Torpağın deqradasiyası — təbii amillərin və ya insanın təsərrüfat fəaliyyətinin (düzgün aparılmayan aqrotexnika, çirklənmə və s.) təsiri nəticəsində torpağın xassələrinin tədricən pisləşməsi, humusun miqdarının azalması, torpaq strukturunun pozulması və münbitliyinin aşağı düşməsi hadisəsidir.
Nauruda Mədənlər üzündən fosfat örtüyünün çökməsi nəticəsində əmələ gəlmiş ciddi torpaq deqradasiyası
Torpaq üzərindəki istənilən dəyişiklik və ya ekoloji pozuntu ziyanlı və ya istənməyən olaraq dəyərləndirilir. Təbii təhlükələr bir səbəb olaraq dəyərləndirilmir, lakin insan fəaliyyəti sel və ya meşə yanğınları kimi təbii təhlükələrə dolayı yollarla səbəb ola bilər. Bu məsələ torpaq deqradasiyasının kənd təsərrüfatı, məhsuldarlıq, mühit və onun qida təhlükəsizliyi üzərində təsirləri səbəbindən 21-ci əsrin mühüm mövzusu seçilib. Dünyanın 40% kənd təsərrüfatı torpaqlarının ciddi şəkildə deqradasiyaya uğradığı təxmin edilir.
Ölçmə üsulları
Torpağın deqradasiyasına və onun mühitə təsirini müşahidə etməyin dörd əsas yolu var:
Torpağın məhsuldarlıq tutumunun müvəqqəti və ya daimi azalması. Bu hadisə biokütlənin itkisi, potensiyal və ya həqiqi məhsuldarlığın itkisi, torpaq zülallarında, vegetativ örtükdə itki və ya dəyişikliyin müşahidə edilməsi hadisəsinin vasitəsilə qeydə alına bilər
İnsan məskənlərini resursla təmin etmək üçün torpağın tutumu üzərində müvafiq əməliyyatlar yerinə yetirmək. Bu torpağın əvvəlki istifadəsinin ana xəttindən hesablana bilər.
Biomüxtəlifliyin azalması – ekosistem mürəkkəbliyinin və ya növlərin müxtəlifliyinin azalması. Bu mühit keyfiyyətinin düşməyi deməkdir.
Artan ekoloji risk – mühitin və ya insanların məhv olma və ya krizisə uğrama riskinin potensiyalının artması. Bu əvvəlcə baş vermiş krizis və ya məhvin ana xəttinin ölçülməsi ilə hesablana bilər.
Torpaq deqradasiyasının tərifinin təyin edilməsi ilə bağlı məsələlərdən biri də dəyişkən perspektivlərdir. Bir qrup insan bu hadisəyə fəlakət, digər bir qrup insan isə xeyir və ya fürsət olaraq yanaşa bilər. Məsələn: yağışların çox olduğu yerdə əkinçiliklə məşğul olmaq elmi cəhətdən torpağın su tərəfindən eroziyaya uğradılması olaraq dəyərləndirilir. Lakin fermerlər üçün bu hadisə məhsuldarlığın artması ilə bağlı olaraq arzu ediləndir.
Müxtəlif tiplər
Torpaq eroziyasına məruz qalmış kartof sahəsi
Əsrlərlərdir bilinən torpaq deqradasiyasının ənənəvi növləri (su, külək və mexaniki eroziya, fiziki, kimyəvi və bioloji deqradasiya) ilə yanaşı son 50 ildə dörd deqradasiya tipi peyda olub:
Kənd təsərrüfatı, sənaye, mədənçilik və ya ticari səbəblərdən dolayı baş verən adətən kimyəvi tullantılar.
Kənd təsərrüfatının genişlənməsi, torpağın çevrilməsi, yol düzəltmə, şəhər tikintisi səbəblərindən münbit torpaq itkisi.
Süni və bəzən də təsadüfi radioaktivlik.
Silahlı münaqişələrlə bağlı torpaqdan istifadə əngəlləri.
Ümumilikdə 36-da çox torpaq deqradasiyası növü yoxlanıla bilər. Bunların hamısına insan fəaliyyətləri səbəb olur və hətta mövcud vəziyyəti pisləşdirir. Sözügedən insan fəaliyyətlərinə aid misal olaraq bunları göstərmək olar: təbəqə eroziyası, çöküntü, quraqlıq, şorakətləşmə, urbanizasiya və sairə.
