Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Kanada (ing. Canada [ˈkænədə] dinlə; fr. Canada [kanadɑ] dinlə) — Şimali Amerikada yerləşən ölkə.
Kanada | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
"" (latın) | |||||
Himn: Ey Kanada | |||||
Tarixi | |||||
• Kanada Konfederasiyası | 1 iyul 1867 | ||||
• Vestminster Nizamnaməsi | 11 dekabr 1931 | ||||
• Kanada Qanunu | 17 aprel 1982 | ||||
Rəsmi dilləri |
| ||||
Paytaxt | Ottava | ||||
İdarəetmə forması | Federal parlamentar konstitusiyalı monarxiya | ||||
Kral | |||||
Meri Saymon | |||||
Castin Trüdo | |||||
Sahəsi | Dünyada 2-ci | ||||
• Ümumi | 10.001.143 km² | ||||
• Su sahəsi (%) | 11.76 (2015) | ||||
Əhalisi | |||||
• Əhali | 39,566,248 nəfər (37-ci) | ||||
• Siyahıyaalma (2021) | 36.991.981 nəf. | ||||
• Sıxlıq | 4.2 nəf./km² (236-cı) | ||||
ÜDM (AQP) | |||||
• Ümumi | ▲ $2.385 trilyon dollar (15-ci) | ||||
• Adambaşına | ▲ $60,177 dollar () | ||||
ÜDM (nominal) | |||||
• Ümumi (2023) | ▼ $2.090 trilyon dollar (8-ci) | ||||
• Adambaşına | ▼ $52,722 dollar (14-cü) | ||||
İİİ (2021) | 0.936 | ||||
Demonim | |||||
Valyuta | Kanada dolları | ||||
İnternet domeni | .ca | ||||
CA | |||||
BOK kodu | CAN | ||||
Telefon kodu | +1 | ||||
Saat qurşaqları |
| ||||
Nəqliyyatın yönü | sağ[d] | ||||
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Etimologiya
Kanada sözünün etimologiyası haqqında indiyə qədər bir çox fərziyyələr irəli sürülüb, amma rəsmi olaraq qəbul edilən fərziyyəyə görə, kanada sözü Müqəddəs Lavrentiya İrokezlərinin (Kanadanın yerli əhalisi) dilindəki bir söz olan "kanata" sözündən əmələ gəlib. Bu söz kənd və ya qəsəbə mənasını verir. 1791-ci ildə bu ərazi Yuxarı Kanada və Aşağı Kanada adlanan iki Britaniya koloniyası halına gəldi və "kanadalılar" adlandırıldı. 1867-ci ildə London konfransında bu ölkənin rəsmi ünvanı "Kanada hökmranlığı" (ing. Dominion of Canada) olaraq qəbul edildi. 1982-ci ildə Kanada konstitusiyasının qəbulu ilə Dominion sözü Kanadanın qarşısından yığışdırıldı və sadəcə "Kanada" olaraq qaldı.
Tarixi
Kanadanın avropalılar tərəfindən işğalınadək burada eskimoslar və hindular yaşayırdı. 1605-ci ildə fransızlar, 1623-cü ildə isə ingilislər Kanada ərazisində ilk yaşayış məntəqələrinin əsasını qoydular. XVIII yüzilin ortalarında (1756–1763) Fransa və Böyük Britaniya arasında yeddi illik müharibədə britaniyalıların qələbəsi nəticəsində Kanada Britaniyanın müstəmləkəsinə çevrilmiş və yalnız 1931-ci ildə müstəqillik əldə etmişdir.
Kolumba qədərki ilk təmaslar
Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Şimali və Cənubi Amerika insanların köç etdiyi son qitədir. 17–50 min əvvəl Wisconsin əyalətində düşən dəniz səviyyəsi insanların Sibirdən Şimali Amerikaya Bering körpüsü boyunca tədricən hərəkət etməsinə imkan verdi. Onlar Kanadanın əksəriyyətini əhatə edən Laurentide adlanan buzlaqların olmasına görə minlərlə il boyunca Alyaska və Yukon-u keçə bilmədilər. 16000 il əvvəl buzlaqların əriməsi Cənub torpaqlarından və Berinq tərəfdən insanların Kanadaya daxil olmasını asanlaşdırdı. Kraliça Şarlotta adaları, Qədim Qarğa ovalığı və Mavi Balıq mağaraları Kanadada ən qədim Paleo-Hind arxeoloji sahələri hesab oluna bilər. Məhz bu dövrdən Şimali Amerikanın mədəniyyətinin tarixi başlayır. Müasir elm hesab edir ki, bu qitənin ilk sakinləri genetik cəhətlərinə görə protomonqoloid qrupuna məxsus olmuş altay, fin-uqor, tibet xalqlarına daha yaxındırlar. Təsdiqini tapmış bu fikirlər linqvistik və antropoloji əlamətlərə əsaslanmaqdadır. Amerikanın kəşfi və işğalı digər avropalı çoxsaylı xalqların burada məskunlaşması ilə nəticələndi, lakin bundan öncə bir sıra təmaslar baş vermişdir ki, bunlardan birini belə izah etmək olar: Belə ki, qayıq ilə avropalılara tanış olmayan bir insan tipi avropa sahillərinə yan almışdı və onların dəriləri qırmızı rəngə çalırdı. Ehtimal olunur ki, bu gələnlər hindular olmuş və axına düşərək yollarını itirmiş, buraya gəlib çatmışdılar. Bundan başqa daha bir ehtimalda vardır ki, Çin və Yaponiya bu ərazilərlə təmasda olmuşdur. Burada tapılan əşya və məmulatlar bunu deməyə imkan verir. Həmçinin Çin xəritələrində də bu ərazilərlə bağlı yerlər göstərilmişdir. Bu Kolumb öncəsi mövcud olan təmaslara aid olanlardı. Kolumb Amerikanı avropalılar üçün kəşf etmişdi, asiyalı və digərləri üçün deyil, amma yuxarıda sadaladıqlarımız bizə imkan verir ki, Kanada ilə Asiya qitəsi arsında əlaqələrin olduğunu söyləyək. Təbii ki bunlar hamısı bir ehtimal olaraq qalır. Bundan başqa, bu ərazilərə Kolumba qədər Skandinaviya Vikinqlərininin də güclü təmasları olduğu barədə məlumatlar var. Vikinqlər bir sıra ərazilərə getmiş, yağmalamış, talamış və öz təsirlərini yaymışlar. Şimali Amerikaya isə Leif Eriksonun başçılığındakı vikinqlər L'Anse aux Meadows'da, Labradorda, Nyufaundlenddə bir sıra məskunlaşma vahidləri qurdular. Qrenlandiyadakı Skandinav koloniyası təxminən 500 il mövcud oldu. İsland saqalarına (dastan, rəvayətlərinə) görə, Vikinqlər İslandiyadan Qrenlandiya ərazisinə təxminən 985–986-cı illərdə gəlmişlər. Qrenlandiyada 2 məskən meydana gəldi: Şərq məskəni Qrenlandiyanın cənub-qərb ucunu, qərb məskəni isə bugünkü Nuukun daxili sahillərindəki əraziyə qədər olan təxminən 500 km-lik ərazini əhatə edirdi. Əhali təxminən 2000–3000 nəfər idi. Tədqiqatlar zamanı buradan 400 təsərrüfat sahəsi təsbit edilmişdir. Burada həmçinin Norveç Qrenlandiyasının bir yepiskopluğu da vardı.1380-ci ildə Norveç krallığı Danimarka ilə fərdi bir birlik meydana gətirdi. 14-cü əsrdən buradakı məskunlaşmalar azalmağa başladı. Qərbdəki məskunlaşma 1350-ci illərdə tərk edilməyə başladı və son yepiskop 1377-ci ildə dağıldı. Bu ərazilərdə saqalarda izah olunan Vinland (Şərab ölkəsi), Helluland (Meşələrin ərazisi) və Markland ərazi vahidləri qurulmuşdur. Ərazidəki digər məskunlaşma vahidi olan Lans'O Medou, Kanada Nyufaundlendi və Labrador əyalətində, Nyudaundlendin ən şimalındakı bir arxeoloji yerdir. Bundan başqa, Point Rouz və ya Fırtınalı nöqtə adlandırılan yer isə, Kanadanın Atlantik okeanı sahillərində, Nyufaundlendin cənub-qərb ucunda, Kodroy yaxınlarında yerləşən bir ərazidir.
