fbpx
Wikipedia

Biosfer

Avqust 04, 2021

Biosfer haqqinda məlumat

Biosfer tərkibi, strukturu və energetikası canlı orqanizmlərin birgə fəaliyyəti ilə təyin olunan Yer örtüyü. "Həyat sahələrindən biri" olan Biosfer haqqında təsəvvürləri ilk dəfə J.B. Lamark formalaşdırmış və ona diqqət yetirmişdi ki, Yerin üst səth qatlarındakı, praktiki olaraq, bütün mineral maddələr orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin məhsuludur. 1875-ci ildə E. Zyuss Yeri bir neçə təbəqəyə ayırmış, onların arasında Yer qabığı (litosfer) və hidrosfer ilə yanaşı, Biosferi hüdudları daxilində həyat mövcud olan təbəqə kimi göstərmişdi. Bir çox xarici alimlər Biosferi məhz yer səthində orqanizmlərin həyat fəaliyyəti sferasında olan nazik təbəqə kimi qəbul edirlər. Biosfer haqqında daha tam təsəvvürləri V.İ. Vernadski işləyib hazırlamışdır. O, əsas ideyaları 1926-cı ildə "Biosfer" kitabında ifadə etmiş və sonra bütün həyatı boyu diqqətini bu terminlə bağlı anlayışların və qanunauyğunluqların təhlilinə yönəltmişdir. Vernadski və onun davamçılarının fikrincə, Yer səthinin yalnız canlı orqanizmlərin fəal inkişaf etdiyi sahələri deyil, həmçinin Yerin canlılar toplusunun həyat fəaliyyətinin izləri aşkar olunan digər təbəqələri də Biosferin tərkibinə daxil edilməlidir. Beləliklə, Biosfer atmosferin ozon qatına qədər (20–25 km) olan bir hissəsini, litosferin bir hissəsini (xüsusən aşınma gedən qabığı) və bütün hidrosferi əhatə edir. Onun aşağı sərhədi orta hesabla quruda 2–3 km və okeanın dibində 1–2 km dərinə düşür.

Canlı maddə və onun biosferdə rolu

Biosfer haqqında təlimdə mərkəzi yeri V.İ. Vernadskinin bütün canlı orqanizmlər (heyvanlar, bitkilər, mikroorqanizmlər) toplusu kimi başa düşdüyü və onların elementar kimyəvi tərkibi, kütləsi və enerjisinin miqdarca ifadə edildiyi "canlı maddə" anlayışı tutur. Enerjini toplayan və saxlayan canlı maddənin müntəzəm yenidən yaradılması Biosferin daha vacib funksiyasıdır. Hamısı birlikdə götürülən canlı orqanizmlər Biosferin təxminən 2,5 mlrd. illik tarixində Günəş enerjisini toplayıb Yerin kimyəvi enerjisinə transformasiya etməsi (yer qabığındakı maddələrin yenidən paylanması və yeni kimyəvi birləşmələrin yaranması üçün çox böyük iş görən sərbəst enerji) kosmik miqyaslı planetar hadisədir. Biosfer yer qabığının geol. tarix ərzində həyat təkamülünün bütün mərhələlərində canlı maddənin təsirinə məruz qalmış sahələrini əhatə edir. Onlarda canlı maddə və yaranmasında canlı orqanizmlər iştirak etməyən mineral maddələrlə ("hərəkətsiz maddə") yanaşı, mütləq biogen və biokos maddələr iştirak edir. Biogenlərə canlı orqanizmlər tərəfindən yaranmış və yenidən emal olunmuş, məs., əhəngdaşı, kömür, neft, atmosfer oksigeni aiddir. Biosferin biokos komponentləri həm orqanizmlərin, həm də abiotik amillərin iştirakı ilə yaranır. Bunlar torpaq, təbii sular, troposferdir. Beləliklə, Biosfer canlı maddənin ətrafdakı cansız (durğun) mühitdən ayrılmaz olduğu vahid dinamik sistem kimi təqdim edilir. Vernadskinin ideyaları ilə səsləşən, 1970–90-cı illərdə populyar olan "Qayi" konsepsiyasına (ingilis mühəndisi C. Lavlok və Amerika mikrobioloqu L. Marqulis, 1975) görə, Yerdəki həyatı özütənzimlənən mürəkkəb vahid sistem kimi təsəvvür etmək olar. Biosfer müxtəlif təbii şəraitlərdə nisbətən müstəqil təbii komplekslər – ekosistem, yaxud biogeosenoz şəklində formalaşmışdır. Günəş işığı Biosferdə baş verən bütün proseslər üçün əsas enerji mənbəyidir. Atmosferin yuxarı qatlarına daxil olan günəş radiasiyasının cəmi 15%-ə qədəri Yer səthinə çatır və bu enerjinin yalnız 0,1–1%-i avtotrof orqanizmlər (əsasən yaşıl bitkilər) tərəfindən fotosintez prosesində (təmiz ilkin məhsulun) karbon-dioksid və suyun iştirakı ilə canlı maddənin yaradılması üçün istifadə olunur. Bu məhsulun karbona görə hesablanmış illik miqdarı təqr. 2,26·1017q qiymətləndirilir ki, bu da 1,15·1018 kkal (4,98·1018 kC) illik udulma enerjisinə uyğundur. Müxtəlif kimyəvi birləşmələrin kimyəvi rabitələri formasında toplanmış məhz bu enerji bütün qalan heterotrof orqanizmlərin həyat fəaliyyətini, onları qida və enerji ilə təmin edərək müəyyənləşdirir. Heyvanlar qida maddələrinin parçalanması, böyümə, çoxalma üçün, həmçinin yaşıl bitkilər tərəfindən ayrılan oksigendən istifadə edir. Ölmüş bitki və heyvan cismləri onları mineral duzlar, karbon-dioksid və suya qədər parçalayan mikroorqanizmlərin (orqanizm-dağıdıcılar) qida mənbəyidir. Bu sadə birləşmələr öz növbəsində üzvi maddələrin yaranması üçün bitkilər tərəfindən yenidən istifadə olunur (bax Trofik zəncir). Beləliklə, Biosferdə karbon dövranı baş verir. Onun daima daxil olan günəş enerjisinin istifadəsi hesabına həyata keçməsi Biosferin tam sistem kimi fasiləsiz fəaliyyəti üçün şərtdir. Orqanizmlər və ətraf mühit arasında qidalanma, tənəffüs, çoxalma və bunlarla bağlı üzvi maddələrin yaranması, toplanması və parçalanması proseslərinin gedişində maddə və enerjinin daimi mübadiləsi atomların fasiləsiz axınını – biogeokimyəvi dövrlər formasında meydana çıxan biogen miqrasiyasını təmin edir. Karbon tsikli bir çox digər kimyəvi elementlərin dövranından ayrılmazdır. Hər bir canlı orqanizmin tərkibinə daxil olan əsas elementlər oksigen (70%), karbon (18%) və hidrogendir (10%). Kalsium, kalium, azot, fosfor, silisium, manqan, kükürd, xlor, dəmir və natrium 1,5–4%, mikroelementlər (onların miqdarı faizin mində bir hissələri qədər və daha aşağıdır), alüminium, sink, molibden, kobalt, yod, brom və s. cəmi 0,4–0,5% təşkil etsə də, onların orqanizmlərdəki rolu çox mühümdür.

