Kainat — zaman, məkan və onların bütün tərkib hissələrini əhatə edir. Kainata planetlər, təbii peyklər, cırtdan planetlər, ulduzlar, qalaktikalar, qalaltikalararası boşluqlar, ən kiçik subatom zərrəciklər və bütün materiya və enerji daxildir. Müşahidəolunan kainatın diametri hal-hazırda 28 parsek və ya 93 milyard işıq ilidir. Kainatın ölçüləri məlum deyil və sonu olub-olmadığı bilinmir. Müşahidələr və fiziki nəzəriyyələrin inkişafı kainatın tərkibi və təkamülü barədə nəticə çıxarmağa imkan verib.
Ulduzlar kainatın müşahidə edilən hissəsindəki cisimlərdir. Hər böyük qalaktikada təqribən bir neçə yüz milyard ulduz, Metaqalaktikada isə təqribən 100000 qalaktika olduğundan, kainatdakı ulduzların sayı 1019-dan çoxdur.
Qədim zamanlardan insanlar kainatı öyrənməyə başlayıblar. Onlar səmaya baxıb ulduzlar haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürmüşdülər. Hələ o zamanda yaşayıb yaradan Biruni teleskop olmadan belə ulduzlar haqqında dəqiq məlumatlar vermişdir. İlk teleskopu isə elmdən kənar, amma “yandırıcı” güzgü həvəskarı olan Yakob Metenus düzəltmişdir. O, bir gün borunun bir ucuna çökək, o birinə isə qabarıq linza bərkitmək qərarına gəlir və nəticəsi durbin olur. Beləliklə, ilk durbin NiderlanddaXVII əsrin əvvəllərində ixtira edilmişdir. Bundan sonra durbinin bir neçə müəllifi də olmuşdur. Onlar da elmdən kənar adamlar idilər. Lakin onlar birbirindən xəbərsiz bu durbinləri düzəltmişdilər. Onlardan birini Middelsbur adlı şəhərciyin sakini olan İohan Leppersqey düzəltmişdir. Bu teleskop 1608-ci ildə nümayiş etdirilmişdir. 1610-cu ildə Qalileo Qaliley bundan xəbər tutub, özü teleskop düzəltmək fikrinə düşür və çox keçmir ki, o nəzəri düşüncələri əsasında teleskop düzəldir. Qalileyi teleskopun ixtiraçısı saymaq olmaz. Lakin o, elmi əsaslarla teleskop düzəltmiş ilk alim oldu. Birlinzalı teleskopun sxemini isə ilk dəfə alim, mühəndis, rəssam və heykəltəraş olan Leonardo da Vinçi (1452-1519) vermişdir.
Ən maraqlısı da odurki, bu hadisə Qaliley teleskopla müşahidələrə başlayandan 100 il əvvəl olmuşdur. Leonardo da Vinçinin əlyazmalarında iki linzalı teleskopun sxemi də aşkar edilmişdir. Lakin onun özünün teleskop düzəltməsi və göy cisimləri üzərində müşahidələr aparması məlum deyil. XIX əsrin ortalarında spektral analiz kəşf olundu. Bu analiz spektroskop adlanan cihazla aparılır. Müşahidələr zamanı müəyyən edilmişdir ki, közərmiş bərk və maye cismlər göy qurşağının zolaqları şəklində olan bütöv spektr verir. Bildiyimiz kimi, işıq dalğa şəklində yayılır və hər bir rəngin də bir-birindən fərqli dalğa uzunluğu olur. Bu üsulla da göy cismlərinin fiziki təbiəti və kimyəvi tərkibi öyrənilir. Spektral analiz vasitəsilə özü işıq verən və ya hər hansı ulduzun işığını əks etdirən obyektin atmosferini öyrənmək olar.
Bu zaman, işığın bütöv spektrində tutqun xətlər əmələ gəlir ki, onların vasitəsilə obyektin atmosferindəki qazların tərkibini təyin etmək mümkündür. Göy cismlərini öyrənmək üçün optik teleskoplarla yanaşı, radioteleskoplardan da geniş istifadə olunur. Optik teleskoplar göy cismlərindən gələn işığın qeyd olunmasına əsaslanırsa, radioteleskoplar kainatdakı obyektlərin şüalandırdığı elektromaqnit dalğalarının öyrənilməsinə əsaslanır. Güzgülü radioteleskopların diametri onlarla metrə çatır. Tərpənməz radioteleskopların diametri isə bir neçə yüz metr ola bilər. Belə teleskoplarla kainatın ən uzaq nöqtəsindəki obyektin fiziki təbiətini, hərəkətini, kimyəvi tərkibini və temperaturunu öyrənmək mümkündür. Radar adlanan cihazın köməyi ilə bizə yaxın olan göy cismlərinə siqnal göndərmək və onlardan əks olunan radio dalğaları qəbul etmək mümkündür. Radio dalğaların cismə gedib qayıtması vaxtına görə cismə qədər olan məsafəni də ölçmək olar. Günəş sistemindəki bəzi planetlərə qədər məsafə bu üsulla təyin edilmişdir. Göy cismlərinin radioteleskoplarla və radarlarla öyrənilməsi ilə radioastronomiya əsri başladı.
