridə də müşahidə olunmuşdur.

Vulkanik xüsusiyyətləri

 
Sükunət dənizi.

Aya adi gözlə baxıldığı zaman görünən tünd rəngli yerlərə Ay dənizləri deyilir. Ay dənizləri deyilməsinin səbəbi qədim astronomların bu bölgələrin su ilə dolu olduğuna inanmasıdır. Bu bölgələr qədim dövrlərdə bazalt lavasının qatılaşması nəticəsində formalaşmışdır. Yerdəki bazalta oxşasa da, Ay bazaltının tərkibində dəmir daha çoxdur və su ilə təmas etmir. Bu lavaların əksəriyyəti Aydakı zərbələrlə püskürmələrin təsirindən yaranmış və zərbə hövzələrinin səthini doldurmuşdur. Ay dənizlərinin yaxınlığında qalxanvari və günbəzvari vulkanlar aşkar edilmişdir.

 
İna krateri.

Demək olar ki, Ay dənizlərinin əksəriyyəti Ayın Yerdən görünən üzündə yerləşir. Ayın Yerdən görünən üzünün 31%-i Ay dənizləri ilə örtülmüşdür. Bu göstərici Ayın Yerdən görünməyən üzündə 2%-ə bərabərdir. Bunun Ayın Yerdən görünən üzündə qabığın altında olan istilik yayan elementlərin konsentrasiyası ilə bağlı olduğu düşünülür. Bu Ay tədqiqat kosmik gəmisinin qamma sprektrometri əsasında tərtib olunan geokimyəvi xəritədə də göründü. Ay bazalt dənizlərinin böyük hissəsi 3-3,5 milyard il bundan əvvəl, İmbriyan dövründə meydana gəlmişdir. Buna baxmayaraq bəzi radiometrik tədqiqatlar Ay dənizlərinin yaşının 4,2 milyard il əvvələ qədər dayana biləcəyini göstərir. Son dövrlərdə aparılan tədqiqatlar gənc kraterlərin yaşının 1,2 milyard il olduğunu göstərdi. 2006-cı ildə aparılan tədqiqatlar nəticəsində Xoşbəxtlik gölündə yerləşən tozsuz və hamar səthə sahib olan İna kraterinin 2 milyon illik olduğu məlum oldu. Ay zəlzələləri və səthdən qaz ayrılması Ayda hələ də davam edən bəzi aktivliklərin olduğunu gösərir. 2014-cü ildə NASA tərəfindən Ayda gənc vulkanizmin sübutlarının əldə olunduğu bildirildi. Belə ki, Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən 70 nizamsız Ay dənizi kəşf olunmuşdur ki, bunların yaşı 50 milyon ildən daha azdır. Ayın Yerdən görünən üzündə qabığın altında yerləşən radioaktiv maddələrin konsentrasiyası nəticəsində buradakı mantiyada istiliyin düşünüləndən daha çox olduğu ehtimal olunur. Bunun sübutu kimi Ayın Yerdən görünən və görünməyən üzlərinin sərhəddində yerləşən Şərq dənizindəki Louel krateri içində tapılmış 2-10 milyon yaşındakı bazalt vulkanizmi göstərilir.

Ayda açıq rənglə görünən bölgələrə terra ya da yaylaqlar deyilir, çünki bu bölgələrin çoxu Ay dənizlərindən daha yüksəkdir. Aparılan radiometrik analizlər nəticəsində onların yaşının 4,4 milyard il olduğu məlum olmuşdur. Bu dövrlər maqma okeanında sıxlığı az olan maddələrin səthə çıxaraq qabığı formalaşdırması dövrü ilə üst-üstə düşür. Yerdən fərqli olaraq Aydakı dağların tektonik proseslər nəticəsində yaranmadığı düşünülür. Ayın Yerdən görünən üzündəki Ay dənizlərini formalaşdıran konsentrasiyaların Ayın Yerdən görünməyən üzündəki dağların formalaşmasına təsir göstərdiyi düşünülür.

Zərbə kraterləri

 
Ayın Yerdən görünməyən üzündə yerləşən Dedalus krateri.

Ayın səthinin geoloji inkişafında iştirak edən önəmli ünsürlərdən biri də zərbə kraterləridir. Zərbə kraterləri asteroidkometaların Ay səthi ilə toqquşması nəticəsində yaranmışdır. Təkcə Ayın Yerdən görünən üzündə diametri 1 kilometrdən böyük olan 300 mindən çox kraterin olduğu təxmin edilir. Bu kraterlərdən bəzilərinə elmi işçilər, alimlər, rəssamlar və tədqiqatçıların adları verilmişdir. Ayın geoloji inkişaf dövründə Ay dənizləri ilə yanaşı zərbə kraterlərinin də xüsusi yeri vardır. Bu strukturlar çoxhalqalı üzükvari relyef formaları ilə xarakterizə olunur və onların diametri yüzlərlə kilometrdən minlərlə kilometrə çatır. Ay atmosferinin çox cüzi olması səbəbindən burada hava şəraiti dəyişmir. Bu səbəbdən də kraterlərin ilkin forması çox yaxşı qorunmuşdur. Yalnız bir neçə çoxhalqalı hövzələrin dəqiq yaşının təyin olunmasına baxmayaraq, bunlar nisbi yaşı müəyyən etmək üçün çox faydalıdır. Çünki zərbə kraterləri sabit nisbətdə toplaşır və hər əraziyə düşən kraterlərin sayını hesablamaq səthin yaşını təxmin etməkdə istifadə olunur. Apollon proqramı çərçivəsində Aydan gətirilmiş zərbə nəticəsində ərimiş süxur nümunələrinin radiometrik analizləri onların yaşının 3,8-4,1 milyard il aralığında dəyişdiyini göstərmişdir. Bu analizlər nəticəsində əldə olunan məlumatlar Son dövr ağır toqquşmaları dövrünün ortaya atılmasında istifadə olunmuşdur.

Ayın səthi zərbə prosesləri nəticəsində yaranmış yüksək səviyyədə narın olan reqolit qatı ilə örtülmüşdür. Quruluşu qara bənzəyən incə reqolit qatı Silisium dioksid tərkiblidir və yanmış barıtın qoxusuna bənzər qoxuya sahibdir. Reqolit qatı qədim səth bölgələrində cavan səth bölgələrinə nəzərən daha qalındır (dağlıq ərazilərdə 10–20 km, Ay dənizlərində 3–5 km). Narın reqolit qatının altında daha iri hissəcikləri olan reqolit qatı vardır və bu qat iri çatları olan kilometrlərlə qalınlığa sahib əsas qayanın üzərindədir.

Ay burulğanları

 
Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən çəkilmiş Ay burulğanı.

Ayın səthində qeyri-adi xüsusiyyətlərə sahib olan burulğanlar müşahidə olunmuşdur. Burulğanlar nisbətən gənc reqolit qatı üzərində görünür və əsasən qıvrım formaya sahibdir. Onlar adətən aşağı albedolu bölgələrdə parlaq burulğanlar olaraq diqqəti cəlb edir. Ay burulğanları həm Ay dənizləri, həm də yaylaqlarda müşahidə olunmuşdur. Ay dənizlərində müşahidə olunan burulğanlar yüksək albedo göstəricisi, qıvrım və qarışıq quruluşu ilə xarakterizə olunur. Ay yaylaqlarında görülən burulğanlar isə daha sadə quruluşu ilə diqqət çəkir.

Suyun varlığı

Ayın cənub qütbündə, daima kölgə olan bölgələrdə suyun buz şəklində qalması üçün uyğun ərazilər.
video.

Ay səthində maye şəkildə suyun olması mümkün deyildir. Su Günəş radiasiyasına məruz qalaraq fotoliz edir və ayrılan su molekulları kosmik boşluğa yayılır. Buna baxmayaraq 1960-cı illərdən bu yana alimlər Ayda buz şəklində su ola biləcəyini iddia etməyə başladılar. Onlar düşünürdü ki, suyun mənbəyi Ayla toqquşan kometalar ya da Ay süxurlarındakı Oksigenin Günəş küləyi vasitəsi ilə gələn Hidrogenlə reaksiyaya girməsi ola bilər. Bu yolla formalaşan su Ayın qütblərindəki zərbə kraterlərinin Günəş işığı düşməyən kölgəlik bölgələrində daimi olaraq buz şəklində qala bilərdi. Kompüter simulyasiyalarına görə Aydakı həmişə kölgə olan 14000 km2 sahəsi olan bölgədə su buzu mövcud ola bilər. Ayda istifadə oluna biləcək miqdarda su tapılması Ayı koloniyalaşdırmaq üçün önəmli faktordur, çünki Yerdən su daşımaq bahalı prosesdir.

 
Ayda suyun varlığı ilə bağlı tədqiqatlar aparan LCROSS kosmik gəmisinin təmsili şəkli.

Alimlər tərəfindən Ay səthində su olması iddialarının ortaya atılmasından bu yana suyun mövcudluğuna dair izlər əldə edilmişdir. 1994-cü ildə Klementayn kosmik gəmisinin (ing. Clementine) apardığı bistatik radar təcrübəsi nəticəsində Ay səthinə yaxın donmuş şəkildə kiçik su mənbələri ola biləcəyi ortaya atıldı. Buna baxmayaraq Aresibo radio teleskopu tərəfindən aparılan müşahidələr nəticəsində bu tapıntının gənc kraterlərdəki ecekta olması ehtimalının daha çox olduğu bildirildi. 1998-ci ildə Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisində (ing. Lunar Prospector) olan neytron spektrometri ilə aparılan tədqiqatlar nəticəsində Ayın qütblərindəki reqolit qatının bir metr dərinliyinə qədər yüksək Hidrogen konsentrasiyalarının olduğu aşkarlandı. 2008-ci ildə Apollon 15 missiyası çərçivəsində Yerə gətirilən vulkanik Ay süxurlarının tərkibində az miqdarda su aşkarlandı.

2008-ci ildə Çandrayan 1 kosmik gəmisi tərəfindən Ayın səthində buz şəklində su olduğu təsdiqləndi. Spektrometr tərəfindən Hidroksilin udulma xətləri müşahidə olundu ki, bu bölgələrdə Günəş işığı əks olunurdu. Bu da suyun ola biləcəyini təsdiq etdi. Kosmik gəminin apardığı tədqiqatlar bu bölgədə konsentrasiyaların 1000 ppm kimi yüksək göstərici ola biləcəyini göstərdi. 2009-cu ildə LCROOS kosmik gəmisi (ing. Lunar Crater Observation and Sensing Satellite) tərəfindən Ayın daima kölgə olan yerlərində ecekta ilə örtülmüş səthin altında 100 kq su buzu tapıldı. LCROOS tərəfindən aparılan başqa bir tədqiqat nəticəsində suyun miqdarının 155 ± 12 kq ola biləcəyi məlum oldu.

Qravitasiya sahəsi

 
Ayın qravitasiya sahəsinin xəritəsi.

Ayın qravitasiya sahəsi peykin orbitindəki kosmik gəmilərin yaydığı radio dalğaların müşahidə olunması nəticəsində öyrənilmişdir. Bu zaman istifadə olunan prinsip Dopler effekti ilə bağlıdır. Kosmik gəminin baxış bucağı istiqamətindəki təcili radio dalğaların istiqamətini az-az dəyişdirərək və kosmik gəmidən Yerdəki sabit nöqtəyə olan uzaqlıqdan istifadə olunaraq müəyyən olunur. Buna baxmayaraq Ayın Yerlə sinxronizə olunmuş şəkildə dönməsi səbəbindən kosmik gəmi Ayın Yerdən görünməyən üzündə müşahidə oluna bilmədiyi üçün bu tərəfin qravitasiya sahəsi yaxşı öyrənilə bilməmişdir. Ayın qraviyasiya sahəsinin ən diqqətəlayiq xüsusiyyətlərindən biri böyük zərbə hövzələri ilə bağlı olan pozitiv qravitasiya anomaliyalarının varlığıdır. Bu anomaliyalar kosmik gəmilərin orbitlərinə ciddi şəkildə təsir göstərir. Bu səbəbdən də insanlı və insansız uçuşların planlanmasında Ayın düzgün qravitasiya modeli lazımdır. Qravitasiya anomaliyaları Ay dənizlərini dolduran bazalt lavası axışları ilə bağlıdır. Buna baxmayaraq bazalt lavası axışları qravitasiya anomaliyaları hadisəsinin tək səbəbi kimi çıxış edə bilməz. Ay qabığı ilə mantiyası arasında baş verən qarşılıqlı reaksiyaların da buna təsiri ola biləcəyi düşünülür. Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisinin apardığı müşahidələr nəticəsində bəzi yerlərdə səbəbi bazalt lavaları olmayan qravitasiya anomaliyaları aşkarlanmışdır. Ayın Fırtınalar okeanı olaraq adlandırılan yerində nəhəng vulkanların səbəb olduğu bazalt aşkar olunsa da, qravitasiya anomaliyası müşahidə olunmamışdır.

Maqnit sahəsi

 
Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisi tərəfindən ölçülmüş Ayın maqnit sahəsi.

Ayın maqnit sahəsinin gücü 1-100 nT arasında dəyişir. Bu da gücü 30-60 mT arasında dəyişən Yerin maqnit sahəsindən yüz dəfə daha zəif göstəricidir. Ayın maqnit sahəsinin digər fərqlərindən biri də nüvəsindəki geodinamo təsiri nəticəsində meydana çıxan dipolar maqnit sahəsi yoxdur və Ayın maqnit sahəsinin mənbəsi Ay qabığıdır. Bir nəzəriyyəyə görə Ay qabığının maqnitləşməsinin səbəbi Ayın formalaşmasının ilkin dövrlərindəki nüvəsindən qaynaqlanan geodinamodur. Buna baxmayaraq Ayın nüvəsinin kiçik olması bu nəzəriyyənin doğru olması ehtimalını azaldır. Başqa yanaşmaya görə Ay kimi havası olmayan kosmik cismlərdə daimi olmayan maqnit sahələri böyük cismlərlə toqquşmalar nəticəsində meydana gəlir. Bu yanaşmanı dəstəkləyən faktorlardan biri böyük toqquşma hövzələrinin əks tərəfində Ay qabığının güclü maqnitləşmə sahələrinin olmasıdır. Buna toqquşma nəticəsində yaranan plazma buludunun mühitdə maqnit sahəsi mövcud olarkən sərbəst olaraq yayılmasının səbəb ola biləcəyi düşünülür.

Atmosferi

 
Apollon 17 kosmonavtlarının Ay atmosferi ilə bağlı çəkdikləri eskiz.

Ayın atmosferi həddən artıq nazikdir. Atmosferin ümumi kütləsi 104 kiloqramdır. Ay atmosferinin mənbələrindən biri qabıqda və mantiyada olan radioaktivlik səbəbindən meydana çıxan Radon qazıdır. Digər önəmli mənbələrə isə mikro meteoritlər, Günəş küləyi ionları, elektronlar və Günəş işığının təsirindən yaranan püskürmələrdir. Səthdən püskürmə yolu ilə ayrılan qazlar ya yenidən reqolit qatı tərəfindən udulur ya da Günəşin radiasiya təzyiqi və ionlaşma səbəbindən Günəş küləyinin maqnit sahəsinin təsiri ilə kosmik boşluğa yayılırlar. Yerdən aparılan spektr müşahidələri nəticəsində Ay atmosferində NatriumKalium elementləri aşkar edilmişdir. Radon-222 (222Rn) və Polonium-210 (210Po) elementrləri Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisinin apardığı spektr müşahidələri nəticəsində aşkarlanmışdır. Arqon-40 (40Ar), Helium-4 (4He), Oksigen (O2), Metan (CH4), Azot (N2), Karbon monoksid (CO) və Karbon dioksid (CO2) kimi maddələr Apollon proqramı çərçivəsində kosmonavtlar tərəfindən Ayda yerləşdirilən cihazlarla müəyyən olunmuşdur. Çandrayan 1 kosmik gəmisi tərəfindən Ay səthinin 60-70° enliklərinə qədər olan yerlərində su buxarı aşkarlanmışdır. Bunun reqolit qatındakı buzun Günəş radiasiyasının təsirindən buxarlanması səbəbindən ola biləcəyi düşünülür.

Toz

Ay atmosferində kometaların kiçik hissəciklərindən qaynaqlanan asimmetrik toz buludu vardır. Ehtimal olunur ki, gün ərzində 5 ton kiçik kometa hissəcikləri Ay səthi ilə toqquşur. Ay səthi ilə toqquşan bu hissəciklər atmosferə toz qaldırır. Toz təxminən 10 dəqiqə atmosferdə qalır (5 dəqiqəyə yüksəlir və 5 dəqiqəyə səthə çökür). Orta hesabla Ayda səthdən 100 kilometrlərlə yüksələn 120 kiloqram tozun olduğu ehtimal olunur. LADEE kosmik gəmisi tərəfindən altı ay aparılan müşahidələr nəticəsində Ay səthindən 20–100 km yüksəklikdə toz miqdarı ölçülmüşdür. LADEE tərəfindən bir dəqiqə ərzində orta hesabla 0,3 mikrometr toz müşahidə olunmuşdur. Müşahidə zaman tozların miqdar göstəricisi Yer və Ay kometaların qalıqlarından keçərkən ən yüksək həddinə çatdı. Ay atmosferindəki toz buludu asimmetrik olaraq yayılmışdır və peykin qaranlıq və aydınlıq üzlərinin sərhəddinə yaxın ərazilərdə daha sıxdır.

Fəsillər

 
Hermayt krateri.

Ay ekliptiklə sadəcə 1.5424° bucaq əmələ gətirir ki, bu da Yerin ekliptiklə əmələ gətirdiyi bucaqdan 23.44° dərəcə azdır. Bu səbəbdən də Ayın fəsillər ərzində Günəş tərəfindən aydınlanma göstəricisi çox az fərqlənir. Ayın topoqrafik xüsusiyyətləri Ay iqliminə fəsil dəyişikliklərindən daha çox təsir edir. 1994-cü ildə Klementayn kosmik gəmisi tərəfindən çəkilən şəkillər nəticəsində Ayın şimal qütbündə yerləşən Peri kraterinin ətrafındakı dörd dağlıq bölgənin zirvələrinin işıq sərhəddini keçdiyindən daimi olaraq aydınlandığı və bu bölgədə həmişə gündüz olduğu məlum oldu. Belə bölgələr Ayın cənub qütbündə də vardır. Ayın daimi kölgə olan dərin qütb kraterlərinin istiliyi çox aşağı göstəriciyə sahibdir. Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən aparılan müşahidələr nəticəsində Ayın şimal qütbündə yerləşən Hermayt kraterində yay fəslinin ən aşağı istilik göstəricisi olan −238 °C qeydə alınmışdır ki, bu göstərici qışda −247 °C-yə qədər aşağı düşür. Bu göstərici kosmik gəmi tərəfindən Günəş sistemində qeydə alınan ən soyuq göstəricidir. Hətta Plutonun səthindən belə daha soyuqdur. Ayda gündüz orta istilik 107 °C, gecə isə -153 °C-yə bərabər olur. Ayın səth xüsusiyyətlərindən asılı olaraq istilik göstəriciləri arasında kəskin fərqlər ola bilər.

Yerlə əlaqəsi

Orbit

Ay sabit ulduzlara nəzərən Yerin ətrafında 27,3 günə (siderik dövr) dövr edir. Yer eyni zamanda Günəş ətrafında hərəkət edir və bu səbəbdən də Ayın Yerdən görünən sinodik dövr müddəti 29,5 günə bərabərdir. Digər planetlərin peyklərindən fərqli olaraq Ay Yerin ekvator müstəvisinə yox, ekliptikin müstəvisinə uyğun olan orbitdə dövr edir. Ay həm öz oxu ətrafında, həm Yerin ətrafında, həm də Yerlə birlikdə Günəşin ətrafında hərəkət edir. Ay Yerdən orta hesabla 384399 km (0,00257 AV) məsafədə yerləşir. Ayın Yerdən ən uzaq məsafəsi 405400 km, Yerdən ən yaxın məsafəsi isə 362600 km-ə bərabərdir. Ayın Yer ətrafındakı orbital sürəti 1022 km/saniyəyə bərabərdir.) Ayın orbitində ekliptiklə şərti kəsişmə nöqtələri vardır. Bu nöqtələr Ay düyünləri adlanır və Ayın bu düyünlər ətrafında dövr etməsi 27 gün 5 saat 5 dəqiqəyə başa gəlir. Düyünlər arasında şərti xətt çəkilsə, Ayın tədricən hərəkət istiqamətinə tərəf dönməsi müşahidə oluna bilər. 18,6 il ərzində Ay düyünləri tam dövr edir.

 
İşıq Yer və Ay arasında olan orta məsafəni 1,255 saniyəyə qət edir. İşıq bu məsafəni Yerlə Günəş arasında 8,28 dəqiqəyə qət edir.

Nisbi ölçüsü

 
DSCOVR kosmik gəmisi tərəfindən müşahidə olunan Ayın Yerin önündən keçməsi.

Yer və Ay sistemi arasındakı əlaqə bəzi astronomlar tərəfindən planet-peyk olaraq yox, ikili planet sistemi şəklində qiymətləndirilir. Bunun səbəbi Ayın ətrafında ətrafında döndüyü planetin ölçülərinə nəzərən Günəş sistemində ən böyük peyk olmasıdır. Ayın diametri Yerin diametrinin 1/4-i, kütləsi isə Yerin kütləsinin 1/81-i qədərdir. Ayın səthinin sahəsi Yerin ümumi səthinin sahəsinin təqribən 1/10-u, quru səthinin sahəsinin isə təqribən 1/4-ü qədərdir. Buna baxmayaraq sistemin orta kütlə mərkəzi 1700 kilometrdən, yəni Yerin radiusunun 1/4-dən daha az göstəriciyə sahib olduğu üçün bu yanaşma bəzi astronomlar tərəfindən təndiq olunmuşdur.

Yerdən görünüşü

 
Buludlu səmada Ayın görünüşü.

Ay sinxronizə olunmuş şəkildə hərəkət edir, yəni öz oxu ətrafında dönmə müddəti ilə Yer ətrafında dönmə müddəti bir-birinə bərabərdir. Bu səbəbdən də Yerdən baxan müşahidəçi Ayın həmişə eyni üzünü görür. Ay formalaşmasının ilkin dövrlərində daha sürətlə hərəkət edirdi. Zamanla bu sürət yavaşladı və Yerlə sinxronizə olacaq nisbətdə sabitləşdi. Bu sinxronizə olunmuş hərəkət səbəbindən Ayın Yerdən görünən üzü və Yerdən görünməyən üzü anlayışları formalaşmışdır. Ayın Yerdən görünməyən üzü adətən qaranlıq üz olaraq da adlandırılır. Buna baxmayaraq Ayın Yerdən görünməyən üzü də Günəş tərəfindən işıqlandırılır. Yeni Ay fazasında olarkən Ayın Yerdən görünən üzü tamamilə qaranlıq olur. 2016-cı ildə astronomlar Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisinin daha əvvəllər apardığı tədqiqatlarda topladığı məlumatlar əsasında Ayın Yerdən görünməyən üzündə iki Hidrogenlə zəngin bölgə aşkarladı. Bunun su buzu nəticəsində formalaşdığı düşünülür. Ehtimal olunur ki, bu yerlər qütblərdə milyardla il əvvəl, Ay hələ sinxronizə olunmamışdan əvvəl formalaşmışdır.

 
Gündüz səmasında görünən Ay.

Ayın albedo göstəricisi zəifdir. Belə ki, Ay üzərinə düşən Günəş işığını sadəcə aşınmış asfaltdan bir az çox göstərici ilə əks etdirir. Buna baxmayaraq Yer səmasında parlaqlığına görə Günəşdən sonra ikincidir. Ayın görünmə böyüklüyünün göstəricisi −12.74-yə bərabərdir. Ayın digər fazalarındakı parlaqlığı bədirlənmiş fazasının 1/10-u qədərdir. Bunun səbəbi Ayın mükəmməl Lambert əks etdiricisi olmamasıdır. Bədirlənmiş fazada olarkən Ay işığı əks etdirməsi səbəbindən parlaq görünür. Digər fazalarda isə Ay səthinə düşən kölgələr səbəbindən əks etdirmə göstəricisi azalır.

Ayın albedosunun az olmasına baxmayaraq gecə səmasında ən parlaq cism kimi görünməsinin bir səbəbi də görmə sisteminin xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, görmə sistemi tərəfindən bir cismin parlaqlığı onun ətrafındakı fonun rəng xüsusiyyəti ilə də bağlıdır. Gecə səmasında Ayın ətrafı qaranlıq olduğu üçün Ay ən parlaq cism olaraq müşahidə olunur. Ayın üfüq xəttinə yaxın olarkən daha böyük görünməsi optik illuziyadır. Bunun optik illuziyadan qaynaqlanan psixoloji təsir olması ilk dəfə e.ə. VII əsrdə kəşf olunmuşdur.

 
Yer səmasında müşahidə olunan qalo.

Ayın üfüqdan ən yüksəkdə olduğu nöqtə Yerdəki fəsil və Ayın fazalarına görə fərqlənir. Qışda bədirlənmiş fazada olan Ay Yer səmasında ən yüksək nöqtəsində görününür. Bundan başqa 18,6 il davam edən Ay düyünlərinin də görünmə yüksəkliyinə təsiri vardır. Ay orbitinin yüksələn düyün nöqtəsi yaz nöqtəsindədirsə Ay 28°-yə qədər yüksələ bilər. Bunun nəticəsində 28° enliklərə qədər Ay ən yüksək nöqtədə görünər. Təqribən 9 il sonra yüksəlmə sadəcə 18° şimal və cənub enliklərinə qədər çatır. Ayparanın istiqaməti də Ayın müşahidə olunduğu enliklə bağlıdır. Ekvatora yaxın enliklərdən aypara U formasında müşahidə oluna bilər. Ay hər 27,3 gündən bir Yerin şimalcənub qütblərindən görülə bilir. Qütb bölgələrində Günəş aylarla görünmədiyindən Ay işığı zooplanktonlar tərəfindən istifadə olunur.

Ayın Yerdən müşahidə olunması zamanı bəzən Yer atmosferinin təsirindən fərqliliklər müşahidə oluna bilir. Yer atmosferinin yuxarı qatlarında kiçik buz kristalları vardır və Ay işığı bu kristallardan keçərkən sınaraq qalo adlanan optik halqa meydana gətirir.