Səbəblər
Mal-qaraların ifrat dərəcədə bitki istehlak etməsi torpağın deqradasiyası ilə nəticələnə bilər.
Torpağın deqradasiyası əsasən kənd təsərrüfatı ilə bağlı istifadədən əmələ gəlmiş qlobal problemdir. Səbəblərə bunlar daxildir:
Torpaq təmizlənməsi, məsələn: deforestasiya
Düzgün yerinə yetirilməyən əkinçilik üsulları səbəbilə yaranmış torpağın zənginliyinin kəskin sürətlə azalması
Həddindən artıq qida istehlak edən mal-qara
Uyğunsuz suvarma
Şəhərlərə olan böyük köçlər və ticari inkişaf
Yolsuzluq nəqliyyat vasitələri
Daş, qum, filiz və mineralların istismarı
Əkin sahələrinin iqtisadi tələbatdan dolayı böyüməsi. Bu vəhşi həyat üçün sığınacaqları azaldır, leşlərin çürüməsi üçün yer qoymur.
Torpağın ağır avadanlıqlarla zədələndirilməsi.
Yerli ekosistemin tarazlığını pozan monomədəniyyət.
Vegetasiyanın ifrat dərəcədə məhv edilməsi insanların meşələri və ya kolları onların yetişmə tezliyindən daha sürətli tezliklə kəsməsi zamanı baş verir. Bu hadisə yarı-quraqlıq ərazilərdə daha geniş yayılmışdır, çünki bu yerlərdə yanacaq ehtiyatını qarşılaya bilməməyin nəticələri ağır olur.
Mal-qara sayının artması heyvanların istehlak səviyyəsini artırır. Nəticədə torpağın azalmış vegetasiya örtüyü külək və su eroziyasına səbəb olur.
Əhali təzyiqi digər mexanizmlərdə də iştirak edir. Məsələn: əhali təzyiqi əkinçiləri torpaqdan maksimum məhsuldarlıq almaq üçün düzgün olmayan əkinçilik yollarına əl atmağa vadar edir.
Yüksək əhali sıxlığı həmişə torpaq deqradasiyasına təsir etmir. Əksinə, torpaqların deqradasiyasının əsas səbəbi bu əhali sıxlığının torpaqdan istifadə üsullarıdır. Əhali çoxluğu torpağı olduğundan daha zəngin edərək fayda verə bilər. Torpaq deqradasiyası bir çox Asiya və Afrika ölkələrinin daxili köçlərinə təsir edən əsas faktorlardandır.
Ciddi torpaq deqradasiyası dünyanın münbit torpaqlarının böyük bir hissəsinə təsir göstərir və ölkələrin iqtisadi inkişafını ləngidir. Torpaq resursları məhsuldarlığını itirdikcə qida təhlükəsizliyi təhdid altında qalır. Bu aclıq və potensial münaqişənin gələcəyi barəsində xəbərdarlıqdır.
Həssaslıq və özünübərpa qabiliyyəti
Həssaslıq və özünübərpa qabiliyyəti torpağın deqradasiyaya qarşı müdafiəsizliyini ölçməyin yollarındandır. Bu iki faktor müdafiəsizliyin dərəcəsini öyrənmək üçün birləşdirilir. Həssaslıq torpaq üzərində təbii güclərin, insan müdaxiləsinin və ya hər ikisinin təsiri ilə əmələ gəlmiş dəyişikliyin dərəcəsidir. Özünübərpa isə torpağın canlılar aləmində dəyişiklik etmədən dəyişikliyi mənimsəməsi bacarığına deyilir. Özünübərpa bacarığına dəyişiklikliyə uğradıqdan sonra əvvəlki vəziyyətə qayıtma bacarığı da daxildir. Landşaftın özünübərpa qabiliyyəti insanların torpaqdan istifadə metodlarından asılı olaraq arta və ya azala bilər. Deqradasiyaya uğramış torpağın özünübərpa qabiliyyəti deqradasiyaya uğramamış torpağınkından daha az olur.
İqlim dəyişikliyi
2007 IPCC məruzəsində bildirilir ki, alçaq səviyyədə yerləşən adaların məruz qaldığı çay deltaları və sellər əhəmiyyətli dərəcədə torpaq deqradasiyasına səbəb olur.