Müxtəlif orqanizmlər yaşama mühitindən dövri sistemin bütün elementlərini çıxarmaq və onlardan bəzilərini ətraf mühitdəki miqdarlarından yüz min dəfə çox toplamaq qabiliyyətinə malikdir. Məs., dəmir bakteriyaları dəmiri; foraminiferlər, bir çox molyusk və bağırsaqboşluqlular kalsiumu; diatom yosunlar, radiolyarilər və qatırquyruğular silisiumu; bənövşə və göbələklər sinki və s. akkumulyasiya edir. Bitkilərdə karbon və azotun miqdarı onların yer qabığındakı nisbi miqdarından, müvafiq olaraq 200 və 30 dəfə yüksəkdir. Orqanizmlərin fəaliyyəti dəyişkənvalentli elementlərin – dəmir, manqan, kükürd, fosfor, xrom, azot atomlarının intensiv miqrasiyasını şərtləndirir. Bu zaman onların yeni birləşmələri yaranır, sulfidlərin və mineral kükürdün çökməsi, hidrogen-sulfidin əmələ gəlməsi və s. baş verir. Yer kürəsində canlı maddə son dərəcə qeyri-bərabər paylanmışdır. Onun təqr. 99%-ini qurudakı bitkilər, 1%-dən az his- səsini heyvan və digər orqanizmlər təşkil edir. Dünya okeanında fotosintezedici orqanizmlərin kütləsi qitələrdəkindən təxm. 10000 dəfə azdır. Buna baxmayaraq, su içərisində olan biokütlənin dövretmə sürəti qurudakı bitkilərinkinə nisbətən 1000–2000 dəfə yüksəkdir. Ona görə də okeanda heterotrofların biokütləsi fitoplanktonların biokütləsindən 10–15 dəfə çoxdur. Bununla belə, qurudakı və okeandakı bitki orqanizmləri kütlələrinin arasında çox böyük fərq olduğundan Yer səthinin cəmi 1/4 hissəsini tutan, qitələrdəki ilkin biol. məhsul Biosferin bütün ilkin məhsulunun 50%-dən azını (bəzi qiymətləndirmələrə görə, 60%-ədək) təşkil edir. Bütün Biosferin biokütləsi 1,8·1018 q-dır. V.İ.Vernadski canlı maddələrin biosferdə toplanmasının iki tipini – həyatın nazik təbəqəsi (pljonka) və qatılaşmasını (sıxlaşması) fərqləndirməyi təklif etmişdir. Həyatın nazik təbəqəsi böyük məkanı əhatə edir, məs., planktonun əsas kütləsi Dünya okeanının bütün səthində yayılan nisbətən nazik təbəqəni tutur. Su hövzələrinin dibində yaşayan orqanizmlər toplusunu – bentosu da belə təbəqə hesab etmək olar. Quruda həyatın bir təbəqəsi məs., yüksək dərəcədə işıqlanma şəraitində yaşayan orqanizmlər toplusu ola bilər. Həyatın sıxlaşması yerüstü bitki örtüyü (yağışlı tropik meşələr, çayların subasarı) və dayazlıqlarla əlaqəlidir. Belə ki, dənizlərin sahil rayonlarında, günəş şüalarının suyun dibinə çatdığı kiçik dərinliklərdə makrofit yosunların güclü zonası inkişaf edir. Bəzən dəniz meşələri adlandırılan belə sahilboyu cəngəlliklərdə yüksək işıqlanmanın mineral qidalanma elementlərinin yüksək olması ilə çulğaşması əmələgələn ilkin məhsulları qurunun ən məhsuldar ekosistemləri ilə miqdarca müqayisə edilə bilən səviyyədə təmin edir. Mərcan rifləri sahilboyu qatılaşmanın xüsusi halıdır. Belə qatılaşmalarda ilkin məhsullar maksimal qiymətə çatır və nəticədə heyvanlar kompleksinin ən böyük növ zənginliyi təmin edilir. Canlı maddələrin ən güclü akkumlyatorlarından biri torpaq, xüsusən onun məhsuldar humus qatıdır. Onun üçün orqanizmlərin bolluğu, sakinlərin yüksək sıxlığı (torpaqda heyvanların kütləsi onun səthindəkindən daha çoxdur) səciyyəvidir.