XVII əsrdə Şimali Amerikada İngiltərə-Fransa rəqabəti
XVII əsrin əvvəllərinə qədər Fransa və İngiltərənin Şimali Amerika Afrika, Şərqi Hindistan və Vest Hinddə müstəmləkələri vardı. Düşmənliklər 1628-ci ildə yeni dünyada başladı(Avropada 1689-cu ildə) və 1761–1762-ci illərə kimi davam etdi(Avropada 1815-ci ilə kimi). İki ölkə arasındakı qarşıdurma XIV Lüdovikin işğalçılıq ehtirasları ilə başladı və Napoleon Vaterlooda məğlub olduğunda sona çatdı. Bu ölkələr öz ərazilərini digərinin hesabına genişləndirməyə çalışdıqca bu mübarizə daha da böyüyür və hətta dəniz müharibəsinə çevrilirdi. Şimali Amerikadakı müharibə eynilə Avropadakı kimi sürətlə baş verdi. Yer adları bu ərazilərdə fransızcadan ingiliscəyə və ya əksinə olaraq dəyişirdi. Kanada adlanan Yeni Fransanın bir qismi 1629-cu ildən 1632-ci ilədək İngiltərənin işğalı altına girdi. Oxşar şəkildə Akadia 1654–1667-ci illər ərzində ingilislər tərəfindən işğal edildi. Atlantik okeanı sahillərində Yeni İngiltərə koloniyaları Yeni Fransa tərəfindən tutuldu. İlk olaraq Akadia, daha sonra Kanada və Luiziana tərəfdən fransızlar Missisipi vadisinə doğru genişləndi. XVII əsrdə İngiltərə və Fransa Kanada uğrunda davamlı olaraq vuruşurdu. 1607-ci ildə ingilislər Port Royalın kiçik kəndinə endi və onu yox etdi. 1603-cü ildə Virciniya ingilisləri Port Royaldakı məskunlaşma vahidlərini taladı. İngiltərə Akadia adını 1621-ci ildə Nova Skotiaya adı ilə (Yeni Şotlandiya) dəyişdirdi. 1629-cu ildə imzalanan Suz sazişindən sonra onlar Akadia və Port-Royalı tərk etməli oldular. 1632-ci ildə imzalanan San Jermen-an-Ley müqaviləsindən sonra Akadia Fransızlara geri qaytarıldı. Ancaq 1654-cü ildə Bostondan başqa bir ingilis donanması Port Royala endi. Mayor Sequik Akadiaya bir daha hücum etdi. Akadiaya istiqamətli olan ingilis təhdidi hər daim mövcud idi. 1667-ci il Breda sazişi bölgəni yenidən Fransaya geri göndərdi.(Qərbi Hind adalarına qarşılıq olaraq). Ümumilikdə bu ərazi 32 il fransız və 31 il ingilis nəzarəti altında oldu.1628-ci ildə bir ingilis donanması Tadussaka endi. Ertəsi il Şampleyn iki qardaş — Tomas və Luis Kirke qardaşları tərəfindən Kvebekdən qovuldu. Fransa 1632-ci ilədək koloniyasını bərpa edə bilmədi. XVI və XVII əsrlərin bir qismi boyunca ingilis, ispan, fransız və portuqallar Nyufaundlend sularında sülh içində ov edirdilər. XVII əsrdə St. Consun paytaxtı 2 dəfə hollandlar və bir dəfə də Danimarkalılar tərəfindən hücuma uğradı. Kolonistlərin çoxu bu vaxt özünü fransız və bask quldurları tərəfindən müdafiə etmək məcburiyyətində qaldılar. Fransızlar 1713-cü il Utrext sazişindən sonra Nyufaundlenddən ayrıldı. Yeni Fransanın Kanadası Hudzon körfəzinə də nəzarət etmək üçün ingilislərlə müharibə içində idi. 1692-ci ildə qubernator Frontenak, Pier le Moyn d'İbervilə ingilis koloniyalarının sahillərində patrul gəzməsi və ingilislərlə olan ünsiyyətə maneə törətməsi əmrini verdi. Bir neçə il sonra, 1696-cı ildə Nyufaundlendi aldıqdan sonra d'İbervil Hudzonun fəthi üçün yola çıxdı. 1697-ci ildə Risvik(Rijsvik) sazişi (Haaqa yaxınları) XIV Lüdovik ilə Birləşmiş İttifaq arasındakı Ausburq Liqası müharibəsinə son verdi. Razılaşma Fransanın Şimali Amerikadakı nüfuzunu irəli sürdü. Akadia və Hudzon körfəzi Yeni Fransanın müstəqil koloniyası olarkən, Nyufaundlend İngilislərə yenidən geri qaytarıldı.
Kanada və 1789-cu il Fransa burjua inqilabı
Tarixi hadisələr təcrid halındadır. Dünyanın bir tərəfindəki hadisələr digərində çox əhatəli və uzun müddətli təsirlərə sahib ola bilir və Fransız İnqilabı (1789–1799) bunun mükəmməl bir nümunəsidir. İnsanlıq tarixindəki ən təsirli hadisələrdən biri olaraq qəbul edilən geniş diametrli siyasi və ictimai qarışıqlıq, İngilis Şimali Amerikasında qətiliklə hiss edildi. Kanadalılar inqilaba necə reaksiya verdi? İngilis və Fransız əhalisi arasında buna münasibət fərqlilikləri oldu mu? Son olaraq, Fransız İnqilabı İngilis Şimali Amerikasını necə dəyişdirdi?
Xalqın reaksiyası
İngilis və Fransız Kanadalı dəstəkçiləri arasındakı ən böyük fərq, Fransız vətəndaşlarının hələ də keçmiş Fransa ilə olan bağlarını hiss etməkləri idi. "La Gazette də Québec" kimi erkən İngilis Şimali Amerika qəzetləri inqilabın hadisələrini yaxından izləyirdi və oxucularının duyğularını əks etdirirdi: Qəzetin saylarından birində belə bir maraqlı məlumat əks olunmuşdu. "… bu gün heç şübhə yoxdurki, bu artıq bir üsyan deyil, gerçək bir inqilabdır. … Fransa bir daha əsla iki il əvvəl olduğu kimi olmayacaq" İngilis Şimali Amerikalılar, xüsusilə də rahiblərin və rahibələrin vəhşicəsinə öldürüldükləri haqqındakı məlumatların 1792-ci ildə ortaya çıxmağa başlamasıyla, inqilabın şiddət təbiətinə xüsusilə üstünlük vermədilər. XVI Lüdovikin edamına reaksiya olaraq, Böyük Britaniya Fransız səfirini və Fransanı bir müharibə bəyanatı ilə cavablamışdı. Bu qarışıqlığa qarışmaq istəməyən ABŞ hökuməti tərəfsizlik elanı nəşr etdi (1793). İngilis Şimali Amerikası yenə də bir İngilis koloniyası olmasına baxmayaraq, neytral ola bilmədi.
İngilis Şimali Amerikası və Fransa
Britaniya, Fransa inqilabının Atlantikə yayılmadığından və Şimali Amerika maraqlarını zəiflətdiyindən əmin olmaq üçün önləyici addımlarını atmağa qərar verdi. İngilis səlahiyyətlilər üç əhəmiyyətli addım atdı:
- Yuxarı və Aşağı Kanada yaradıldı.
- Fransız köç strategiyası idarə edildi.
- Koloniya üzərində nəzarəti möhkəmləndirmək üçün inqilabı istismar etdi. Fransadakı hadisələr İngilis Şimali Amerikasının yenidən təşkilatlanması məsələsini sürətləndirdi. Yuxarı və Aşağı Kanadanın hər birinə öz seçdikləri məclislər, qanunvericilik şuraları və idarəçilər verildi. Hər əyalətin öz sxemləri istiqamətində özlərini idarə etməsinə icazə verərək Britaniya, bunun gərginliyi azaltacağına inandı və bu səbəblə Şimali Amerika imperiyasını qorumağı asanlaşdırmaqla qalmayıb, üsyanın toxumlarının Aşağı Kanadada da baş verməsinin qarşısını aldı. Bir başqa yol da xalqın qorxusunu artırmaq idi. İngilis Kanadalılar böyük Fransız əhalisi səbəbiylə İnqilabın burada baş verəcəyindən qorxdu. İngilislər casusluğa başladılar, saxta məlumatlar tapdılar və şübhəli bir casus olan David McLanenin edam edilməsində rol oynadılar. Fransız Kanadalılar axmaq deyildi, ingilislərin nə etmək istədiyini çox yaxşı bilirdilər. Öz İnqilablarını başlamağa heç ehtiyac duymadıqlarını düşünürdülər. Uzun dövr ərzində təsirləri Kanada üzərindəki İngilis suverenliyinin güclənməsi və Yuxarı və Aşağı Kanadanın qurulması, ümumi olaraq Fransız İnqilabının Kanadadakı ən əhəmiyyətli təsirləri olaraq düşünülə bilər. Bununla birlikdə, bundan aşağıdakı məsələlər ortaya çıxdı.
- İnqilabın ruhu 1837-ci ildə Yuxarı və Aşağı Kanadanın uğursuz üsyanlarında hiss edildi.
- Aşağı Kanadada keşişlərin ani bir şəkildə ayağa qalxması, kilsənin Kvebekin gələcəyi mövzusundakı mövqeyini gücləndirdi. Katolik Kilsəsinin əyalət üzərindəki təsiri 1960-cı illərə kimi davam etdi.
- Kanadanın görünüşü inqilabdan sonra dəyişdi.