İqlim dəyişikliyinin səbəb olduğu dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi hadisəsi kənd təsərrüfatını alçaq ərazilərdə mümkünsüz qılacaq dərəcədə şorakətləşməyə gətirib çıxara bilər.
İstinadlar
Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s
Conson, D.L., S.H. Ambros, T.J. Basset, M.L. Bouen, D.E. Krammey, J.S. İsakson, D.N. Conson, P. Lamb, M. Saul, and A.E. Winter-Nelson. 1997. Meanings of environmental terms. Journal of Environmental Quality 26: 581–589.
Esuaran, H.; R. Lal; P.F. Reyx (2001). . Responses to Land Degradation. Proc. 2nd. International Conference on Land Degradation and Desertification. Yeni Dehli: Oxford Press. 2012-01-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-05.
Ian Sample (2007-08-31). "Global food crisis looms as climate change and population growth strip fertile land". The Guardian. İstifadə tarixi: 2008-07-23.
↑ Stokinqs, Mayk; Murnaqhan, Niyamh. (2000), Land Degradation - Guidelines for Field Assessment (PDF), Norwich, UK, səh. 7–15
Brabant Piyerre, 2010. A land degradation assessment and mapping method. A standard guideline proposal. Les dossiers thématiques du CSFD. N°8. November 2010. CSFD/Agropolis International, Montpellier, France. 52 səh.
ILRI (1989), Effectiveness and Social/Environmental Impacts of Irrigation Projects: a Review(PDF), In: Annual Report 1988 of the International Institute for Land Reclamation and Improvement (ILRI), Vaqeninqten, Niderland, 18–34
Terminski, Boqumil, Towards Recognition and Protection of Forced Environmental Migrants in the Public International Law: Refugee or IDPs Umbrella (December 1, 2011). Policy Studies Organization (PSO) Summit, December 2011
Conson, Duqlas; Levis, Laurens. (2007), Land Degradation; Creation and Destruction, Maryland, ABŞ
Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s
Avqust 09, 2021
torpağın, deqradasiyası, təbii, amillərin, insanın, təsərrüfat, fəaliyyətinin, düzgün, aparılmayan, aqrotexnika, çirklənmə, təsiri, nəticəsində, torpağın, xassələrinin, tədricən, pisləşməsi, humusun, miqdarının, azalması, torpaq, strukturunun, pozulması, münbi. Torpagin deqradasiyasi tebii amillerin ve ya insanin teserrufat fealiyyetinin duzgun aparilmayan aqrotexnika cirklenme ve s tesiri neticesinde torpagin xasselerinin tedricen pislesmesi humusun miqdarinin azalmasi torpaq strukturunun pozulmasi ve munbitliyinin asagi dusmesi hadisesidir 1 Nauruda Medenler uzunden fosfat ortuyunun cokmesi neticesinde emele gelmis ciddi torpaq deqradasiyasi Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Torpaq uzerindeki istenilen deyisiklik ve ya ekoloji pozuntu ziyanli ve ya istenmeyen olaraq deyerlendirilir 2 Tebii tehlukeler bir sebeb olaraq deyerlendirilmir lakin insan fealiyyeti sel ve ya mese yanginlari kimi tebii tehlukelere dolayi yollarla sebeb ola biler Bu mesele torpaq deqradasiyasinin kend teserrufati mehsuldarliq muhit ve onun qida tehlukesizliyi uzerinde tesirleri sebebinden 21 ci esrin muhum movzusu secilib 3 Dunyanin 40 kend teserrufati torpaqlarinin ciddi sekilde deqradasiyaya ugradigi texmin edilir 4 Mundericat 1 Olcme usullari 2 Muxtelif tipler 3 Sebebler 4 Hessasliq ve ozunuberpa qabiliyyeti 5 Iqlim deyisikliyi 6 Istinadlar 7 MenbeOlcme usullari RedakteTorpagin deqradasiyasina ve onun muhite tesirini musahide etmeyin dord esas yolu var Torpagin mehsuldarliq tutumunun muveqqeti ve ya daimi azalmasi Bu hadise biokutlenin itkisi potensiyal ve ya heqiqi mehsuldarligin itkisi torpaq zulallarinda vegetativ ortukde itki ve ya deyisikliyin musahide edilmesi hadisesinin vasitesile