Həyatın sıxlaşdığı yerlərdə biogeokimyəvi proseslər daha intensiv gedir. Eyni zamanda hər bir konkret ekosistemdə orqanizmlər toplusunun biol. aktivliyi ən müxtəlif amillərdən asılıdır. Quruda o, ilk növbədə temp-run mövsümi dəyişmələri, yağıntının miqdarı ilə şərtlənir; su ekosistemlərində isə, işıq və istilikdən başqa, su hövzəsinin hidroloji xüsusiyyətlərinin mühüm, çox vaxt həlledici əhəmiyyəti vardır, məs., avtotrof orqanizmlərin biogen elementlərlə təmin olunması onlardan asılıdır. Planetdə həyatın paylanması hər şeydən öncə Yerin səthinə daxil olan günəş enerjisinin miqdarı ilə müəyyən edilir. Praktiki olaraq atmosferin bütün oksigen və azotu, karbon-dioksid və bir çox başqa təbii qazlar canlı maddənin məhsullarıdır. Atmosferin bütün karbon- dioksidi təqr. 200 il ərzində bitkinin fotosintezindən keçir; canlı orqanizmlər birillik həyat ərzində qazları atmosferin tərkibindəkindən bir neçə dəfə çox yerini dəyişdirir (müxtəlif formada). Atmosferdə sərbəst oksigenin toplanması fotosintezedici orqanizmlərin fəaliyyəti sayəsində təqr. 2 mlrd. il bundan əvvəl başlamış, bundan sonra ozon ekranı (təbəqəsi) əmələ gəlmişdir; yaşıl bitkilərin fotosintezi və aerob orqanizmlərin tənəffüsü atmosferin müasir qaz tərkibini saxlayır.

İnsan və biosfer

İnsan, biol. növ kimi, Biosferdə olduqca çox az yer tutur. Yer üzərindəki insanların ümumi biokütləsi planet torpaqlarındakı yağış soxulcanlarının biokütləsi ilə müqayisə oluna bilər və istifadə etdikləri bitki qidalarının miqdarı Biosferin təmiz ilkin məhsulunun 1–2%-i qədərdir. Lakin insanlar yığıcılıq və ovçuluqdan qida istehsalının əsas üsulu olan k.t.-na keçdiyi dövrdən başlayaraq onun təbiətə təsiri qlobal miqyas almış, Biosferin simasının xeyli dəyişilməsinə gətirib çıxarmışdır. Bəzi hesablamalara görə, 20 əsrin ortalarında insanların biokütləsi (bir növ kimi insanın özü, onun becərdiyi bitkilər və yetişdirdiyi heyvanlar) quruda təbii ekosistemlərin biokütləsini ötüb keçmişdir. Quruda yeni tip ekosistem – aqroekosistemlər meydana çıxmışdır. Yer kürəsində əkilən torpaqların sahəsi bütün quru ərazinin 10%-dən az olmayan hissəsini təşkil edir. K.t. sahələrinin genişlənməsi nəticəsində meşələrin sahəsi artıq 50%-ədək azalmış və ildə 0,3–1% azalmaqda davam edir. Bundan başqa, meşələri yoxetmə torpaqaltı suların səviyyəsini aşağı salır və quraqlıq ehtimalını artırır. Çöllərin şumlanması torpaq strukturunun dağılmasına və eroziya yaranmasına gətirib çıxardı; bu, Şm. Amerikada, Afrika və Asiyada çox böyük ərazilərin səhralaşmasına səbəb olmuşdur. Sənayenin, nəqliyyatın inkişafı, şəhərlərin böyüməsi və s. insan fəaliyyətinin digər növləri üçün enerji sərfi onun qida şəklində alınan miqdarından 15–20 dəfə çoxdur. Bu əlavə enerjinin əsas mənbəyini indiyədək qazıntı yanacaqları təşkil etdiyinə görə neftin, kömürün və təbii qazın yandırılması zamanı atmosferə daxil olan karbon-dioksidin miqdarı bütün bəşəriyyətin tənəffüs prosesində ayırdığı CO2-dən təqr. 15–20 dəfə çox olmalıdır. Bu, həmçinin karbonun qlobal dövriyyəsinin dəyişməsində və ilk növbədə atmosferdə karbon-dioksidin miqdarının artmasında əks olunur. Belə ki, karbon-dioksid istixana qazları sırasına aid olduğundan onun qatılığının artması Yer iqliminin atmosferin qızması nəticəsində dəyişməsinə səbəb ola bilər.