Gələcəyi haqqında ümumi müddəalar
Kainatı gələcəyi haqqında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Bu mülahizələr əsasən iki istiqamətdə aparılır: birinci istiqamətə əsasən Kainat həmişə genişlənməkdə davam edir, ikincisinə əsasən isə, Kainatın sonu fəlakətli "kollap" (sıxılma) ilə bitəcək.
İstiqamətlərin seçilməsi Kainatın maddəsinin orta sıxlığı ilə müəyyən edilir.
Qeyd edək ki, yalnız qalaktikaların kütləsi nəzərə alındıqda Kainatın orta sıxlığı üçün alınır. Lakin Kainatda qalaktikalardan başqa sönmüş ulduzlar, qara dəliklər, ionlaşmış qazlar və s. kimi materiya da mövcuddur. Bundan əlavə, maddənin çətin müşahidə edilə bilən "gizli" kütləsinin mövcudluğu da istisna olunmur. Bütün bunları nəzərə almaqla hesablanan orta sıxlığın qiyməti böhran sıxlıqdan böyük olur.
1980-ci ildə neytrononun sükunət kütləsinin sıfırdan fərqli olduğu aşkar edilir. Bu fakt Kainatın təkamül modelinin təkmilləşdirilməsində mühüm rol oynadı. Belə ki, Kainatda neytrononun miqdarı başqa zərrəciklədən daha çoxdur. Ona görə də neytrononun kütləsini nəzərə almaqla, Kaiantın orta sıxlığı üçün alınan qiymət böhran sıxlıqdan daha böyük olur. Bu o deməkdir ki, Kainatın genişlənməsi nə vaxtsa sıxılma ilə əvəz olunacaq və son dərəcə böyük sıxlığa malik sinqulyar hala gələcək.
Orta sıxlığı böhran sıxlığından kiçik olarsa onun gələcək həyatı birinci istiqamət üzrə davam edər. Müasir mülahizələrə əsasən bu istiqamət bir neçə mərhələyə bölünür.
İlk mərhələ, 1014 il davam edir. Kainatın əsas maddəsi (əvvəlcə hidrogen, sonra isə heliumun yanması hesabına) ulduzlarda tükənir. Hidrogen-helium yanacağı qurtardıqdan sonra, növbə ilə daha ağır elementləri yanır və ulduz öz fəaliyyətini dayandırır. Müxtəlif ulduzlarda bu proses müxtəlif sürətlə getsə də, 1014 il ərzində bütün ulduzlar sönür.
Növbəti mərhələdə, sönmüş ulduzlar qravitasiya qarşılıqlı təsir hesabına yaxınlaşmaqla kinetik enerjilərini bir-birinə verir. Əlavə enerji alan ulduzlar qalaktikanı tərk edir. Ona görə də bu mərhələ qalaktikaların "ulduz buxarlanması" mərhələsi adlanır. Enerjisini itirən ulduzlar isə qalaktikanın mərkəzinə yığılır. Nəticədə, qalaktikanın mərkəzində ifrat kütləli qara çüxür yaranır.
Kainatın yaşı 1018 il olduqda protonlar dağılmağa başlayır, onun yaşı 1030 il olduqda isə bu dağılma başa çatır. Kainat tədricən elektron-pozitron qazı, neytron və fotonlarla dolur. Hesablamalara görə bu proses 10100 il davam edəcək.
Kainatın sonuncu mərhələsi qara dəliklərin kvant "buxarlanması" mərhələsi adlanır.
Qeyd edək ki, Kaiantın orta sıxlığı dəqiq məlum olmadığına görə onun taleyini müəyyən edən istiqaməti seçmək çətindir. Ona görə də Kainatın gələcəyi haqqında mülahizələrdə hər iki istiqamət nəzərə alınır. Kollapsdan sonra Kainatda nə baş verəcəyi də açıq qalır. Yəni yenidən Böyük partlayış olub-olmayacağı elmi sübutunu hələ ki, tapa bilməyib.
Mənbə
Universe. Webster's New World College Dictionary, Wiley Publishing, Inc. 2010.
Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics (4th). Saunders College Publishing. ISBN0030062284. The totality of all space and time; all that is, has been, and will be.
Brian Greene (2011). The Hidden Reality. Alfred A. Knopf.
Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.