qeyde alina biler Insan meskenlerini resursla temin etmek ucun torpagin tutumu uzerinde muvafiq emeliyyatlar yerine yetirmek Bu torpagin evvelki istifadesinin ana xettinden hesablana biler Biomuxtelifliyin azalmasi ekosistem murekkebliyinin ve ya novlerin muxtelifliyinin azalmasi Bu muhit keyfiyyetinin dusmeyi demekdir Artan ekoloji risk muhitin ve ya insanlarin mehv olma ve ya krizise ugrama riskinin potensiyalinin artmasi Bu evvelce bas vermis krizis ve ya mehvin ana xettinin olculmesi ile hesablana biler Torpaq deqradasiyasinin terifinin teyin edilmesi ile bagli meselelerden biri de deyisken perspektivlerdir Bir qrup insan bu hadiseye felaket diger bir qrup insan ise xeyir ve ya furset olaraq yanasa biler Meselen yagislarin cox oldugu yerde ekincilikle mesgul olmaq elmi cehetden torpagin su terefinden eroziyaya ugradilmasi olaraq deyerlendirilir Lakin fermerler ucun bu hadise mehsuldarligin artmasi ile bagli olaraq arzu edilendir 5 Muxtelif tipler Redakte Torpaq eroziyasina meruz qalmis kartof sahesi Esrlerlerdir bilinen torpaq deqradasiyasinin enenevi novleri su kulek ve mexaniki eroziya fiziki kimyevi ve bioloji deqradasiya ile yanasi son 50 ilde dord deqradasiya tipi peyda olub 6 Kend teserrufati senaye medencilik ve ya ticari sebeblerden dolayi bas veren adeten kimyevi tullantilar Kend teserrufatinin genislenmesi torpagin cevrilmesi yol duzeltme seher tikintisi sebeblerinden munbit torpaq itkisi Suni ve bezen de tesadufi radioaktivlik Silahli munaqiselerle bagli torpaqdan istifade engelleri Umumilikde 36 da cox torpaq deqradasiyasi novu yoxlanila biler Bunlarin hamisina insan fealiyyetleri sebeb olur ve hetta movcud veziyyeti pislesdirir Sozugeden insan fealiyyetlerine aid misal olaraq bunlari gostermek olar tebeqe eroziyasi cokuntu quraqliq soraketlesme urbanizasiya ve saire Sebebler Redakte Mal qaralarin ifrat derecede bitki istehlak etmesi torpagin deqradasiyasi ile neticelene biler Torpagin deqradasiyasi esasen kend teserrufati ile bagli istifadeden emele gelmis qlobal problemdir Sebeblere bunlar daxildir Torpaq temizlenmesi meselen deforestasiya Duzgun yerine yetirilmeyen ekincilik usullari sebebile yaranmis torpagin zenginliyinin keskin suretle azalmasi Heddinden artiq qida istehlak eden mal qara Uygunsuz suvarma 7 Seherlere olan boyuk kocler ve ticari inkisaf Yolsuzluq neqliyyat vasiteleri Das qum filiz ve minerallarin istismari Ekin sahelerinin iqtisadi telebatdan dolayi boyumesi Bu vehsi heyat ucun siginacaqlari azaldir leslerin curumesi ucun yer qoymur Torpagin agir avadanliqlarla zedelendirilmesi Yerli ekosistemin tarazligini pozan monomedeniyyet Curumeyen tullantilarin tebiete atilmasi Meselen plastik materiallar Istilaci heyvan novleri Torpagin deqradasiyasi meselen Torpagin cirklendirilmesi Torpaq eroziyasi Torpagin zeherlenmesi Torpaqda karbon itkisi ABS daki bir taxil sahesinde torpaq eroziyasi Vegetasiyanin ifrat derecede mehv edilmesi insanlarin meseleri ve ya kollari onlarin yetisme tezliyinden daha suretli tezlikle kesmesi zamani bas verir Bu hadise yari quraqliq erazilerde daha genis yayilmisdir cunki bu yerlerde yanacaq ehtiyatini qarsilaya bilmemeyin neticeleri agir olur Mal qara sayinin artmasi heyvanlarin istehlak seviyyesini artirir Neticede torpagin azalmis vegetasiya ortuyu kulek ve su eroziyasina sebeb olur Ehali tezyiqi diger mexanizmlerde de istirak edir Meselen ehali tezyiqi ekincileri torpaqdan maksimum mehsuldarliq almaq ucun duzgun olmayan ekincilik yollarina el atmaga vadar edir Yuksek ehali sixligi hemise torpaq deqradasiyasina tesir etmir Eksine