Qlobal xarakter almış antropogen amillərin Biosferə təsiri təbii sistemlərin homeostazının saxlanması imkanlarını təhlükə altına alır. Bununla əlaqədar, Biosfer haqqında təlim vahid, müəyyən şəkildə təşkil olunmuş dinamik sistem olaraq, bütün insan cəmiyyəti üçün son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, bir çox elmlərin inkişafına, cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqələri ilə bağlı bütün mürəkkəb məsələlərin həlli zamanı düşünmə və yanaşma tərzinin xarakterinə çox böyük təsir göstərir.

Biosferin hissələri

Biosferin üç əsas hissələri vardır:

  1. Atmosfer
  2. Litosfer
  3. Hidrosfer

Biosfer ozon səthinə kimi atmosferin bir hissəsi litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabığı və bütün hidrosfer daxildir. Biosferin ümumi qalınlığı 40 km-ə çata bilər.Biosfer ozon səthinə kimi atmosferin bir hissəsi litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabığı və bütün hidrosfer daxildir. Biosfer digər qeosferlərdən ən yüksək kimyəvi çevrilmələr getməsilə fərqlənir. Biоsfеrdə sərbəst оksigеn qazı yarandıqdan sоnra bitki və hеyvanların yaşaması mümkün оlmuşdur. Bu tеrmin ilk dəfə J.B. Lamark və Е.Zyuss tərəfindən işlənilmişdir . Biosfer haqda təlimin banisi V.İ. Vernadskinin fikrincə biosferin maddəsi müxtəlif, lakin geoloji cəhətdən qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən (canlı maddə, biogen maddə, radioaktiv maddə, kosmik mənşəli maddə, seyrək yayılmış atomlar, atil və biratil maddə) ibarətdir.

Biosferin sabitliyi

Biosferin xarici (kosmik) və daxili təsirlərə, o cümlədən antropogen təzyiqinə qarşı müqavimət göstərə bilməsi biosferin sabitliyi adlanır.Biosfer təbəqəsinə daxil olan bitkilər,heyvanlar və mikroorqanizmlər arasında sıx əlaqələr vardır.

Atmosfer

Atmosfer yerin litosfer (torpaq örtüyü) və hidrosfer (su örtüyü) təbəqəsinin səthindən 100km hündürlükdə olan sahəsini əhatə edir. Onun 15km-ə qədər alt hissəsi troposfer ("tropos" - dəyişən) adlanır. Troposferdə daim su buxarı olur və onun sıxlığı müxtəlif yerlərdə dəyişə bilir. Troposfer qatından yuxarıda 55 km hündürlükdə olan təbəqə stratosfer adlanır. Stratosferin 15-36 km-lik üst qatını ozon təbəqəsi təşkil edir. Ozon təbəqəsi canlı orqanizmləri kosmik şüaların və qismən də günəşin ultrabənövşəyi şüalarının məhvedici təsirindən qoruyur. Atmosferin ancaq yer səthindən 25-30 km hündürlükdə olan (ozon təbəqəsinə qədər) sahəsi biosfer örtüyünə daxildir.

Hidrosfer

Hidrosfer (çaylar, göllər, dənizlər, okeanlar) yer səthinin 70,8% ni təşkil edir. Dünya okeanının ən dərin yeri 11,034 km-dir.

Litosfer

Yerin litosfer təbəqəsi onun səthindən 3 km-ə qədər dərinliyinə olan hissəsidir. Litosfer təbəqəsi 2 qatdan ibarətdir. Üst qat qranitlə birlikdə çöküntü suxurlarından, alt qat bazalt süxurlarından təşkil olunmuşdur. Litosferin bitki bitən üst örtüyü torpaq adlanır.

Biosferin əsas komponentləri

biosferin əsas komponenetləri aşağıdakılardır: canlı orqanizmlər (bitkilər, heyvanlar və mikroblar), biogen maddələr (üzvi və mineral-üzvi maddələr - neft, kömür, torf və s.), biosferlə əlaqəli olan qeyri-üzvi maddələr ( canlı və cansızların sintezi məhsulları - çöküntü süxurları, torpaq, lil). İnsan biosferin həm tərkib hissəsi, həm də onun fəal dəyişdiricisidir.

Biosenoz

Birgə yaşamağa uyğunlaşmış canlı orqanizmlər toplusu biosenoz əmələ gətirir. Biosenoz və oradakı canlıların yaşayış mühiti bir ekoloji sistemdir. Bunu başqa sözlə biogeosenoz da adlandırırlar (akad. V.N.Sukaçev). Biosfer yer kürəsində ən iri ekoloji sistemdir. O, müxtəlif tipli nisbətən müstəqil xırda ekosistemlərdən ibarətdir. Biosferdəki ekosistemlər arasındakı əlaqələr maddələrin və kimyəvi elementlərin, enerjinin daimi dövranı ilə həyata keçirilir. Təbiətdə maddələrin 2 növ dövranı ayırd edilir: bioloji və ya kiçik dövran, geoloji və ya böyük dövran. Bioloji dövran zamanı maddələr torpaq, bitkilər, heyvanlar və mikroorqanizmlər arasında dövr edirlər.