1840-cı il ittifaq haqqında akt
İngilis Parlamenti aktı 1840-cı il iyulun 23-də kraliça Viktoriya tərəfindən təsdiqləndi və 1841-ci ilin fevralında qüvvəyə mindi. Bu akt Aşağı və Yuxarı Kanadanın bir hökumət daxilində birləşdiyini elan etdi. Bu aktın əsas müddəaları aşağıdakılar idi:
- Hər bir qurucu seqmentdən bərabər olaraq təmsil edilən tək bir parlamentin qurulması;
- borc konsolidasiyasının əsasının qoyulması;
- daimi bir vətəndaş siyahısının olması;
- rəsmi sənədləşmədə danışıqlarımda fransız dilindən istifadənin qadağan olunması;
- təhsil və mədəni hüquqla əlaqədar müəyyən frankokanadalı təşkilatların fəaliyyətlərinin dondurulması.
Ümumiyyətlə, bu akt Daremin hesabatından qaynaqlanırdı. Milli fikrin ilk zəif həyəcanları 1812-ci il müharibəsində yaranmışdı. Bruk, Tekumseh, Laura Sekurd kimi qəhrəmanlarla yarım milyonluq xalq cənubda 8 milyonluq bir ölkənin istismarına qarşı özünü müdafiə etdi. İngiltərədə sənaye inqilabı, okeanın hər iki tərəfinədə siyasi düşüncəni inkişaf etdirən yeni bir orta sinif yaratdı. Bu, iqtisadi inkişaf yerini dəyişən insan qrupu yaratdı və onların əksəriyyəti yeni dünyaya miqrasiya etdilər və həmçinin,"Şato Klik" və "Fəmili Kompakt" tərəfindən yaradılan monopoliyaya qarşı üsyan etdilər. (Fəmili Kompakt — Yuxarı Kanadanı idarə edən oliqarxlara verilən addır, Şako Klik isə Aşağı Kanadada hökuməti idarə edən və əksəriyyəti ingilislərdən təşkil olunan kiçik, yuxarı sinifdir.) Baxmayaraq ki,1837-ci il üsyanları tez yatırıldı, ingilislər başqa bir koloniya qrupunu itirmək istəmirdi. Darem hesabatı ittifaq haqda akt olaraq adlanan sənəd probleminin həllini və islahat proseslərini özündə ehtiva edirdi, lakin eyni zamanda bu sənəd elə bir çıxılmaz vəziyyət yaratdı ki, 27 il sonra bu cəsarətli təcrübə tərəfindən qırıldı. İttifaq müflisləşən Yuxarı Kanadada təcili maddi məsələlərin həlli üçün yaradıldı. Onlar ümid edirdi ki, bura Aşağı Kanada ilə birləşsə, buranın maliyyə problemi həll edilə bilər. Yeni təşkil olunan hökumət forması, bugünkü Kanada hökumətinin təməlini təşkil edir. İcraedici şura Kabinet oldu. Qanunvericilik şurası qanun və qaydalar üzərindəki səlahiyyətlərini itirdi. İki Kanadanın birləşməsi Lord Sidenxem tərəfindən Monrealda 1841-ci ildə reallaşdı. Yeni birləşmiş koloniya Kanada əyaləti olaraq seçildi və hökumət Sidenxem tərəfindən Kinqstona köçürüldü. Yuxarı Kanada rəsmi olaraq Qərbi Kanada, Aşağı Kanada isə Şərqi Kanada olaraq adlandırıldı. Şərqi Kanada 450.000, Qərbi Kanada isə 650.000 əhaliyə sahib idi. Şərqi Kanada qanunvericilik məclislərində 42 yerlə təmsil olunurdu. Yuxarı Kanadada Lui Josef Papino tələb etdi ki, birləşmiş Kanadanın yeni parlamenti ləğv olunsun və əhali tərəfindən nümayəndəlik yaradılsın. Qərbi Kanadanın ingilisdilli ikitirəlik salarkən, Şərqi Kanadanın fransızdilli əhalisi Qanunverici Assambleyada birləşmiş frankokanadalıların varlığını güclü qarantiya edirdilər. Lafonteyn-Baldvin hökuməti, məclisdə, məhkəmələrdə və vətəndaş rəhbərliyində fransız dili əleyhinə olan tədbirləri qüvvədən qaldırmağı bacardı. İkili əksəriyyət prinsipi ilə Qərbi və Şərqi Kanada yenidən ayrıldı və qısa bir idarə üçün hər iki tərəf müstəqil idarə olunmağa başladı. Onuda qeyd edək ki, bu akt 1867-ci ilə kimi hökm sürən siyasi qeyri-sabitliyin əsas səbəbi idi. Sonda vəziyyət daha dözülməz hala gəldi və 1864-cü ildə Böyük Koalisiyaya və 1867-ci ildə Konfederasiyaya (Kanada Dominionu) keçdi.
Konfederasiya
Konstitusiya haqqında bir neçə konfrans keçirildikdən sonra, 1867-ci il iyulun 1-də qəbul olunan konstitusiya aktı Kanada konfederasiyasının yaradılmasını elan etdi. İlk olaraq bu konfederasiyaya 4 əyalət daxil oldu: Ontario, Quebec, Nova Scotia və New Brunswick. Kanada hökumətinin Rupert torpağını və Şimal-Qərb-də yerləşən əraziləri nəzarətə alması "qırmızı çay" üsyanına və 1871-ci ildə Manitoba əyalətinin yaranmasına səbəb oldu. Britaniya Kolumbiyası və Vancouver adası (1866-cı ildə bu iki ada birləşdirilib) 1871-ci ildə konfederasiyaya daxil oldu. Prince Edward adası isə konfederasiyaya 1873-cü ildə qoşuldu. 1898-ci ildə hökumət Yukon ərazisini rəsmi olaraq yaratdı. Alberta və Saskatchewan əraziləri 1905-ci ildə əyalət oldu.
20-ci əsrin birinci yarısında Kanada
1867-ci il konstitusiya aktına əsasən Kanadanın xarici işlər nazirliyi Böyük Britaniyanın nəzarəti altında idi və 1914-cü ildə Böyük Britaniyanın müharibəyə daxil olmasıyla avtomatik olaraq Kanada da müharibəyə daxil oldu. Kanada hərbi korpusu "Vimy" döyüşündə və müharibənin digər mərhələlərində çox əhəmiyyətli rol oynadı. 1-ci dünya müharibəsində iştirak edən 625 min kanadalının 60 min-ə yaxını öldü, 172 min-i isə yaralandı. 1919-cu ildə Kanada Böyük Britaniyadan müstəqil olaraq Millətlər Birliyinə qoşulmuşdur və 1931-ci ildə Westminster Təşkilatı Kanada müstəqilliyini təsdiqləmişdir. 1930-cu illərin əvvəllərində Kanadada Böyük Depressiya iqtisadi böhrana səbəb oldu və ölkədə çətinliklərə gətirib çıxardı. Bu azalmaya cavab olaraq, Saskatchevandakı Kooperativ Birlik Federasiyası (CCF) 1940 və 1950-ci illərdə Kanadanı bir sosial dövlət kimi təqdim etdi. Baş nazir William Lyon Mackenzie Kralın məsləhətinə əsasən, Almaniya ilə müharibə 1939-cu il sentyabrın 10-da, Birləşmiş Krallıqdan yeddi gün sonra King George VI tərəfindən elan edilmişdir. Kanadanın müharibəyə Böyük Britaniyadan daha gec daxil olması Kanadanın müstəqilliyini vurğulayırdı. 1939-cu ilin dekabrında ilk Kanadalı Ordu birlikləri İngiltərəyə gəldi. Ümumilikdə bir milyondan artıq Kanadalı II Dünya Müharibəsi zamanı silahlı qüvvələrdə xidmət etmiş və təxminən 42,000 nəfər həlak olmuş, 55 min nəfər isə yaralanmışdır. Kanada qoşunları 1942-ci ildə Dieppe Raid döyüşündə, İtaliyanın Müttəfiqlər tərəfindən işğalında, Normandiya döyüşündə və 1944-cü ildə Scheldt döyüşündə böyük rol oynamışdır. Kanada Hollandiya işğal edilən zaman Hollandiyalı monarxiya üçün sığınacaq təmin etdi və Nazi Almaniyasından azadlığına böyük töhfələr verdiyi üçün Hollandiya bu ölkəyə böyük miqdarda kredit verdi. Kanada müharibə dövründə Britaniyanı, Çini və Sovet ittifaqını hərbi silah-sursatla təmin etdiyi üçün iqtisadiyyatında canlanma baş verdi. 1944-cü ildə Kvebekdəki əsgər böhranına baxmayaraq, Kanada müharibəni böyük bir ordu və güclü iqtisadiyyatla bitirdi.