torpaqlarin deqradasiyasinin esas sebebi bu ehali sixliginin torpaqdan istifade usullaridir Ehali coxlugu torpagi oldugundan daha zengin ederek fayda vere biler Torpaq deqradasiyasi bir cox Asiya ve Afrika olkelerinin daxili koclerine tesir eden esas faktorlardandir 8 Ciddi torpaq deqradasiyasi dunyanin munbit torpaqlarinin boyuk bir hissesine tesir gosterir ve olkelerin iqtisadi inkisafini lengidir Torpaq resurslari mehsuldarligini itirdikce qida tehlukesizliyi tehdid altinda qalir Bu acliq ve potensial munaqisenin geleceyi baresinde xeberdarliqdir Hessasliq ve ozunuberpa qabiliyyeti RedakteHessasliq ve ozunuberpa qabiliyyeti torpagin deqradasiyaya qarsi mudafiesizliyini olcmeyin yollarindandir Bu iki faktor mudafiesizliyin derecesini oyrenmek ucun birlesdirilir 5 Hessasliq torpaq uzerinde tebii guclerin insan mudaxilesinin ve ya her ikisinin tesiri ile emele gelmis deyisikliyin derecesidir Ozunuberpa ise torpagin canlilar aleminde deyisiklik etmeden deyisikliyi menimsemesi bacarigina deyilir 9 Ozunuberpa bacarigina deyisiklikliye ugradiqdan sonra evvelki veziyyete qayitma bacarigi da daxildir Landsaftin ozunuberpa qabiliyyeti insanlarin torpaqdan istifade metodlarindan asili olaraq arta ve ya azala biler Deqradasiyaya ugramis torpagin ozunuberpa qabiliyyeti deqradasiyaya ugramamis torpaginkindan daha az olur Iqlim deyisikliyi Redakte2007 IPCC meruzesinde bildirilir ki alcaq seviyyede yerlesen adalarin meruz qaldigi cay deltalari ve seller ehemiyyetli derecede torpaq deqradasiyasina sebeb olur Iqlim deyisikliyinin sebeb oldugu deniz seviyyesinin yukselmesi hadisesi kend teserrufatini alcaq erazilerde mumkunsuz qilacaq derecede soraketlesmeye getirib cixara biler Istinadlar Redakte Memmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Elm nesriyyati Baki 2003 516 s Conson D L S H Ambros T J Basset M L Bouen D E Krammey J S Isakson D N Conson P Lamb M Saul and A E Winter Nelson 1997 Meanings of environmental terms Journal of Environmental Quality 26 581 589 Esuaran H R Lal P F Reyx 2001 Land degradation an overview Responses to Land Degradation Proc 2nd International Conference on Land Degradation and Desertification Yeni Dehli Oxford Press 2012 01 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 05 Ian Sample 2007 08 31 Global food crisis looms as climate change and population growth strip fertile land The Guardian Istifade tarixi 2008 07 23 1 2 Stokinqs Mayk Murnaqhan Niyamh 2000 Land Degradation Guidelines for Field Assessment PDF Norwich UK seh 7 15 Brabant Piyerre 2010 A land degradation assessment and mapping method A standard guideline proposal Les dossiers thematiques du CSFD N 8 November 2010 CSFD Agropolis International Montpellier France 52 seh ILRI 1989 Effectiveness and Social Environmental Impacts of Irrigation Projects a Review PDF In Annual Report 1988 of the International Institute for Land Reclamation and Improvement ILRI Vaqeninqten Niderland 18 34 Terminski Boqumil Towards Recognition and Protection of Forced Environmental Migrants in the Public International Law Refugee or IDPs Umbrella December 1 2011 Policy Studies Organization PSO Summit December 2011 Conson Duqlas Levis Laurens 2007 Land Degradation Creation and Destruction Maryland ABSMenbe Redaktehttp elibrary bsu az kitablar 904 pdf Arxivlesdirilib 2016 03 10 at the Wayback Machine Memmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Elm nesriyyati Baki 2003 516 sMenbe https az wikipedia org w index php title Torpagin deqradasiyasi amp oldid 5879395, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