Mənbə

  • Akif Əliyev "Kimya-ekologiya", Bakı-1996.
  • Вернадский В. И. Несколько слов о ноосфере // Успехи современной биологии. — 1944 г., № 18, стр. 113—120.
  • Вернадский В. И. Химическое строение биосферы Земли и её окружения — М.: Наука, 2001 г.
  • Структура биосферы // Наука и жизнь. — 1987. — № 10. — С. 32. — ISSN 0028-1263.
  • Моисеев, 1988, с. 48-111.
  • К. Э. Циолковский. Космическая философия. Сборник. — М.: ИДЛи, 2004.

İstinadlar

  1. H.M. Hacıyeva, Ə.M. Məhərrəmov, Q.K. İsmayılov, İ.V. Qafarova, Biоlоgiyanın inkişaf tariхi və mеtоdоlоgiyası, səh.9, Bakı – 2009

Avqust 04, 2021
biosfer, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, m. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Mundericat 1 Biosfer haqqinda melumat 1 1 Canli madde ve onun biosferde rolu 1 2 Insan ve biosfer 2 Biosferin hisseleri 3 Biosferin sabitliyi 4 Atmosfer 5 Hidrosfer 6 Litosfer 7 Biosferin esas komponentleri 8 Biosenoz 9 Menbe 10 IstinadlarBiosfer haqqinda melumat RedakteBiosfer terkibi strukturu ve energetikasi canli orqanizmlerin birge fealiyyeti ile teyin olunan Yer ortuyu Heyat sahelerinden biri olan Biosfer haqqinda tesevvurleri ilk defe J B Lamark formalasdirmis ve ona diqqet yetirmisdi ki Yerin ust seth qatlarindaki praktiki olaraq butun mineral maddeler orqanizmlerin heyat fealiyyetinin mehsuludur 1875 ci ilde E Zyuss Yeri bir nece tebeqeye ayirmis onlarin arasinda Yer qabigi litosfer ve hidrosfer ile yanasi Biosferi hududlari daxilinde heyat movcud olan tebeqe kimi gostermisdi Bir cox xarici alimler Biosferi mehz yer sethinde orqanizmlerin heyat fealiyyeti sferasinda olan nazik tebeqe kimi qebul edirler Biosfer haqqinda daha tam tesevvurleri V I Vernadski isleyib hazirlamisdir O esas ideyalari 1926 ci ilde Biosfer kitabinda ifade etmis ve sonra butun heyati boyu diqqetini bu terminle bagli anlayislarin ve qanunauygunluqlarin tehliline yoneltmisdir Vernadski ve onun davamcilarinin fikrince Yer sethinin yalniz canli orqanizmlerin feal inkisaf etdiyi saheleri deyil hemcinin Yerin canlilar toplusunun heyat fealiyyetinin izleri askar olunan diger tebeqeleri de Biosferin terkibine daxil edilmelidir Belelikle Biosfer atmosferin ozon qatina qeder 20 25 km olan bir hissesini litosferin bir hissesini xususen asinma geden qabigi ve butun hidrosferi ehate edir Onun asagi serhedi orta hesabla quruda 2 3 km ve okeanin dibinde 1 2 km derine dusur Canli madde ve onun biosferde rolu Redakte Biosfer haqqinda telimde merkezi yeri V I Vernadskinin butun canli orqanizmler heyvanlar bitkiler mikroorqanizmler toplusu kimi basa dusduyu ve onlarin elementar kimyevi terkibi kutlesi ve enerjisinin miqdarca ifade edildiyi canli madde anlayisi tutur Enerjini toplayan ve saxlayan canli maddenin muntezem yeniden yaradilmasi Biosferin daha vacib funksiyasidir Hamisi birlikde goturulen canli orqanizmler Biosferin texminen 2 5 mlrd illik tarixinde Gunes enerjisini toplayib Yerin kimyevi enerjisine transformasiya etmesi yer qabigindaki maddelerin yeniden paylanmasi ve yeni kimyevi birlesmelerin yaranmasi ucun cox boyuk is goren serbest enerji kosmik miqyasli planetar hadisedir Biosfer yer qabiginin geol tarix erzinde heyat tekamulunun butun merhelelerinde canli maddenin tesirine meruz qalmis sahelerini ehate edir Onlarda canli madde ve yaranmasinda canli orqanizmler istirak etmeyen mineral maddelerle hereketsiz madde yanasi mutleq biogen ve biokos maddeler istirak edir Biogenlere canli orqanizmler terefinden yaranmis ve yeniden emal olunmus mes ehengdasi komur neft atmosfer oksigeni aiddir Biosferin biokos komponentleri hem orqanizmlerin hem de abiotik amillerin istiraki ile yaranir Bunlar torpaq tebii sular troposferdir Belelikle Biosfer canli maddenin etrafdaki cansiz durgun muhitden ayrilmaz oldugu vahid dinamik sistem kimi teqdim edilir Vernadskinin ideyalari ile seslesen 1970 90 ci illerde populyar olan Qayi konsepsiyasina ingilis muhendisi C Lavlok ve Amerika mikrobioloqu L Marqulis 1975 gore Yerdeki heyati ozutenzimlenen murekkeb vahid sistem kimi tesevvur etmek olar Biosfer muxtelif tebii seraitlerde nisbeten musteqil tebii kompleksler ekosistem yaxud biogeosenoz seklinde formalasmisdir Gunes isigi Biosferde bas veren butun