Ay fazaları

Ay da Yer kimi işıq mənbəyi deyildir, ancaq üzərinə düşən Günəş işığını əks etdirir. Ayın Yer və Günəşə nəzərən mövqeyinə görə periodik olaraq bəzi hissələri qaranlıq, bəzi hissələri də aydınlıq olaraq görülür. Ayın Yeni Ay, Aypara, İlk rüb, Dolan Ay, Bədirlənmiş Ay, Azalan Ay və Son rüb kimi fazaları vardır. Yeni Ay zamanı Ayın aydınlıq olmayan tərəfi Yerə dönük olur və adi gözlə Günəş tutulması istisna olmaqla müşahidə olunmur. Ay iki dəfə dolarkən və azalərkən Aypara fazasında görünür. Yeni Ay fazasından bir həftə sonra Ay İlk rüb fazasında olur. Bu fazada Ay D formasında görünür. İlk rüb və Bədirlənmiş Ay fazaları arasında qalan faza Dolan Ay fazasıdır. Ayın ən parlaq və bütün olaraq görüldüyü faza Bədirlənmiş Ay fazasıdır. Bədirlənmiş Ay fazası ilə Son rüb fazası arasında Azalan Ay fazası vardır. Son rüb fazasında Ay tərs D formasında görülür.

 
Ayın fazaları: 1.Yeni Ay; 2.Aypara; 3.İlk rüb; 4.Dolan Ay; 5.Bədirlənmiş Ay; 6.Azalan Ay; 7.Son rüb; 8.Aypara.

Qabarma və çəkilmə təsirləri

 
Ən yüksək qabarma və çəkilmənin müşahidə olunduğu Fandi körfəzi.

Yerdə müşahidə olunan qabarma və çəkilmə hadisələri Ayın cazibə qüvvəsinin təsirindən baş verir. Ayın cazibə qüvvəsinin təsirindən okeanlar ellips şəklində dartılır. Bu səbəbdən də Yerin Aya doğru baxan üzü və bunun əks tərəfində dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi müşahidə olunur. Yer öz oxu ətrafında hərəkət etdiyi üçün qabarma nöqtələri də yerini dəyişir. Bunun nəticəsində okean suları periodik olaraq qabarma və çəkilmələrə məruz qalır. Qabarma nöqtələri, onlara doğru gedən böyük okean axıntılarının təsiri, Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti nəticəsində okeanın diblərində baş verən suyun sürtünmə təsiri, suyun hərəkətsizliyi, quruya yaxınlaşdıqca dərinliyin azalması və fərqli okean səthləri arasındakı su kütləsi dəyişmələri səbəbindən qabarma və çəkilmə hadisəsi daha da qüvvətlənir.

 
Ay librasiyası.

Ayla okeanlar arasındakı cazibə qüvvəsi əlaqəsi Ayın orbitinə təsir göstərir. Aydan baxıldığı zaman qabarma nöqtələri Yerin dönüşü ilə irəliyə doğru daşındığından birbaşa Ayın qarşısında deyildir. Cazibə qüvvəsi uyğunlaşması Yerin dönüşündən kinetik enerji və bucaq momentini udur. Bunun əksinə olaraq Ayın orbitinə bucaq momenti əlavə olunur. Bu səbəbdən də Ay daha uzun periodlu və daha yüksək orbitə sahib olur. Ay və Yer arasındakı bu əlaqə səbəbindən aralarındakı məsafə hər il 3,8 sm artır. Qabarma və çəkilmə hadisəsi önəmsiz səviyyəyə çatana qədər Ayın Yerdən uzaqlaşması prosesi davam edəcəkdir və sonda orbit sabitləşəcəkdir. Bundan başqa atom saatı müşahidə olunaraq, Yerin hər il öz oxu ətrafında hərəkətinin 15 mikrosaniya artdığı məlum olmuşdur. Bu artma Ümumdünya vaxtına da əlavə olunaraq zaman periodu nizamlanır.

Ay orbit xüsusiyyətləri səbəbindən Yer ətrafında hərəkət edərkən librasiyaya məruz qalır. Librasiya hadisəsi Yerin öz oxu ətrafında hərəkət etməsi, Ayın Yer ətrafında kənarmərkəzli orbitdə hərəkəti və Ayın öz oxu ətrafındakı dönmə bucağının Yer ətrafındakı orbit müstəvisinə nəzərən bir az meyilli olması səbəbləri nəticəsində baş verir. Ayın Yerdən ancaq bir üzünün görünməsinə baxmayaraq, librasiya nəticəsində Yerdən Ay səthinin 59%-i müşahidə oluna bilir. Qabarma və çəkilmə prosesləri zamanı yığılan gərginlik səbəbindən Ay zəlzələləri baş verir. Ay zəlzələləri Yerdə baş verən zəlzələlərə nisbətən daha az baş verir və daha zəifdir. Buna baxmayaraq Ay zəlzələləri Yerdə baş verən zəlzələlərə nisbətən daha uzun müddət davam edir. Buna Ayda maye halda suyun olmaması səbəb olur. Ay zəlzələləri gözlənilməz şəkildə 1969-1972-ci illərdə aralığında, Apollon proqramı çərçivəsində kosmonavtların Ay səthində yerləşdirdikləri seysmoqraflar tərəfindən aşkarlandı.

Ay və Günəş tutulmaları

Ay tutulması

  Əsas məqalə: Ay tutulması
 
Ay tutulması.
8 oktyabr 2014.

Ay orbitində hərəkət edərkən bəzən Yerin kölgəsindən keçir. Bu proses Ay tutulması adlanır. Ay tutulması Bədirlənmiş Ay fazasında ya da Ay düyün nöqtələrinə yaxın olduğu vaxt baş verir. Ay Yerin kölgəsinə daxil olarkən, üzərinə Günəş tərəfindən birbaşa olaraq işığın düşməsinin qarşısı alınır. Ay tutulmasının vaxtı təqribən 40 dəqiqə ilə 1 saat arasında dəyişir. Tutulma Ayın üfüq xəttindən yüksəkdə olduğu nöqtələrdən müşahidə oluna bilir. Ayın Yerin kölgəsinə daxil olmasına baxmayaraq, Günəş işığı Yerin atmosferində qırılaraq Ayın səthinə düşür və Ay bu səbəbdən Yerdən görülə bilir. İşıq Yer atmosferində qırıldığı üçün göy işıq udulur və Ayın səthinə qırmızı işıq çatır. Bu səbəbdən də Ay tutulma zamanı Yerdən üzərinə qırmızı kölgə düşmüş kimi görülür. Müşahidə yerindən asılı olaraq tutulma tam və ya qismən müşahidə oluna bilir. Əsasən ildə iki dəfə Ay tutulması müşahidə oluna bilir. Buna baxmayaraq Ay tutulmasının müşahidə olunmadığı ya da ildə üç dəfə müşahidə olunduğu dövrlər də ola bilər.

Günəş tutulması

 
Günəşin tam tutulması.
Fransa. 1999.

Günəş tutulması Ayın Yerlə Günəşin arasına girməsi səbəbindən baş verir. Tutulmanın baş verməsi üçün Ayın bədirlənmiş fazada olması lazımdır. Bir il ərzində Ayın Yer ətrafında 12 dəfə dönməsinə baxmayaraq, Ayın orbit müstəvisi ilə Yerin orbit müstəvisi arasında 5°Fərq olması səbəbindən Ay hər dəfə Günəşin önündən tam keçmir və kəsişmə seyrək şəkildə meydana gəlir. Bu səbəbdən də ildə 2-5 dəfə Günəş tutulması müşahidə olunur. Bunlardan ən çox ikisi tam tutulma ola bilər. Günəş tutulması Yer üzərində hər dəfə çox məhdud yerlərdən görünür və hansısa bölgədə tam Günəş tutulmasının görünməsi nadir hadisədir.

Tutulmanın növləri
 
Halqalı tutulma.
Nevada. 20 may 2012.
  • Tam Günəş tutulması: Ayın Günəşin Yerdən müşahidə olunan Fotosferini tam şəkildə örtməsi hadisəsidir. Günəşin çox parlaq olan Fotosferi Ayın qaranlıq kölgəsi tərəfindən örtülür və Günəş tacı adi gözlə görünə bilir. Bu zaman hava parlaq ulduzlarplanetlərin görülə biləcəyi şəkildə qaralır. Tam tutulma Yerdən məhdud yerlərdə müşahidə oluna bilir.
  • Halqalı Günəş tutulması: Ay Günəş önündən keçərkən onu tam örtə bilmədiyi zaman müşahidə olunur. Ayın diametri, Günəşin Fotosferinin diametrinin təqribən 400-də 1-i qədərdir. Buna baxmayaraq Ayın Yerdən uzaqlığı, Günəşin uzaqlığının 400-də 1-i qədərdir. Bu səbəbdən də Ayın Yerdən müşahidə olunan böyüklüyü ilə Günəşin böyüklüyü təqribən eynidir. Buna baxmayaraq Yerin Günəş ətrafındakı orbiti və Ayın Yer ətrafındakı orbiti tam dairə formasında olmadığından Ay hər tam qovuşmalı keçişdə Günəşi tam şəkildə örtə bilmir. Bu zaman Günəş diskinin Ay tərəfindən örtülə bilməyən hissəsi Yerdən halqa şəklində görülür.
  • Hibrid Günəş tutulması: Bu zaman tutulma Yerin bəzi yerlərindən tam, bəzi yerlərindənsə halqalı olaraq görülür. Bu tutulma növü olduqca nadir hallarda baş verir.
  • Hissəli Günəş tutulması: Ayın Günəşi qismən örtməsi nəticəsində baş verir. Həm tam, həm də halqalı tutulma hissəli tutulma kimi başlayır və başa çatan zaman da yenidən hissəli tutulma formasında görünür. Tam tutulma zamanı tutulmanın tam müşahidə olunduğu məhdud məkan istisna olmaqla hadisənin görülə bildiyi digər yerlərdən tutulma hissəli şəkildə görülür.

Müşahidəsi və tədqiqatlar

Qədim dövrlər və Orta əsrlər

 
İohann Hevelin Selenoqrafiya əsərində (1647) təsvir olunmuş Ay xəritəsi. Bu xəritədə ilk dəfə librasiya bölgələri əlavə olunmuşdur.

Ayın hərəkəti astronomlar tərəfindən qədim dövrlərdən müşahidə olunmuşdur. Babil astronomları tərəfindən e.ə. V əsrdə Ay tutulmalarının 18 illik Saros dövrələri ilə bağlı qeydlər aparılmışdı. Hindli astronomlar tərəfindən Ayın aylıq uzanma xüsusiyyətləri xarakterizə olunmuşdur. Çinli astronom olan Şi Şen tərəfindən e.ə. IV əsrdə Günəş və Ay tutulmalarını qabaqcadan təxmin etmək üçün cədvəl hazırlanmışdır. Daha sonra Ayın fiziki quruluşu və işığının səbəbi məlum olmuşdur. Qədim yunan filosofu Anaksaqor tərəfindən Günəş və Ayın nəhəng kürəvi qayalar olduğu və Ayın Günəşin işığı ilə aydınlandığı düşüncəsi ortaya atılmışdır. II əsrdə Samosatalı Lusi tərəfindən qəhrəmanların Aya səyahətindən bəhs edən roman yazıldı. 499-cü ildə hindli astronom Ariabhata öz əsərində Ay işığının Ay səthi üzərinə düşən Günəş işığının əks olunması səbəbindən yarandığını yazmışdı. Astronomfizik olan İbn əl-Haytəm (9651039) Ayın Günəş işığını güzgü kimi əks etdirmədiyini və əks etdirmənin aydınlıq tərəfindən bütün istiqamətlərə doğru yönəldiyini kəşf etdi. Sun imperiyası dövründə yaşamış olan Şen Ko (10311095) bal mumundan Ayın gümüş əks etdirici ilə örtülmüş modelini hazırlamışdır. Bu modelin üzərinə ağ toz səpib yandan baxıldığı zaman, model aypara formasında görünürdü.

 
Qalileo Qalileyin Ulduz xəbərləri (lat. Sidereus Nuncius) kitabında təsvir olunmuş Ay fazaları.

Aristotel (e.ə. 384-322) tərəfindən səhv də olsa, uzun müddət təsirli olan Ayın dörd əsas element hesab olunan torpaq, hava, od və suyun sərhəd bölgəsində yerləşdiyi düşüncəsi ortaya atılmışdır. Buna baxmayaraq sonralar Selevikli Selevik, Samoslu AristarxusPtolomey tərəfindən aparılan hesablamalar nəticəsində Aristotelin düşüncəsinin səhv olduğu məlum oldu. Arximed (e.ə. 287212) Günəş sistemindəki Ay və digər kosmik cismlərin hərəkətlərini hesablamaq üçün istifadə olunacaq rəsədxananın layihəsini hazırlamışdır.

Orta əsrlərdə teleskop kəşf edilənə qədər Ay səthinin mükəmməl şəkildə hamar olduğuna inanılırdı. 1609-cu ildə Qalileo Qaliley Ulduz xəbərləri kitabında (lat. Sidereus Nuncius) Ayın teleskopla görülmüş ilk təsvirini çəkdi. O, Ayın səthinin hamar olmadığını, orada dağlar və kraterlərin olduğunu qeyd etmişdir. Daha sonra XVII əsrdə Covanni Batista Riçoli və Fransisko Mariya Qrimaldi tərəfindən teleskopdan istifadə olunaraq Ayın xəritəsinin hazırlanmasına başlandı. Ay səthindəki yerlərin adlandırılmasının əsası da onlar tərəfindən qoyulmuşdur. 1834-1836-cı illərdə Vilhelm Biya və İohann Henrix Midler tərəfindən daha dəqiq olan Ay xəritələri (lat. Mappa Selenographica) kitabı hazırlandı. Daha sonra onların işləri 1837-ci ildə Ay əsərində (alm. Der Mond‎) toplandı. Bu əsərdə ilk dəfə Ayın dəqiq triqonometrik xüsusiyyətləri qeyd olunmuş, mindən çox dağın yüksəkliyi dəqiqliklə hesablanmışdır. Ayda kraterlərin varlığı ilk dəfə Qalileo Qaliley tərəfindən aşkarlanmışdır. 1870-ci ildə Riçard Praktr tərəfindən kraterlərin zərbə nəticəsində yarandığı düşüncəsi ortaya atılana qədər, onların vulkanik mənşəli olduğu düşünülürdü. Bu yanaşma 1892-ci ildə Qrov Karl Gilbert tərəfindən aparılan təcrübələr nəticəsində öz təsdiqini tapdı. Müqayisəli tədqiqatlar 1920-1940-cı illərə qədər davam etdi. Ay stratiqrafiyası inkişaf edərək 1950-ci illərdə astrogeologiya elminin yeni və böyüyən sahəsinə çevrildi.

Kosmik gəmilər

XX əsrdə

SSRİ missiyaları
 
Lunaxod 1 roveri.
 
Luna 1 kosmik gəmisi.

ABŞSSRİ arasında Soyuq müharibənin təsirindən kosmik yarış şiddətləndi və bu da Ay tədqiqatlarının intensivləşməsinə səbəb oldu. Bu dövrlərdə hər iki dövlətin kosmik missiyaları həyata keçirəcək potensialı vardı və onlar tərəfindən kosmosa ilk olaraq insansız kosmik gəmilər göndərilmişdir. SSRİ-nin Luna proqramı bu baxımdan birincidir. 1958-ci ildə üç adsız və uğursuz cəhddən sonra, Luna 1 insan istehsalı ilk kosmik gəmi olaraq Yerin cazibəsindən çıxaraq Ayın yaxınlığından keçdi. 1959-cu ilin sentyabrında kosmosa buraxılan Luna 2 kosmik gəmisi Ay səthi ilə toqquşdu və Ayla təmas edən insan istehsalı ilk kosmik gəmi oldu. Ayın Yerdən görünməyən üzünün ilk şəkilləri 1959-cu ildə Luna 3 kosmik gəmisi tərəfindən çəkilmişdir.

Ay səthinə işlək şəkildə enməyi bacarmış ilk kosmik gəmi 1966-cı ildə Aya enmiş Luna 9 kosmik gəmisi olmuşdur. Həmin ildə SSRİ istehsalı Luna 10 kosmik gəmisi ilk dəfə Ayın orbitinə daxil olmağı bacardı. SSRİ istehsalı olan Luna 16 (1970), Luna 20 (1972) və Luna 24 (1976) kosmik gəmiləri Ay səthindən ümumilikdə 0,3 kq süxur nümunələri götürərək Yerə qayıtmağı bacarmışdır. 19701973-cü illərdə Lunaxod proqramı çərçivəsində Aya göndərilmiş Lunaxod 1 və Lunaxod 2 roverləri Ay səthində hərəkət edən Yerdən idarə olunan ilk kosmik gəmilərdir.

ABŞ missiyaları
 
Apollon 8 kosmik gəmisindən çəkilmiş Yer.

ABŞ tərəfindən Aya insanlı uçuşa hazırlıq məqsədi ilə ilk olaraq insansız missiyalar təşkil olunmuşdur. Reyncer proqramı çərçivəsində ilk dəfə Ayın yaxından çəkilmiş şəkilləri əldə olundu. Ay orbiti proqramı çərçivəsində Ayın bütünlüklə xəritəsi hazırlandı. 1966-1968-ci illəri əhatə edən Serveyer proqramı proqramı çərçivəsində SSRİ istehsalı olan Luna 9 kosmik gəmisinin Aya işlək şəkildə enməsindən dörd ay sonra, Serveyer 1 kosmik gəmisi Aya işlək şəkildə eniş etməyi bacardı. NASA insansız missiyalara pararel olaraq insanlı Apollon proqramını həyata keçirdi. Apollon kosmik gəmiləri Yer ətrafındakı orbitdə insanlı və insansız sınaqlar həyata keçirdikdən sonra, 1968-ci ildə ilk dəfə Apollon 8 kosmik gəmisi ilə Ayın ətrafındakı orbitdə insanlı uçuş həyata keçirdi. 1969-cu ildə ABŞ tərəfindən Aya ilk dəfə insanlı kosmik gəminin endirilməsi kosmik yarışda dönüş nöqtəsi oldu.

 
Ay səthində Edvin Oldrinin ayaq izi.

21 iyul 1969-cu ildə Apollon 11 kosmik gəmisinin kapitanı olan Neyl Armstronq Aya ayaq basdı və Ayda yeriyən ilk insan oldu. Bu an Yerdə canlı olaraq təxminən 500 milyon insan tərəfindən izlənmişdi və o dövr üçün bu ən böyük göstəricidir. Apollon 11 missiyasından Apollon 17 missiyasına qədər həyata keçirilmiş (uğursuz Apollon 13 istisna olmaqla) insanlı Ay missiyaları nəticəsində Yerə ümumilikdə 380,05 kq olmaqla 2196 ayrı süxur nümunəsi gətirilmişdir. ABŞ tərəfindən Aya həyata keçirilən bu insanlı missiyalar 1960-cı illərin texnologiyası üçün böyük uğurdu.

Apollon proqramı çərçivəsində Ay səthinə elmi tədqiqatlar aparmaq üçün cihazlar yerləşdirilmişdir. Apollon 12, Apollon 14, Apollon 15, Apollon 16Apollon 17 missiyaları çərçivəsində Ayda istilik gedişatını ölçən cizah, seysmoqraf və maqnitometr kimi cizahları olan uzunömürlü tədqiqat stansiyaları qurulmuşdur. Büdcə yetərsizliyi səbəbindən bu cihazlardan Yerə məlumat göndərilməsi 1977-ci ildə dayandırılmışdır. Buna baxmayaraq Ayda məsafələri lazerlə ölçən cizah hələ də istifadə olunur. 14 dekabr 1972-ci ildə Apollon 17 missiyası çərçivəsində Ayda yeriyən Yucin Sernan Ayda yerimiş son insandır.

Bəziləri tərəfindən Aya təşkil olunan Apollon missiyalarının saxta olduğu ilə bağlı iddialar edilmişdir. 2000-ci illərin sonlarından başlayaraq LROC kosmik gəmisinin çəkmiş olduğu yüksək dəqiqlikli şəkillərdə Aya eniş etmiş kosmik gəmilər və onların izləri görülmüşdür. 2012-ci ildə Apollon proqramı çərçivəsində Aya sancılmış ABŞ bayraqlarının şəkilləri paylaşılmışdır.

1980-2000-ci illər

 
Tixo krateri.

İlk Ay yarışından sonra bir müddət Aya təşkil olunan kosmik missiyaların intensivliyi azaldı və 1990-cı illərdə intensivlik yenidən artdı. Bu dövrdə bir neçə ölkə tərəfindən Aya tədqiqat cihazları göndərilmişdir. 1990-cı ildə Yaponiyanın Aya göndərdiyi Hiten kosmik gəmisi Ay orbitinə girməyi bacardı və Yaponiya bunu bacarmış üçüncü ölkə oldu. Hiten kosmik gəmisi tərəfindən elmi məlumatlar toplaması üçün Ayın orbitinə Haqaromo zondu göndərilsə də, zondun ötürücüsü xarab olduğundan istənilən nəticə əldə oluna bilmədi. 1994-cü ildə ABŞ Müdafiə Departamenti və NASA tərəfindən ortaq şəkildə həyata keçirilmiş Klementayn kosmik gəmisi Ayın orbitinə girdi. Klementayn kosmik gəmisi tərəfindən Ayın yaxından çəkilmiş ilk kürəvi xəritəsi və multispektral şəkilləri Yerə göndərildi. 1998-ci ildə Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisi Ayın qütb bölgələrindəki dərin kölgəli kraterlərdə Hidrogen konsentrasiyalarının izinə rast gəldi ki, bu da Ayda həmin bölgələrdəki reqolit qatının altında su buzu ola biləcəyinə işarə idi.

ABŞ, Yaponiya, Çin, HindistanAvropa Kosmik Agentliyinin göndərdiyi kosmik gəmilər, xüsusən də Çandrayan 1 kosmik gəmisinin Ayın qütb bölgələrindəki kölgəli kraterlərlə bağlı apardığı müşahidələr burada su buzunun varlığını təsdiqləmişdir. Apollon proqramının başa çatmasından sonra Aya iki rover missiyası həyata keçirilmişdir. Bunlara SSRİ tərəfindən 1973-cü ildə həyata keçirilmiş Lunaxod 2 və Çin tərəfindən Çanq 3 missiyası çərçivəsində 2013-cü ildə Aya endirilmiş Yutu roveri daxildir.

XXI əsrdə

 
Kopernik krateri.

Avropa Kosmik Agentliyinin Aya göndərmiş olduğu SMART 1 kosmik gəmisi ion mühərrikinə sahib olan ikinci kosmik gəmi idi. Bu kosmik gəmi 15 noyabr 2004-cü ildə Ayın orbitinə daxil oldu və 3 sentyabr 2006-cı ildə Ayla toqquşduruldu. Bu kosmik missiya çərçivəsində Ay səthindəki kimyəvi tərkiblərin ilk ətraflı tədqiqatı aparıldı.

Çinin Aya ekspedisiya proqramı çərçivəsində Çanq 1 kosmik gəmisi 5 noyabr 2007-ci ildə Ayın orbitinə girdi və 1 mart 2009-cu ildə planlı şəkildə Ay səthinə çırpıldı. Çanq 1 missiyası çərçivəsində Ayın bütünlükdə xəritəsi əldə olunmuşdur. Daha sonra Çin tərəfindən daha dəqiq cihazlarla təchiz olunmuş Çanq 2 kosmik gəmisi Aya göndərildi. Daha sonra bu kosmik gəmi kosmosun dərinliyinə getməzdən əvvəl bir müddət Yerlə Günəşin L2 Laqranj nöqtəsində qaldı. 13 dekabr 2012-ci ildə 4179 Tutatis asteroidinin yaxınlığından keçərək kosmosun dərinliklərinə doğru uçdu. Çanq 3 missiyası çərçivəsində Aya Yutu roveri endirilmişdir. Çin 2020-ci ildən əvvəl ikinci rover missiyası olan Çanq 4 kosmik gəmisi, ondan qısa müddət sonra isə Yerə nümunə gətirməli olan Çanq 5 kosmik gəmisini Aya göndərmək istəyir.

 
LADEE kosmik zondunun təmsili görünüşü.

4 oktyabr 2007-ci il və 10 iyun 2009-cu il aralığında fəaliyyət göstərmiş Kaquya kosmik gəmisi Yaponiya Kosmos Araşdırma Agentliyi tərəfindən Aya göndərilmişdir. Bu kosmik gəmi bir yüksək dəqiqlikli video kamera və iki kiçik radio ötürücü ilə təchiz olunmuşdu və Yerdən kənarda yüksək dəqiqlikli video çəkən ilk kosmik gəmi oldu. Hindistanın ilk Ay missiyası olan Çandrayan 1 kosmik gəmisi 8 noyabr 2008-ci ildə Ay orbitinə daxil oldu və 27 avqust 2009-cu ildə onunla əlaqə itənə qədər Ayın səthi, kimyəvi və mineraloji xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar göndərdi. Çandrayan 1 kosmik gəmisi tərəfindən Ayın qütblərində su buzu olduğu təsdiqləndi. Hindistan Kosmos Araşdırma Agentliyi 2018-ci ildə Aya Çandrayan 2 kosmik gəmisini göndərməyi planlaşdırır.

NASA tərəfindən Aya göndərilən Ay tədqiqat kosmik gəmisi və LCROSS kosmik gəmisi Ayda müşahidələr həyata keçirdi. 9 oktyabr 2009-cu ildə LCROSS kosmik gəmisi öz missiyasını tamamladıqdan sonra planlı şəkildə Kebis kraterinə çırpıldı. NASA tərəfindən iki GRAİL kosmik gəmisi 1 yanvar 2012-ci ildə Ayın daxili quruluşu ilə bağlı məlumatlar toplamaq üçün Aya göndərildi. NASA tərəfindən Ayın ekzosferini tədqiq etmək üçün göndərilən LADEE zondu 6 oktyabr 2013-cü ildə Ay orbitinə daxil oldu.