Astronomiya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
kainat, zaman, məkan, onların, bütün, tərkib, hissələrini, əhatə, edir, planetlər, təbii, peyklər, cırtdan, planetlər, ulduzlar, qalaktikalar, qalaltikalararası, boşluqlar, kiçik, subatom, zərrəciklər, bütün, materiya, enerji, daxildir, müşahidəolunan, kainatı. Kainat zaman mekan ve onlarin butun terkib hisselerini ehate edir 1 2 3 4 Kainata planetler tebii peykler cirtdan planetler ulduzlar qalaktikalar qalaltikalararasi bosluqlar en kicik subatom zerrecikler ve butun materiya ve enerji daxildir Musahideolunan kainatin diametri hal hazirda 28 parsek ve ya 93 milyard isiq ilidir Kainatin olculeri melum deyil ve sonu olub olmadigi bilinmir 5 Musahideler ve fiziki nezeriyyelerin inkisafi kainatin terkibi ve tekamulu barede netice cixarmaga imkan verib Ulduzlar kainatin musahide edilen hissesindeki cisimlerdir Her boyuk qalaktikada teqriben bir nece yuz milyard ulduz Metaqalaktikada ise teqriben 100000 qalaktika oldugundan kainatdaki ulduzlarin sayi 1019 dan coxdur 6 Qedim zamanlardan insanlar kainati oyrenmeye baslayiblar Onlar semaya baxib ulduzlar haqqinda muxtelif fikirler ireli surmusduler Hele o zamanda yasayib yaradan Biruni teleskop olmadan bele ulduzlar haqqinda deqiq melumatlar vermisdir Ilk teleskopu ise elmden kenar amma yandirici guzgu heveskari olan Yakob Metenus duzeltmisdir O bir gun borunun bir ucuna cokek o birine ise qabariq linza berkitmek qerarina gelir ve neticesi durbin olur Belelikle ilk durbin Niderlandda XVII esrin evvellerinde ixtira edilmisdir Bundan sonra durbinin bir nece muellifi de olmusdur Onlar da elmden kenar adamlar idiler Lakin onlar birbirinden xebersiz bu durbinleri duzeltmisdiler Onlardan birini Middelsbur adli seherciyin sakini olan Iohan Leppersqey duzeltmisdir Bu teleskop 1608 ci ilde numayis etdirilmisdir 1610 cu ilde Qalileo Qaliley bundan xeber tutub ozu teleskop duzeltmek fikrine dusur ve cox kecmir ki o nezeri dusunceleri esasinda teleskop duzeldir Qalileyi teleskopun ixtiracisi saymaq olmaz Lakin o elmi esaslarla teleskop duzeltmis ilk alim oldu Birlinzali teleskopun sxemini ise ilk defe alim muhendis ressam ve heykelteras olan Leonardo da Vinci 1452 1519 vermisdir En maraqlisi da odurki bu hadise Qaliley teleskopla musahidelere baslayandan 100 il evvel olmusdur Leonardo da Vincinin elyazmalarinda iki linzali teleskopun sxemi de askar edilmisdir Lakin onun ozunun teleskop duzeltmesi ve goy cisimleri uzerinde musahideler aparmasi melum deyil XIX esrin ortalarinda spektral analiz kesf olundu Bu analiz spektroskop adlanan cihazla aparilir Musahideler zamani mueyyen edilmisdir ki kozermis berk ve maye cismler goy qursaginin zolaqlari seklinde olan butov spektr verir Bildiyimiz kimi isiq dalga seklinde yayilir ve her bir rengin de bir birinden ferqli dalga uzunlugu olur Bu usulla da goy cismlerinin fiziki tebieti ve kimyevi terkibi oyrenilir Spektral analiz vasitesile ozu isiq veren ve ya her hansi ulduzun isigini eks etdiren obyektin atmosferini oyrenmek olar Bu zaman isigin butov spektrinde tutqun xetler emele gelir ki onlarin vasitesile obyektin atmosferindeki qazlarin terkibini teyin etmek mumkundur Goy cismlerini oyrenmek ucun optik teleskoplarla yanasi radioteleskoplardan da genis istifade olunur Optik teleskoplar goy cismlerinden gelen isigin qeyd olunmasina esaslanirsa radioteleskoplar kainatdaki obyektlerin sualandirdigi elektromaqnit dalgalarinin oyrenilmesine esaslanir Guzgulu radioteleskoplarin diametri onlarla metre catir Terpenmez radioteleskoplarin diametri ise bir nece yuz metr ola biler Bele teleskoplarla kainatin en uzaq noqtesindeki obyektin fiziki tebietini hereketini kimyevi terkibini ve temperaturunu oyrenmek mumkundur Radar adlanan cihazin komeyi ile bize yaxin olan goy cismlerine siqnal gondermek ve onlardan eks olunan radio dalgalari qebul etmek mumkundur