20-ci əsrin ikinci yarısı və 21-ci əsrdə Kanada
"Böyük Depressiya" adlanan maliyyə böhranı Newfoundland Dominionunu 1934-cü ildə məsul hökumətdən imtina etməyə və Britaniya hökmdarı tərəfindən idarə olunan bir koloniyaya çevrilməyə gətirib çıxartdı. [81] Keçirilən iki üzücü referenduma əsasən Newfoundlanders 1949-cu ildə Kanadanın tərkibinə daxil oldu. [82] Kanada'nın müharibədən sonrakı iqtisadi artımı, Liberal hökumətin ardıcıl davam edən uğurlu siyasəti ilə birləşərək, 1965-ci ildə "Maple Leaf" adlanan bayrağın qəbul edilməsinə gətirib çıxardı və bu Kanadanın yeni kimliyini ortaya qoydu. 1969-cu ildə fransız və ingilis dili Kanadanın iki rəsmi dili olaraq qəbul edildi. 1971-ci ildə Multikulturalizm institutu açıldı. Həmçinin hökumət sağlamlıq, pensiya və tələbə krediti haqqında bir sıra sosial proqramlar yaratdı. Kanada müstəqil bir ölkə kimi tam suverenliyini qurmasına baxmayaraq, Kraliça bir monarx olaraq Kanada hakimiyyətində öz rolunu qorumuşdu. 1999-cu ildə Nunavut federal hökumətlə bir sıra danışıqlardan sonra Kanadanın üçüncü ərazisi oldu. Eyni zamanda Quebec 1960-cı illərin Səssiz İnqilabı ilə dünyəvi bir millətçi hərəkat yaranmasına səbəb olan dərin sosial və iqtisadi dəyişikliklər etdi. 1970-ci ildə radikal Cəbhə Liberté Québec (FLQ) oktyabr böhranını bir sıra bombalamalar ilə alovlandırdı və suveren Partiya Québécois 1976-cı ildə iqtidar partiya kimi seçildi. Quebec suverenliyi məsələsinə əlavə olaraq, bir sıra böhranlar 1980-ci illərin sonlarında və 1990-cı illərin əvvəllərində Kanada cəmiyyətini sarsıtdı. Bu böhranlara daxildir: 1985-ci ildə Hindistana gedən təyyarənin partladılması, qadın tələbələri hədəf alan universitet terroru, 1999-cu ildəki "Oka" krisisi və son olaraq hökumətlə yerli xalq arasındaki qarşıdurmalar. Kanada 1990-cı ildə Körfəz müharibəsinə qatılıb və ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi koalisiya qüvvəsi tərkibində 1990-cı illərdə bir neçə sülhməramlı missiyada fəaliyyət göstərib. Bu missiyalara keçmiş Yuqoslaviyadaki "UNPROFOR" missiyası da daxildir. Kanada 2001-ci ildə Əfqanıstana qoşun göndərdi, amma 2003-cü ildə ABŞ-nin İraqa qarşı işğalçılıq fəaliyyətinə qoşulmadı. 2011-ci ildə Kanada qüvvələri NATO-nun Liviyadaki vətəndaş müharibəsinə qarşı müdaxiləsinə qatıldı. 2010-cu ilin ortalarında isə İraqda İslam Dövlətinə qarşı mübarizə apardı.
İqtisadiyyatı
Kanada İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına (Economic Co-operation and Development — OECD) və "Böyuk Səkkizlik" qrupuna daxil olan dövlətlərdən birdir. Dünyanın ən yaxşı 10 ticarət ölkəsindən biri hesab olunur. Kanadada adambaşına düşən gəlir 23.900 ABŞ dolları təşkil edərək, OECD ortalamasından yüksəyə çıxır. Toronto birjası dünyanən yeddinci ən böyük birjasıdır. 2015-ci ildəki araşdırmaya görə bu birja 1500-dən çox şirkəti 2 trilyon ABŞ dolları ilə təmin edir. 2014-cü ildə Kanada ixracatı 528 milyard dollar təşkil edib. 20-ci əsrin əvvəllərindən manufaktura, mədənçilik, xidmət sahələrinin inkşafı ilə ölkə iqtisadiyyatı kənd təsərrüfatından sənayeyə keçib. Kanadanın ABŞ-la iqtisadi əməkdaşlığı 2-ci dünya müharibəsindən sonra əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Müasir dövrdə Kanadanın iqtisadiyyatı ikili xarakter daşıyır. Bir tərəfdən İnkişaf etmiş ölkələr üçün səciyyəvi olan bütün əlamətlər Kanadaya da aiddir. Digər tərəfdən isə, bəzi əlamətlər Kanadanı İnkişaf etməkdə olan ölkəyə bənzədir. Məsələn, ölkənin təsərrüfatı, xüsusilə onun sənayesi xarici kapitaldan, ilk növbədə ABŞ-nin inhisarçı şirkətlərindən asılıdır. 1989-cu ildə olan Kanada-ABŞ Azad Ticarət Razılaşması (FTA) və 1994-də olan və Meksika'nında daxil olduğu Şimali Amerika Azad Ticarət Razılaşması (NAFTA) ABŞ ilə olan kommersiya ve iqtisadi əlaqələri gücləndirdi. Əslində Kanada ABŞ-nın iqtisadiyyatına bağlanmışdır. Buna görə də ABŞ-nın iqtisadiyyatında böhran əlaməti hiss olunanda, Kanadanın bütün iqtisadiyyatı sarsılır. Kanadanın sənaye dairələrində belə deyirlər: ABŞ-nın iqtisadiyyatına soyuq dəyən kimi Kanadanın iqtisadiyyatı hospitala düşür.
Kənd təsərrüfatı və Sənaye
Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün daha əlverişli şəraiti ölkənin cənubunda yerləşən düzənlik və yaylalardır. Burada mülayim hakimdir. Ölkə ərazisinin cəmi 15%-ə qədər hissəsi kənd təsərrüfatına yararlıdır. Bu sahələr ABŞ sərhədin boyunca uzanır və əsasən qara və şabalıdı torpaqlardan ibarətdir. Daha quraqlıq olan Kordilyerin dağ ətəklərində yaxşı təbii otlaqlar var. Kanadada çoxsahəli kənd təsərrüfatı texniki cəhətdən yaxşı təchiz olunmuşdur. Yüksək məhsuldarlığı və əmtəəliyi ilə fərqlənən kənd təsərrüfatı ixracat əhəmiyyətinə malikdir. Əmtəəlik məhsullarının 60%-ə qədərini verən heyvandarlıq kənd təsərrüfatının başlıca sahəsidir. Ətlik istiqamətli maldarlıq və qoyunçuluq başlıca olaraq Alberta və başqa çöl əyalətlərində, südlük heyvandarlıq Kvebekdə, donuzçuluq və quşçuluq isə Ontarioda inkişaf etmişdir. Bununla yanaşı Kanada taxıl istehsalına görə dünyada birinci yerlərdən birini, əhalinin adambaşına düşən buğda istehsalına görə isə birinci yeri tutur. Taxıl əkininə görə çöl əyalətləri olan Saskaçevan, Alberta və Manitoba fərqlənir. Ölkədə ildə 50–55 milyon tona yaxın taxıl (o cümlədən 20–25 milyon ton buğda) yığılır. Əhalinin illik tələbatı isə 5 milyon tondur. Dünyada buğda ixracatının 1/5-ə qədəri Kanadanın payına düşür.
Kanadanın təsərrüfatı əvvəlcə Böyük Britaniyanın (Böyük Britaniyanın taxıl mənbəyi kimi), İkinci dünya müharibəsindən sonra isə ABŞ-nın təsiri altında əmələ gəlmişdir. Kanada iqtisadiyyatının ikili xarakteri həm də təsərrüfatın sahəvi strukturunda aydın nəzərə çarpır. Emaledici sənaye hakim mövqe tutur, lakin hasilat sənayesinin və kənd təsərrüfatının payı ABŞ-yə, Qərbi Avropa ölkələrinə və Yaponiyaya nisbətən xeyli yüksəkdir. Kanada dünya bazarında ilk əvvəl sənaye xammalı (ölkədə çıxarılan mineral xammalın 80%-i ixrac edilir) və ərzaq tədarükçüsü kimi tanınıb.
Kanadanın böyük əraziyə malik olması, sənaye və kənd təsərrüfatının ixitisaslaşdırılmış sahələrinin ölkə ərazisi üzrə səpələnməsi ölkənin iqtisadiyyatında nəqliyyatın rolunu artırmış və onun bütün növlərinin inkişafına təsir etmişdir. Ölkədə boru kəmərinin yüksək inkişafı, Böyük Göllər və Müqəddəs Lavrenti çay sisteminin yükdaşınmada böyük rolu Kanada nəqliyyatının səciyyəvi xüsusiyyətidir. Kanada iqtisadiyyatı həm də xarici ticarətdən güclü surətdə asılıdır. Ölkədə istehsal edilən məhsulların əhəmiyyətli hissəsi dünya bazarına çıxarılır. İxracatının 2/3 hissəsindən artığı xammal, yarımfabrikat və ərzaq məhsullarının payına düşür. Kanada həm də maşın və avadanlıqlar ixrac edir. İdxalatında hazır sənaye məhsulları, boksit, pambıq, kauçuk, qəhvə, kakao üstünlük təşkil edir. Xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3-dən artıq hissəsi ABŞ-nın payına düşür.
Kanada sink, uran, qızıl, alüminium, daş kömür, nikel, polad kimi xammalların öndə gedən ixracatçısıdır.