Rusiya dondurulmuş Luna-Qlob layihəsini yenidən aktivləşdirməyi və Aya yeni missiyalar təşkil etməyi planlaşdırır. 13 sentyabr 2007-ci ildə Google şirkəti tərəfindən Aya özəl şirkətlər tərəfindən təşkil olunacaq missiyaları təşviq etmək üçün Google Lunar X mükafatı təsis olundu. Mükafatın şərtlərinə görə Aya rover göndərməyi bacaran və digər xüsusi tələbləri qarşılayan özəl şirkətlərə 20 milyon dollar vəd olunurdu.

NASA 14 yanvar 2004-cü ildə ABŞ prezidenti Corc Buşun istəyindən sonra 2019-cu ildə Aya insanlı missiya həyata keçirməyin və 2024-cü ildə Ayda baza tikməyin hazırlıqlarına başladı. Konsteleyşn proqramı çərçivəsində Aya insanlı missiya təşkil etməyin sınaqlarına və Ayda tikilməsi düşünülən bazanın layihələndirilməsinə investisiya ayrılmışdı. Buna baxmayaraq NASA tərəfindən 2025-ci ildə asteroidə və 2035-ci ildə Marsın orbitinə təşkil olunması düşünülən insanlı missiyalar səbəbindən bu layihə dayandırılmışdır. Hindistan 2030-cu ilə qədər Aya insanlı missiya təşkil etmək istəyini bildirmişdir.

Hüquqi statusu

Soyuq müharibə müddətində ABŞ tərəfindən 1950-ci illərdə Horizon layihəsi başladıldı. Bu layihəyə görə Ayda ABŞ-ın rəqiblərinə yönəlmiş roketlər olan hərbi baza tikilməli idi. Bu bazada Ayda nüvə sınaqları keçirmək də nəzərdə tutulmuşdu. ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən də bu layihəyə bənzər Lunex layihəsi düşünülmüşdü. Buna baxmayaraq hər iki layihə də həyata keçirilmədi və Ayda hərbi layihələr yerinə NASA tərəfindən dinc layihələr həyata keçirildi.

SSRİABŞ tərəfindən təşkil olunmuş missiyalarda Ay səthinə simvolik olaraq bu dövlətlərə aid müxtəlif simvol və bayraqlar qoyulsa da, Ay heç bir dövlətin deyildir. ABŞRusiya 1967-ci ildə imzalanan və kosmosu beynəlxalq sularla eyni hüquqi statusda qəbul edən Xarici kosmos müqaviləsinin tərəfləridir. Bu müqavilədə eyni zamanda Ayın dinc məqsədlərlə istifadə olunması və hər cür hərbi istifadənin qadağan olunması razılaşdırılmışdır. 1979-cu ildə Aydakı resurslardan heç bir dövlətin təkbaşına istifadə edə bilməyəcəyini özündə əks etdirən Ay razılaşması imzalansa da, Aya missiyalar həyata keçirməyi bacaran dövlətlərdən heç biri bu müqavilənin tərəfləri deyildir. Bəzi dövlətlər və insanlar tərəfindən Aya bütövlükdə və ya qismən haqq iddia edilsə də, bunlar nəzərə alınmamışdır.

Mədəniyyətə təsiri

Ay kultu

 
Ay və Günəşin üzlərə sahib şəkildə göstərildiyi ənənəvi təsvir.

Ay inancı dinmifologiyalarda öz əksini tapmışdır. İrlandiyanın Nout bölgəsində tapılmış 5000 il bundan əvvələ aid olan qaya yazılarında Ayın ilk təsvirləri verilmişdir. Ay dənizlərinin tünd görünməsi və dağlıq ərazilərindən seçilməsi səbəbindən fərqli mədəniyyətlər Ayın səthində insan, dovşan, bufallo kimi bənzətmələr görmüşlər. Bir çox qədim mədəniyyətlərin inancında Ay tanrı və ya fövqəl qüvvə kimi əks olunmuşdur.

Qədim Mesopotamiya inanclarında Sin adlı Ay tanrısına inanılırdı. Yunan mifologiyasında Selena adlı Ay ilahəsinə inanılırdı. Aypara forması Ayı simvolizə etmək üçün qədim dövrlərdən istifadə olunur. Yunan mifologiyasında Selena başında aypara formalı simvol olan qadın kimi təsvir olunurdu. Yunan mifologiyasında Heketa adlanan Ay ilahəsi də vardı ki, bu ilahə Bizantion şəhərinin hamisi hesab olunurdu. Ay inancı türk mifologiyasında da öz əksini tapmışdır. Altay türkləri Ay Ata ya da Ay Dədə olaraq adlandırılan tanrının olduğuna inanırlar. Onların inancına görə Ay Ata göyün altıncı qatında oturur. Bundan başqa Oğuz xanın oğullarından birinin adı da Ay xandır. Oğuzların Boz oxlar qoluna aid olan Ay xanın Yazar, Tokar, Doburka və Yaparlu adında dörd oğlunun olduğuna inanılır. Aypara və ulduz, Aypara və Günəşin birgə təsvirlərinin tarixi Tunc dövrünə qədər gedib çatır. Aypara və ulduz bir çox dövlətin bayrağında da öz əksini tapmışdır. Orta əsrlərdə Ay və Günəşin üzlərə sahib olan şəkildə təsviri ilə bağlı ənənə vardı. Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən həyata keçirildiyinə inanılan Ayın parçalanması möcuzəsi müsəlmanların inancında öz əksini tapmışdır.

Ay təqvimi

Ay Yerdən nizamlı şəkildə fazalarda görüldüyündən qədim təqvimlərdə öz əksini tapmışdır. Üzərində vaxtı göstərmək üçün cızıqlar olan və bundan 20-30 min il əvvələ aid olduğu düşünülən tapılmış sümüklər Ay təqviminə ilk nümunələr hesab oluna bilər. Mesopotamiyada e.ə. III minillikdə Ay təqvimindən istifadə olunurdu. Ay təqribən 30 gün davam edən bir perioda sahibdir. Ay sözü indi olduğu kimi, qədim türk dilində də vaxt periodunu bildirmək üçün istifadə olunurdu. Bəzi müsəlman ölkələrində Hicri-qəməri təqvim adlanan Ay təqvimindən istifadə olunur.

Ay effekti

Ay uzun müddət dəlilik və məntiqsizliklə əlaqələndirilmişdir. İngilis dilində çılğınlıq və dəli mənasında işlənən lunacylunatic sözləri Ayla bağlıdır. AristotelBöyük Plini kimi filosoflar beynin çox hissəsinin sudan ibarət olması səbəbindən Ayın insanlara da qabarma və çəkilmə təsirləri göstərdiyinə inanırdılar. Xüsusən də, onların düşüncəsinə görə bədirlənmiş Ay insanlarda dəliliyə səbəb ola bilərdi. Buna baxmayaraq sonradan Ayın cazibə qüvvəsinin insana təsir edə biləcək qədər güclü olmadığı məlum olmuşdur. Hal hazırda da Ay bədirlənmiş fazada olarkən cinayətlərin, intihar hallarının və qəzaların artması kimi halların baş verməsinə inananlar olsa da, bu elmi təsdiqini tapmamışdır.

İstinadlar

  1. Wieczorek, M.; et al. (2006). "The constitution and structure of the lunar interior". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 221–364. doi:10.2138/rmg.2006.60.3.
  2. Lang, Kenneth R. (2011), The Cambridge Guide to the Solar System, 2nd ed., Cambridge University Press.
  3. Morais, M.H.M.; Morbidelli, A. (2002). "The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth". Icarus. 160 (1): 1–9. Bibcode:2002Icar..160....1M. doi:10.1006/icar.2002.6937.
  4. Williams, Dr. David R. (2 February 2006). "Moon Fact Sheet". NASA (National Space Science Data Center)
  5. Smith, David E.; Zuber, Maria T.; Neumann, Gregory A.; Lemoine, Frank G. (1 January 1997). "Topography of the Moon from the Clementine lidar". Journal of Geophysical Research. 102 (E1): 1601. Bibcode:1997JGR...102.1591S. doi:10.1029/96JE02940.
  6. Matthews, Grant (2008). "Celestial body irradiance determination from an underfilled satellite radiometer: application to albedo and thermal emission measurements of the Moon using CERES". Applied Optics. 47 (27): 4981–93. Bibcode:2008ApOpt..47.4981M. doi:10.1364/AO.47.004981. PMID 18806861.
  7. NASA FACTSNASA.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23548"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6952408"></a>
  8. Lucey, P.; Korotev, Randy L.; et al. (2006). "Understanding the lunar surface and space-Moon interactions". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 83–219. doi:10.2138/rmg.2006.60.2.
  9. 12 HAYVANLI TÜRK TAKVİMİ
  10. Ay Kelime Kökeni
  11. "Naming Astronomical Objects: Spelling of Names". International Astronomical Union.
  12. "Gazetteer of Planetary Nomenclature: Planetary Nomenclature FAQ". USGS Astrogeology Research Program.
  13. Barnhart, Robert K. (1995). The Barnhart Concise Dictionary of Etymology. USA: Harper Collins. p. 487. ISBN 978-0-06-270084-1.
  14. Oxford English Dictionary, 2nd ed. "luna", Oxford University Press (Oxford), 2009.
  15. "Oxford English Dictionary: lunar, a. and n.". Oxford English Dictionary: Second Edition 1989. Oxford University Press.
  16. Imke Pannen (2010). When the Bad Bleeds: Mantic Elements in English Renaissance Revenge Tragedy. V&R unipress GmbH. pp. 96–. ISBN 978-3-89971-640-5.
  17. Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005). "Hf–W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754): 1671–1674. Bibcode:2005Sci...310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422.
  18. "Carnegie Institution for Science research".
  19. "Phys.org's account of Carlson's presentation to the Royal Society".
  20. Binder, A.B. (1974). "On the origin of the Moon by rotational fission". The Moon. 11 (2): 53–76. Bibcode:1974Moon...11...53B. doi:10.1007/BF01877794.
  21. Stroud, Rick (2009). The Book of the Moon. Walken and Company. pp. 24–27. ISBN 978-0-8027-1734-4.
  22. Mitler, H.E. (1975). "Formation of an iron-poor moon by partial capture, or: Yet another exotic theory of lunar origin". Icarus. 24 (2): 256–268. Bibcode:1975Icar...24..256M. doi:10.1016/0019-1035(75)90102-5.
  23. Stevenson, D.J. (1987). "Origin of the moon–The collision hypothesis". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 15 (1): 271–315. Bibcode:1987AREPS..15..271S. doi:10.1146/annurev.ea.15.050187.001415.
  24. Taylor, G. Jeffrey (31 December 1998). "Origin of the Earth and Moon". Planetary Science Research Discoveries.
  25. news.nationalgeographic.com 2015-04-16 Asteroids Bear Scars of Moon’s Violent Formation
  26. Dana Mackenzie (2003-07-21). The Big Splat, or How Our Moon Came to Be. John Wiley & Sons. pp. 166–168. ISBN 978-0-471-48073-0.
  27. Canup, R.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708–712. Bibcode:2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633.
  28. "Earth-Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought". News.nationalgeographic.com. 28 October 2010.
  29. (PDF). 2018-07-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-17.
  30. Touboul, M.; Kleine, T.; Bourdon, B.; Palme, H.; Wieler, R. (2007). "Late formation and prolonged differentiation of the Moon inferred from W isotopes in lunar metals". Nature. 450 (7173): 1206–9. Bibcode:2007Natur.450.1206T. doi:10.1038/nature06428. PMID 18097403.
  31. "Flying Oceans of Magma Help Demystify the Moon's Creation". News.nationalgeographic.com.
  32. Nield, Ted (2009). "Moonwalk (summary of meeting at Meteoritical Society's 72nd Annual Meeting, Nancy, France)". Geoscientist. 19: 8.
  33. Pahlevan, Kaveh; Stevenson, David J. (2007). "Equilibration in the aftermath of the lunar-forming giant impact". Earth and Planetary Science Letters. 262 (3–4): 438–449. arXiv:1012.5323free to read. Bibcode:2007E&PSL.262..438P. doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055.
  34. Warren, P. H. (1985). "The magma ocean concept and lunar evolution". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 13 (1): 201–240. Bibcode:1985AREPS..13..201W. doi:10.1146/annurev.ea.13.050185.001221.
  35. Tonks, W. Brian; Melosh, H. Jay (1993). "Magma ocean formation due to giant impacts". Journal of Geophysical Research. 98 (E3): 5319–5333. Bibcode:1993JGR....98.5319T. doi:10.1029/92JE02726.
  36. Shearer, C.; et al. (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60: 365–518.
  37. Daniel Clery (11 October 2013). "Impact Theory Gets Whacked". Science. 342 (6155): 183–185. Bibcode:2013Sci...342..183C. doi:10.1126/science.342.6155.183.
  38. Wiechert, U.; et al. (October 2001). "Oxygen Isotopes and the Moon-Forming Giant Impact". Science. Science (journal). 294 (12): 345–348. Bibcode:2001Sci...294..345W. doi:10.1126/science.1063037. PMID 11598294.
  39. Pahlevan, Kaveh; Stevenson, David (October 2007). "Equilibration in the Aftermath of the Lunar-forming Giant Impact". EPSL. 262 (3–4): 438–449. arXiv:1012.5323free to read. Bibcode:2007E&PSL.262..438P. doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055.
  40. "Titanium Paternity Test Says Earth is the Moon's Only Parent (University of Chicago)". Astrobio.net.
  41. Taylor, Stuart Ross (1975). Lunar science: A post-Apollo view. New York, Pergamon Press, Inc. səh. 64.
  42. "NASA Research Team Reveals Moon Has Earth-Like Core". NASA.
  43. Nemchin, A.; Timms, N.; Pidgeon, R.; Geisler, T.; Reddy, S.; Meyer, C. (2009). "Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon". Nature Geoscience. 2 (2): 133–136. Bibcode:2009NatGe...2..133N. doi:10.1038/ngeo417.
  44. Shearer, C.; et al. (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 365–518. doi:10.2138/rmg.2006.60.4.
  45. Schubert, J. (2004). "Interior composition, structure, and dynamics of the Galilean satellites.". In F. Bagenal; et al. Jupiter: The Planet, Satellites, and Magnetosphere. Cambridge University Press. pp. 281–306. ISBN 978-0-521-81808-7.
  46. Williams, J. G.; Turyshev, S. G.; Boggs, D. H.; Ratcliff, J. T. (2006). "Lunar laser ranging science: Gravitational physics and lunar interior and geodesy". Advances in Space Research. 37 (1): 67–71. arXiv:gr-qc/0412049free to read. Bibcode:2006AdSpR..37...67W. doi:10.1016/j.asr.2005.05.013.
  47. Spudis, Paul D.; Cook, A.; Robinson, M.; Bussey, B.; Fessler, B.; Cook; Robinson; Bussey; Fessler (January 1998). "Topography of the South Polar Region from Clementine Stereo Imaging". Workshop on New Views of the Moon: Integrated Remotely Sensed, Geophysical, and Sample Datasets: 69. Bibcode:1998nvmi.conf...69S.
  48. Spudis, Paul D.; Reisse, Robert A.; Gillis, Jeffrey J. (1994). "Ancient Multiring Basins on the Moon Revealed by Clementine Laser Altimetry". Science. 266 (5192): 1848–1851. Bibcode:1994Sci...266.1848S. doi:10.1126/science.266.5192.1848. PMID 17737079.
  49. Pieters, C.M.; Tompkins, S.; Head, J.W.; Hess, P.C. (1997). "Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole‐Aitken Basin: Implications for excavation of the lunar mantle". Geophysical Research Letters. 24 (15): 1903–1906. Bibcode:1997GeoRL..24.1903P. doi:10.1029/97GL01718.
  50. Taylor, G.J. (17 July 1998). "The Biggest Hole in the Solar System". Planetary Science Research Discoveries, Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology.
  51. Schultz, P. H. (March 1997). "Forming the south-pole Aitken basin – The extreme games". Conference Paper, 28th Annual Lunar and Planetary Science Conference. 28: 1259. Bibcode:1997LPI....28.1259S.
  52. NASA's LRO Reveals 'Incredible Shrinking Moon'
  53. Dzurisin, D. (October 10, 1978). "The tectonic and volcanic history of Mercury as inferred from studies of scarps, ridges, troughs, and other lineaments". Journal of Geophysical Research. 83 (B10): 4883–4906. Bibcode:1978JGR....83.4883D. doi:10.1029/JB083iB10p04883.
  54. Wlasuk, Peter (2000). Observing the Moon. Springer. p. 19. ISBN 978-1-85233-193-1.
  55. Norman, M. (21 April 2004). "The Oldest Moon Rocks". Planetary Science Research Discoveries.
  56. Varricchio, L. (2006). Inconstant Moon. Xlibris Books. ISBN 978-1-59926-393-9.
  57. Head, L.W.J.W. (2003). "Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement" 2019-07-25 at the Wayback Machine. Journal of Geophysical Research. 108 (E2): 5012. Bibcode:2003JGRE..108.5012W. doi:10.1029/2002JE001909.
  58. Spudis, P.D. (2004). "Moon". World Book Online Reference Center, NASA.
  59. Gillis, J.J.; Spudis, P.D. (1996). "The Composition and Geologic Setting of Lunar Far Side Maria". Lunar and Planetary Science. 27: 413–404. Bibcode:1996LPI....27..413G.
  60. Lawrence, D. J., et al. (11 August 1998). "Global Elemental Maps of the Moon: The Lunar Prospector Gamma-Ray Spectrometer". Science. 281 (5382): 1484–1489. Bibcode:1998Sci...281.1484L. doi:10.1126/science.281.5382.1484. PMID 9727970.
  61. Taylor, G.J. (31 August 2000). "A New Moon for the Twenty-First Century". Planetary Science Research Discoveries, Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology.
  62. Papike, J.; Ryder, G.; Shearer, C. (1998). "Lunar Samples". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 36: 5.1–5.234.
  63. Hiesinger, H.; Head, J.W.; Wolf, U.; Jaumanm, R.; Neukum, G. (2003). "Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum". J. Geophys. Res. 108 (E7): 1029. Bibcode:2003JGRE..108.5065H. doi:10.1029/2002JE001985.
  64. Phil Berardelli (9 November 2006). "Long Live the Moon!". Science/AAAS News.
  65. Jason Major (14 October 2014). "Volcanoes Erupted 'Recently' on the Moon". Discovery News.
  66. "NASA Mission Finds Widespread Evidence of Young Lunar Volcanism". NASA.
  67. Eric Hand (12 October 2014). "Recent volcanic eruptions on the moon". Science/AAAS News.
  68. S. E. Braden, J. D. Stopar1, M. S. Robinson1, S. J. Lawrence, C. H. van der Bogert, H. Hiesinger. "Evidence for basaltic volcanism on the Moon within the past 100 million years". Nature Geoscience. 7: 787–791. Bibcode:2014NatGe...7..787B. doi:10.1038/ngeo2252.
  69. Srivastava, N.; Gupta, R.P. (2013). "Young viscous flows in the Lowell crater of Orientale basin, Moon: Impact melts or volcanic eruptions?". Planetary and Space Science. 87: 37–45. Bibcode:2013P&SS...87...37S. doi:10.1016/j.pss.2013.09.001.
  70. Gupta, R.P.; Srivastava, N.; Tiwari, R.K. (2014). "Evidences of relatively new volcanic flows on the Moon". Curr. Sci. 107 (3): 454–460.
  71. Whitten, J.; et al. (2011). "Lunar mare deposits associated with the Orientale impact basin: New insights into mineralogy, history, mode of emplacement, and relation to Orientale Basin evolution from Moon Mineralogy Mapper (M3) data from Chandrayaan-1". Journal of Geophysical Research. 116: E00G09. Bibcode:2011JGRE..116.0G09W. doi:10.1029/2010JE003736.
  72. Cho, Y.; et al. (2012). "Young mare volcanism in the Orientale region contemporary with the Procellarum KREEP Terrane (PKT) volcanism peak period 2 b. y. ago". Geophysical Research. Letters. 39: L11203.
  73. Richard Lovett. "Early Earth may have had two moons : Nature News". Nature.com.
  74. "Was our two-faced moon in a small collision?". Theconversation.edu.au.
  75. Melosh, H. J. (1989). Impact cratering: A geologic process. Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-504284-9.
  76. "Moon Facts". SMART-1. European Space Agency. 2010.
  77. "Gazetteer of Planetary Nomenclature: Categories for Naming Features on Planets and Satellites". U.S. Geological Survey.
  78. Wilhelms, Don (1987). "Relative Ages". Geologic History of the Moon (PDF). U.S. Geological Survey.
  79. Hartmann, William K.; Quantin, Cathy; Mangold, Nicolas (2007). "Possible long-term decline in impact rates: 2. Lunar impact-melt data regarding impact history". Icarus. 186 (1): 11–23. Bibcode:2007Icar..186...11H. doi:10.1016/j.icarus.2006.09.009.
  80. "The Smell of Moondust". NASA.
  81. Heiken, G. (1991). Vaniman, D.; French, B., eds. Lunar Sourcebook, a user's guide to the Moon. New York: Cambridge University Press. p. 736. ISBN 978-0-521-33444-0.
  82. Rasmussen, K.L.; Warren, P.H. (1985). "Megaregolith thickness, heat flow, and the bulk composition of the Moon". Nature. 313 (5998): 121–124. Bibcode:1985Natur.313..121R. doi:10.1038/313121a0.
  83. L. L. Hood; P. J. Coleman & D. E. Wilhelms (1979). "The Moon: Sources of the crustal magnetic anomalies". Science. 204: 53–57. Bibcode:1979Sci...204...53H. doi:10.1126/science.204.4388.53.
  84. L. L. Hood & D. E. Williams (1989). "The lunar swirls - Distribution and possible origins". Proceedings of the Lunar and Planetary Science Conference. 19: 99–113.
  85. Margot, J. L.; Campbell, D. B.; Jurgens, R. F.; Slade, M. A. (4 June 1999). "Topography of the Lunar Poles from Radar Interferometry: A Survey of Cold Trap Locations". Science. 284 (5420): 1658–1660. Bibcode:1999Sci...284.1658M. doi:10.1126/science.284.5420.1658. PMID 10356393.
  86. Ward, William R. (1 August 1975). "Past Orientation of the Lunar Spin Axis". Science. 189 (4200): 377–379. Bibcode:1975Sci...189..377W. doi:10.1126/science.189.4200.377. PMID 17840827.
  87. Martel, L. M. V. (4 June 2003). "The Moon's Dark, Icy Poles". Planetary Science Research Discoveries, Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology.
  88. Seedhouse, Erik (2009). Lunar Outpost: The Challenges of Establishing a Human Settlement on the Moon. Springer-Praxis Books in Space Exploration. Germany: Springer Praxis. p. 136. ISBN 978-0-387-09746-6.
  89. Coulter, Dauna (18 March 2010). "The Multiplying Mystery of Moonwater". Science@NASA.
  90. Spudis, P. (6 November 2006). "Ice on the Moon". The Space Review.
  91. Feldman, W. C.; S. Maurice; A. B. Binder; B. L. Barraclough; R. C. Elphic; D. J. Lawrence (1998). "Fluxes of Fast and Epithermal Neutrons from Lunar Prospector: Evidence for Water Ice at the Lunar Poles". Science. 281 (5382): 1496–1500. Bibcode:1998Sci...281.1496F. doi:10.1126/science.281.5382.1496. PMID 9727973.
  92. Saal, Alberto E.; Hauri, Erik H.; Cascio, Mauro L.; van Orman, James A.; Rutherford, Malcolm C.; Cooper, Reid F. (2008). "Volatile content of lunar volcanic glasses and the presence of water in the Moon's interior". Nature. 454 (7201): 192–195. Bibcode:2008Natur.454..192S. doi:10.1038/nature07047. PMID 18615079.
  93. Pieters, C. M.; Goswami, J. N.; Clark, R. N.; Annadurai, M.; Boardman, J.; Buratti, B.; Combe, J.-P.; Dyar, M. D.; Green, R.; Head, J. W.; Hibbitts, C.; Hicks, M.; Isaacson, P.; Klima, R.; Kramer, G.; Kumar, S.; Livo, E.; Lundeen, S.; Malaret, E.; McCord, T.; Mustard, J.; Nettles, J.; Petro, N.; Runyon, C.; Staid, M.; Sunshine, J.; Taylor, L. A.; Tompkins, S.; Varanasi, P. (2009). "Character and Spatial Distribution of OH/H2O on the Surface of the Moon Seen by M3 on Chandrayaan-1". Science. 326 (5952): 568–72. Bibcode:2009Sci...326..568P. doi:10.1126/science.1178658. PMID 19779151.
  94. Lakdawalla, Emily (13 November 2009). "LCROSS Lunar Impactor Mission: "Yes, We Found Water!"". The Planetary Society.
  95. "Water and More: An Overview of LCROSS Impact Results". 41st Lunar and Planetary Science Conference. 41 (1533): 2335. 1–5 March 2010. Bibcode:2010LPI....41.2335C.
  96. Colaprete, A.; Schultz, P.; Heldmann, J.; Wooden, D.; Shirley, M.; Ennico, K.; Hermalyn, B.; Marshall, W; Ricco, A.; Elphic, R. C.; Goldstein, D.; Summy, D.; Bart, G. D.; Asphaug, E.; Korycansky, D.; Landis, D.; Sollitt, L. (22 October 2010). "Detection of Water in the LCROSS Ejecta Plume". Science. 330 (6003): 463–468. Bibcode:2010Sci...330..463C. doi:10.1126/science.1186986. PMID 20966242.
  97. "Doppler Gravity Experiment Results" 2013-04-02 at the Wayback Machine. Lunar Prospector (NASA). 2001-08-31.
  98. Muller, P.; Sjogren, W. (1968). "Mascons: lunar mass concentrations". Science. 161 (3842): 680–684. Bibcode:1968Sci...161..680M. doi:10.1126/science.161.3842.680. PMID 17801458.
  99. Richard A. Kerr (12 April 2013). "The Mystery of Our Moon's Gravitational Bumps Solved?". Science. 340: 138–139. doi:10.1126/science.340.6129.138-a.
  100. Konopliv, A.; Asmar, S.; Carranza, E.; Sjogren, W.; Yuan, D. (2001). "Recent gravity models as a result of the Lunar Prospector mission". Icarus. 50 (1): 1–18. Bibcode:2001Icar..150....1K. doi:10.1006/icar.2000.6573.
  101. Garrick-Bethell, Ian; Weiss, iBenjamin P.; Shuster, David L.; Buz, Jennifer (2009). "Early Lunar Magnetism". Science. 323 (5912): 356–359. Bibcode:2009Sci...323..356G. doi:10.1126/science.1166804. PMID 19150839.
  102. "Magnetometer / Electron Reflectometer Results" 2010-05-27 at the Wayback Machine. Lunar Prospector (NASA).
  103. Hood, L.L.; Huang, Z. (1991). "Formation of magnetic anomalies antipodal to lunar impact basins: Two-dimensional model calculations". J. Geophys. Res. 96 (B6): 9837–9846. Bibcode:1991JGR....96.9837H. doi:10.1029/91JB00308. Jump up ^
  104. . 2010-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  105. Crotts, Arlin P.S. (2008). "Lunar Outgassing, Transient Phenomena and The Return to The Moon, I: Existing Data" (PDF). The Astrophysical Journal. Department of Astronomy, Columbia University. 687: 692–705. arXiv:0706.3949free to read. Bibcode:2008ApJ...687..692C. doi:10.1086/591634.
  106. Stern, S.A. (1999). "The Lunar atmosphere: History, status, current problems, and context". Rev. Geophys. 37 (4): 453–491. Bibcode:1999RvGeo..37..453S. doi:10.1029/1999RG900005.
  107. Lawson, S.; Feldman, W.; Lawrence, D.; Moore, K.; Elphic, R.; Belian, R. (2005). "Recent outgassing from the lunar surface: the Lunar Prospector alpha particle spectrometer". J. Geophys. Res. 110 (E9): 1029. Bibcode:2005JGRE..11009009L. doi:10.1029/2005JE002433.
  108. R. Sridharan; S. M. Ahmed; Tirtha Pratim Dasa; P. Sreelathaa; P. Pradeepkumara; Neha Naika; and Gogulapati Supriya (2010). "'Direct' evidence for water (H2O) in the sunlit lunar ambience from CHACE on MIP of Chandrayaan I". Planetary and Space Science. 58 (6): 947–950. Bibcode:2010P&SS...58..947S. doi:10.1016/j.pss.2010.02.013.
  109. Drake, Nadia; 17, National Geographic PUBLISHED June. "Lopsided Cloud of Dust Discovered Around the Moon". National Geographic News.
  110. Horányi, M.; Szalay, J. R.; Kempf, S.; Schmidt, J.; Grün, E.; Srama, R.; Sternovsky, Z. (June 18, 2015). "A permanent, asymmetric dust cloud around the Moon". Nature. 522 (7556): 324–326. Bibcode:2015Natur.522..324H. doi:10.1038/nature14479.
  111. Hamilton, Calvin J.; Hamilton, Rosanna L., The Moon, Views of the Solar System, 1995–2011.
  112. Amos, Jonathan (16 December 2009). "'Coldest place' found on the Moon". BBC News.
  113. "Diviner News". UCLA. 17 September 2009.
  114. Lunar Surface Temperatures
  115. Temperature on the Moon
  116. North Node In Signs
  117. "Planet Definition Questions & Answers Sheet" (DOC). International Astronomical Union. 2006.
  118. Alexander, M. E. (1973). "The Weak Friction Approximation and Tidal Evolution in Close Binary Systems". Astrophysics and Space Science. 23 (2): 459–508. Bibcode:1973Ap&SS..23..459A. doi:10.1007/BF00645172.
  119. Phil Plait. "Dark Side of the Moon". Bad Astronomy:Misconceptions
  120. "Moon used to spin 'on different axis'". BBC.
  121. Luciuk, Mike. "How Bright is the Moon?". Amateur Astronomers, Inc.
  122. Hershenson, Maurice (1989). The Moon illusion. Routledge. p. 5. ISBN 978-0-8058-0121-7.
  123. Spekkens, K. (18 October 2002). "Is the Moon seen as a crescent (and not a "boat") all over the world?". Curious About Astronomy.
  124. "Moonlight helps plankton escape predators during Arctic winters". New Scientist. Jan 16, 2016.
  125. "Disk with a hole" in the sky
  126. Moon Phase Calculator
  127. Lambeck, K. (1977). "Tidal Dissipation in the Oceans: Astronomical, Geophysical and Oceanographic Consequences". Philosophical Transactions of the Royal Society A. 287 (1347): 545–594. Bibcode:1977RSPTA.287..545L. doi:10.1098/rsta.1977.0159.
  128. Le Provost, C.; Bennett, A. F.; Cartwright, D. E. (1995). "Ocean Tides for and from TOPEX/POSEIDON". Science. 267 (5198): 639–42. Bibcode:1995Sci...267..639L. doi:10.1126/science.267.5198.639. PMID 17745840.
  129. Touma, Jihad; Wisdom, Jack (1994). "Evolution of the Earth-Moon system". The Astronomical Journal. 108 (5): 1943–1961. Bibcode:1994AJ....108.1943T. doi:10.1086/117209.
  130. Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G. (2002). "A new determination of lunar orbital parameters, precession constant and tidal acceleration from LLR measurements". Astronomy and Astrophysics. 387 (2): 700–709. Bibcode:2002A&A...387..700C. doi:10.1051/0004-6361:20020420.
  131. Ray, R. (15 May 2001). "Ocean Tides and the Earth's Rotation" 2015-11-05 at the Wayback Machine. IERS Special Bureau for Tides
  132. Latham, Gary; Ewing, Maurice; Dorman, James; Lammlein, David; Press, Frank; Toksőz, Naft; Sutton, George; Duennebier, Fred; Nakamura, Yosio (1972). "Moonquakes and lunar tectonism". Earth, Moon, and Planets. 4 (3–4): 373–382. Bibcode:1972Moon....4..373L. doi:10.1007/BF00562004.
  133. On the nature of eclipses
  134. Observing and Photographing Lunar Eclipses
  135. NASA | Lunar Eclipse Essentials
  136. Littmann, Mark; Espenak, Fred; Willcox, Ken (2008). Totality: Eclipses of the Sun. Oxford University Press. pp. 18–19. ISBN 0-19-953209-5.
  137. Five solar eclipses occurred in 1935.NASA (September 6, 2009). "Five Millennium Catalog of Solar Eclipses". NASA Eclipse Web Site. Fred Espenak, Project and Website Manager.
  138. Harrington, Philip S. (1997). Eclipse! The What, Where, When, Why and How Guide to Watching Solar and Lunar Eclipses. New York: John Wiley and Sons. ISBN 0-471-12795-7.
  139. Aaboe, A.; Britton, J. P.; Henderson,, J. A.; Neugebauer, Otto; Sachs, A. J. (1991). "Saros Cycle Dates and Related Babylonian Astronomical Texts". Transactions of the American Philosophical Society. American Philosophical Society. 81 (6): 1–75. doi:10.2307/1006543. JSTOR 1006543. One comprises what we have called "Saros Cycle Texts", which give the months of eclipse possibilities arranged in consistent cycles of 223 months (or 18 years).
  140. Sarma, K. V. (2008). "Astronomy in India". In Helaine Selin. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (2 ed.). Springer. pp. 317–321. ISBN 978-1-4020-4559-2.
  141. Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China, Volume III: Mathematics and the Sciences of the Heavens and Earth. Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-05801-8.
  142. O'Connor, J.J.; Robertson, E.F. (February 1999). "Anaxagoras of Clazomenae". University of St Andrews.
  143. Fowler, H. W. & F. G. (trans.), The Works of Lucian of Samosata. Complete with exceptions specified in the preface (Oxford: Clarendon Press, 1905). Four volumes.
  144. Robertson, E. F. (November 2000). "Aryabhata the Elder". Scotland: School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews.
  145. A. I. Sabra (2008). "Ibn Al-Haytham, Abū ʿAlī Al-Ḥasan Ibn Al-Ḥasan". Dictionary of Scientific Biography. Detroit: Charles Scribner's Sons. pp. 189–210, at 195.
  146. Lewis, C. S. (1964). The Discarded Image. Cambridge: Cambridge University Press. p. 108. ISBN 978-0-521-47735-2.
  147. van der Waerden, Bartel Leendert (1987). "The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy". Annals of the New York Academy of Sciences. 500: 1–569. Bibcode:1987NYASA.500....1A. doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb37193.x. PMID 3296915.
  148. Evans, James (1998). The History and Practice of Ancient Astronomy. Oxford & New York: Oxford University Press. pp. 71, 386. ISBN 978-0-19-509539-5.
  149. "Discovering How Greeks Computed in 100 B.C.". The New York Times.
  150. Van Helden, A. (1995). . Galileo Project.
  151. Raphael, Renée. Sidereus nuncius; or, A Sidereal Message, by Galileo Galilei. Isis, Vol. 101, No. 3 (September 2010), pp. 644-645. Published by: The University of Chicago Press on behalf of The History of Science Society.
  152. Bolt, Marvin (ed.) 2007, Mapping the Universe (Chicago: Adler Planetarium & Astronomy Museum)
  153. Consolmagno, Guy J. (1996). "Astronomy, Science Fiction and Popular Culture: 1277 to 2001 (And beyond)". Leonardo. The MIT Press. 29 (2): 128. doi:10.2307/1576348. JSTOR 1576348.
  154. Hall, R. Cargill (1977). "Appendix A: LUNAR THEORY BEFORE 1964". NASA History Series. LUNAR IMPACT: A History of Project Ranger. Washington, D.C.: Scientific and Technical Information Office, NATIONAL AERONAUTICS AND SPACE ADMINISTRATION.
  155. Zak, Anatoly (2009). "Russia's unmanned missions toward the Moon".
  156. Luna - Exploring the Moon
  157. Mulholland, J. D.; Shelus, P. J.; Silverburg, E. C. (January 1, 1975). "Laser observations of the moon: Normal points for 1973". NASA. NTRS.
  158. Coren, M. (26 July 2004). "'Giant leap' opens world of possibility". CNN.
  159. "Record of Lunar Events, 24 July 1969". Apollo 11 30th anniversary. NASA.
  160. "Manned Space Chronology: Apollo_11". spaceline.org.
  161. "Apollo Anniversary: Moon Landing "Inspired World"". National Geographic.
  162. Orloff, Richard W. (September 2004) [First published 2000]. "Extravehicular Activity". Apollo by the Numbers: A Statistical Reference. NASA History Division, Office of Policy and Plans. The NASA History Series. Washington, D.C.: NASA. ISBN 0-16-050631-X. LCCN 00061677. NASA SP-2000-4029.
  163. Launius, Roger D. (July 1999). "The Legacy of Project Apollo". NASA History Office.
  164. SP-287 What Made Apollo a Success? A series of eight articles reprinted by permission from the March 1970 issue of Astronautics & Aeronautics, a publication of the American Institute of Aeronautics and Astronautics. Washington, D.C.: Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration. 1971.
  165. "NASA news release 77-47 page 242" (PDF) (Press release). 1 September 1977.
  166. Appleton, James; Radley, Charles; Deans, John; Harvey, Simon; Burt, Paul; Haxell, Michael; Adams, Roy; Spooner N.; Brieske, Wayne (1977). . NASA Turns A Deaf Ear To The Moon.
  167. Cernan, Eugene Andrew
  168. Evidence Of NASA Airbrushing Out Moon Anomalies
  169. "NASA Spacecraft Images Offer Sharper Views of Apollo Landing Sites". NASA.
  170. . Lunar Reconnaissance Orbiter Camera News Center
  171. . BBC News.
  172. "Hiten-Hagomoro"[ölü keçid]. NASA.
  173. "Clementine information". NASA. 1994.
  174. "Lunar Prospector: Neutron Spectrometer" 2010-05-27 at the Wayback Machine. NASA. 2001.
  175. "China Starts Manufacturing Third Lunar Probe". English.cri.cn.
  176. "SMART-1 factsheet". European Space Agency. 26 February 2007.
  177. "China's first lunar probe ends mission". Xinhua. 1 March 2009.
  178. Leonard David (17 March 2015). "China Outlines New Rockets, Space Station and Moon Plans". Space dot com.
  179. "KAGUYA Mission Profile". JAXA.
  180. "KAGUYA (SELENE) World's First Image Taking of the Moon by HDTV". Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) and NHK (Japan Broadcasting Corporation). 7 November 2007.
  181. "Mission Sequence". Indian Space Research Organisation. 17 November 2008.
  182. "Indian Space Research Organisation: Future Program". Indian Space Research Organisation.
  183. "Lunar CRater Observation and Sensing Satellite (LCROSS): Strategy & Astronomer Observation Campaign" Arxivləşdirilib 2012-03-15 at WebCite. NASA. October 2009.
  184. Chang, Alicia (26 December 2011). "Twin probes to circle moon to study gravity field". The Sun News. Associated Press.
  185. "LADEE Mission Overview". NASA.gov. September 6, 2013.
  186. Covault, C. (4 June 2006). "Russia Plans Ambitious Robotic Lunar Mission". Aviation Week.
  187. "Russia to send mission to Mars this year, Moon in three years". "TV-Novosti". 25 February 2009.
  188. "About the Google Lunar X Prize" 2018-02-13 at the Wayback Machine. X-Prize Foundation. 2010.
  189. "President Bush Offers New Vision For NASA" (Press release). NASA. 14 December 2004
  190. "Constellation". NASA.
  191. "NASA Unveils Global Exploration Strategy and Lunar Architecture" (Press release). NASA.
  192. NASAtelevision (15 April 2010). "President Obama Pledges Total Commitment to NASA". YouTube.
  193. "Kalam visualises establishing space industry". 2008-06-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-06-11.
  194. Brumfield, Ben (25 July 2014). "U.S. reveals secret plans for '60s moon base". CNN.
  195. Teitel, Amy (11 November 2013). "LUNEX: Another way to the Moon". Popular Science.
  196. Logsdon, John (2010). John F. Kennedy and the Race to the Moon. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-11010-6.
  197. "Can any State claim a part of outer space as its own?". United Nations Office for Outer Space Affairs
  198. "How many States have signed and ratified the five international treaties governing outer space?". United Nations Office for Outer Space Affairs. 1 January 2006.
  199. "Do the five international treaties regulate military activities in outer space?". United Nations Office for Outer Space Affairs.
  200. "Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies". United Nations Office for Outer Space Affairs.
  201. "The treaties control space-related activities of States. What about non-governmental entities active in outer space, like companies and even individuals?". United Nations Office for Outer Space Affairs.
  202. "Statement by the Board of Directors of the IISL On Claims to Property Rights Regarding The Moon and Other Celestial Bodies (2004)" (PDF). International Institute of Space Law. 2004
  203. "Further Statement by the Board of Directors of the IISL On Claims to Lunar Property Rights (2009)" (PDF). International Institute of Space Law. 22 March 2009.
  204. "Carved and Drawn Prehistoric Maps of the Cosmos". Space Today Online.
  205. . 2016-05-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-13.
  206. "Muhammad." Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online, p.13
  207. Marshack, Alexander (1991), The Roots of Civilization, Colonial Hill, Mount Kisco, NY.
  208. Brooks, A. S. and Smith, C. C. (1987): "Ishango revisited: new age determinations and cultural interpretations", The African Archaeological Review, 5 : 65–78.
  209. "Islamic Calendars based on the Calculated First Visibility of the Lunar Crescent". University of Utrecht
  210. Lilienfeld, Scott O.; Arkowitz, Hal (2009). "Lunacy and the Full Moon". Scientific American.
  211. Rotton, James; Kelly, I. W. (1985). "Much ado about the full moon: A meta-analysis of lunar-lunacy research.". Psychological Bulletin. 97 (2): 286–306. doi:10.1037/0033-2909.97.2.286.
  212. Martens, R.; Kelly, I. W.; Saklofske, D. H. (1988). "Lunar Phase and Birthrate: A 50-year Critical Review". Psychological Reports. 63 (3): 923–934. doi:10.2466/pr0.1988.63.3.923.
  213. Kelly, Ivan; Rotton, James; Culver, Roger (1986), "The Moon Was Full and Nothing Happened: A Review of Studies on the Moon and Human Behavior", Skeptical Inquirer, 10 (2): 129–43. Reprinted in The Hundredth Monkey - and other paradigms of the paranormal, edited by Kendrick Frazier, Prometheus Books. Revised and updated in The Outer Edge: Classic Investigations of the Paranormal, edited by Joe Nickell, Barry Karr, and Tom Genoni, 1996, CSICOP.
  214. Foster, Russell G.; Roenneberg, Till (2008). "Human Responses to the Geophysical Daily, Annual and Lunar Cycles". Current Biology. 18 (17): R784–R794. doi:10.1016/j.cub.2008.07.003. PMID 18786384.