prosesler ucun esas enerji menbeyidir Atmosferin yuxari qatlarina daxil olan gunes radiasiyasinin cemi 15 e qederi Yer sethine catir ve bu enerjinin yalniz 0 1 1 i avtotrof orqanizmler esasen yasil bitkiler terefinden fotosintez prosesinde temiz ilkin mehsulun karbon dioksid ve suyun istiraki ile canli maddenin yaradilmasi ucun istifade olunur Bu mehsulun karbona gore hesablanmis illik miqdari teqr 2 26 1017q qiymetlendirilir ki bu da 1 15 1018 kkal 4 98 1018 kC illik udulma enerjisine uygundur Muxtelif kimyevi birlesmelerin kimyevi rabiteleri formasinda toplanmis mehz bu enerji butun qalan heterotrof orqanizmlerin heyat fealiyyetini onlari qida ve enerji ile temin ederek mueyyenlesdirir Heyvanlar qida maddelerinin parcalanmasi boyume coxalma ucun hemcinin yasil bitkiler terefinden ayrilan oksigenden istifade edir Olmus bitki ve heyvan cismleri onlari mineral duzlar karbon dioksid ve suya qeder parcalayan mikroorqanizmlerin orqanizm dagidicilar qida menbeyidir Bu sade birlesmeler oz novbesinde uzvi maddelerin yaranmasi ucun bitkiler terefinden yeniden istifade olunur bax Trofik zencir Belelikle Biosferde karbon dovrani bas verir Onun daima daxil olan gunes enerjisinin istifadesi hesabina heyata kecmesi Biosferin tam sistem kimi fasilesiz fealiyyeti ucun sertdir Orqanizmler ve etraf muhit arasinda qidalanma teneffus coxalma ve bunlarla bagli uzvi maddelerin yaranmasi toplanmasi ve parcalanmasi proseslerinin gedisinde madde ve enerjinin daimi mubadilesi atomlarin fasilesiz axinini biogeokimyevi dovrler formasinda meydana cixan biogen miqrasiyasini temin edir Karbon tsikli bir cox diger kimyevi elementlerin dovranindan ayrilmazdir Her bir canli orqanizmin terkibine daxil olan esas elementler oksigen 70 karbon 18 ve hidrogendir 10 Kalsium kalium azot fosfor silisium manqan kukurd xlor demir ve natrium 1 5 4 mikroelementler onlarin miqdari faizin minde bir hisseleri qeder ve daha asagidir aluminium sink molibden kobalt yod brom ve s cemi 0 4 0 5 teskil etse de onlarin orqanizmlerdeki rolu cox muhumdur Muxtelif orqanizmler yasama muhitinden dovri sistemin butun elementlerini cixarmaq ve onlardan bezilerini etraf muhitdeki miqdarlarindan yuz min defe cox toplamaq qabiliyyetine malikdir Mes demir bakteriyalari demiri foraminiferler bir cox molyusk ve bagirsaqbosluqlular kalsiumu diatom yosunlar radiolyariler ve qatirquyrugular silisiumu benovse ve gobelekler sinki ve s akkumulyasiya edir Bitkilerde karbon ve azotun miqdari onlarin yer qabigindaki nisbi miqdarindan muvafiq olaraq 200 ve 30 defe yuksekdir Orqanizmlerin fealiyyeti deyiskenvalentli elementlerin demir manqan kukurd fosfor xrom azot atomlarinin intensiv miqrasiyasini sertlendirir Bu zaman onlarin yeni birlesmeleri yaranir sulfidlerin ve mineral kukurdun cokmesi hidrogen sulfidin emele gelmesi ve s bas verir Yer kuresinde canli madde son derece qeyri beraber paylanmisdir Onun teqr 99 ini qurudaki bitkiler 1 den az his sesini heyvan ve diger orqanizmler teskil edir Dunya okeaninda fotosintezedici orqanizmlerin kutlesi qitelerdekinden texm 10000 defe azdir Buna baxmayaraq su icerisinde olan biokutlenin dovretme sureti qurudaki bitkilerinkine nisbeten 1000 2000 defe yuksekdir Ona gore de okeanda heterotroflarin biokutlesi fitoplanktonlarin biokutlesinden 10 15 defe coxdur Bununla bele qurudaki ve okeandaki bitki orqanizmleri kutlelerinin arasinda cox boyuk ferq oldugundan Yer sethinin cemi 1 4 hissesini tutan qitelerdeki ilkin biol mehsul Biosferin butun ilkin mehsulunun 50 den azini bezi qiymetlendirmelere gore 60 edek teskil edir Butun Biosferin biokutlesi 1 8 1018 q dir V I Vernadski canli maddelerin biosferde toplanmasinin iki tipini heyatin nazik tebeqesi pljonka ve qatilasmasini sixlasmasi ferqlendirmeyi teklif etmisdir Heyatin nazik tebeqesi boyuk mekani ehate edir mes planktonun esas kutlesi Dunya okeaninin butun sethinde yayilan nisbeten nazik tebeqeni tutur Su hovzelerinin dibinde yasayan orqanizmler toplusunu bentosu da bele tebeqe hesab etmek olar Quruda heyatin bir tebeqesi mes yuksek derecede isiqlanma seraitinde yasayan orqanizmler toplusu ola biler Heyatin sixlasmasi yerustu bitki ortuyu yagisli tropik meseler caylarin subasari ve dayazliqlarla elaqelidir