Bütün İnkişaf Etmiş Ölkələrdə olduğu kimi Kanadada da sənayenin sahəvi strukturu mürəkkəbdir. Energetika təsərrüfatı neft və təbii qaza, həm də Kanadada elektrik enerjisinin 2/3-dən artığını verən SES-lərə əsaslanır. Ölkədə atom energetikası inkişaf edir. Emaledici sənayenin strukturunda metallurgiya və maşınqayırma hakim mövqe tutur. Qara metallurgiyanın başlıca mərkəzi Hamiltondur. Ucuz elektrik enerjisinə və zəngin yerli xammala (boksit istisna olmaqla) əsaslanan əlvan metallurgiya, xüsusilə Qayana və Yamaykadan gətirilən boksit əsasında alüminium istehsalı sahəsi güclü inkişaf etmişdir. Qara metallurgiyadan fərqli olaraq bu sahə ixracat əhəmiyyəti daşıyır.
Maşınqayırma nəqliyyat maşınları istehsalı, radioelektronika, cihazqayırma ilə, həm də meşə tədarükü və ağac emalı üçün maşın və avadanlıq istehsalı ilə təmsil olunur. Qara metallurgiya zavodları kimi maşınqayırma müəssisələrinin də böyük hissəsi göl sahili və boyunca (Toronto, Monreal və s.) yerləşir. Kanadada təsərrüfatın ənənəvi sahəsi meşə tədarükü, ağac emalı və sellüloz-kağız sənayesidir. Meşə materiallarının böyük hissəsini Britaniya Kolumbiyası verir. Meşə sənayesinin iri mərkəzi Vankuverdir. Kimya sənayesinin ən iri müəssisələri qərb əyalətlərinin iri və orta şəhərlərində yerləşir. Əsasən idxal xammala əsaslanan ölkənin tələbatının yalnız yarısını təmin edir. Yüngül sənaye müəssisələri bütün əyalətlərdə var.
Pul-kredit sistemi
Kanadanın pul kredit sistemi tarixən formalaşmağa başlamışdır. Bu 1867-ci ilə qədər təşəkkül tapmışdır. Kanadanın dövlət kimi yaranmasına qədər pul münasibətlərinin kollonial tipi mövcud idi. Burada pul kimi fransız, ispan, portuqal gümüş pulları və həmçinin kağız pullar da dövr edirdi.
1670-ci ildən mübadilə vasitəsi kimi Kanadada duz işlənirdi, lakin bu daxili münasibətlərə nisbətən az yer tuturdu. Bu zamanda Kanadada hamının dediyi kimi ticərət dövriyyəsi birbaşa əmtəələrin mübadiləsilə baş verirdi. Əmtəələrin birbaşa mübadiləsi daxili bazarda bir neçə səbəbə görə baş veriridi: Yolların pis vəziyyətdə olması, yerli bazarların məhdud olması və.s. Kağız pulun mübadiləsinə şərait yaransa da, 1685-ci ildə fransız kolloniyaları buna qarşı çıxdılar. Kağız pullar 18-ci əsrin sonlarında fransız kolloniyalarının hakimiyyətinin sona çatdığı dövrdə təşəkkül tapmağa başladı. 1825-ci ildə İngiltərənin rəsmi olaraq qızıl monometalizmə keçməsi təsdiq olunduqdan sonra Kanadanın valyuta vahidi funt sterlinq oldu.
1870-ci ildən Kanadanın valyuta vahidi Kanada dolları oldu. Bu valyuta vahidi britaniya funt sterlinqinə əsasən təşəkkül tapdı. Kanada dolları, nəhayət ABŞ dolları ilə dəyişdirilə bilinərdi hansı ki, o da belə qızıla əsaslanırdı. 1908-ci ildən ölkədə qəpiklər-dəmir pullar kəsilməyə başladı. Əsas gümüş olmaq etibarilə, dəmir pullar 1908–1919-cu illər arası kəsilirdi. Banknotların emissiyasının mərkəzləşdirilməsi 1935-ci ildə Kanada Bankının yaranmasına səbəb oldu. Onun milliləşdirilməsi isə 1938-ci ilə təsadüf edir.
Kanadada pul kredit münasibətlərində əsas rolu çek əməliyyatları tutur. Çeklər valyuta hesablarının 90 %-ni tutur. Kanada əhalisi artıq bu əməliyyatlara uyğunlaşmış və onlar üçün bu daha rahatdır. Nağdsız dövriyyədə, inkişafın nəticəsi olaraq, kredit kartları önəmli rol oynayır. 1970-ci ilə qədər Kanada dolları ABŞ dollarına möhkəm bağlı idi. 1970-ci ilin mayından sonra Kanada hakimiyyəti elan etdi ki, Kanada Bankı ABŞ dolları, digər valyutalar və Kanada dolları arasında məzənnə paritetini təsbit etməyəcək. Beləliklə, milli valyuta üzən valyutaya çevrildi. Kanadanın pul krdeit siyasəti əsasən ölkənin milli valyutasının möhkəmlənməsinə və sabitliynə yönəlib ki, bu da inflyasiyaya və Kanada dollarının məzənnə kursuna nəzarətlə əldə edilir. Müasir dövrdə ölkənin pul-kredit siyasətinin əsas aləti hakimiyyətə və digər kommersiya banklarına məxsus depozitlərin yerdəyişməsi və əks hərəkətidir.
Bunu qeyd etmək lazımdır ki, Kanada xarici ticarət dövriyəsinin 2/3 hissəsi ABŞa məxsusdur. Bu prosesdə ABŞ dolarından istifadə edilir, amma Qərbi Avropa və Uzaq Şərq ölkələrilə ticarətdə Kanada funt-sterlinqdən istifadə edir.
Kanada iqtisadiyyatının hədsiz açıqlığı və onun ABŞ iqtisadiyyatı ilə tarixi əlaqələri Kanada hakimiyyətini dünya valyuta bazarlarındakı hadisələri izləməyi məcbur edir. 80-ci illərdən başlayaraq Kanada valyuta siyasətinin əsas məqsədi Kanada dollarının məzənnəsini ABŞ dollarına nisbətən sabit saxlamaqdır.
Müharibədən sonrakı inflyasiya
Müharibədən sonrakı dövrdə ölkədə inflyasiya dalğası başladı. Bunun səbəbləri, Koreyada müharibə, xammal və investisiya "bum" ları, ABŞ-yə xammal və yarımfabrikatların ixracının artımı və s. olmuşdur. Baxmayaraq ki, Kanada dolları daxili hesablaşmalarda istifadə edilir, onun valyuta rezervlərinə bağlılığı bu pul vahidini dünya pul sisteminin həssas puluna çevirib. Çünki, Kanada dolları inteqrasiyanın nəticəsi olaraq ABŞ dollarına istiqamətlənib və ona qarşı çox həssasdır.
Kanada hakimiyyəti 1969–1975-ci illərdə qiymətlərin və əmək haqqının artımını məhdudlaşdırmağa çalışırdı, lakin bu tədbirlər faydasız oldu, çünki hakimiyyət qiymətlərə və əmək haqqına təsir göstərən monopoliyanı dayandıra bilmədi.
İnflyasiya Kanadada 1990-cı ildə 5,2 %-dən 1993-cü ildə 1.8-%-ə düşdü və 1994-cü ildə 0,2% təşkil etdi ki, bu da bütün mühribədən sonrakı dövrdə qeydə alınan ən aşağı göstərici idi. 1996-cı ildə yumşaq kredit-pul siyasətinə baxmayaraq, inflyasiya tempi 1,5 % təşkil etmişdi.
Əhalisi
Kanadanın ərazisi min illərlə müasir hindu və eskimosların soyları tərəfindən, 4 əsr öncə isə avropalılar tərəfindən məskunlaşmışdır. Müxtəlif ölkələrdən immiqrasiya prosesinin uzun müddət davam etməsi ölkə əhalisinin etnik tərkibinə ciddi təsir göstərmişdir.