Ədəbiyyat

  • "Revisiting the Moon". New York Times.
  • The Moon. Discovery 2008. BBC World Service.
  • Bussey, B.; Spudis, P.D. (2004). The Clementine Atlas of the Moon. Cambridge University Press. ISBN 0-521-81528-2.
  • Cain, Fraser. "Where does the Moon Come From?". Universe Today. Retrieved 1 April 2008. (podcast and transcript)
  • Jolliff, B. (2006). Wieczorek, M.; Shearer, C.; Neal, C., eds. New views of the Moon. Rev. Mineral. Geochem. 60. Chantilly, Virginia: Min. Soc. Amer. p. 721. doi:10.2138/rmg.2006.60.0. ISBN 0-939950-72-3.
  • Jones, E.M. (2006). "Apollo Lunar Surface Journal". NASA.
  • "Exploring the Moon". Lunar and Planetary Institute.
  • Mackenzie, Dana (2003). The Big Splat, or How Our Moon Came to Be. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-471-15057-6.
  • Moore, P. (2001). On the Moon. Tucson, Arizona: Sterling Publishing Co. ISBN 0-304-35469-4.
  • "Moon Articles". Planetary Science Research Discoveries.
  • Spudis, P. D. (1996). The Once and Future Moon. Smithsonian Institution Press. ISBN 1-56098-634-4.
  • Taylor, S.R. (1992). Solar system evolution. Cambridge Univ. Press. p. 307. ISBN 0-521-37212-7.
  • Teague, K. (2006). "The Project Apollo Archive".
  • Wilhelms, D.E. (1987). "Geologic History of the Moon". U.S. Geological Survey Professional paper. 1348.
  • Wilhelms, D.E. (1993). To a Rocky Moon: A Geologist's History of Lunar Exploration. Tucson, Arizona: University of Arizona Press. ISBN 0-8165-1065-2.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Ay tutulması nədir?  (azərb.)
İngiliscə
  • APOD - Video of lunar drive
  • The Moon on Google Maps, a 3-D rendition of the moon akin to Google Earth

Kartoqrafik resurslar

  • "Consolidated Lunar Atlas". Lunar and Planetary Institute.
  • Gazetteer of Planetary Nomenclature (USGS) List of feature names.
  • 3D zoomable globes:
    • "Google Moon". Google. 2007.
    • "Moon". World Wind Central. NASA. 2007.
  • Large image of the Moon's north pole area 2016-08-23 at the Wayback Machine

Müşahidə

  • "Find moonrise, moonset and moonphase for a location". 2008.
  • "HMNAO's Moon Watch". 2005. Retrieved 24 May 2009. See when the next new crescent moon is visible for any location.

Əsas

  • Lunar shelter (building a lunar base with 3D printing)


Rusca
  • Теории и версии происхождения Луны
  • Фазы Луны
  • Фазы Луны, перигеи и апогеи, покрытия звезд и затмения
  • Данные о Луне 2011-11-19 at the Wayback Machine (ГАИШ)
  • Популярная статья о полётах на Луну
  • Цветная фотография Луны
  • Фотографии Луны, сделанные с наземных телескопов
  • «Вода сухой Луны» Шевченко В. В., лекция в Московском планетарии, 20.03.2013 (видео)
  • Битва за Луну документальный фильм, 2010, (Телестудия Роскосмоса)

adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, yerin, yeganə, daimi, təbii, peykidir, insanların, yerdən, kənarda, ayaq, basdığı, yeganə, kosmik, cismdir, günəş, sistemində, yerləşən, peyklər, arasında, ölçüsünə, görə, beşinci, ətrafında, döndüyü, plan. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Ay deqiqlesdirme Ay Yerin yegane daimi tebii peykidir Ay insanlarin Yerden kenarda ayaq basdigi yegane kosmik cismdir Ay Gunes sisteminde yerlesen peykler arasinda olcusune gore besinci etrafinda donduyu planetin olculerine nezeren ise birincidir Ay sixligina gore Gunes sisteminde sixligi melum olan peykler arasinda Iodan sonra ikincidir AySerefine adlandirilibIsiqOrbital xarakteristikasiAfelisi405400 km 404000 406700 km Perigelisi362600 km 356400 370400 km Periapsidi405 500 kmApoapsidi363 300 kmBoyuk yarimoxu384399 km 0 00257 AV 1 Orbitinin ekssentrisiteti0 0549Siderik firlanma dovru27 321661 gun 27 gun 7 saat 43 19 deqiqe 11 5 saniye 1 Sinodik firlanma dovru29 530589 gun 29 gun 12 saat 44 deqiqe 2 9 saniye Orbital sureti1 022 km sanEyilmesi5 145 ekliptike 2 Neyin peykidirYer 3 Ozune xas ekssentrisitet0 0567 0 0001Fiziki xarakteristikalariOlculeri3 474 13 km 0 273 Yer Orta radiusu1737 1 km 0 273 Yer 1 4 5 Ekvator radiusu1738 1 km 0 273 Yer 4 Qutb radiusu1736 0 km 0 273 Yer 4 Qutb sixilmasi0 0012 4 Boyuk dairesinin cevresi10921 km ekvator Sethinin sahesi3 793 107 km2 0 074 Yer Hecmi2 1958 1010 km3 0 020 Yer 4 Kutlesi7 342 1022 kq 0 012300 Yer 1 4 Orta sixligi3 344 g sm3 0 606 Yer 1 4 Serbestdusme tecili1 622 m s2 0 1654 g 4 Ikinci kosmik sureti2 38 km sanOxunun maililiyi6 687 2 Albedo0 136 6 Temperatur95 K 390 K 7 Gorunen ulduz hecmi 12 747 0 001 12 74 7 Atmosfer tezyiqi10 7 Pa 1 pikobar gunduz 8 10 10 Pa 1 femtobar gece 8 Ayin teqriben 4 5 milyard il bundan evvel formalasdigi ehtimal olunur Ayin formalasmasi ile bagli bir sira ferziyyeler olsa da en genis yayilmis ferziyyeye gore Yer teqriben Mars boyukluyunde olan Teya adli planetle toqqusmus ve toqqusma neticesinde bosluga sacilan maddeler Yerin cazibe quvvesi etrafinda hereket ederek tedricen Ayi formalasdirmisdir Ay Yerle sinxronize olunmus sekilde hereket edir Bu sebebden de Yerden baxan musahideci Ayin hemise eyni terefini gorur Ayin Yerden gorunen terefinde maqma ile ortulmus tutqun Ay denizleri qedim parlaq kristal yaylaqlari ve zerbe kraterleri vardir AyGunesden sonra Yerden gorunen en parlaq ikinci kosmik cismdir Yerden parlaq ag rengde gorunmesine baxmayaraq Ayin sethi eslinde tutqundur Ayin Gunes isiqlarini eks etdirmesi sadece asinmis asfaltin gostericisinden bir az coxdur Goyde qabariq sekilde gorunmesi ve fazalarinin nizamli sekilde tekrarlanmasi sebebinden Ay qedim dovrlerden beri medeniyyetlere onemli sekilde tesir gostermis muxtelif xalqlarin teqviminde incesenetinde ve mifologiyasinda muhum yer tutmusdur Ayin cazibe quvvesinin tesirinden Yerde qabarma ve cekilme hadisesi bas verir ve gunun uzunlugu cuzi de olsa artir Ay olculerine gore Gunesden cox kicik olsa da Yerle muqayisede her iki cismin uzaqliq ferqi sebebinden Gunes tutulmasi adlanan Ay diskinin Gunes diskini tam ortmesi hadisesi bas verir Ay tedricen Yerden uzaqlasdigi ucun uzaq gelecekde Yerden gorunen olcusu kicilecek ve tam Gunes tutulmasi bas vermeyecekdir Ayi oyrenmek ucun kosmosa buraxilan ilk kosmik gemi SSRI nin Luna proqrami cercivesinde 1959 cu ilde Aya gonderilen Luna 1 kosmik gemisidir ABS terefinden Ayi oyrenmek ucun Apollon proqrami cercivesinde 1968 ci ilde Apollon 8 kosmik gemisi Aya gonderilmisdir 1969 1972 ci illerde Apollon proqrami cercivesinde daha alti kosmik gemi Aya gonderilmisdir Aya ugurlu enis heyata keciren ilk insanli kosmik gemi Apollon 11 olmusdur Bu missiyalar neticesinde Yere Ay suxurlarindan 380 kq numune getirilmisdir Bu numuneler neticesinde Ayin menseyi daxili strukturunun qurulusu ve geoloji inkisafi haqqinda muhum melumatlar elde olunmusdur 1972 ci ilde gonderilen Apollon 17 kosmik gemisinden sonra Aya yalniz insansiz kosmik gemiler gonderilmisdir Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Formalasmasi 3 Fiziki xarakteri 3 1 Daxili qurulusu 3 2 Seth geologiyasi 3 2 1 Vulkanik xususiyyetleri 3 2 2 Zerbe kraterleri 3 2 3 Ay burulganlari 3 2 4 Suyun varligi 3 3 Qravitasiya sahesi 3 4 Maqnit sahesi 3 5 Atmosferi 3 5 1 Toz 3 6 Fesiller 4 Yerle elaqesi 4 1 Orbit 4 2 Nisbi olcusu 4 3 Yerden gorunusu 4 3 1 Ay fazalari 4 4 Qabarma ve cekilme tesirleri 4 5 Ay ve Gunes tutulmalari 4 5 1 Ay tutulmasi 4 5 2 Gunes tutulmasi 4 5 2 1 Tutulmanin novleri 5 Musahidesi ve tedqiqatlar 5 1 Qedim dovrler ve Orta esrler 5 2 Kosmik gemiler 5 2 1 XX esrde 5 2 1 1 SSRI missiyalari 5 2 1 2 ABS missiyalari 5 2 2 1980 2000 ci iller 5 2 3 XXI esrde 6 Huquqi statusu 7 Medeniyyete tesiri 7 1 Ay kultu 7 2 Ay teqvimi 7 3 Ay effekti 8 Istinadlar 9 Edebiyyat 10 Hemcinin bax 11 Xarici kecidler 11 1 Kartoqrafik resurslar 11 2 Musahide 11 3 EsasEtimologiyasi RedakteQedim turk dili Kol Tigin koyn yilka yiti yigirmike ucdi Tokuzunc ay iti otuzka yog erturtumuz Barkin bedizin bitigtasin bicin yilka yitinc ay yiti otuzka kop alkdimiz Azerbaycan dili Kultigin qoyun ilinde birinci ay on yeddinci gunde oldu Doqquzuncu ay iyirmi yeddinci gunde yas merasimi teskil etdik Turbesini resmini ve das kitabesini meymun ilinde yeddinci ay iyirmi yeddinci gunde bitirdik Ay sozunun Orxon abidelerinde islenilmesine ornek 9 Ay sozunun menseyi qedim turk diline qeder dayanir Hal hazirda da turk dillerinde peykin adini bildirmek ucun Ay sozu isledilir Bu soze Orxon abidelerinde de rast gelmek mumkundur 10 Yerin tebii peykini bildirmek ucun ingilisce Moon sozunden istifade olunur 11 12 Bu soz 1380 ci illerde Mone sozunun inkisaf etmesi neticesinde Moone seklinde yazilmaga baslanmisdi Bu sozler qedim ingiliscede olan mōna sozunden qaynaqlanir ki qedim ingilisceye qedim germancadaki mǣnōn sozunden kecmisdir German dillerine daxil olan olkelerde Ayi ifade etmek ucun bu soze yaxin yazilis formalarindan istifade olunur 13 Bedii edebiyyatda ve elmi fantastika janrinda Ayi ifade etmek ucun ingiliscede Luna sozunden de istifade olunur 14 Bezi dillerde Ayin adini ifade etmek ucun de islenen Luna sozu latin menselidir Ayla bagli bezi terminleri ifade etmek ucun isledilen sozlerden biri de Selena sozudur Selena sozunun islenme yerlerine misal olaraq Selenoqrafiya Ay xeriteciliyi ve Selenafobiya Aydan qorxu sozlerini gostermek olar 15 Selena sozu qedim yunanca Ay menasinda islenen Selene yun Selhnh sozunden qaynaqlanir Selena yunan mifologiyasinda Ay ilahesi hesab olunurdu 16 Ayin gorunusu Ayin Yerden gorunen uzu Ayin Yerden gorunmeyen uzu Ayin simal qutbu Ayin cenub qutbuFormalasmasi Redakte Mediani oxut Ay sethinin formalasmasini gosteren video Muxtelif yanasmalara gore Ay Gunes sisteminin formalasmasindan 30 50 milyon il sonra bundan teqriben 4 527 0 010 milyard il evvel formalasmisdir 17 Rik Karlson apardigi tedqiqatlar neticesinde Ayin 4 4 4 45 milyard il araliginda nisbeten daha az yasa sahib oldugunu qeyd etmisdir 18 19 Ayin formalasmasi ile bagli bir sira ferziyyeler vardir Bolunme ferziyyesine gore Ay merkezeqacma tecili neticesinde Yer qabigindan qoparaq ayrilmisdir 20 Bele oldugu halda Yerin baslangic suretinin cox boyuk gostericiye sahib olmasi lazimdir Eger bolunme ferziyyesi duzgun olarsa Yerin ekvator mustevisi ekliptikin mustevisine uygun olmali idi ancaq bu bele deyil 21 Ayin Yerin cazibe quvvesi terefinden sonradan tutulmasi ferziyyesine gore Ay ferqli yerde meydana gelmisdir ve Yerin yaxinligindan kecerken onun cazibe quvvesi terefinden tutulmusdur 22 Buna baxmayaraq aparilan tedqiqatlar neticesinde bu ferziyyenin dogru olmasi ucun teleb olunan sertlerin odenmediyi melum olmusdur 21 Birlikde formalasma ferziyyesine gore ise Yer ve Ay Gunes sistemi formalasarken molekulyar buluddan eyni vaxtda ve yerde formalasmisdir Buna baxmayaraq aparilan tedqiqatlar neticesinde Ayda metal maddelerinin hedden artiq az olmasi sebebinden Yer ve Ayin birlikde formalasmasi ferziyyesinin dogru olmasi ehtimali azdir 21 Bu ferziyyelerin esas catismazligi Yer ve Aydaki cox yuksek impuls momentini asanliqla izah ede bilmemeleridir 23 Ayin formalasmasinin ilkin dovrlerinde movcud olduguna inanilan antik rift vadilerinin temsili gorunusu Hal hazirda Ayin formalasmasi ile bagli en genis yayilmis ferziyye Boyuk toqqusma ferziyyesidir Bu ferziyyeye gore Yer formalasmasinin ilkin dovrlerinde teqriben Mars boyukluyunde olan Teya planeti ile toqqusmusdur Bu toqqusma neticesinde Teya planeti parcalanmis Yerin qabiq ve mantiyasindan bir hisse qoparaq Yer etrafi orbite sacilmisdir Vaxt kecdikce Yer etrafi orbite sacilan maddeler Yerin cazibe quvvesinin tesiri ile birleserek Ayi meydana getirmisdir 24 25 Boyuk toqqusma ferziyyesi mukemmel olmasa da Ayin formalasmasi ile bagli meseleleri en yaxsi sekilde izah edir Boyuk toqqusma nezeriyyesi Bill Hertman Rocer Filips ve Cef Teylor terefinden ortaya atilmisdir 26 Ayin formalasmasi ferziyyesinde oldugu kimi boyuk toqqusmalarin Gunes sisteminin formalasmasinin ilkin dovrlerinde diger Gunes sistemi planetlerine de tesir etdiyi dusunulur Bu toqqusmanin komputerde hazirlanmis simulyasiya modelleri hem Yer hem de Ayin cox yuksek impuls momentini ve Ayin nuvesinin kicikliyini izah ede bilir Bu simulyasiya modelleri Ayin esasen parcalanan Teyanin qaliqlarindan meydana geldiyini gosterir 27 Buna baxmayaraq aparilan son tedqiqatlar neticesinde Ayin formalasmasinda daha cox Yerden qopan hisselerin istirak etmesi askarlanmisdir 28 29 30 31 Meteoritlerin tedqiq olunmasi neticesinde melum olmusdur ki daxili Gunes sisteminin diger kosmik cismlerinden olan Mars ve Vestanin Yerden ferqli Oksigen ve Volfram izotop terkibleri vardir Buna baxmayaraq Yer ve Ayin izotop terkibleri teqriben eynidir Mubahiseli olmasina baxmayaraq 32 bas vermis boyuk toqqusmadan sonra Yer ve Ay arasindaki buxarlanmis sekilde olan materiallarin qarismasi neticesinde her iki kosmik cismde de oxsar izotop terkiblerinin formalasdigi ehtimal olunur 33 Apollon 17 missiyasi cercivesinde Yere getirilen Ay dasi Hem boyuk toqqusma hemde toqqusmadan sonra ayrilan maddelerin Yerin orbitinde toplanmasi neticesinde cox boyuk miqdarda enerji ortaya cixdigi ucun Ayin formalasmasinin ilkin dovrlerinde erimis formada oldugu dusunulur 34 35 O dovrde movcud olmus olan Ayin sethine Maqma okeani adi verilmisdir Ayin maqma okeaninin derinliyinin 500 kilometrden Ayin radiusuna 1737 km qeder ola bileceyi texmin edilir 34 Maqma okeani soyuduqca qismen kristallasdi ve qatlara ayrilaraq geokimyevi baximdan ayri olan Ay mantiyasi ve qabigini formalasdirdi Mantiyanin olivin klinopiroksen ve ortopiroksen minerallarinin cokmesi neticesinde meydana geldiyi dusunulur Maqma okeaninin kristallasmasinin u tamamlandiqdan sonra asagi sixligi sebebinden anortit minerali cokmeyerek sethe cixmis ve Ayin qabigini formalasdirmisdir 36 Boyuk toqqusma ferziyyesi Ayin formalasmasi ile bagli bir sira suallara cavab verse de hele de bu ferziyye ile izah oluna bilmeyen bezi cetinlikler vardir 37 2001 ci ilde Vasinqton Karnegi Institutunda bir qrup alim Aydan getirilmis qayalarin en deqiq izotop olcmelerini heyata kecirdi Onlarin apardigi tedqiqatlar teeccuble qarsilandi 38 Apollon proqrami cercivesinde Yere getirilen qayalardaki izotop tekribleri Yerdeki qayalarin izotop terkibleri ile eynilik teskil edirdi Gunes sisteminin diger kosmik cismlerinde ise bu gostericiler Yerdekinden ferqlidir Bu neticelerin teeccuble qarsilanmasinin sebebi Ayi formalasdiran maddelerin coxunun Yerle toqqusan Teyanin qaliqlarindan ibaret olmasinin dusunulmesi idi 2007 ci ilde tedqiqatcilar Teya ve Yerin izotop terkiblerinin eyni olmasi ehtimalinin 1 den daha az oldugunu aciqladi 39 2012 ci ilde derc olunan Aydan getirilen Titan numunelerindeki izotoplarin tedqiqinin neticeleri gosterdi ki Ayi formalasdiran maddelerin terkibi Yerle eynidir Bu da Ayin Yerden ayri sekilde formalasmasi ve Teyanin qaliqlarindan meydana gelmesi yanasmalari ile ziddiyyet yaradir 40 Fiziki xarakteri RedakteDaxili qurulusu Redakte Ay sethinin kimyevi terkibi 41 Terkibi Kimyevi formulu Miqdari faizle Ay denizlerinde Ay yaylaqlarindaSilisium dioksid SiO2 45 4 45 5 Aluminium oksid Al2O3 14 9 24 0 Kalsium oksid CaO 11 8 15 9 Demir oksid FeO 14 1 5 9 Maqnezium oksid MgO 9 2 7 5 Titan dioksid TiO2 3 9 0 6 Natrium oksid Na2O 0 6 0 6 Cemi 99 9 100 0 Ayin daxili qurulusu Ay geokimyevi baximdan bir birinden ferqlenen qabiq mantiya ve nuve kimi tebeqelerden ibaretdir Ayin merkezinde radiusu 240 km olan demirle zengin berk daxili nuve vardir Berk demir nuve radiusu 300 km olan erimis demirden ibaret xarici nuve ile ehatelenmisdir Butunlukde nuve 500 km radiusa sahib olan qismen erimis kecid tebeqesi ile ehatelenmisdir 42 Bu strukturun teqriben 4 5 milyard il bundan evvel Ayin formalasmasindan derhal sonra maqma okeaninin merheleli sekilde kristallasmasi neticesinde meydana geldiyi dusunulur 43 Maqma okeani kristallasarken sixligi daha cox olan olivin klinopiroksen ve ortopiroksen kimi minerallarin cokmesi neticesinde Ayin mantiyasi meydana gelmisdir Maqma okeaninin kristallasmasinin u tamamlandiqdan sonra daha asagi sixliga sahib olan minerallar cokmeyerek Ayin qabigini formalasdirdilar 44 Maqma okeaninin kristallasan son maye hissesi Ay mantiyasi ile qabigi arasinda sixismis istilik yayan bir birine zidd elementlerden teskil olmusdur 1 Bu sebebden de Ayin geokimyevi xeritesinde baxdiqda sethin esasen anortit kimi maddelerden teskil oldugunu gormek mumkundur 8 Ayin kecmis lava axinlari olan bolgelerinden getirilmis suxur numuneleri mantiyanin erimis maddelerinin Ay sethine cixdigini gosterir 1 Geofiziki metodlardan istifade olunaraq Ay qabiginin teqriben 50 km qalinliga sahib oldugu askarlanmisdir 1 Ay Gunes sisteminde sixligina gore Iodan sonra ikinci peykdir 45 Buna baxmayaraq Ayin nuvesi kicikdir ve radiusunun teqriben 20 ni ehate edir 1 Ayin nuvesinin az miqdarda Kukurd ve Nikel qarisiqlarindan da ibaret olan Demir terkibli oldugu dusunulur 46 Seth geologiyasi Redakte Ayin topoqrafiyasi Ayin topoqrafiyasi lazer alimetri ve stereo gorunus analizi metodlarindan elde edilen melumatlar esasinda tedqiq olunmusdur 47 Ayin topoqrafiyasindaki en diqqetceken xususiyyet Ayin Yerden gorunmeyen uzunde yerlesen Cenub qutbu Eytken hovzesidir Eytken hovzesinin diametri 2240 kilometrdir ve bu hovze boyukluyune gore Gunes sisteminde en boyuk ikinci zerbe krateridir 48 49 Bu hovze 13 kilometre catan derinliyi ile Ay sethinde en derin yerdir 48 50 Ay sethindeki en yuksek yerler peykin simal serqinde yerlesir Bu yuksek profilin Ayin cenub qutbunde yerlesen Eytken hovzesini yaradan zerbenin sebeb oldugu eks tesir neticesinde formalasdigi dusunulur 51 Yagis denizi Sukunet denizi Bohran denizi Smit denizi ve Serq denizi kimi zerbe hovzeleri de bu kimi yuksekliklerin yaranmasina sebeb olmusdur 48 Ayin Yerden gorunmeyen terefinin orta yuksekliyi Yerden gorunen terefinin orta yuksekliyinden teqriben 1 9 amp nbspref gt Shearer C et al 2006 Thermal and magmatic evolution of the Moon Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 365 518 km coxdur 1 Ay tedqiqat kosmik gemisi terefinden kesf olunan dik yamancli ucurumlarin musahidesi gosterdi ki son milyard il erzinde onlar daralmisdir 52 Oxsar buzulme xususiyyetleri Merkuride de musahide olunmusdur 53 Vulkanik xususiyyetleri Redakte Sukunet denizi Aya adi gozle baxildigi zaman gorunen tund rengli yerlere Ay denizleri deyilir Ay denizleri deyilmesinin sebebi qedim astronomlarin bu bolgelerin su ile dolu olduguna inanmasidir 54 Bu bolgeler qedim dovrlerde bazalt lavasinin qatilasmasi neticesinde formalasmisdir Yerdeki bazalta oxsasa da Ay bazaltinin terkibinde demir daha coxdur ve su ile temas etmir 55 56 Bu lavalarin ekseriyyeti Aydaki zerbelerle puskurmelerin tesirinden yaranmis ve zerbe hovzelerinin sethini doldurmusdur Ay denizlerinin yaxinliginda qalxanvari ve gunbezvari vulkanlar askar edilmisdir 57 Ina krateri Demek olar ki Ay denizlerinin ekseriyyeti Ayin Yerden gorunen uzunde yerlesir Ayin Yerden gorunen uzunun 31 i Ay denizleri ile ortulmusdur 58 Bu gosterici Ayin Yerden gorunmeyen uzunde 2 e beraberdir 59 Bunun Ayin Yerden gorunen uzunde qabigin altinda olan istilik yayan elementlerin konsentrasiyasi ile bagli oldugu dusunulur Bu Ay tedqiqat kosmik gemisinin qamma sprektrometri esasinda tertib olunan geokimyevi xeritede de gorundu 44 60 61 Ay bazalt denizlerinin boyuk hissesi 3 3 5 milyard il bundan evvel Imbriyan dovrunde meydana gelmisdir Buna baxmayaraq bezi radiometrik tedqiqatlar Ay denizlerinin yasinin 4 2 milyard il evvele qeder dayana bileceyini gosterir 62 Son dovrlerde aparilan tedqiqatlar genc kraterlerin yasinin 1 2 milyard il oldugunu gosterdi 63 2006 ci ilde aparilan tedqiqatlar neticesinde Xosbextlik golunde yerlesen tozsuz ve hamar sethe sahib olan Ina kraterinin 2 milyon illik oldugu melum oldu 64 Ay zelzeleleri ve sethden qaz ayrilmasi Ayda hele de davam eden bezi aktivliklerin oldugunu goserir 64 2014 cu ilde NASA terefinden Ayda genc vulkanizmin subutlarinin elde olundugu bildirildi Bele ki Ay tedqiqat kosmik gemisi terefinden 70 nizamsiz Ay denizi kesf olunmusdur ki bunlarin yasi 50 milyon ilden daha azdir Ayin Yerden gorunen uzunde qabigin altinda yerlesen radioaktiv maddelerin konsentrasiyasi neticesinde buradaki mantiyada istiliyin dusunulenden daha cox oldugu ehtimal olunur 65 66 67 68 Bunun subutu kimi Ayin Yerden gorunen ve gorunmeyen uzlerinin serheddinde yerlesen Serq denizindeki Louel krateri icinde tapilmis 2 10 milyon yasindaki bazalt vulkanizmi gosterilir 69 70 71 72 Ayda aciq rengle gorunen bolgelere terra ya da yaylaqlar deyilir cunki bu bolgelerin coxu Ay denizlerinden daha yuksekdir Aparilan radiometrik analizler neticesinde onlarin yasinin 4 4 milyard il oldugu melum olmusdur Bu dovrler maqma okeaninda sixligi az olan maddelerin sethe cixaraq qabigi formalasdirmasi dovru ile ust uste dusur Yerden ferqli olaraq Aydaki daglarin tektonik prosesler neticesinde yaranmadigi dusunulur 62 63 Ayin Yerden gorunen uzundeki Ay denizlerini formalasdiran konsentrasiyalarin Ayin Yerden gorunmeyen uzundeki daglarin formalasmasina tesir gosterdiyi dusunulur 73 74 Zerbe kraterleri Redakte Ayin Yerden gorunmeyen uzunde yerlesen Dedalus krateri Ayin sethinin geoloji inkisafinda istirak eden onemli unsurlerden biri de zerbe kraterleridir 75 Zerbe kraterleri asteroid ve kometalarin Ay sethi ile toqqusmasi neticesinde yaranmisdir 76 Tekce Ayin Yerden gorunen uzunde diametri 1 kilometrden boyuk olan 300 minden cox kraterin oldugu texmin edilir Bu kraterlerden bezilerine elmi isciler alimler ressamlar ve tedqiqatcilarin adlari verilmisdir 77 Ayin geoloji inkisaf dovrunde Ay denizleri ile yanasi zerbe kraterlerinin de xususi yeri vardir Bu strukturlar coxhalqali uzukvari relyef formalari ile xarakterize olunur ve onlarin diametri yuzlerle kilometrden minlerle kilometre catir 78 Ay atmosferinin cox cuzi olmasi sebebinden burada hava seraiti deyismir Bu sebebden de kraterlerin ilkin formasi cox yaxsi qorunmusdur Yalniz bir nece coxhalqali hovzelerin deqiq yasinin teyin olunmasina baxmayaraq bunlar nisbi yasi mueyyen etmek ucun cox faydalidir Cunki zerbe kraterleri sabit nisbetde toplasir ve her eraziye dusen kraterlerin sayini hesablamaq sethin yasini texmin etmekde istifade olunur 78 Apollon proqrami cercivesinde Aydan getirilmis zerbe neticesinde erimis suxur numunelerinin radiometrik analizleri onlarin yasinin 3 8 4 1 milyard il araliginda deyisdiyini gostermisdir Bu analizler neticesinde elde olunan melumatlar Son dovr agir toqqusmalari dovrunun ortaya atilmasinda istifade olunmusdur 79 Ayin sethi zerbe prosesleri neticesinde yaranmis yuksek seviyyede narin olan reqolit qati ile ortulmusdur Qurulusu qara benzeyen ince reqolit qati Silisium dioksid terkiblidir ve yanmis baritin qoxusuna benzer qoxuya sahibdir 80 Reqolit qati qedim seth bolgelerinde cavan seth bolgelerine nezeren daha qalindir dagliq erazilerde 10 20 km Ay denizlerinde 3 5 km 81 Narin reqolit qatinin altinda daha iri hissecikleri olan reqolit qati vardir ve bu qat iri catlari olan kilometrlerle qalinliga sahib esas qayanin uzerindedir 82 Ay burulganlari Redakte Ay tedqiqat kosmik gemisi terefinden cekilmis Ay burulgani Ayin sethinde qeyri adi xususiyyetlere sahib olan burulganlar musahide olunmusdur Burulganlar nisbeten genc reqolit qati uzerinde gorunur ve esasen qivrim formaya sahibdir Onlar adeten asagi albedolu bolgelerde parlaq burulganlar olaraq diqqeti celb edir Ay burulganlari hem Ay denizleri hem de yaylaqlarda musahide olunmusdur Ay denizlerinde musahide olunan burulganlar yuksek albedo gostericisi qivrim ve qarisiq qurulusu ile xarakterize olunur Ay yaylaqlarinda gorulen burulganlar ise daha sade qurulusu ile diqqet cekir 83 84 Suyun varligi Redakte Mediani oxut Ayin cenub qutbunde daima kolge olan bolgelerde suyun buz seklinde qalmasi ucun uygun eraziler video Ay sethinde maye sekilde suyun olmasi mumkun deyildir Su Gunes radiasiyasina meruz qalaraq fotoliz edir ve ayrilan su molekullari kosmik bosluga yayilir Buna baxmayaraq 1960 ci illerden bu yana alimler Ayda buz seklinde su ola bileceyini iddia etmeye basladilar Onlar dusunurdu ki suyun menbeyi Ayla toqqusan kometalar ya da Ay suxurlarindaki Oksigenin Gunes kuleyi vasitesi ile gelen Hidrogenle reaksiyaya girmesi ola biler Bu yolla formalasan su Ayin qutblerindeki zerbe kraterlerinin Gunes isigi dusmeyen kolgelik bolgelerinde daimi olaraq buz seklinde qala bilerdi 85 86 Komputer simulyasiyalarina gore Aydaki hemise kolge olan 14000 km2 sahesi olan bolgede su buzu movcud ola biler 87 Ayda istifade oluna bilecek miqdarda su tapilmasi Ayi koloniyalasdirmaq ucun onemli faktordur cunki Yerden su dasimaq bahali prosesdir 88 Ayda suyun varligi ile bagli tedqiqatlar aparan LCROSS kosmik gemisinin temsili sekli Alimler terefinden Ay sethinde su olmasi iddialarinin ortaya atilmasindan bu yana suyun movcudluguna dair izler elde edilmisdir 89 1994 cu ilde Klementayn kosmik gemisinin ing Clementine apardigi bistatik radar tecrubesi neticesinde Ay sethine yaxin donmus sekilde kicik su menbeleri ola bileceyi ortaya atildi Buna baxmayaraq Aresibo radio teleskopu terefinden aparilan musahideler neticesinde bu tapintinin genc kraterlerdeki ecekta olmasi ehtimalinin daha cox oldugu bildirildi 90 1998 ci ilde Ay kesfiyyatcisi kosmik gemisinde ing Lunar Prospector olan neytron spektrometri ile aparilan tedqiqatlar neticesinde Ayin qutblerindeki reqolit qatinin bir metr derinliyine qeder yuksek Hidrogen konsentrasiyalarinin oldugu askarlandi 91 2008 ci ilde Apollon 15 missiyasi cercivesinde Yere