Bele ki denizlerin sahil rayonlarinda gunes sualarinin suyun dibine catdigi kicik derinliklerde makrofit yosunlarin guclu zonasi inkisaf edir Bezen deniz meseleri adlandirilan bele sahilboyu cengelliklerde yuksek isiqlanmanin mineral qidalanma elementlerinin yuksek olmasi ile culgasmasi emelegelen ilkin mehsullari qurunun en mehsuldar ekosistemleri ile miqdarca muqayise edile bilen seviyyede temin edir Mercan rifleri sahilboyu qatilasmanin xususi halidir Bele qatilasmalarda ilkin mehsullar maksimal qiymete catir ve neticede heyvanlar kompleksinin en boyuk nov zenginliyi temin edilir Canli maddelerin en guclu akkumlyatorlarindan biri torpaq xususen onun mehsuldar humus qatidir Onun ucun orqanizmlerin bollugu sakinlerin yuksek sixligi torpaqda heyvanlarin kutlesi onun sethindekinden daha coxdur seciyyevidir Heyatin sixlasdigi yerlerde biogeokimyevi prosesler daha intensiv gedir Eyni zamanda her bir konkret ekosistemde orqanizmler toplusunun biol aktivliyi en muxtelif amillerden asilidir Quruda o ilk novbede temp run movsumi deyismeleri yagintinin miqdari ile sertlenir su ekosistemlerinde ise isiq ve istilikden basqa su hovzesinin hidroloji xususiyyetlerinin muhum cox vaxt helledici ehemiyyeti vardir mes avtotrof orqanizmlerin biogen elementlerle temin olunmasi onlardan asilidir Planetde heyatin paylanmasi her seyden once Yerin sethine daxil olan gunes enerjisinin miqdari ile mueyyen edilir Praktiki olaraq atmosferin butun oksigen ve azotu karbon dioksid ve bir cox basqa tebii qazlar canli maddenin mehsullaridir Atmosferin butun karbon dioksidi teqr 200 il erzinde bitkinin fotosintezinden kecir canli orqanizmler birillik heyat erzinde qazlari atmosferin terkibindekinden bir nece defe cox yerini deyisdirir muxtelif formada Atmosferde serbest oksigenin toplanmasi fotosintezedici orqanizmlerin fealiyyeti sayesinde teqr 2 mlrd il bundan evvel baslamis bundan sonra ozon ekrani tebeqesi emele gelmisdir yasil bitkilerin fotosintezi ve aerob orqanizmlerin teneffusu atmosferin muasir qaz terkibini saxlayir Insan ve biosfer Redakte Insan biol nov kimi Biosferde olduqca cox az yer tutur Yer uzerindeki insanlarin umumi biokutlesi planet torpaqlarindaki yagis soxulcanlarinin biokutlesi ile muqayise oluna biler ve istifade etdikleri bitki qidalarinin miqdari Biosferin temiz ilkin mehsulunun 1 2 i qederdir Lakin insanlar yigiciliq ve ovculuqdan qida istehsalinin esas usulu olan k t na kecdiyi dovrden baslayaraq onun tebiete tesiri qlobal miqyas almis Biosferin simasinin xeyli deyisilmesine getirib cixarmisdir Bezi hesablamalara gore 20 esrin ortalarinda insanlarin biokutlesi bir nov kimi insanin ozu onun becerdiyi bitkiler ve yetisdirdiyi heyvanlar quruda tebii ekosistemlerin biokutlesini otub kecmisdir Quruda yeni tip ekosistem aqroekosistemler meydana cixmisdir Yer kuresinde ekilen torpaqlarin sahesi butun quru erazinin 10 den az olmayan hissesini teskil edir K t sahelerinin genislenmesi neticesinde meselerin sahesi artiq 50 edek azalmis ve ilde 0 3 1 azalmaqda davam edir Bundan basqa meseleri yoxetme torpaqalti sularin seviyyesini asagi salir ve quraqliq ehtimalini artirir Collerin sumlanmasi torpaq strukturunun dagilmasina ve eroziya yaranmasina getirib cixardi bu Sm Amerikada Afrika ve Asiyada cox boyuk erazilerin sehralasmasina sebeb olmusdur Senayenin neqliyyatin inkisafi seherlerin boyumesi ve s insan fealiyyetinin diger novleri ucun enerji serfi onun qida seklinde alinan miqdarindan 15 20 defe coxdur Bu elave enerjinin esas menbeyini indiyedek qazinti yanacaqlari teskil etdiyine gore neftin komurun ve tebii qazin yandirilmasi zamani atmosfere daxil olan karbon dioksidin miqdari butun beseriyyetin teneffus prosesinde ayirdigi CO2 den teqr 15 20 defe cox olmalidir Bu hemcinin karbonun qlobal dovriyyesinin deyismesinde ve ilk novbede atmosferde karbon dioksidin miqdarinin artmasinda eks olunur Bele ki karbon dioksid istixana qazlari sirasina aid oldugundan onun qatiliginin artmasi Yer iqliminin atmosferin qizmasi neticesinde deyismesine sebeb ola biler Qlobal xarakter almis antropogen amillerin Biosfere tesiri tebii sistemlerin homeostazinin saxlanmasi imkanlarini tehluke altina alir Bununla elaqedar Biosfer haqqinda telim vahid