İl | Əhali | % Kişi | % Qadın | Sıxlıq (km2) | Böyümə faizi |
2018 | 36,974,226 | ||||
2017 | 36,785,943 | 49.62% | 50.38% | 4 | 0.93% |
2015 | 35,949,709 | 49.60% | 50.40% | 4 | 1.02% |
2010 | 34,168,668 | 49.61% | 50.39% | 3 | 1.14% |
2005 | 32,287,980 | 49.57% | 50.43% | 3 | 0.99% |
2000 | 30,735,773 | 49.54% | 50.46% | 3 | 0.94% |
1995 | 29,330,073 | 49.51% | 50.49% | 3 | 1.16% |
1990 | 27,692,680 | 49.59% | 50.41% | 3 | 1.37% |
1985 | 25,873,949 | 49.66% | 50.34% | 3 | 1.07% |
1980 | 24,537,422 | 49.80% | 50.20% | 2 | 1.17% |
1975 | 23,156,209 | 50.04% | 49.96% | 2 | 1.54% |
1970 | 21,452,737 | 50.14% | 49.86% | 2 | 1.72% |
1965 | 19,703,883 | 50.27% | 49.73% | 2 | 1.92% |
1960 | 17,917,236 | 50.57% | 49.43% | 2 | 2.63% |
1955 | 15,738,362 | 50.68% | 49.32% | 2 | 2.76% |
1950 | 13,733,402 | 50.72% | 49.28% | 1 | 0.00% |
2017-ci il hesablamalarına əsasən Kanada əhalisinin sayı 36,785,943 nəfər təşkil etmişdir ki, bu da 2011-ci ildəki rəqəmlə müqayisədə 7,5% artım deməkdir. 1990 və 2008-ci illəri aralığında isə əhali 5.6 milyon nəfər (20.4%) artım təşkil etmişdir. Ölkədə əhalinin əsas artım mənbəyi immiqrasiya hesab olunur. Kanada dünyada adambaşına düşən ən yüksək immiqrant dərəcəsinə sahibdir. Kanada xalqı və böyük siyasi partiyalar immiqrasiyanı dəstəkləyir. 2014-cü ildə Kanada 260,400 immiqrant qəbul etdi. Yeni gələn immiqrantlar əsasən ölkənin yüksək urbanizasiya səviyyəsinə malik Toronto, Monreal və Vankuver kimi böyük şəhərlərdə məskunlaşır. Həmçinin Kanada hər il çoxlu sayda qaçqına ev sahibliyi edir. İllik qlobal qaçqın qəbulunun 10%-dən çoxu Kanadaya məxsusdur. Kanada dünyada ən aşağı əhali sıxlığına malik ölkələrdən biridir. Kanada bir kvadratkilometr-ə 3.7 insan düşür. Digər inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi Kanada da yaşlıların çoxalması, cavanların isə azalması müşahidə edilir. 2006-cı ildə ortalama insan yaşı 39.5 idi. 2011-ci ilə qədər ortalama yaş 39.9-a yüksəldi. 2013-cü il etibari ilə Kanadada orta ömür müddəti 81 il olaraq qeyd edilib. Kanadalıların 69,9%-i ailədə, 26,8%-i isə yalnız yaşayır. 2006-cı il etibarilə ailədə yaşayan ortalama insan sayı 2.5 idi. Ən çox əhaliyə malik olan Kanada şəhəri Monrealdır. Hal-hazırda orada 3.2 milyon nəfər yaşayır. Kanadanın digər böyük şəhəri olan Torontoda isə 2.6 milyon nəfər yaşayır. Əhalinin 4/5 hissəsi 150 km uzunluğunda olan Kanada-ABŞ sərhədi yaxınlığında yaşayır. Bunun iki səbəbi var. Birincisi iqlimdir. ABŞ sərhədi yaxınlığın olan ərazilərdə yay mülayim, qış isə çox soyuq deyil. İkinci səbəb ABŞ-yə getmək üçün olan məsafənin qısalığıdır. İndi ölkədə əhalinin böyük hissəsini ingilis mənşəli (13 milyon nəfər) və Kvebek vilayətində məskunlaşan fransız mənşəli kanadalılar (9 milyon nəfər) təşkil edir. Digər etnik qruplar (almanlar, italyanlar, ukraynalılar, ruslar və b.) əhalinin 33 %-ni, yerli əhali isə 4 %-ni təşkil edir.
Şəhərin adı | Əhalisi |
Montreal | 3,268,513 |
Toronto | 2,600,000 |
Vancouver | 1,837,969 |
Calgary | 1,019,942 |
Ottawa | 812,129 |
Edmonton | 712,391 |
Mississauga | 668,549 |
North York | 636,000 |
Winnipeg | 632,063 |
Scarborough | 600,000 |
Quebec | 528,595 |
Hamilton | 519,949 |
Brampton | 433,806 |
Surrey | 394,976 |
Laval | 376,845 |
Halifax | 359,111 |
Əhali ölkə ərazisi üzrə qeyri-bərabər, başlıca olaraq ABŞ-la sərhəd boyunca daha sıx yerləşmişdir. Dünyada ən az əhali sıxlığına malik olan ölkə Kanadadır. Əhalinin 81%-i şəhərlərdə yaşayır. İldə 30 min nəfərin Kanadaya immiqrasiya etməsi əhalinin artımına müsbət təsir göstərir. İri milyonçu şəhərləri Monreal,Toronto və Vankuverdir. Şimalda iri torpaq sahələri isə demək olar ki, mənimsənilməyib.
İmmiqrasiya Kanadaya dünyanın ən zəngin ölkələrindən biri olmağa kömək etdi. Millətlərarası konfliktlər bu ölkədə çox nadir hallarda olur. Miqrasiya siyasətini yumşaqlığından son zamanlar ölkəyə Asiyadan çoxlu mühacirlər gəlir. Kanadanın aborigenləri (yerli əhalisi) – hindu tayfaları əhalinin iki faizindən azını təşkil edir.
Yerli idarə orqanları ilə hindu xalqı arasında torpaqların və təbii resursların istifadəsi ilə bağlı səlahiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi problemi artıq uzun illərdir ki, ictimaiyyətin diqqət mərkəzində qalmaqda davam edir. Daxili siyasətin əsas problemi isə Kvebek əyalətinin fransızdilli əhalisinin uzun illərdən bəri davam edən separatçı mövqeyidir. 1955-ci ildə bu problemlə bağlı keçirilən sonuncu referendumda Kvebekin tatmamilə müstəqil olmasını istəyənlər səslərin yarısından bir az toplayaraq məğlub oldular, amma həmin vaxtdan ictimai fikrin sorğusu müstəqillik tərəfdarlarının azaldığını qeyd edir. 2003-cü ildə yerli seçki Kvebekin müstəqilliyinə çalışanların məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Kvebekin orijinallığı mövzusu 2006-cı ilin sonunda daha da inkişaf etdi. Belə ki, parlament kvebeklilərin Kanadının tərkibində ayrı bir millət olduğunu müəyyənləşdirdi. Bu qərar, əsasən, simvolik xarakter daşıyır və ölkənin konstitusiyası və digər qanunlarında qeyd olunmayıb. Kanada son zamanlar Arktika ilə qeyri-dəqiq sərhədlə ayrılmış ərzilərdə hakimiyyət hüququ barədə daha aktiv bəyanatlar verir. Bununla yanaşı, ABŞ və Danimarka da bəzi rayonlara öz hüquqları olduqlarını irəli sürüblər. Geniş, lakin hələ tədqiq edilməmiş neft və qaz ehtiyatlarının kimə məxsus olacağı bu mübahisələrin nəticəsindən asılıdır.
Kanada-Amerika münasibətləri
Kanadanın həyatında bir çox şey güclü cənub qonşusu ABŞ-la münasibətlərlə müəyyənləşir. Dünyada bir–biri ilə ikitərəfli ticarət həcminə görə ABŞ və Kanada ilə rəqabətə girə biləcək başqa cüt ölkə yoxdur. Kanadanın ABŞ və Meksika ilə birgə imzaladığı Şimali Amerika sazişi ölkədə ticarətin birdən –birə yüksəlişinə səbəb oldu, amma bir çox problemlər həll olunmamış qaldı. Əsas narazılıq isə ABŞ-nin Kanada ixracatına mənfi təsir edən fəaliyyətidir – məsələn, Kanada meşəsinə olan tarif və Amerika fermerlərinə artan maddi yardım. Kanada ilə ABŞ arasında digər mübahisəyə səbəb isə ətraf mühitin çirklənməsidir. Sərhəd boyunca uzanan Amerika zavodları və Alyaskadakı neft sənayesi çirklənməyə əsas səbəb göstərilir. Xarici siyasət sferasında Kanada cənub qonşusundan fərqli kursdadır. Məsələn, Kanada ABŞ-nın elan etdiyi terrorla müharibə üçün öz qoşunlarından istifadə etmək qərarını verdi, amma onları İraqa göndərmədi. Kanada Amerikanın Kubaya qoyduğu ticarət embarqosunu da dəstəkləmir. 2001-ci il 11 sentyabr hadisəsindən sonra əsas aktual problem terrorçuların 9 min km uzunluqda olan Amerika-Kanada sərhədindən keçə bilməsinin qarşısını almaq olub. Bu, hər iki dövləti daha aktiv informasiya mübadiləsi aparmağa şövq etdi.
Din
Kanadada dini müxtəliflik mövcuddur. Kanadada rəsmi bir kilsə mövcud deyil və hökumət dini müxtəlifliyi dəstəkləyir. Kanadada dini etiqad azadlığı qanunlarda öz əksini tapıb və insanların toplaşmaq və öz dinlərinə etiqad etmək azadlığı var. Son illərdə Kanadada xristian dininə inanan insanların sayında azalma müşahidə edilir. Kanadalıların bir çoxu dinin gündəlik həyatda önəmsiz olduğunu fikirləşsələrdə, Tanrıya inam mövcuddur. 2011-ci ildəki araşdırmaya görə Kanadalıların 67,3%-i xristiandır. Bunun 38,7%-ni Roma katolikləri təşkil edilir. Qalan 27% isə protestantlardan ibarətdir. 2011-ci ildə 23,9% insan hər hansı bir dinə bağlı olmadığını etiraf etmişdir. Geriyə qalan 8,8%-i isə digər xristian olmayan dinlər (İslam-3.2%, Hinduizm-1.5%) təşkil edir.