getirilen vulkanik Ay suxurlarinin terkibinde az miqdarda su askarlandi 92 2008 ci ilde Candrayan 1 kosmik gemisi terefinden Ayin sethinde buz seklinde su oldugu tesdiqlendi Spektrometr terefinden Hidroksilin udulma xetleri musahide olundu ki bu bolgelerde Gunes isigi eks olunurdu Bu da suyun ola bileceyini tesdiq etdi Kosmik geminin apardigi tedqiqatlar bu bolgede konsentrasiyalarin 1000 ppm kimi yuksek gosterici ola bileceyini gosterdi 93 2009 cu ilde LCROOS kosmik gemisi ing Lunar Crater Observation and Sensing Satellite terefinden Ayin daima kolge olan yerlerinde ecekta ile ortulmus sethin altinda 100 kq su buzu tapildi 94 95 LCROOS terefinden aparilan basqa bir tedqiqat neticesinde suyun miqdarinin 155 12 kq ola bileceyi melum oldu 96 Qravitasiya sahesi Redakte Ayin qravitasiya sahesinin xeritesi Ayin qravitasiya sahesi peykin orbitindeki kosmik gemilerin yaydigi radio dalgalarin musahide olunmasi neticesinde oyrenilmisdir Bu zaman istifade olunan prinsip Dopler effekti ile baglidir Kosmik geminin baxis bucagi istiqametindeki tecili radio dalgalarin istiqametini az az deyisdirerek ve kosmik gemiden Yerdeki sabit noqteye olan uzaqliqdan istifade olunaraq mueyyen olunur Buna baxmayaraq Ayin Yerle sinxronize olunmus sekilde donmesi sebebinden kosmik gemi Ayin Yerden gorunmeyen uzunde musahide oluna bilmediyi ucun bu terefin qravitasiya sahesi yaxsi oyrenile bilmemisdir 97 Ayin qraviyasiya sahesinin en diqqetelayiq xususiyyetlerinden biri boyuk zerbe hovzeleri ile bagli olan pozitiv qravitasiya anomaliyalarinin varligidir 98 99 Bu anomaliyalar kosmik gemilerin orbitlerine ciddi sekilde tesir gosterir Bu sebebden de insanli ve insansiz ucuslarin planlanmasinda Ayin duzgun qravitasiya modeli lazimdir Qravitasiya anomaliyalari Ay denizlerini dolduran bazalt lavasi axislari ile baglidir Buna baxmayaraq bazalt lavasi axislari qravitasiya anomaliyalari hadisesinin tek sebebi kimi cixis ede bilmez Ay qabigi ile mantiyasi arasinda bas veren qarsiliqli reaksiyalarin da buna tesiri ola bileceyi dusunulur Ay kesfiyyatcisi kosmik gemisinin apardigi musahideler neticesinde bezi yerlerde sebebi bazalt lavalari olmayan qravitasiya anomaliyalari askarlanmisdir Ayin Firtinalar okeani olaraq adlandirilan yerinde neheng vulkanlarin sebeb oldugu bazalt askar olunsa da qravitasiya anomaliyasi musahide olunmamisdir 100 Maqnit sahesi Redakte Ay kesfiyyatcisi kosmik gemisi terefinden olculmus Ayin maqnit sahesi Ayin maqnit sahesinin gucu 1 100 nT arasinda deyisir Bu da gucu 30 60 mT arasinda deyisen Yerin maqnit sahesinden yuz defe daha zeif gostericidir Ayin maqnit sahesinin diger ferqlerinden biri de nuvesindeki geodinamo tesiri neticesinde meydana cixan dipolar maqnit sahesi yoxdur ve Ayin maqnit sahesinin menbesi Ay qabigidir Bir nezeriyyeye gore Ay qabiginin maqnitlesmesinin sebebi Ayin formalasmasinin ilkin dovrlerindeki nuvesinden qaynaqlanan geodinamodur Buna baxmayaraq Ayin nuvesinin kicik olmasi bu nezeriyyenin dogru olmasi ehtimalini azaldir 101 102 Basqa yanasmaya gore Ay kimi havasi olmayan kosmik cismlerde daimi olmayan maqnit saheleri boyuk cismlerle toqqusmalar neticesinde meydana gelir Bu yanasmani destekleyen faktorlardan biri boyuk toqqusma hovzelerinin eks terefinde Ay qabiginin guclu maqnitlesme sahelerinin olmasidir Buna toqqusma neticesinde yaranan plazma buludunun muhitde maqnit sahesi movcud olarken serbest olaraq yayilmasinin sebeb ola bileceyi dusunulur 103 Atmosferi Redakte Apollon 17 kosmonavtlarinin Ay atmosferi ile bagli cekdikleri eskiz Ayin atmosferi hedden artiq nazikdir Atmosferin umumi kutlesi 104 kiloqramdir 104 Ay atmosferinin menbelerinden biri qabiqda ve mantiyada olan radioaktivlik sebebinden meydana cixan Radon qazidir Diger onemli menbelere ise mikro meteoritler Gunes kuleyi ionlari elektronlar ve Gunes isiginin tesirinden yaranan puskurmelerdir 8 105 Sethden puskurme yolu ile ayrilan qazlar ya yeniden reqolit qati terefinden udulur ya da Gunesin radiasiya tezyiqi ve ionlasma sebebinden Gunes kuleyinin maqnit sahesinin tesiri ile kosmik bosluga yayilirlar 106 Yerden aparilan spektr musahideleri neticesinde Ay atmosferinde Natrium ve Kalium elementleri askar edilmisdir Radon 222 222Rn ve Polonium 210 210Po elementrleri Ay kesfiyyatcisi kosmik gemisinin apardigi spektr musahideleri neticesinde askarlanmisdir 106 107 Arqon 40 40Ar Helium 4 4He Oksigen O2 Metan CH4 Azot N2 Karbon monoksid CO ve Karbon dioksid CO2 kimi maddeler Apollon proqrami cercivesinde kosmonavtlar terefinden Ayda yerlesdirilen cihazlarla mueyyen olunmusdur 106 Candrayan 1 kosmik gemisi terefinden Ay sethinin 60 70 enliklerine qeder olan yerlerinde su buxari askarlanmisdir Bunun reqolit qatindaki buzun Gunes radiasiyasinin tesirinden buxarlanmasi sebebinden ola bileceyi dusunulur 108 Toz Redakte Ay atmosferinde kometalarin kicik hisseciklerinden qaynaqlanan asimmetrik toz buludu vardir Ehtimal olunur ki gun erzinde 5 ton kicik kometa hissecikleri Ay sethi ile toqqusur Ay sethi ile toqqusan bu hissecikler atmosfere toz qaldirir Toz texminen 10 deqiqe atmosferde qalir 5 deqiqeye yukselir ve 5 deqiqeye sethe cokur Orta hesabla Ayda sethden 100 kilometrlerle yukselen 120 kiloqram tozun oldugu ehtimal olunur LADEE kosmik gemisi terefinden alti ay aparilan musahideler neticesinde Ay sethinden 20 100 km yukseklikde toz miqdari olculmusdur LADEE terefinden bir deqiqe erzinde orta hesabla 0 3 mikrometr toz musahide olunmusdur Musahide zaman tozlarin miqdar gostericisi Yer ve Ay kometalarin qaliqlarindan kecerken en yuksek heddine catdi Ay atmosferindeki toz buludu asimmetrik olaraq yayilmisdir ve peykin qaranliq ve aydinliq uzlerinin serheddine yaxin erazilerde daha sixdir 109 110 Fesiller Redakte Hermayt krateri Ay ekliptikle sadece 1 5424 bucaq emele getirir ki 111 bu da Yerin ekliptikle emele getirdiyi bucaqdan 23 44 derece azdir Bu sebebden de Ayin fesiller erzinde Gunes terefinden aydinlanma gostericisi cox az ferqlenir Ayin topoqrafik xususiyyetleri Ay iqlimine fesil deyisikliklerinden daha cox tesir edir 112 1994 cu ilde Klementayn kosmik gemisi terefinden cekilen sekiller neticesinde Ayin simal qutbunde yerlesen Peri kraterinin etrafindaki dord dagliq bolgenin zirvelerinin isiq serheddini kecdiyinden daimi olaraq aydinlandigi ve bu bolgede hemise gunduz oldugu melum oldu Bele bolgeler Ayin cenub qutbunde de vardir Ayin daimi kolge olan derin qutb kraterlerinin istiliyi cox asagi gostericiye sahibdir 87 Ay tedqiqat kosmik gemisi terefinden aparilan musahideler neticesinde Ayin simal qutbunde yerlesen Hermayt kraterinde yay feslinin en asagi istilik gostericisi olan 238 C qeyde alinmisdir ki bu gosterici qisda 247 C ye qeder asagi dusur 113 Bu gosterici kosmik gemi terefinden Gunes sisteminde qeyde alinan en soyuq gostericidir Hetta Plutonun sethinden bele daha soyuqdur 112 Ayda gunduz orta istilik 107 C gece ise 153 C ye beraber olur 114 Ayin seth xususiyyetlerinden asili olaraq istilik gostericileri arasinda keskin ferqler ola biler 115 Yerle elaqesi RedakteOrbit Redakte Ay sabit ulduzlara nezeren Yerin etrafinda 27 3 gune siderik dovr dovr edir Yer eyni zamanda Gunes etrafinda hereket edir ve bu sebebden de Ayin Yerden gorunen sinodik dovr muddeti 29 5 gune beraberdir 58 Diger planetlerin peyklerinden ferqli olaraq Ay Yerin ekvator mustevisine yox ekliptikin mustevisine uygun olan orbitde dovr edir Ay hem oz oxu etrafinda hem Yerin etrafinda hem de Yerle birlikde Gunesin etrafinda hereket edir Ay Yerden orta hesabla 384399 km 0 00257 AV mesafede yerlesir Ayin Yerden en uzaq mesafesi 405400 km Yerden en yaxin mesafesi ise 362600 km e beraberdir Ayin Yer etrafindaki orbital sureti 1022 km saniyeye beraberdir 4 Ayin orbitinde ekliptikle serti kesisme noqteleri vardir Bu noqteler Ay duyunleri adlanir ve Ayin bu duyunler etrafinda dovr etmesi 27 gun 5 saat 5 deqiqeye basa gelir Duyunler arasinda serti xett cekilse Ayin tedricen hereket istiqametine teref donmesi musahide oluna biler 18 6 il erzinde Ay duyunleri tam dovr edir 116 Isiq Yer ve Ay arasinda olan orta mesafeni 1 255 saniyeye qet edir Isiq bu mesafeni Yerle Gunes arasinda 8 28 deqiqeye qet edir Nisbi olcusu Redakte DSCOVR kosmik gemisi terefinden musahide olunan Ayin Yerin onunden kecmesi Yer ve Ay sistemi arasindaki elaqe bezi astronomlar terefinden planet peyk olaraq yox ikili planet sistemi seklinde qiymetlendirilir Bunun sebebi Ayin etrafinda etrafinda donduyu planetin olculerine nezeren Gunes sisteminde en boyuk peyk olmasidir Ayin diametri Yerin diametrinin 1 4 i kutlesi ise Yerin kutlesinin 1 81 i qederdir 58 Ayin sethinin sahesi Yerin umumi sethinin sahesinin teqriben 1 10 u quru sethinin sahesinin ise teqriben 1 4 u qederdir Buna baxmayaraq sistemin orta kutle merkezi 1700 kilometrden yeni Yerin radiusunun 1 4 den daha az gostericiye sahib oldugu ucun bu yanasma bezi astronomlar terefinden tendiq olunmusdur 117 Yerden gorunusu Redakte Buludlu semada Ayin gorunusu Ay sinxronize olunmus sekilde hereket edir yeni oz oxu etrafinda donme muddeti ile Yer etrafinda donme muddeti bir birine beraberdir Bu sebebden de Yerden baxan musahideci Ayin hemise eyni uzunu gorur Ay formalasmasinin ilkin dovrlerinde daha suretle hereket edirdi Zamanla bu suret yavasladi ve Yerle sinxronize olacaq nisbetde sabitlesdi 118 Bu sinxronize olunmus hereket sebebinden Ayin Yerden gorunen uzu ve Yerden gorunmeyen uzu anlayislari formalasmisdir Ayin Yerden gorunmeyen uzu adeten qaranliq uz olaraq da adlandirilir Buna baxmayaraq Ayin Yerden gorunmeyen uzu de Gunes terefinden isiqlandirilir Yeni Ay fazasinda olarken Ayin Yerden gorunen uzu tamamile qaranliq olur 119 2016 ci ilde astronomlar Ay kesfiyyatcisi kosmik gemisinin daha evveller apardigi tedqiqatlarda topladigi melumatlar esasinda Ayin Yerden gorunmeyen uzunde iki Hidrogenle zengin bolge askarladi Bunun su buzu neticesinde formalasdigi dusunulur Ehtimal olunur ki bu yerler qutblerde milyardla il evvel Ay hele sinxronize olunmamisdan evvel formalasmisdir 120 Gunduz semasinda gorunen Ay Ayin albedo gostericisi zeifdir Bele ki Ay uzerine dusen Gunes isigini sadece asinmis asfaltdan bir az cox gosterici ile eks etdirir Buna baxmayaraq Yer semasinda parlaqligina gore Gunesden sonra ikincidir 58 Ayin gorunme boyukluyunun gostericisi 12 74 ye beraberdir 4 Ayin diger fazalarindaki parlaqligi bedirlenmis fazasinin 1 10 u qederdir Bunun sebebi Ayin mukemmel Lambert eks etdiricisi olmamasidir Bedirlenmis fazada olarken Ay isigi eks etdirmesi sebebinden parlaq gorunur Diger fazalarda ise Ay sethine dusen kolgeler sebebinden eks etdirme gostericisi azalir 121 Ayin albedosunun az olmasina baxmayaraq gece semasinda en parlaq cism kimi gorunmesinin bir sebebi de gorme sisteminin xususiyyeti ile baglidir Bele ki gorme sistemi terefinden bir cismin parlaqligi onun etrafindaki fonun reng xususiyyeti ile de baglidir Gece semasinda Ayin etrafi qaranliq oldugu ucun Ay en parlaq cism olaraq musahide olunur Ayin ufuq xettine yaxin olarken daha boyuk gorunmesi optik illuziyadir Bunun optik illuziyadan qaynaqlanan psixoloji tesir olmasi ilk defe e e VII esrde kesf olunmusdur 122 Yer semasinda musahide olunan qalo Ayin ufuqdan en yuksekde oldugu noqte Yerdeki fesil ve Ayin fazalarina gore ferqlenir Qisda bedirlenmis fazada olan Ay Yer semasinda en yuksek noqtesinde gorununur Bundan basqa 18 6 il davam eden Ay duyunlerinin de gorunme yuksekliyine tesiri vardir Ay orbitinin yukselen duyun noqtesi yaz noqtesindedirse Ay 28 ye qeder yuksele biler Bunun neticesinde 28 enliklere qeder Ay en yuksek noqtede goruner Teqriben 9 il sonra yukselme sadece 18 simal ve cenub enliklerine qeder catir Ayparanin istiqameti de Ayin musahide olundugu enlikle baglidir Ekvatora yaxin enliklerden aypara U formasinda musahide oluna biler 123 Ay her 27 3 gunden bir Yerin simal ve cenub qutblerinden gorule bilir Qutb bolgelerinde Gunes aylarla gorunmediyinden Ay isigi zooplanktonlar terefinden istifade olunur 124 Ayin Yerden musahide olunmasi zamani bezen Yer atmosferinin tesirinden ferqlilikler musahide oluna bilir Yer atmosferinin yuxari qatlarinda kicik buz kristallari vardir ve Ay isigi bu kristallardan kecerken sinaraq qalo adlanan optik halqa meydana getirir 125 Ay fazalari Redakte Ay da Yer kimi isiq menbeyi deyildir ancaq uzerine dusen Gunes isigini eks etdirir Ayin Yer ve Gunese nezeren movqeyine gore periodik olaraq bezi hisseleri qaranliq bezi hisseleri de aydinliq olaraq gorulur Ayin Yeni Ay Aypara Ilk rub Dolan Ay Bedirlenmis Ay Azalan Ay ve Son rub kimi fazalari vardir Yeni Ay zamani Ayin aydinliq olmayan terefi Yere donuk olur ve adi gozle Gunes tutulmasi istisna olmaqla musahide olunmur Ay iki defe dolarken ve azalerken Aypara fazasinda gorunur Yeni Ay fazasindan bir hefte sonra Ay Ilk rub fazasinda olur Bu fazada Ay D formasinda gorunur Ilk rub ve Bedirlenmis Ay fazalari arasinda qalan faza Dolan Ay fazasidir Ayin en parlaq ve butun olaraq gorulduyu faza Bedirlenmis Ay fazasidir Bedirlenmis Ay fazasi ile Son rub fazasi arasinda Azalan Ay fazasi vardir Son rub fazasinda Ay ters D formasinda gorulur 126 Ayin fazalari 1 Yeni Ay 2 Aypara 3 Ilk rub 4 Dolan Ay 5 Bedirlenmis Ay 6 Azalan Ay 7 Son rub 8 Aypara Qabarma ve cekilme tesirleri Redakte En yuksek qabarma ve cekilmenin musahide olundugu Fandi korfezi Yerde musahide olunan qabarma ve cekilme hadiseleri Ayin cazibe quvvesinin tesirinden bas verir Ayin cazibe quvvesinin tesirinden okeanlar ellips seklinde dartilir 127 Bu sebebden de Yerin Aya dogru baxan uzu ve bunun eks terefinde deniz seviyyesinin yukselmesi musahide olunur Yer oz oxu etrafinda hereket etdiyi ucun qabarma noqteleri de yerini deyisir Bunun neticesinde okean sulari periodik olaraq qabarma ve cekilmelere meruz qalir Qabarma noqteleri onlara dogru geden boyuk okean axintilarinin tesiri Yerin oz oxu etrafinda hereketi neticesinde okeanin diblerinde bas veren suyun surtunme tesiri suyun hereketsizliyi quruya yaxinlasdiqca derinliyin azalmasi ve ferqli okean sethleri arasindaki su kutlesi deyismeleri sebebinden qabarma ve cekilme hadisesi daha da quvvetlenir 128 Ay librasiyasi Ayla okeanlar arasindaki cazibe quvvesi elaqesi Ayin orbitine tesir gosterir Aydan baxildigi zaman qabarma noqteleri Yerin donusu ile ireliye dogru dasindigindan birbasa Ayin qarsisinda deyildir Cazibe quvvesi uygunlasmasi Yerin donusunden kinetik enerji ve bucaq momentini udur Bunun eksine olaraq Ayin orbitine bucaq momenti elave olunur 127 129 Bu sebebden de Ay daha uzun periodlu ve daha yuksek orbite sahib olur 129 Ay ve Yer arasindaki bu elaqe sebebinden aralarindaki mesafe her il 3 8 sm artir 130 Qabarma ve cekilme hadisesi onemsiz seviyyeye catana qeder Ayin Yerden uzaqlasmasi prosesi davam edecekdir ve sonda orbit sabitlesecekdir Bundan basqa atom saati musahide olunaraq Yerin her il oz oxu etrafinda hereketinin 15 mikrosaniya artdigi melum olmusdur Bu artma Umumdunya vaxtina da elave olunaraq zaman periodu nizamlanir 131 Ay orbit xususiyyetleri sebebinden Yer etrafinda hereket ederken librasiyaya meruz qalir Librasiya hadisesi Yerin oz oxu etrafinda hereket etmesi Ayin Yer etrafinda kenarmerkezli orbitde hereketi ve Ayin oz oxu etrafindaki donme bucaginin Yer etrafindaki orbit mustevisine nezeren bir az meyilli olmasi sebebleri neticesinde bas verir 129 Ayin Yerden ancaq bir uzunun gorunmesine baxmayaraq librasiya neticesinde Yerden Ay sethinin 59 i musahide oluna bilir 58 Qabarma ve cekilme prosesleri zamani yigilan gerginlik sebebinden Ay zelzeleleri bas verir Ay zelzeleleri Yerde bas veren zelzelelere nisbeten daha az bas verir ve daha zeifdir Buna baxmayaraq Ay zelzeleleri Yerde bas veren zelzelelere nisbeten daha uzun muddet davam edir Buna Ayda maye halda suyun olmamasi sebeb olur Ay zelzeleleri gozlenilmez sekilde 1969 1972 ci illerde araliginda Apollon proqrami cercivesinde kosmonavtlarin Ay sethinde yerlesdirdikleri seysmoqraflar terefinden askarlandi 132 Ay ve Gunes tutulmalari Redakte Ay tutulmasi Redakte Esas meqale Ay tutulmasi Ay tutulmasi 8 oktyabr 2014 Ay orbitinde hereket ederken bezen Yerin kolgesinden kecir Bu proses Ay tutulmasi adlanir Ay tutulmasi Bedirlenmis Ay fazasinda ya da Ay duyun noqtelerine yaxin oldugu vaxt bas verir Ay Yerin kolgesine daxil olarken uzerine Gunes terefinden birbasa olaraq isigin dusmesinin qarsisi alinir Ay tutulmasinin vaxti teqriben 40 deqiqe ile 1 saat arasinda deyisir Tutulma Ayin ufuq xettinden yuksekde oldugu noqtelerden musahide oluna bilir Ayin Yerin kolgesine daxil olmasina baxmayaraq Gunes isigi Yerin atmosferinde qirilaraq Ayin sethine dusur ve Ay bu sebebden Yerden gorule bilir Isiq Yer atmosferinde qirildigi ucun goy isiq udulur ve Ayin sethine qirmizi isiq catir Bu sebebden de Ay tutulma zamani Yerden uzerine qirmizi kolge dusmus kimi gorulur Musahide yerinden asili olaraq tutulma tam ve ya qismen musahide oluna bilir Esasen ilde iki defe Ay tutulmasi musahide oluna bilir Buna baxmayaraq Ay tutulmasinin musahide olunmadigi ya da ilde uc defe musahide olundugu dovrler de ola biler 133 134 135 Gunes tutulmasi Redakte Gunesin tam tutulmasi Fransa 1999 Gunes tutulmasi Ayin Yerle Gunesin arasina girmesi sebebinden bas verir Tutulmanin bas vermesi ucun Ayin bedirlenmis fazada olmasi lazimdir Bir il erzinde Ayin Yer etrafinda 12 defe donmesine baxmayaraq Ayin orbit mustevisi ile Yerin orbit mustevisi arasinda 5 Ferq olmasi sebebinden Ay her defe Gunesin onunden tam kecmir ve kesisme seyrek sekilde meydana gelir Bu sebebden de ilde 2 5 defe Gunes tutulmasi musahide olunur Bunlardan en cox ikisi tam tutulma ola biler Gunes tutulmasi Yer uzerinde her defe cox mehdud yerlerden gorunur ve hansisa bolgede tam Gunes tutulmasinin gorunmesi nadir hadisedir 136 137 Tutulmanin novleri Redakte Halqali tutulma Nevada 20 may 2012 Tam Gunes tutulmasi Ayin Gunesin Yerden musahide olunan Fotosferini tam sekilde ortmesi hadisesidir Gunesin cox parlaq olan Fotosferi Ayin qaranliq kolgesi terefinden ortulur ve Gunes taci adi gozle gorune bilir Bu zaman hava parlaq ulduzlar ve planetlerin gorule bileceyi sekilde qaralir Tam tutulma Yerden mehdud yerlerde musahide oluna bilir 138 Halqali Gunes tutulmasi Ay Gunes onunden kecerken onu tam orte bilmediyi zaman musahide olunur Ayin diametri Gunesin Fotosferinin diametrinin teqriben 400 de 1 i qederdir Buna baxmayaraq Ayin Yerden uzaqligi Gunesin uzaqliginin 400 de 1 i qederdir Bu sebebden de Ayin Yerden musahide olunan boyukluyu ile Gunesin boyukluyu teqriben eynidir Buna baxmayaraq Yerin Gunes etrafindaki orbiti ve Ayin Yer etrafindaki orbiti tam daire formasinda olmadigindan Ay her tam qovusmali kecisde Gunesi tam sekilde orte bilmir Bu zaman Gunes diskinin Ay terefinden ortule bilmeyen hissesi Yerden halqa seklinde gorulur 138 Hibrid Gunes tutulmasi Bu zaman tutulma Yerin bezi yerlerinden tam bezi yerlerindense halqali olaraq gorulur Bu tutulma novu olduqca nadir hallarda bas verir 138 Hisseli Gunes tutulmasi Ayin Gunesi qismen ortmesi neticesinde bas verir Hem tam hem de halqali tutulma hisseli tutulma kimi baslayir ve basa catan zaman da yeniden hisseli tutulma formasinda gorunur Tam tutulma zamani tutulmanin tam musahide olundugu mehdud mekan istisna olmaqla hadisenin gorule bildiyi diger yerlerden tutulma hisseli sekilde gorulur 138 Musahidesi ve tedqiqatlar RedakteQedim dovrler ve Orta esrler Redakte Iohann Hevelin Selenoqrafiya eserinde 1647 tesvir olunmus Ay xeritesi Bu xeritede ilk defe librasiya bolgeleri elave olunmusdur Ayin hereketi astronomlar terefinden qedim dovrlerden musahide olunmusdur Babil astronomlari terefinden e e V esrde Ay tutulmalarinin 18 illik Saros dovreleri ile bagli qeydler aparilmisdi 139 Hindli astronomlar terefinden Ayin ayliq uzanma xususiyyetleri xarakterize olunmusdur 140 Cinli astronom olan Si Sen terefinden e e IV esrde Gunes ve Ay tutulmalarini qabaqcadan texmin etmek ucun cedvel hazirlanmisdir 141 Daha sonra Ayin fiziki qurulusu ve isiginin sebebi melum olmusdur Qedim yunan filosofu Anaksaqor terefinden Gunes ve Ayin neheng kurevi qayalar oldugu ve Ayin Gunesin isigi ile aydinlandigi dusuncesi ortaya atilmisdir 141 142 II esrde Samosatali Lusi terefinden qehremanlarin Aya seyahetinden behs eden roman yazildi 143 499 cu ilde hindli astronom Ariabhata oz eserinde Ay isiginin Ay sethi uzerine dusen Gunes isiginin eks olunmasi sebebinden yarandigini yazmisdi 144 Astronom ve fizik olan Ibn el Haytem 965 1039 Ayin Gunes isigini guzgu kimi eks etdirmediyini ve eks etdirmenin aydinliq terefinden butun istiqametlere dogru yoneldiyini kesf etdi 145 Sun imperiyasi dovrunde yasamis olan Sen Ko 1031 1095 bal mumundan Ayin gumus eks etdirici ile ortulmus modelini hazirlamisdir Bu modelin uzerine ag toz sepib yandan baxildigi zaman model aypara formasinda gorunurdu 141 Qalileo Qalileyin Ulduz xeberleri lat Sidereus Nuncius kitabinda tesvir olunmus Ay fazalari Aristotel e e 384 322 terefinden sehv de olsa uzun muddet tesirli olan Ayin dord esas element hesab olunan torpaq hava od ve suyun serhed bolgesinde yerlesdiyi dusuncesi ortaya atilmisdir 146 Buna baxmayaraq sonralar Selevikli Selevik Samoslu Aristarxus ve Ptolomey terefinden aparilan hesablamalar neticesinde Aristotelin dusuncesinin sehv oldugu melum oldu 147 148 Arximed e e 287 212 Gunes sistemindeki Ay ve diger kosmik cismlerin hereketlerini hesablamaq ucun istifade olunacaq resedxananin layihesini hazirlamisdir 149 Orta esrlerde teleskop kesf edilene qeder Ay sethinin mukemmel sekilde hamar olduguna inanilirdi 150 1609 cu ilde Qalileo Qaliley Ulduz xeberleri kitabinda lat Sidereus Nuncius Ayin teleskopla gorulmus ilk tesvirini cekdi O Ayin sethinin hamar olmadigini orada daglar ve kraterlerin oldugunu qeyd etmisdir 151 Daha sonra XVII esrde Covanni Batista Ricoli ve Fransisko Mariya Qrimaldi terefinden teleskopdan istifade olunaraq Ayin xeritesinin hazirlanmasina baslandi Ay sethindeki yerlerin adlandirilmasinin esasi da onlar terefinden qoyulmusdur 152 1834 1836 ci illerde Vilhelm Biya ve Iohann Henrix Midler terefinden daha deqiq olan Ay xeriteleri lat Mappa Selenographica kitabi hazirlandi Daha sonra onlarin isleri 1837 ci ilde Ay eserinde alm Der Mond toplandi Bu eserde ilk defe Ayin deqiq triqonometrik xususiyyetleri qeyd olunmus minden cox dagin yuksekliyi deqiqlikle hesablanmisdir 153 Ayda kraterlerin varligi ilk defe Qalileo Qaliley terefinden askarlanmisdir 1870 ci ilde Ricard Praktr terefinden kraterlerin zerbe neticesinde yarandigi dusuncesi ortaya atilana qeder onlarin vulkanik menseli oldugu dusunulurdu 58 Bu yanasma 1892 ci ilde Qrov Karl Gilbert terefinden aparilan tecrubeler neticesinde oz tesdiqini tapdi 154 Muqayiseli tedqiqatlar 1920 