mueyyen sekilde teskil olunmus dinamik sistem olaraq butun insan cemiyyeti ucun son derece muhum ehemiyyet kesb edir O bir cox elmlerin inkisafina cemiyyet ve tebietin qarsiliqli elaqeleri ile bagli butun murekkeb meselelerin helli zamani dusunme ve yanasma terzinin xarakterine cox boyuk tesir gosterir Biosferin hisseleri RedakteBiosferin uc esas hisseleri vardir Atmosfer Litosfer HidrosferBiosfer ozon sethine kimi atmosferin bir hissesi litosferin ust hissesi esasen asinma geden qabigi ve butun hidrosfer daxildir Biosferin umumi qalinligi 40 km e cata biler Biosfer ozon sethine kimi atmosferin bir hissesi litosferin ust hissesi esasen asinma geden qabigi ve butun hidrosfer daxildir Biosfer diger qeosferlerden en yuksek kimyevi cevrilmeler getmesile ferqlenir Biosferde serbest oksigen qazi yarandiqdan sonra bitki ve heyvanlarin yasamasi mumkun olmusdur Bu termin ilk defe J B Lamark ve E Zyuss terefinden islenilmisdir 1 Biosfer haqda telimin banisi V I Vernadskinin fikrince biosferin maddesi muxtelif lakin geoloji cehetden qarsiliqli elaqede olan 7 hisseden canli madde biogen madde radioaktiv madde kosmik menseli madde seyrek yayilmis atomlar atil ve biratil madde ibaretdir Biosferin sabitliyi RedakteBiosferin xarici kosmik ve daxili tesirlere o cumleden antropogen tezyiqine qarsi muqavimet gostere bilmesi biosferin sabitliyi adlanir Biosfer tebeqesine daxil olan bitkiler heyvanlar ve mikroorqanizmler arasinda six elaqeler vardir Atmosfer RedakteAtmosfer yerin litosfer torpaq ortuyu ve hidrosfer su ortuyu tebeqesinin sethinden 100km hundurlukde olan sahesini ehate edir Onun 15km e qeder alt hissesi troposfer tropos deyisen adlanir Troposferde daim su buxari olur ve onun sixligi muxtelif yerlerde deyise bilir Troposfer qatindan yuxarida 55 km hundurlukde olan tebeqe stratosfer adlanir Stratosferin 15 36 km lik ust qatini ozon tebeqesi teskil edir Ozon tebeqesi canli orqanizmleri kosmik sualarin ve qismen de gunesin ultrabenovseyi sualarinin mehvedici tesirinden qoruyur Atmosferin ancaq yer sethinden 25 30 km hundurlukde olan ozon tebeqesine qeder sahesi biosfer ortuyune daxildir Hidrosfer RedakteHidrosfer caylar goller denizler okeanlar yer sethinin 70 8 ni teskil edir Dunya okeaninin en derin yeri 11 034 km dir Litosfer RedakteYerin litosfer tebeqesi onun sethinden 3 km e qeder derinliyine olan hissesidir Litosfer tebeqesi 2 qatdan ibaretdir Ust qat qranitle birlikde cokuntu suxurlarindan alt qat bazalt suxurlarindan teskil olunmusdur Litosferin bitki biten ust ortuyu torpaq adlanir Biosferin esas komponentleri Redaktebiosferin esas komponenetleri asagidakilardir canli orqanizmler bitkiler heyvanlar ve mikroblar biogen maddeler uzvi ve mineral uzvi maddeler neft komur torf ve s biosferle elaqeli olan qeyri uzvi maddeler canli ve cansizlarin sintezi mehsullari cokuntu suxurlari torpaq lil Insan biosferin hem terkib hissesi hem de onun feal deyisdiricisidir Biosenoz RedakteBirge yasamaga uygunlasmis canli orqanizmler toplusu biosenoz emele getirir Biosenoz ve oradaki canlilarin yasayis muhiti bir ekoloji sistemdir Bunu basqa sozle biogeosenoz da adlandirirlar akad V N Sukacev Biosfer yer kuresinde en iri ekoloji sistemdir O muxtelif tipli nisbeten musteqil xirda ekosistemlerden ibaretdir Biosferdeki ekosistemler arasindaki elaqeler maddelerin ve kimyevi elementlerin enerjinin daimi dovrani ile heyata kecirilir Tebietde maddelerin 2 nov dovrani ayird edilir bioloji ve ya kicik dovran geoloji ve ya boyuk dovran Bioloji dovran zamani maddeler torpaq bitkiler heyvanlar ve mikroorqanizmler arasinda dovr edirler Menbe RedakteAkif Eliyev Kimya ekologiya Baki 1996 Vernadskij V I Neskolko slov o noosfere Uspehi sovremennoj biologii 1944 g 18 str 113 120 Vernadskij V I Himicheskoe stroenie biosfery Zemli i eyo okruzheniya M Nauka 2001 g Struktura biosfery Nauka i zhizn 1987 10 S 32 ISSN 0028 1263 Moiseev 1988 s 48 111 K E Ciolkovskij Kosmicheskaya filosofiya Sbornik M IDLi 2004 Istinadlar Redakte H M Haciyeva E M Meherremov Q K Ismayilov I V Qafarova Biologiyanin inkisaf tarihi ve metodologiyasi seh 9 Baki 2009Menbe https az wikipedia org w index php title Biosfer amp oldid 5661434, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.