- Xristianlar — 67,3 %
- Katoliklər — 38,7 %
- Protestant — 27 %
- Dinsiz — 23,9 %
- Digər dinlər — 10 % (əsasən İslam və Hinduizm)
Təhsil
Şimali Amerikada yerləşən Kanadanın təhsil sistemi dünyada mövcud olan ən mükəmməl təhsil sistemlərindən biri hesab edilir. Digər ölkələrlə müqayisədə Kanadada təhsilin inkişafına daha çox maliyyə vəsaiti ayırır. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının 2012-ci ildə verdiyi məlumata əsasən Kanada dünyanın ən təhsilli ölkələrindən biridir. Kanada ali təhsilli insanların sayına görə dünyada birincidir. Kanadadakı yetkin insanların 51%-i ən azından kollec və ya universitet dərəcəsinə sahibdir. 1982-ci ildə qəbul edilmiş konstitutsiyanın 23-cü maddəsinə görə ölkənin bir çox bölgələrində həm ingilis, həm də fransız dili rəsmi təhsil dili olaraq qəbul edilir. Tələbələr bu iki dildən birində təhsil ala bilər. Bəzi universitetlərdə təhsilin iki dildə olmasına baxmayaraq, tələbələrin daxil olması üçün iki dili yaxşı bilmək elə də vacib deyil. 2002-ci ildə edilən araşdırmaya əsasən 25 ilə 64 yaş arasındakı kanadalıların 43%-i ali təhsilə sahib idi.
Konstitusiyaya görə təhsillə bağlı hər əyalət müstəqil hərəkət edir. Nəticədə, müxtəlif əyalətlərdə təhsil sistemi əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlif ola bilər. Tədris proqramlarının məzmunu əyalətlərdə fərqli olsa da, ümumilikdə ölkə konstitusiyasının müvafiq tələblərinə uyğun hazırlanır. Bütün əyalətlərdə təhsilin məzmununa və keyfiyyətinə ciddi dövlət nəzarəti mövcuddur. Ölkədə hər bir əyalətin ayrıca Təhsil Nazirliyi olsa da, federal Təhsil Nazirliyi və rəsmi akkreditasiya sistemi mövcud deyil,
lakin ümumilikdə ölkədə təhsil standartları eyni dərəcədə yüksəkdir. Kanada universitetlərinin diplomları bütün dünyada tanınır. Kanada universiteləri müasir maddi-texniki avadanlıqla təchiz edilir və yaxşı kitabxanaları var. Kanada ali məktəblərinin əsas tərəfi elm və təcrübə ilə sıx əlaqədədir. Ümumilikdə Kanadanın ali təhsil sistemi ABŞ ali təhsil sisteminə uyğundur.
Ölkədə dövlət məktəbləri ilə yanaşı, özəl məktəblər də fəaliyyət göstərir. Təhsil müəssisələrinin böyük əksəriyyəti dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Ölkədə yüksək nailiyyətləri ilə seçilən kifayət qədər çoxsaylı təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Şagirdlərin oxu, təbiət elmləri və riyaziyyat fənləri üzrə beynəlxalq testlərdə yüksək nəticələr göstərməsi Kanada məktəblərindəki keyfiyyətli təhsilin əyani təzahürüdür. Tədris proqramlarının təcrübə ilə sıx əlaqələndirilməsi Kanada təhsil modelinin üstün cəhətlərindəndir. Tədris planları işəgötürən müəssisələrin tövsiyələri nəzərə alınmaqla tərtib olunur. Kanadada yüksək texnologiyalar, aerokosmik sənaye, mikro-elektronika, biotexnologiya və digər sahələrin inkişafı yalnız tədrisin keyfiyyəti sayəsində mümkün olub. Bütün bunlarla yanaşı, mühəndislik, biznes və təbiət elmləri sahəsində də ciddi nəticələr əldə edilib.
Məcburi məktəbə başlama yaşı 5–7 yaş arası qəbul edilir. Uşaqlar 1 və ya 2 il könüllülük prinsipi əsasında məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə cəlb olunur. 6 yaşı bitmiş uşaqlar isə I sinfə qəbul edilir. Dərs ili sentyabr ayında başlayır, iyun ayında başa çatır. Müəyyən hallarda isə uşaqların məktəbə qəbuluna yanvar ayında başlanılır. Ölkənin əyalətlərindən asılı olaraq orta məktəb təhsili 11 və ya 12 il davam edir. Abituriyentlər universitet, kollec və ya 3 illik peşə təhsili müəssisələrinə qəbul ola bilərlər.
Məktəbəqədər təhsil
Kanadada məktəbəqədər təhsil 5 yaşdan başlayaraq icbari təhsil dövrünə qədər olan mərhələni əhatə edir. Bəzi əyalətlərdə uşaqların məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə qəbul yaşı fərqlidir. Məktəbəqədər təhsil pulsuzdur. Kifayət qədər çox olan məktəbəqədər təhsil müəssisələrində uşaqların hərtərəfli formalaşması və məktəbə hazırlanması üçün hər cür şərait yaradılıb. Valideynlər övladları üçün hansı məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsini seçmək baxımından tam sərbəstdirlər. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin işi, bir qayda olaraq, sentyabr ayında başlayır və iyul ayında başa çatır. Günüuzadılmış uşaq bağçaları isə demək olar ki, il ərzində fasiləsiz fəaliyyət göstərirlər.
Orta təhsil
Kanadada orta təhsil ingilis və ya fransız dillərində aparılır. Ölkədə dövlət, özəl, böyük, kiçik, sərbəst, pansion və ali təhsil müəssisələrinin nəzdində məktəblər fəaliyyət göstərir. İctimaiyyət tərəfindən maliyyələşən məktəblərə də tələbat duyulur.
Məktəblərdə təhsilin keyfiyyətinə əsasən iki assosiasiya — PELSA (Sakit Okean İngilis Dilli Ölkələrin Assosiasiyaları) və CAPLS (Peşəkar İngilis Dilli Məktəblərin Kanada Assosiasiyası) nəzarət edir. Şagirdlər üçün intensiv ingilis dili, inteqrasiya edilmiş akademik və ya ingilis dili proqramları mövcuddur. İngilis dili bacarıqları yüksək olan şagirdlərə, akademik proqramlar üzrə təhsil almış məzunlara müvafiq fərqləndirici diplom verilir.
Özəl orta məktəblər Kanadanın hər bir əyalətində mövcuddur. Özəl məktəblərə daxil olmaq üçün bəzən TOEFL imtahanının nəticələri də tələb olunur. Yuxarı siniflərə daxil olmaq istəyən şagirdlər isə Orta Məktəblərə Qəbul Testi (SSAT) verməlidirlər. Kanadanın biznes və siyasət sahəsində aparıcı mövqe tutan simalarının əksəriyyəti özəl məktəblərin məzunlarıdır. Özəl məktəblər yerləşdikləri əyalətlər üzrə Təhsil Nazirliyində qeydiyyatdan keçməli, vahid kurikulum və digər standartlara cavab verməlidirlər. Valideynlər övladları üçün yalnız oğlanların və ya qızların, o cümlədən də qızlarla oğlanların birgə oxuduğu təhsil müəssisələrini seçə bilərlər. Bəzi özəl məktəblər dini etiqad məsələlərinə sadiq qalaraq daha çox mənəviyyat elmlərinin tədrisinə üstünlük verir, həmçinin ciddi elmi standartları tətbiq edirlər. Dini və dünyəvi təhsil verən orta məktəblərin təhsil proqramları əyalətlərə görə fərqlənir.
İctimai orta məktəblərdə əcnəbilər də oxuya bilərlər. Belə məktəblər seçilmiş məktəb şuraları tərəfindən idarə olunur. Bütün ictimai məktəblər yalnız gündüz şöbəsində təhsil proqramları təklif edir. İctimai məktəblərdə əcnəbilər üçün qəbul şərtləri və təhsil haqları fərqli ola bilər. Xüsusi dil məktəblərində standart (ümumi ingilis dili, biznes ingilis dili, peşəkar proqramlar) və şagirdlərin tələblərinə uyğunlaşdırılmış ixtisaslaşmış kurslar təklif edilir. Demək olar ki, bütün məktəblərdə əcnəbi şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuş "Akademik məqsədlər üçün ingilis dili" (EAP) kimi uzunmüddətli kurslar təşkil olunur. Əcnəbi şagirdlər üçün fransız dilini xarici dil kimi tədris edən mərkəzlər də vardır. Eyni zamanda ölkə üzrə geniş yayılmış xüsusi pansion məktəblər də fəaliyyət göstərir. Əcnəbilərin təhsil aldığı belə tədris ocaqları, əsasən katolik məktəblər hesab olunur.
6 yaşında I sinfə daxil olan uşaqlar məktəbdən, eləcə də əyalətdən asılı olaraq 11 və ya 12 il təhsil alırlar. Yalnız bundan sonra universitetlərə daxil olmaq istəyən abituriyentlər kolleclərdə 2 illik hazırlıq bölməsində oxuyurlar. Məktəblərdə uşaqlara əsas (riyaziyyat, qrammatika, ədəbiyyat və düzgün yazılış, Kanadanın siyasi strukturunun əsaslarından ibarət fənlər) və təbiət elmlərinə dair (fizika, biologiya və bu qəbildən olan digər fənlər) fənlər qrupu tədris olunur. Qeyd edilən fənlərlə yanaşı, məktəblərdə kompüter vərdişləri, xarici musiqi kimi fənlər də keçirilir. Yuxarı siniflərdə isə qeyd edilən fənlər üzrə biliklərin möhkəmləndirilməsi davam etdirilir.