1940 ci illere qeder davam etdi Ay stratiqrafiyasi inkisaf ederek 1950 ci illerde astrogeologiya elminin yeni ve boyuyen sahesine cevrildi 58 Kosmik gemiler Redakte XX esrde Redakte SSRI missiyalari Redakte Lunaxod 1 roveri Luna 1 kosmik gemisi ABS ve SSRI arasinda Soyuq muharibenin tesirinden kosmik yaris siddetlendi ve bu da Ay tedqiqatlarinin intensivlesmesine sebeb oldu Bu dovrlerde her iki dovletin kosmik missiyalari heyata kecirecek potensiali vardi ve onlar terefinden kosmosa ilk olaraq insansiz kosmik gemiler gonderilmisdir SSRI nin Luna proqrami bu baximdan birincidir 1958 ci ilde uc adsiz ve ugursuz cehdden sonra 155 Luna 1 insan istehsali ilk kosmik gemi olaraq Yerin cazibesinden cixaraq Ayin yaxinligindan kecdi 1959 cu ilin sentyabrinda kosmosa buraxilan Luna 2 kosmik gemisi Ay sethi ile toqqusdu ve Ayla temas eden insan istehsali ilk kosmik gemi oldu Ayin Yerden gorunmeyen uzunun ilk sekilleri 1959 cu ilde Luna 3 kosmik gemisi terefinden cekilmisdir 155 Ay sethine islek sekilde enmeyi bacarmis ilk kosmik gemi 1966 ci ilde Aya enmis Luna 9 kosmik gemisi olmusdur Hemin ilde SSRI istehsali Luna 10 kosmik gemisi ilk defe Ayin orbitine daxil olmagi bacardi SSRI istehsali olan Luna 16 1970 Luna 20 1972 ve Luna 24 1976 kosmik gemileri Ay sethinden umumilikde 0 3 kq suxur numuneleri goturerek Yere qayitmagi bacarmisdir 155 1970 ve 1973 cu illerde Lunaxod proqrami cercivesinde Aya gonderilmis Lunaxod 1 ve Lunaxod 2 roverleri Ay sethinde hereket eden Yerden idare olunan ilk kosmik gemilerdir 156 157 ABS missiyalari Redakte Apollon 8 kosmik gemisinden cekilmis Yer ABS terefinden Aya insanli ucusa hazirliq meqsedi ile ilk olaraq insansiz missiyalar teskil olunmusdur Reyncer proqrami cercivesinde ilk defe Ayin yaxindan cekilmis sekilleri elde olundu Ay orbiti proqrami cercivesinde Ayin butunlukle xeritesi hazirlandi 1966 1968 ci illeri ehate eden Serveyer proqrami proqrami cercivesinde SSRI istehsali olan Luna 9 kosmik gemisinin Aya islek sekilde enmesinden dord ay sonra Serveyer 1 kosmik gemisi Aya islek sekilde enis etmeyi bacardi NASA insansiz missiyalara pararel olaraq insanli Apollon proqramini heyata kecirdi Apollon kosmik gemileri Yer etrafindaki orbitde insanli ve insansiz sinaqlar heyata kecirdikden sonra 1968 ci ilde ilk defe Apollon 8 kosmik gemisi ile Ayin etrafindaki orbitde insanli ucus heyata kecirdi 1969 cu ilde ABS terefinden Aya ilk defe insanli kosmik geminin endirilmesi kosmik yarisda donus noqtesi oldu 158 Ay sethinde Edvin Oldrinin ayaq izi 21 iyul 1969 cu ilde Apollon 11 kosmik gemisinin kapitani olan Neyl Armstronq Aya ayaq basdi ve Ayda yeriyen ilk insan oldu 159 Bu an Yerde canli olaraq texminen 500 milyon insan terefinden izlenmisdi ve o dovr ucun bu en boyuk gostericidir 160 161 Apollon 11 missiyasindan Apollon 17 missiyasina qeder heyata kecirilmis ugursuz Apollon 13 istisna olmaqla insanli Ay missiyalari neticesinde Yere umumilikde 380 05 kq olmaqla 2196 ayri suxur numunesi getirilmisdir 162 ABS terefinden Aya heyata kecirilen bu insanli missiyalar 1960 ci illerin texnologiyasi ucun boyuk ugurdu 163 164 Apollon proqrami cercivesinde Ay sethine elmi tedqiqatlar aparmaq ucun cihazlar yerlesdirilmisdir Apollon 12 Apollon 14 Apollon 15 Apollon 16 ve Apollon 17 missiyalari cercivesinde Ayda istilik gedisatini olcen cizah seysmoqraf ve maqnitometr kimi cizahlari olan uzunomurlu tedqiqat stansiyalari qurulmusdur Budce yetersizliyi sebebinden bu cihazlardan Yere melumat gonderilmesi 1977 ci ilde dayandirilmisdir Buna baxmayaraq Ayda mesafeleri lazerle olcen cizah hele de istifade olunur 165 166 14 dekabr 1972 ci ilde Apollon 17 missiyasi cercivesinde Ayda yeriyen Yucin Sernan Ayda yerimis son insandir 167 Neyl Armstronq terefinden deyilmis meshur Menim ucun kicik insanliq ucun boyuk addim ifadesi source source track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track Bu faylin oxunmasinda problem var Bax media komek Bezileri terefinden Aya teskil olunan Apollon missiyalarinin saxta oldugu ile bagli iddialar edilmisdir 168 2000 ci illerin sonlarindan baslayaraq LROC kosmik gemisinin cekmis oldugu yuksek deqiqlikli sekillerde Aya enis etmis kosmik gemiler ve onlarin izleri gorulmusdur 169 170 2012 ci ilde Apollon proqrami cercivesinde Aya sancilmis ABS bayraqlarinin sekilleri paylasilmisdir 171 1980 2000 ci iller Redakte Tixo krateri Ilk Ay yarisindan sonra bir muddet Aya teskil olunan kosmik missiyalarin intensivliyi azaldi ve 1990 ci illerde intensivlik yeniden artdi Bu dovrde bir nece olke terefinden Aya tedqiqat cihazlari gonderilmisdir 1990 ci ilde Yaponiyanin Aya gonderdiyi Hiten kosmik gemisi Ay orbitine girmeyi bacardi ve Yaponiya bunu bacarmis ucuncu olke oldu Hiten kosmik gemisi terefinden elmi melumatlar toplamasi ucun Ayin orbitine Haqaromo zondu gonderilse de zondun oturucusu xarab oldugundan istenilen netice elde oluna bilmedi 172 1994 cu ilde ABS Mudafie Departamenti ve NASA terefinden ortaq sekilde heyata kecirilmis Klementayn kosmik gemisi Ayin orbitine girdi Klementayn kosmik gemisi terefinden Ayin yaxindan cekilmis ilk kurevi xeritesi ve multispektral sekilleri Yere gonderildi 173 1998 ci ilde Ay kesfiyyatcisi kosmik gemisi Ayin qutb bolgelerindeki derin kolgeli kraterlerde Hidrogen konsentrasiyalarinin izine rast geldi ki bu da Ayda hemin bolgelerdeki reqolit qatinin altinda su buzu ola bileceyine isare idi 174 ABS Yaponiya Cin Hindistan ve Avropa Kosmik Agentliyinin gonderdiyi kosmik gemiler xususen de Candrayan 1 kosmik gemisinin Ayin qutb bolgelerindeki kolgeli kraterlerle bagli apardigi musahideler burada su buzunun varligini tesdiqlemisdir Apollon proqraminin basa catmasindan sonra Aya iki rover missiyasi heyata kecirilmisdir Bunlara SSRI terefinden 1973 cu ilde heyata kecirilmis Lunaxod 2 ve Cin terefinden Canq 3 missiyasi cercivesinde 2013 cu ilde Aya endirilmis Yutu roveri daxildir 175 XXI esrde Redakte Kopernik krateri Avropa Kosmik Agentliyinin Aya gondermis oldugu SMART 1 kosmik gemisi ion muherrikine sahib olan ikinci kosmik gemi idi Bu kosmik gemi 15 noyabr 2004 cu ilde Ayin orbitine daxil oldu ve 3 sentyabr 2006 ci ilde Ayla toqqusduruldu Bu kosmik missiya cercivesinde Ay sethindeki kimyevi terkiblerin ilk etrafli tedqiqati aparildi 176 Cinin Aya ekspedisiya proqrami cercivesinde Canq 1 kosmik gemisi 5 noyabr 2007 ci ilde Ayin orbitine girdi ve 1 mart 2009 cu ilde planli sekilde Ay sethine cirpildi 177 Canq 1 missiyasi cercivesinde Ayin butunlukde xeritesi elde olunmusdur Daha sonra Cin terefinden daha deqiq cihazlarla techiz olunmus Canq 2 kosmik gemisi Aya gonderildi Daha sonra bu kosmik gemi kosmosun derinliyine getmezden evvel bir muddet Yerle Gunesin L2 Laqranj noqtesinde qaldi 13 dekabr 2012 ci ilde 4179 Tutatis asteroidinin yaxinligindan kecerek kosmosun derinliklerine dogru ucdu Canq 3 missiyasi cercivesinde Aya Yutu roveri endirilmisdir Cin 2020 ci ilden evvel ikinci rover missiyasi olan Canq 4 kosmik gemisi ondan qisa muddet sonra ise Yere numune getirmeli olan Canq 5 kosmik gemisini Aya gondermek isteyir 178 LADEE kosmik zondunun temsili gorunusu 4 oktyabr 2007 ci il ve 10 iyun 2009 cu il araliginda fealiyyet gostermis Kaquya kosmik gemisi Yaponiya Kosmos Arasdirma Agentliyi terefinden Aya gonderilmisdir Bu kosmik gemi bir yuksek deqiqlikli video kamera ve iki kicik radio oturucu ile techiz olunmusdu ve Yerden kenarda yuksek deqiqlikli video ceken ilk kosmik gemi oldu 179 180 Hindistanin ilk Ay missiyasi olan Candrayan 1 kosmik gemisi 8 noyabr 2008 ci ilde Ay orbitine daxil oldu ve 27 avqust 2009 cu ilde onunla elaqe itene qeder Ayin sethi kimyevi ve mineraloji xususiyyetleri haqqinda melumatlar gonderdi Candrayan 1 kosmik gemisi terefinden Ayin qutblerinde su buzu oldugu tesdiqlendi 181 Hindistan Kosmos Arasdirma Agentliyi 2018 ci ilde Aya Candrayan 2 kosmik gemisini gondermeyi planlasdirir 182 NASA terefinden Aya gonderilen Ay tedqiqat kosmik gemisi ve LCROSS kosmik gemisi Ayda musahideler heyata kecirdi 9 oktyabr 2009 cu ilde LCROSS kosmik gemisi oz missiyasini tamamladiqdan sonra planli sekilde Kebis kraterine cirpildi 183 NASA terefinden iki GRAIL kosmik gemisi 1 yanvar 2012 ci ilde Ayin daxili qurulusu ile bagli melumatlar toplamaq ucun Aya gonderildi 184 NASA terefinden Ayin ekzosferini tedqiq etmek ucun gonderilen LADEE zondu 6 oktyabr 2013 cu ilde Ay orbitine daxil oldu 185 Rusiya dondurulmus Luna Qlob layihesini yeniden aktivlesdirmeyi ve Aya yeni missiyalar teskil etmeyi planlasdirir 186 187 13 sentyabr 2007 ci ilde Google sirketi terefinden Aya ozel sirketler terefinden teskil olunacaq missiyalari tesviq etmek ucun Google Lunar X mukafati tesis olundu Mukafatin sertlerine gore Aya rover gondermeyi bacaran ve diger xususi telebleri qarsilayan ozel sirketlere 20 milyon dollar ved olunurdu 188 NASA 14 yanvar 2004 cu ilde ABS prezidenti Corc Busun isteyinden sonra 2019 cu ilde Aya insanli missiya heyata kecirmeyin ve 2024 cu ilde Ayda baza tikmeyin hazirliqlarina basladi 189 Konsteleysn proqrami cercivesinde Aya insanli missiya teskil etmeyin sinaqlarina ve Ayda tikilmesi dusunulen bazanin layihelendirilmesine investisiya ayrilmisdi 190 191 Buna baxmayaraq NASA terefinden 2025 ci ilde asteroide ve 2035 ci ilde Marsin orbitine teskil olunmasi dusunulen insanli missiyalar sebebinden bu layihe dayandirilmisdir 192 Hindistan 2030 cu ile qeder Aya insanli missiya teskil etmek isteyini bildirmisdir 193 Huquqi statusu RedakteSoyuq muharibe muddetinde ABS terefinden 1950 ci illerde Horizon layihesi basladildi Bu layiheye gore Ayda ABS in reqiblerine yonelmis roketler olan herbi baza tikilmeli idi Bu bazada Ayda nuve sinaqlari kecirmek de nezerde tutulmusdu 194 ABS Herbi Hava Quvveleri terefinden de bu layiheye benzer Lunex layihesi dusunulmusdu 195 196 Buna baxmayaraq her iki layihe de heyata kecirilmedi ve Ayda herbi layiheler yerine NASA terefinden dinc layiheler heyata kecirildi 196 SSRI ve ABS terefinden teskil olunmus missiyalarda Ay sethine simvolik olaraq bu dovletlere aid muxtelif simvol ve bayraqlar qoyulsa da Ay hec bir dovletin deyildir 197 ABS ve Rusiya 1967 ci ilde imzalanan ve kosmosu beynelxalq sularla eyni huquqi statusda qebul eden Xarici kosmos muqavilesinin terefleridir 197 198 Bu muqavilede eyni zamanda Ayin dinc meqsedlerle istifade olunmasi ve her cur herbi istifadenin qadagan olunmasi razilasdirilmisdir 199 1979 cu ilde Aydaki resurslardan hec bir dovletin tekbasina istifade ede bilmeyeceyini ozunde eks etdiren Ay razilasmasi imzalansa da Aya missiyalar heyata kecirmeyi bacaran dovletlerden hec biri bu muqavilenin terefleri deyildir 200 Bezi dovletler ve insanlar terefinden Aya butovlukde ve ya qismen haqq iddia edilse de bunlar nezere alinmamisdir 201 202 203 Medeniyyete tesiri RedakteAy kultu Redakte Ay ve Gunesin uzlere sahib sekilde gosterildiyi enenevi tesvir Ay inanci din ve mifologiyalarda oz eksini tapmisdir Irlandiyanin Nout bolgesinde tapilmis 5000 il bundan evvele aid olan qaya yazilarinda Ayin ilk tesvirleri verilmisdir 204 Ay denizlerinin tund gorunmesi ve dagliq erazilerinden secilmesi sebebinden ferqli medeniyyetler Ayin sethinde insan dovsan bufallo kimi benzetmeler gormusler Bir cox qedim medeniyyetlerin inancinda Ay tanri ve ya fovqel quvve kimi eks olunmusdur Qedim Mesopotamiya inanclarinda Sin adli Ay tanrisina inanilirdi Yunan mifologiyasinda Selena adli Ay ilahesine inanilirdi Aypara formasi Ayi simvolize etmek ucun qedim dovrlerden istifade olunur Yunan mifologiyasinda Selena basinda aypara formali simvol olan qadin kimi tesvir olunurdu Yunan mifologiyasinda Heketa adlanan Ay ilahesi de vardi ki bu ilahe Bizantion seherinin hamisi hesab olunurdu Ay inanci turk mifologiyasinda da oz eksini tapmisdir Altay turkleri Ay Ata ya da Ay Dede olaraq adlandirilan tanrinin olduguna inanirlar Onlarin inancina gore Ay Ata goyun altinci qatinda oturur Bundan basqa Oguz xanin ogullarindan birinin adi da Ay xandir Oguzlarin Boz oxlar qoluna aid olan Ay xanin Yazar Tokar Doburka ve Yaparlu adinda dord oglunun olduguna inanilir 205 Aypara ve ulduz Aypara ve Gunesin birge tesvirlerinin tarixi Tunc dovrune qeder gedib catir Aypara ve ulduz bir cox dovletin bayraginda da oz eksini tapmisdir Orta esrlerde Ay ve Gunesin uzlere sahib olan sekilde tesviri ile bagli enene vardi Mehemmed peygember terefinden heyata kecirildiyine inanilan Ayin parcalanmasi mocuzesi muselmanlarin inancinda oz eksini tapmisdir 206 Ay teqvimi Redakte Ay Yerden nizamli sekilde fazalarda gorulduyunden qedim teqvimlerde oz eksini tapmisdir Uzerinde vaxti gostermek ucun ciziqlar olan ve bundan 20 30 min il evvele aid oldugu dusunulen tapilmis sumukler Ay teqvimine ilk numuneler hesab oluna biler 207 208 208 Mesopotamiyada e e III minillikde Ay teqviminden istifade olunurdu Ay teqriben 30 gun davam eden bir perioda sahibdir Ay sozu indi oldugu kimi qedim turk dilinde de vaxt periodunu bildirmek ucun istifade olunurdu 9 Bezi muselman olkelerinde Hicri qemeri teqvim adlanan Ay teqviminden istifade olunur 209 Ay effekti Redakte Ay uzun muddet delilik ve mentiqsizlikle elaqelendirilmisdir Ingilis dilinde cilginliq ve deli menasinda islenen lunacy ve lunatic sozleri Ayla baglidir Aristotel ve Boyuk Plini kimi filosoflar beynin cox hissesinin sudan ibaret olmasi sebebinden Ayin insanlara da qabarma ve cekilme tesirleri gosterdiyine inanirdilar Xususen de onlarin dusuncesine gore bedirlenmis Ay insanlarda deliliye sebeb ola bilerdi Buna baxmayaraq sonradan Ayin cazibe quvvesinin insana tesir ede bilecek qeder guclu olmadigi melum olmusdur 210 Hal hazirda da Ay bedirlenmis fazada olarken cinayetlerin intihar hallarinin ve qezalarin artmasi kimi hallarin bas vermesine inananlar olsa da bu elmi tesdiqini tapmamisdir 210 211 212 213 214 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Wieczorek M et al 2006 The constitution and structure of the lunar interior Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 1 221 364 doi 10 2138 rmg 2006 60 3 1 2 Lang Kenneth R 2011 The Cambridge Guide to the Solar System 2nd ed Cambridge University Press Morais M H M Morbidelli A 2002 The Population of Near Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth Icarus 160 1 1 9 Bibcode 2002Icar 160 1M doi 10 1006 icar 2002 6937 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Williams Dr David R 2 February 2006 Moon Fact Sheet NASA National Space Science Data Center Smith David E Zuber Maria T Neumann Gregory A Lemoine Frank G 1 January 1997 Topography of the Moon from the Clementine lidar Journal of Geophysical Research 102 E1 1601 Bibcode 1997JGR 102 1591S doi 10 1029 96JE02940 Matthews Grant 2008 Celestial body irradiance determination from an underfilled satellite radiometer application to albedo and thermal emission measurements of the Moon using CERES Applied Optics 47 27 4981 93 Bibcode 2008ApOpt 47 4981M doi 10 1364 AO 47 004981 PMID 18806861 1 2 NASA FACTS NASA lt a href https wikidata org wiki Track Q23548 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q6952408 gt lt a gt 1 2 3 4 Lucey P Korotev Randy L et al 2006 Understanding the lunar surface and space Moon interactions Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 1 83 219 doi 10 2138 rmg 2006 60 2 1 2 12 HAYVANLI TURK TAKVIMI Ay Kelime Kokeni Naming Astronomical Objects Spelling of Names International Astronomical Union Gazetteer of Planetary Nomenclature Planetary Nomenclature FAQ USGS Astrogeology Research Program Barnhart Robert K 1995 The Barnhart Concise Dictionary of Etymology USA Harper Collins p 487 ISBN 978 0 06 270084 1 Oxford English Dictionary 2nd ed luna Oxford University Press Oxford 2009 Oxford English Dictionary lunar a and n Oxford English Dictionary Second Edition 1989 Oxford University Press Imke Pannen 2010 When the Bad Bleeds Mantic Elements in English Renaissance Revenge Tragedy V amp R unipress GmbH pp 96 ISBN 978 3 89971 640 5 Kleine T Palme H Mezger K Halliday A N 2005 Hf W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon Science 310 5754 1671 1674 Bibcode 2005Sci 310 1671K doi 10 1126 science 1118842 PMID 16308422 Carnegie Institution for Science research Phys org s account of Carlson s presentation to the Royal Society Binder A B 1974 On the origin of the Moon by rotational fission The Moon 11 2 53 76 Bibcode 1974Moon 11 53B doi 10 1007 BF01877794 1 2 3 Stroud Rick 2009 The Book of the Moon Walken and Company pp 24 27 ISBN 978 0 8027 1734 4 Mitler H E 1975 Formation of an iron poor moon by partial capture or Yet another exotic theory of lunar origin Icarus 24 2 256 268 Bibcode 1975Icar 24 256M doi 10 1016 0019 1035 75 90102 5 Stevenson D J 1987 Origin of the moon The collision hypothesis Annual Review of Earth and Planetary Sciences 15 1 271 315 Bibcode 1987AREPS 15 271S doi 10 1146 annurev ea 15 050187 001415 Taylor G Jeffrey 31 December 1998 Origin of the Earth and Moon Planetary Science Research Discoveries news nationalgeographic com 2015 04 16 Asteroids Bear Scars of Moon s Violent Formation Dana Mackenzie 2003 07 21 The Big Splat or How Our Moon Came to Be John Wiley amp Sons pp 166 168 ISBN 978 0 471 48073 0 Canup R Asphaug E 2001 Origin of the Moon in a giant impact near the end of Earth s formation Nature 412 6848 708 712 Bibcode 2001Natur 412 708C doi 10 1038 35089010 PMID 11507633 Earth Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought News nationalgeographic com 28 October 2010 2008 Pellas Ryder Award for Mathieu Touboul PDF 2018 07 27 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 17 Touboul M Kleine T Bourdon B Palme H Wieler R 2007 Late formation and prolonged differentiation of the Moon inferred from W isotopes in lunar metals Nature 450 7173 1206 9 Bibcode 2007Natur 450 1206T doi 10 1038 nature06428 PMID 18097403 Flying Oceans of Magma Help Demystify the Moon s Creation News nationalgeographic com Nield Ted 2009 Moonwalk summary of meeting at Meteoritical Society s 72nd Annual Meeting Nancy France Geoscientist 19 8 Pahlevan Kaveh Stevenson David J 2007 Equilibration in the aftermath of the lunar forming giant impact Earth and Planetary Science Letters 262 3 4 438 449 arXiv 1012 5323free to read Bibcode 2007E amp PSL 262 438P doi 10 1016 j epsl 2007 07 055 1 2 Warren P H 1985 The magma ocean concept and lunar evolution Annual Review of Earth and Planetary Sciences 13 1 201 240 Bibcode 1985AREPS 13 201W doi 10 1146 annurev ea 13 050185 001221 Tonks W Brian Melosh H Jay 1993 Magma ocean formation due to giant impacts Journal of Geophysical Research 98 E3 5319 5333 Bibcode 1993JGR 98 5319T doi 10 1029 92JE02726 Shearer C et al 2006 Thermal and magmatic evolution of the Moon Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 365 518 Daniel Clery 11 October 2013 Impact Theory Gets Whacked Science 342 6155 183 185 Bibcode 2013Sci 342 183C doi 10 1126 science 342 6155 183 Wiechert U et al October 2001 Oxygen Isotopes and the Moon Forming Giant Impact Science Science journal 294 12 345 348 Bibcode 2001Sci 294 345W doi 10 1126 science 1063037 PMID 11598294 Pahlevan Kaveh Stevenson David October 2007 Equilibration in the Aftermath of the Lunar forming Giant Impact EPSL 262 3 4 438 449 arXiv 1012 5323free to read Bibcode 2007E amp PSL 262 438P doi 10 1016 j epsl 2007 07 055 Titanium Paternity Test Says Earth is the Moon s Only Parent University of Chicago Astrobio net Taylor Stuart Ross 1975 Lunar science A post Apollo view New York Pergamon Press Inc seh 64 NASA Research Team Reveals Moon Has Earth Like Core NASA Nemchin A Timms N Pidgeon R Geisler T Reddy S Meyer C 2009 Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon Nature Geoscience 2 2 133 136 Bibcode 2009NatGe 2 133N doi 10 1038 ngeo417 1 2 Shearer C et al 2006 Thermal and magmatic evolution of the Moon Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 1 365 518 doi 10 2138 rmg 2006 60 4 Schubert J 2004 Interior composition structure and dynamics of the Galilean satellites In F Bagenal et al Jupiter The Planet Satellites and Magnetosphere Cambridge University Press pp 281 306 ISBN 978 0 521 81808 7 Williams J G Turyshev S G Boggs D H Ratcliff J T 2006 Lunar laser ranging science Gravitational physics and lunar interior and geodesy Advances in Space Research 37 1 67 71 arXiv gr qc 0412049free to read Bibcode 2006AdSpR 37 67W doi 10 1016 j asr 2005 05 013 Spudis Paul D Cook A Robinson M Bussey B Fessler B Cook Robinson Bussey Fessler January 1998 Topography of the South Polar Region from Clementine Stereo Imaging Workshop on New Views of the Moon Integrated Remotely Sensed Geophysical and Sample Datasets 69 Bibcode 1998nvmi conf 69S 1 2 3 Spudis Paul D Reisse Robert A Gillis Jeffrey J 1994 Ancient Multiring Basins on the Moon Revealed by Clementine Laser Altimetry Science 266 5192 1848 1851 Bibcode 1994Sci 266 1848S doi 10 1126 science 266 5192 1848 PMID 17737079 Pieters C M Tompkins S Head J W Hess P C 1997 Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole Aitken Basin Implications for excavation of the lunar mantle Geophysical Research Letters 24 15 1903 1906 Bibcode 1997GeoRL 24 1903P doi 10 1029 97GL01718 Taylor G J 17 July 1998 The Biggest Hole in the Solar System Planetary Science Research Discoveries Hawai i Institute of Geophysics and Planetology Schultz P H March 1997 Forming the south pole Aitken basin The extreme games Conference Paper 28th Annual Lunar and Planetary Science Conference 28 1259 Bibcode 1997LPI 28 1259S NASA s LRO Reveals Incredible Shrinking Moon Dzurisin D October 10 1978 The tectonic and volcanic history of Mercury as inferred from studies of scarps ridges troughs and other lineaments Journal of Geophysical Research 83 B10 4883 4906 Bibcode 1978JGR 83 4883D doi 10 1029 JB083iB10p04883 Wlasuk Peter 2000 Observing the Moon Springer p 19 ISBN 978 1 85233 193 1 Norman M 21 April 2004 The Oldest Moon Rocks Planetary Science Research Discoveries Varricchio L 2006 Inconstant Moon Xlibris Books ISBN 978 1 59926 393 9 Head L W J W 2003 Lunar Gruithuisen and Mairan domes Rheology and mode of emplacement Arxivlesdirilib 2019 07 25 at the Wayback Machine Journal of Geophysical Research 108 E2 5012 Bibcode 2003JGRE 108 5012W doi 10 1029 2002JE001909 1 2 3 4 5 6 7 Spudis P D 2004 Moon World Book Online Reference Center NASA Gillis J J Spudis P D 1996 The Composition and Geologic Setting of Lunar Far Side Maria Lunar and Planetary Science 27 413 404 Bibcode 1996LPI 27 413G Lawrence D J et al 11 August 1998 Global Elemental Maps of the Moon The Lunar Prospector Gamma Ray Spectrometer Science 281 5382 1484 1489 Bibcode 1998Sci 281 1484L doi 10 1126 science 281 5382 1484 PMID 9727970 Taylor