Radio dalgalarin cisme gedib qayitmasi vaxtina gore cisme qeder olan mesafeni de olcmek olar Gunes sistemindeki bezi planetlere qeder mesafe bu usulla teyin edilmisdir Goy cismlerinin radioteleskoplarla ve radarlarla oyrenilmesi ile radioastronomiya esri basladi Geleceyi haqqinda umumi muddealar RedakteKainati geleceyi haqqinda muxtelif mulahizeler movcuddur Bu mulahizeler esasen iki istiqametde aparilir birinci istiqamete esasen Kainat hemise genislenmekde davam edir ikincisine esasen ise Kainatin sonu felaketli kollap sixilma ile bitecek Istiqametlerin secilmesi Kainatin maddesinin orta sixligi ile mueyyen edilir Qeyd edek ki yalniz qalaktikalarin kutlesi nezere alindiqda Kainatin orta sixligi ucun r 3 10 31 q s m 3 displaystyle rho 3 cdot 10 31 q sm 3 alinir Lakin Kainatda qalaktikalardan basqa sonmus ulduzlar qara delikler ionlasmis qazlar ve s kimi materiya da movcuddur Bundan elave maddenin cetin musahide edile bilen gizli kutlesinin movcudlugu da istisna olunmur Butun bunlari nezere almaqla hesablanan orta sixligin qiymeti bohran sixliqdan boyuk olur 1980 ci ilde neytrononun sukunet kutlesinin sifirdan ferqli oldugu askar edilir Bu fakt Kainatin tekamul modelinin tekmillesdirilmesinde muhum rol oynadi Bele ki Kainatda neytrononun miqdari basqa zerrecikleden daha coxdur Ona gore de neytrononun kutlesini nezere almaqla Kaiantin orta sixligi ucun alinan qiymet bohran sixliqdan daha boyuk olur Bu o demekdir ki Kainatin genislenmesi ne vaxtsa sixilma ile evez olunacaq ve son derece boyuk sixliga malik sinqulyar hala gelecek Orta sixligi bohran sixligindan kicik olarsa onun gelecek heyati birinci istiqamet uzre davam eder Muasir mulahizelere esasen bu istiqamet bir nece merheleye bolunur Ilk merhele 1014 il davam edir Kainatin esas maddesi evvelce hidrogen sonra ise heliumun yanmasi hesabina ulduzlarda tukenir Hidrogen helium yanacagi qurtardiqdan sonra novbe ile daha agir elementleri yanir ve ulduz oz fealiyyetini dayandirir Muxtelif ulduzlarda bu proses muxtelif suretle getse de 1014 il erzinde butun ulduzlar sonur Novbeti merhelede sonmus ulduzlar qravitasiya qarsiliqli tesir hesabina yaxinlasmaqla kinetik enerjilerini bir birine verir Elave enerji alan ulduzlar qalaktikani terk edir Ona gore de bu merhele qalaktikalarin ulduz buxarlanmasi merhelesi adlanir Enerjisini itiren ulduzlar ise qalaktikanin merkezine yigilir Neticede qalaktikanin merkezinde ifrat kutleli qara cuxur yaranir Kainatin yasi 1018 il olduqda protonlar dagilmaga baslayir onun yasi 1030 il olduqda ise bu dagilma basa catir Kainat tedricen elektron pozitron qazi neytron ve fotonlarla dolur Hesablamalara gore bu proses 10100 il davam edecek Kainatin sonuncu merhelesi qara deliklerin kvant buxarlanmasi merhelesi adlanir Qeyd edek ki Kaiantin orta sixligi deqiq melum olmadigina gore onun taleyini mueyyen eden istiqameti secmek cetindir Ona gore de Kainatin geleceyi haqqinda mulahizelerde her iki istiqamet nezere alinir Kollapsdan sonra Kainatda ne bas vereceyi de aciq qalir Yeni yeniden Boyuk partlayis olub olmayacagi elmi subutunu hele ki tapa bilmeyib Menbe Redakte Universe Webster s New World College Dictionary Wiley Publishing Inc 2010 Universe Dictionary com Istifade tarixi 2012 09 21 Universe Merriam Webster Dictionary Istifade tarixi 2012 09 21 Zeilik Michael Gregory Stephen A 1998 Introductory Astronomy amp Astrophysics 4th Saunders College Publishing ISBN 0030062284 The totality of all space and time all that is has been and will be Brian Greene 2011 The Hidden Reality Alfred A Knopf Memmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Elm nesriyyati Baki 2003 516 s Astronomiya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Vikisitatda Kainat ile elaqedar sitatlar var Menbe https az wikipedia org w index php title Kainat amp oldid 5703997, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