G J 31 August 2000 A New Moon for the Twenty First Century Planetary Science Research Discoveries Hawai i Institute of Geophysics and Planetology 1 2 Papike J Ryder G Shearer C 1998 Lunar Samples Reviews in Mineralogy and Geochemistry 36 5 1 5 234 1 2 Hiesinger H Head J W Wolf U Jaumanm R Neukum G 2003 Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum Mare Numbium Mare Cognitum and Mare Insularum J Geophys Res 108 E7 1029 Bibcode 2003JGRE 108 5065H doi 10 1029 2002JE001985 1 2 Phil Berardelli 9 November 2006 Long Live the Moon Science AAAS News Jason Major 14 October 2014 Volcanoes Erupted Recently on the Moon Discovery News NASA Mission Finds Widespread Evidence of Young Lunar Volcanism NASA Eric Hand 12 October 2014 Recent volcanic eruptions on the moon Science AAAS News S E Braden J D Stopar1 M S Robinson1 S J Lawrence C H van der Bogert H Hiesinger Evidence for basaltic volcanism on the Moon within the past 100 million years Nature Geoscience 7 787 791 Bibcode 2014NatGe 7 787B doi 10 1038 ngeo2252 Srivastava N Gupta R P 2013 Young viscous flows in the Lowell crater of Orientale basin Moon Impact melts or volcanic eruptions Planetary and Space Science 87 37 45 Bibcode 2013P amp SS 87 37S doi 10 1016 j pss 2013 09 001 Gupta R P Srivastava N Tiwari R K 2014 Evidences of relatively new volcanic flows on the Moon Curr Sci 107 3 454 460 Whitten J et al 2011 Lunar mare deposits associated with the Orientale impact basin New insights into mineralogy history mode of emplacement and relation to Orientale Basin evolution from Moon Mineralogy Mapper M3 data from Chandrayaan 1 Journal of Geophysical Research 116 E00G09 Bibcode 2011JGRE 116 0G09W doi 10 1029 2010JE003736 Cho Y et al 2012 Young mare volcanism in the Orientale region contemporary with the Procellarum KREEP Terrane PKT volcanism peak period 2 b y ago Geophysical Research Letters 39 L11203 Richard Lovett Early Earth may have had two moons Nature News Nature com Was our two faced moon in a small collision Theconversation edu au Melosh H J 1989 Impact cratering A geologic process Oxford Univ Press ISBN 978 0 19 504284 9 Moon Facts SMART 1 European Space Agency 2010 Gazetteer of Planetary Nomenclature Categories for Naming Features on Planets and Satellites U S Geological Survey 1 2 Wilhelms Don 1987 Relative Ages Geologic History of the Moon PDF U S Geological Survey Hartmann William K Quantin Cathy Mangold Nicolas 2007 Possible long term decline in impact rates 2 Lunar impact melt data regarding impact history Icarus 186 1 11 23 Bibcode 2007Icar 186 11H doi 10 1016 j icarus 2006 09 009 The Smell of Moondust NASA Heiken G 1991 Vaniman D French B eds Lunar Sourcebook a user s guide to the Moon New York Cambridge University Press p 736 ISBN 978 0 521 33444 0 Rasmussen K L Warren P H 1985 Megaregolith thickness heat flow and the bulk composition of the Moon Nature 313 5998 121 124 Bibcode 1985Natur 313 121R doi 10 1038 313121a0 L L Hood P J Coleman amp D E Wilhelms 1979 The Moon Sources of the crustal magnetic anomalies Science 204 53 57 Bibcode 1979Sci 204 53H doi 10 1126 science 204 4388 53 L L Hood amp D E Williams 1989 The lunar swirls Distribution and possible origins Proceedings of the Lunar and Planetary Science Conference 19 99 113 Margot J L Campbell D B Jurgens R F Slade M A 4 June 1999 Topography of the Lunar Poles from Radar Interferometry A Survey of Cold Trap Locations Science 284 5420 1658 1660 Bibcode 1999Sci 284 1658M doi 10 1126 science 284 5420 1658 PMID 10356393 Ward William R 1 August 1975 Past Orientation of the Lunar Spin Axis Science 189 4200 377 379 Bibcode 1975Sci 189 377W doi 10 1126 science 189 4200 377 PMID 17840827 1 2 Martel L M V 4 June 2003 The Moon s Dark Icy Poles Planetary Science Research Discoveries Hawai i Institute of Geophysics and Planetology Seedhouse Erik 2009 Lunar Outpost The Challenges of Establishing a Human Settlement on the Moon Springer Praxis Books in Space Exploration Germany Springer Praxis p 136 ISBN 978 0 387 09746 6 Coulter Dauna 18 March 2010 The Multiplying Mystery of Moonwater Science NASA Spudis P 6 November 2006 Ice on the Moon The Space Review Feldman W C S Maurice A B Binder B L Barraclough R C Elphic D J Lawrence 1998 Fluxes of Fast and Epithermal Neutrons from Lunar Prospector Evidence for Water Ice at the Lunar Poles Science 281 5382 1496 1500 Bibcode 1998Sci 281 1496F doi 10 1126 science 281 5382 1496 PMID 9727973 Saal Alberto E Hauri Erik H Cascio Mauro L van Orman James A Rutherford Malcolm C Cooper Reid F 2008 Volatile content of lunar volcanic glasses and the presence of water in the Moon s interior Nature 454 7201 192 195 Bibcode 2008Natur 454 192S doi 10 1038 nature07047 PMID 18615079 Pieters C M Goswami J N Clark R N Annadurai M Boardman J Buratti B Combe J P Dyar M D Green R Head J W Hibbitts C Hicks M Isaacson P Klima R Kramer G Kumar S Livo E Lundeen S Malaret E McCord T Mustard J Nettles J Petro N Runyon C Staid M Sunshine J Taylor L A Tompkins S Varanasi P 2009 Character and Spatial Distribution of OH H2O on the Surface of the Moon Seen by M3 on Chandrayaan 1 Science 326 5952 568 72 Bibcode 2009Sci 326 568P doi 10 1126 science 1178658 PMID 19779151 Lakdawalla Emily 13 November 2009 LCROSS Lunar Impactor Mission Yes We Found Water The Planetary Society Water and More An Overview of LCROSS Impact Results 41st Lunar and Planetary Science Conference 41 1533 2335 1 5 March 2010 Bibcode 2010LPI 41 2335C Colaprete A Schultz P Heldmann J Wooden D Shirley M Ennico K Hermalyn B Marshall W Ricco A Elphic R C Goldstein D Summy D Bart G D Asphaug E Korycansky D Landis D Sollitt L 22 October 2010 Detection of Water in the LCROSS Ejecta Plume Science 330 6003 463 468 Bibcode 2010Sci 330 463C doi 10 1126 science 1186986 PMID 20966242 Doppler Gravity Experiment Results Arxivlesdirilib 2013 04 02 at the Wayback Machine Lunar Prospector NASA 2001 08 31 Muller P Sjogren W 1968 Mascons lunar mass concentrations Science 161 3842 680 684 Bibcode 1968Sci 161 680M doi 10 1126 science 161 3842 680 PMID 17801458 Richard A Kerr 12 April 2013 The Mystery of Our Moon s Gravitational Bumps Solved Science 340 138 139 doi 10 1126 science 340 6129 138 a Konopliv A Asmar S Carranza E Sjogren W Yuan D 2001 Recent gravity models as a result of the Lunar Prospector mission Icarus 50 1 1 18 Bibcode 2001Icar 150 1K doi 10 1006 icar 2000 6573 Garrick Bethell Ian Weiss iBenjamin P Shuster David L Buz Jennifer 2009 Early Lunar Magnetism Science 323 5912 356 359 Bibcode 2009Sci 323 356G doi 10 1126 science 1166804 PMID 19150839 Magnetometer Electron Reflectometer Results Arxivlesdirilib 2010 05 27 at the Wayback Machine Lunar Prospector NASA Hood L L Huang Z 1991 Formation of magnetic anomalies antipodal to lunar impact basins Two dimensional model calculations J Geophys Res 96 B6 9837 9846 Bibcode 1991JGR 96 9837H doi 10 1029 91JB00308 Jump up IMPACT UPON LUNAR ATMOSPHERE 2010 05 31 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 12 Crotts Arlin P S 2008 Lunar Outgassing Transient Phenomena and The Return to The Moon I Existing Data PDF The Astrophysical Journal Department of Astronomy Columbia University 687 692 705 arXiv 0706 3949free to read Bibcode 2008ApJ 687 692C doi 10 1086 591634 1 2 3 Stern S A 1999 The Lunar atmosphere History status current problems and context Rev Geophys 37 4 453 491 Bibcode 1999RvGeo 37 453S doi 10 1029 1999RG900005 Lawson S Feldman W Lawrence D Moore K Elphic R Belian R 2005 Recent outgassing from the lunar surface the Lunar Prospector alpha particle spectrometer J Geophys Res 110 E9 1029 Bibcode 2005JGRE 11009009L doi 10 1029 2005JE002433 R Sridharan S M Ahmed Tirtha Pratim Dasa P Sreelathaa P Pradeepkumara Neha Naika and Gogulapati Supriya 2010 Direct evidence for water H2O in the sunlit lunar ambience from CHACE on MIP of Chandrayaan I Planetary and Space Science 58 6 947 950 Bibcode 2010P amp SS 58 947S doi 10 1016 j pss 2010 02 013 Drake Nadia 17 National Geographic PUBLISHED June Lopsided Cloud of Dust Discovered Around the Moon National Geographic News Horanyi M Szalay J R Kempf S Schmidt J Grun E Srama R Sternovsky Z June 18 2015 A permanent asymmetric dust cloud around the Moon Nature 522 7556 324 326 Bibcode 2015Natur 522 324H doi 10 1038 nature14479 Hamilton Calvin J Hamilton Rosanna L The Moon Views of the Solar System 1995 2011 1 2 Amos Jonathan 16 December 2009 Coldest place found on the Moon BBC News Diviner News UCLA 17 September 2009 Lunar Surface Temperatures Temperature on the Moon North Node In Signs Planet Definition Questions amp Answers Sheet DOC International Astronomical Union 2006 Alexander M E 1973 The Weak Friction Approximation and Tidal Evolution in Close Binary Systems Astrophysics and Space Science 23 2 459 508 Bibcode 1973Ap amp SS 23 459A doi 10 1007 BF00645172 Phil Plait Dark Side of the Moon Bad Astronomy Misconceptions Moon used to spin on different axis BBC Luciuk Mike How Bright is the Moon Amateur Astronomers Inc Hershenson Maurice 1989 The Moon illusion Routledge p 5 ISBN 978 0 8058 0121 7 Spekkens K 18 October 2002 Is the Moon seen as a crescent and not a boat all over the world Curious About Astronomy Moonlight helps plankton escape predators during Arctic winters New Scientist Jan 16 2016 Disk with a hole in the sky Moon Phase Calculator 1 2 Lambeck K 1977 Tidal Dissipation in the Oceans Astronomical Geophysical and Oceanographic Consequences Philosophical Transactions of the Royal Society A 287 1347 545 594 Bibcode 1977RSPTA 287 545L doi 10 1098 rsta 1977 0159 Le Provost C Bennett A F Cartwright D E 1995 Ocean Tides for and from TOPEX POSEIDON Science 267 5198 639 42 Bibcode 1995Sci 267 639L doi 10 1126 science 267 5198 639 PMID 17745840 1 2 3 Touma Jihad Wisdom Jack 1994 Evolution of the Earth Moon system The Astronomical Journal 108 5 1943 1961 Bibcode 1994AJ 108 1943T doi 10 1086 117209 Chapront J Chapront Touze M Francou G 2002 A new determination of lunar orbital parameters precession constant and tidal acceleration from LLR measurements Astronomy and Astrophysics 387 2 700 709 Bibcode 2002A amp A 387 700C doi 10 1051 0004 6361 20020420 Ray R 15 May 2001 Ocean Tides and the Earth s Rotation Arxivlesdirilib 2015 11 05 at the Wayback Machine IERS Special Bureau for Tides Latham Gary Ewing Maurice Dorman James Lammlein David Press Frank Toksoz Naft Sutton George Duennebier Fred Nakamura Yosio 1972 Moonquakes and lunar tectonism Earth Moon and Planets 4 3 4 373 382 Bibcode 1972Moon 4 373L doi 10 1007 BF00562004 On the nature of eclipses Observing and Photographing Lunar Eclipses NASA Lunar Eclipse Essentials Littmann Mark Espenak Fred Willcox Ken 2008 Totality Eclipses of the Sun Oxford University Press pp 18 19 ISBN 0 19 953209 5 Five solar eclipses occurred in 1935 NASA September 6 2009 Five Millennium Catalog of Solar Eclipses NASA Eclipse Web Site Fred Espenak Project and Website Manager 1 2 3 4 Harrington Philip S 1997 Eclipse The What Where When Why and How Guide to Watching Solar and Lunar Eclipses New York John Wiley and Sons ISBN 0 471 12795 7 Aaboe A Britton J P Henderson J A Neugebauer Otto Sachs A J 1991 Saros Cycle Dates and Related Babylonian Astronomical Texts Transactions of the American Philosophical Society American Philosophical Society 81 6 1 75 doi 10 2307 1006543 JSTOR 1006543 One comprises what we have called Saros Cycle Texts which give the months of eclipse possibilities arranged in consistent cycles of 223 months or 18 years Sarma K V 2008 Astronomy in India In Helaine Selin Encyclopaedia of the History of Science Technology and Medicine in Non Western Cultures 2 ed Springer pp 317 321 ISBN 978 1 4020 4559 2 1 2 3 Needham Joseph 1986 Science and Civilization in China Volume III Mathematics and the Sciences of the Heavens and Earth Taipei Caves Books ISBN 978 0 521 05801 8 O Connor J J Robertson E F February 1999 Anaxagoras of Clazomenae University of St Andrews Fowler H W amp F G trans The Works of Lucian of Samosata Complete with exceptions specified in the preface Oxford Clarendon Press 1905 Four volumes Robertson E F November 2000 Aryabhata the Elder Scotland School of Mathematics and Statistics University of St Andrews A I Sabra 2008 Ibn Al Haytham Abu ʿAli Al Ḥasan Ibn Al Ḥasan Dictionary of Scientific Biography Detroit Charles Scribner s Sons pp 189 210 at 195 Lewis C S 1964 The Discarded Image Cambridge Cambridge University Press p 108 ISBN 978 0 521 47735 2 van der Waerden Bartel Leendert 1987 The Heliocentric System in Greek Persian and Hindu Astronomy Annals of the New York Academy of Sciences 500 1 569 Bibcode 1987NYASA 500 1A doi 10 1111 j 1749 6632 1987 tb37193 x PMID 3296915 Evans James 1998 The History and Practice of Ancient Astronomy Oxford amp New York Oxford University Press pp 71 386 ISBN 978 0 19 509539 5 Discovering How Greeks Computed in 100 B C The New York Times Van Helden A 1995 The Moon Galileo Project Raphael Renee Sidereus nuncius or A Sidereal Message by Galileo Galilei Isis Vol 101 No 3 September 2010 pp 644 645 Published by The University of Chicago Press on behalf of The History of Science Society Bolt Marvin ed 2007 Mapping the Universe Chicago Adler Planetarium amp Astronomy Museum Consolmagno Guy J 1996 Astronomy Science Fiction and Popular Culture 1277 to 2001 And beyond Leonardo The MIT Press 29 2 128 doi 10 2307 1576348 JSTOR 1576348 Hall R Cargill 1977 Appendix A LUNAR THEORY BEFORE 1964 NASA History Series LUNAR IMPACT A History of Project Ranger Washington D C Scientific and Technical Information Office NATIONAL AERONAUTICS AND SPACE ADMINISTRATION 1 2 3 Zak Anatoly 2009 Russia s unmanned missions toward the Moon Luna Exploring the Moon Mulholland J D Shelus P J Silverburg E C January 1 1975 Laser observations of the moon Normal points for 1973 NASA NTRS Coren M 26 July 2004 Giant leap opens world of possibility CNN Record of Lunar Events 24 July 1969 Apollo 11 30th anniversary NASA Manned Space Chronology Apollo 11 spaceline org Apollo Anniversary Moon Landing Inspired World National Geographic Orloff Richard W September 2004 First published 2000 Extravehicular Activity Apollo by the Numbers A Statistical Reference NASA History Division Office of Policy and Plans The NASA History Series Washington D C NASA ISBN 0 16 050631 X LCCN 00061677 NASA SP 2000 4029 Launius Roger D July 1999 The Legacy of Project Apollo NASA History Office SP 287 What Made Apollo a Success A series of eight articles reprinted by permission from the March 1970 issue of Astronautics amp Aeronautics a publication of the American Institute of Aeronautics and Astronautics Washington D C Scientific and Technical Information Office National Aeronautics and Space Administration 1971 NASA news release 77 47 page 242 PDF Press release 1 September 1977 Appleton James Radley Charles Deans John Harvey Simon Burt Paul Haxell Michael Adams Roy Spooner N Brieske Wayne 1977 OASI Newsletters Archive NASA Turns A Deaf Ear To The Moon Cernan Eugene Andrew Evidence Of NASA Airbrushing Out Moon Anomalies NASA Spacecraft Images Offer Sharper Views of Apollo Landing Sites NASA The illuminated side of the still standing American flag to be captured at the Apollo 17 landing site Lunar Reconnaissance Orbiter Camera News Center Apollo Moon flags still standing images show BBC News Hiten Hagomoro olu kecid NASA Clementine information NASA 1994 Lunar Prospector Neutron Spectrometer Arxivlesdirilib 2010 05 27 at the Wayback Machine NASA 2001 China Starts Manufacturing Third Lunar Probe English cri cn SMART 1 factsheet European Space Agency 26 February 2007 China s first lunar probe ends mission Xinhua 1 March 2009 Leonard David 17 March 2015 China Outlines New Rockets Space Station and Moon Plans Space dot com KAGUYA Mission Profile JAXA KAGUYA SELENE World s First Image Taking of the Moon by HDTV Japan Aerospace Exploration Agency JAXA and NHK Japan Broadcasting Corporation 7 November 2007 Mission Sequence Indian Space Research Organisation 17 November 2008 Indian Space Research Organisation Future Program Indian Space Research Organisation Lunar CRater Observation and Sensing Satellite LCROSS Strategy amp Astronomer Observation Campaign Arxivlesdirilib 2012 03 15 at WebCite NASA October 2009 Chang Alicia 26 December 2011 Twin probes to circle moon to study gravity field The Sun News Associated Press LADEE Mission Overview NASA gov September 6 2013 Covault C 4 June 2006 Russia Plans Ambitious Robotic Lunar Mission Aviation Week Russia to send mission to Mars this year Moon in three years TV Novosti 25 February 2009 About the Google Lunar X Prize Arxivlesdirilib 2018 02 13 at the Wayback Machine X Prize Foundation 2010 President Bush Offers New Vision For NASA Press release NASA 14 December 2004 Constellation NASA NASA Unveils Global Exploration Strategy and Lunar Architecture Press release NASA NASAtelevision 15 April 2010 President Obama Pledges Total Commitment to NASA YouTube Kalam visualises establishing space industry 2008 06 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 06 11 Brumfield Ben 25 July 2014 U S reveals secret plans for 60s moon base CNN Teitel Amy 11 November 2013 LUNEX Another way to the Moon Popular Science 1 2 Logsdon John 2010 John F Kennedy and the Race to the Moon Palgrave Macmillan ISBN 978 0 230 11010 6 1 2 Can any State claim a part of outer space as its own United Nations Office for Outer Space Affairs How many States have signed and ratified the five international treaties governing outer space United Nations Office for Outer Space Affairs 1 January 2006 Do the five international treaties regulate military activities in outer space United Nations Office for Outer Space Affairs Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies United Nations Office for Outer Space Affairs The treaties control space related activities of States What about non governmental entities active in outer space like companies and even individuals United Nations Office for Outer Space Affairs Statement by the Board of Directors of the IISL On Claims to Property Rights Regarding The Moon and Other Celestial Bodies 2004 PDF International Institute of Space Law 2004 Further Statement by the Board of Directors of the IISL On Claims to Lunar Property Rights 2009 PDF International Institute of Space Law 22 March 2009 Carved and Drawn Prehistoric Maps of the Cosmos Space Today Online TURK MITOLOJISI 2016 05 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 13 Muhammad Encyclopaedia Britannica 2007 Encyclopaedia Britannica Online p 13 Marshack Alexander 1991 The Roots of Civilization Colonial Hill Mount Kisco NY 1 2 Brooks A S and Smith C C 1987 Ishango revisited new age determinations and cultural interpretations The African Archaeological Review 5 65 78 Islamic Calendars based on the Calculated First Visibility of the Lunar Crescent University of Utrecht 1 2 Lilienfeld Scott O Arkowitz Hal 2009 Lunacy and the Full Moon Scientific American Rotton James Kelly I W 1985 Much ado about the full moon A meta analysis of lunar lunacy research Psychological Bulletin 97 2 286 306 doi 10 1037 0033 2909 97 2 286 Martens R Kelly I W Saklofske D H 1988 Lunar Phase and Birthrate A 50 year Critical Review Psychological Reports 63 3 923 934 doi 10 2466 pr0 1988 63 3 923 Kelly Ivan Rotton James Culver Roger 1986 The Moon Was Full and Nothing Happened A Review of Studies on the Moon and Human Behavior Skeptical Inquirer 10 2 129 43 Reprinted in The Hundredth Monkey and other paradigms of the paranormal edited by Kendrick Frazier Prometheus Books Revised and updated in The Outer Edge Classic Investigations of the Paranormal edited by Joe Nickell Barry Karr and Tom Genoni 1996 CSICOP Foster Russell G Roenneberg Till 2008 Human Responses to the Geophysical Daily Annual and Lunar Cycles Current Biology 18 17 R784 R794 doi 10 1016 j cub 2008 07 003 PMID 18786384 Edebiyyat Redakte Revisiting the Moon New York Times The Moon Discovery 2008 BBC World Service Bussey B Spudis P D 2004 The Clementine Atlas of the Moon Cambridge University Press ISBN 0 521 81528 2 Cain Fraser Where does the Moon Come From Universe Today Retrieved 1 April 2008 podcast and transcript Jolliff B 2006 Wieczorek M Shearer C Neal C eds New views of the Moon Rev Mineral Geochem 60 Chantilly Virginia Min Soc Amer p 721 doi 10 2138 rmg 2006 60 0 ISBN 0 939950 72 3 Jones E M 2006 Apollo Lunar Surface Journal NASA Exploring the Moon Lunar and Planetary Institute Mackenzie Dana 2003 The Big Splat or How Our Moon Came to Be Hoboken New Jersey John Wiley amp Sons Inc ISBN 0 471 15057 6 Moore P 2001 On the Moon Tucson Arizona Sterling Publishing Co ISBN 0 304 35469 4 Moon Articles Planetary Science Research Discoveries Spudis P D 1996 The Once and Future Moon Smithsonian Institution Press ISBN 1 56098 634 4 Taylor S R 1992 Solar system evolution Cambridge Univ Press p 307 ISBN 0 521 37212 7 Teague K 2006 The Project Apollo Archive Wilhelms D E 1987 Geologic History of the Moon U S Geological Survey Professional paper 1348 Wilhelms D E 1993 To a Rocky Moon A Geologist s History of Lunar Exploration Tucson Arizona University of Arizona Press ISBN 0 8165 1065 2 Hemcinin bax RedakteGunes sistemi Yer Peyk Ay teqvimi Ay turizmi Apollon proqrami Apollon 11 Ay firildagi Ay xanXarici kecidler RedakteAy tutulmasi nedir azerb IngilisceAPOD Video of lunar drive The Moon on Google Maps a 3 D rendition of the moon akin to Google EarthKartoqrafik resurslar Redakte Consolidated Lunar Atlas Lunar and Planetary Institute Gazetteer of Planetary Nomenclature USGS List of feature names 3D zoomable globes Google Moon Google 2007 Moon World Wind Central NASA 2007 Large image of the Moon s north pole area Arxivlesdirilib 2016 08 23 at the Wayback MachineMusahide Redakte Find moonrise moonset and moonphase for a location 2008 HMNAO s Moon Watch 2005 Retrieved 24 May 2009 See when the next new crescent moon is visible for any location Esas Redakte Lunar shelter building a lunar base with 3D printing RuscaTeorii i versii proishozhdeniya Luny Fazy Luny Fazy Luny perigei i apogei pokrytiya zvezd i zatmeniya Dannye o Lune Arxivlesdirilib 2011 11 19 at the Wayback Machine GAISh Populyarnaya statya o polyotah na Lunu Cvetnaya fotografiya Luny Fotografii Luny sdelannye s nazemnyh teleskopov Voda suhoj Luny Shevchenko V V lekciya v Moskovskom planetarii 20 03 2013 video Bitva za Lunu dokumentalnyj film 2010 Telestudiya Roskosmosa Menbe https az wikipedia org w index php title Ay amp oldid 6090472, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.