Kolleclər
Kanadada təxminən 170 dövlət və xüsusi kollec fəaliyyət göstərir. Bunlar regional kolleclərə, texniki institutlara və CEGEP kolleclər sisteminə bölünür. Regional kolleclərin əksəriyyəti uyğun assosiasiyalara (Kanada Kolleclər Birliyi Assosiasiyasına) daxildir. Kanada kolleclərinin əsas vəzifəsi sənaye və biznes sahəsi üzrə peşəkar kadrlar hazırlamaqdan ibarətdir. Bu kolleclərdə təhsil alan tələbələr qısa müddət ərzində müəyyən peşəyə yiyələnə bilirlər. Kolleclərdə tədris olunan birillik proqramların sonunda dinləyicilərə müvafiq sertifikat təqdim olunur. Bundan əlavə, kolleclərdə ikiillik proqramlar da tədris olunur ki, bu proqramların sonunda məzunlara diplom verilir. Üçillik bakalavr proqramları mövcud olan kolleclər hər hansı bir ali təhsil müəssisəsi ilə əməkdaşlıq edir. Son illər eksperiment olaraq üçillik kollecləri bitirmiş məzunlara xüsusi bakalavr dərəcəsi verilir. Kolleclərdə, əsasən informasiya, texnologiya, dizayn, mühasibatlıq, biznesin idarə olunması, mehmanxana və turizm idarəetməsi ixtisasları üzrə mütəxəssislər hazırlanır. Nəzəri biliklər ixtisas üzrə təcrübə məşğələləri ilə vəhdət təşkil edir.
Texniki peşə təhsili
Kanadada texniki peşə təhsilinin tarixi XVII əsrin ikinci yarısına gedib çıxır. Texniki peşə təhsilinin əsası 1668-ci ildə Kvebek şəhərində Roma Katolik Kilsəsi tərəfindən yaradılmış sənət məktəblərinin fəaliyyətə başlaması ilə qoyulub. Bu məktəblərdə xarrat, çilingər, çəkməçi, dərzi, heykəltaraş, rəssam, bənna və digər peşələr öyrədilirdi. XVIII əsrdə ilk peşə-ixtisas təhsili sahəsində təcrübə daha da genişləndi, məktəbdə tədris olunan nəzəri və praktiki fənlər arasında əlaqələr möhkəmləndi. Dövrün tələblərinə uyğun peşələrə maraq artdı, peşə təhsili müəssisələrinin şəbəkəsi formalaşdı. Peşə təhsili ümumi orta təhsil və yaxud da orta məktəbdən sonrakı peşə hazırlığı çərçivəsində tədris olunur. Müasir dövrdə Kanadada peşə təhsili həmçinin orta məktəb təhsili çərçivəsində şagirdlərin ümumi biliklərinin zənginləşdirilməsini və çoxsaylı praktiki vərdişləri əhatə edir. Ölkə vətəndaşları ilə yanaşı, əcnəbilər də ödənişli şərtlərlə texniki peşə təhsili ala bilərlər.
Ali təhsil
Kanadanın ali təhsil sistemi öz nüfuzuna görə dünya arenasında ən üstün yerlərdən birini tutur. Kanada universitetlərində 1,5 milyondan çox tələbə təhsil alır. Onların 1,2 milyonu dərəcə proqramlarında, 275800-ü gündüz növbəsində oxuyur. Ali məktəblərdə tam ştatlı 42000 professor-müəllim çalışır.
Ölkə üzrə aparılan tədqiqat işlərinin 30 faizi universitetlər tərəfindən həyata keçirilir. Ali təhsil müəssisələrində dünya miqyasında tanınan elmi tədqiqatlara imkan yaradan yüksək keyfiyyətli infrastruktur və unikal laboratoriya avadanlıqları mövcuddur.
Ali təhsil müəssisələri tədris proqramlarının dərinliyi baxımından fərqlənir. Universitetlər də daxil olmaqla, əyalət və ərazilər üzrə müvafiq dövlət orqanları təhsilin bütün səviyyələrinə cavabdehdir. Kanadada təxminən 100 universitet və onların nəzdində fəaliyyət göstərən universitet kolleci fəaliyyət göstərir. Digər ingilisdilli ölkələrlə müqayisədə, açıq immiqrasiya siyasətinin mövcudluğu ali məktəbləri bitirən əcnəbilərin Kanadada qalıb işləməsi üçün geniş üfüqlər açır. Təsadüfi deyil ki, hər il 125 min əcnəbi tələbə Kanada ali məktəblərini seçir və gələcək həyatlarını bu ölkə ilə bağlayırlar.
Digər Qərb ölkələrində olduğu kimi, Kanada ali təhsil sistemi də üçmərhələlidir. 3 illik ilk ali təhsil proqramında bakalavr dərəcəsi verilir. 1 və ya 2 illik magistr proqramından sonra doktoranturaya qəbul olanlar isə fəlsəfə doktoru dərəcəsi (PhD) almaq üçün daha 4 il elmlə məşğul olmalıdırlar. Bundan əlavə, universitetlər ixtisaslaşmış diplom və sertifikatların verilməsi ilə bağlı bir sıra proqramlar da təklif edirlər. Kanada ali məktəbləri tədris proqramlarına görə üç qrupa bölünür. Bakalavr təhsili verən ali məktəblər birinci, bakalavr və magistr proqramları tədris edilən universitetlər ikinci qrupa daxildir. Üçüncü qrupa isə doktor proqramları və tibb fakültələri olan ən nüfuzlu universitetlər aid edilir.
Universitetlərə sənəd qəbulu tədris ilindən bir il əvvəl başlayır. Qəbul üçün orta təhsil haqqında attestat və TOEFL imtahanının nəticələri və fransız dili üzrə universitetin xüsusi testindən keçmək tələb olunur. Magistr proqramlarına daxil olmaq üçün GRE, GMAT və LSAT (hüquqşünaslar üçün test) vermək lazımdır. Əcnəbi tələbələrin universitetlərə daxil olmaları üçün akademik proqramlar əsasında (ESL) kurslar təşkil olunur. Əcnəbilərin qarşısında qoyulan tələblər onların seçdiyi ixtisaslardan asılı olaraq dəyişir. Bir qayda olaraq, onlar orta təhsil haqqında attestatı təqdim etməli və TOEFL imtahanı verməlidirlər.
Kanadada təhsil almaq istəyən əcnəbi tələbəyə il ərzində 15–20 min Kanada dolları civarında maliyyə vəsaiti lazımdır. Yaşayış və təhsil xərclərini ödəmək məqsədilə əcnəbi tələbələrə həftədə 20 saat və tətil günlərində isə tam ştatda işləmək imkanı yaradılır. Kanadada 3 aylıq dil kursları üçün tələbə vizası almaq tələb olunmur, lakin ölkədə uzunmüddətli təhsil almaq üçün tələbə vizası və "təhsil üçün icazə" sənədini almaq əsas şərtlərdəndir. Birillik tibbi sığortaya isə 700 Kanada dolları ödənilir. Bütün bunlarla yanaşı, tələbələrə təqaüd almaq üçün ərizə ilə dövlətə müraciət etmək imkanı verilir. Kanadanın Xarici İşlər və Beynəlxalq Ticarət Nazirliyi tərəfindən reallaşdırılan üç dövlət təqaüdü yüksək tədris uğurları olan tələbələrə şamil edilir. Bu sıraya Kanada Hökumətinin Təqaüd Proqramı, Ali Məktəblərdə Elmi-Tədqiqat Proqramı və Ali Məktəblərin Təkmilləşdirilməsi Proqramı daxildir.
Kanadanın ali məktəblərinin dünya elminin inkişafına verdiyi xüsusi töhfələrdə Toronto Universiteti mühüm yer tutur. Bu təhsil ocağında ilk elektron kardiostimulyator, süni qırtlaq, kimya lazeri hazırlanıb, mədəaltı vəzinin transplantasiyası əməliyyatı, bir çox digər mürəkkəb xəstəliklərin müalicəsi həyata keçirilib. 5000 aparıcı tədqiqatçı universitetdə hər il 1 milyard dollar dəyərində tibbi tədqiqatlar aparır. Tibb elmi tarixində önəmli hadisələrdən olan insulinin kəşfi 1921-ci ildə bu ali məktəbdə yerinə yetirilib. 1963-cü ildə beyin sümüyünün köçürülməsi əməliyyatının əsasını qoyan gövdə hüceyrələri aşkarlanıb. 1972-ci ildə tədqiqatlar nəticəsində atmosferdə qara dəliklərin olması sübuta yetirilib. Universitetin astronomları Uran planetinin peykləri olan Kaliban və Sikoraksanı, Andromeda I, II, III qalaktikalarını aşkar ediblər. Dünyada ilk operativ kompüterlərdən biri olan UTEC və ilk kommersiya kompüteri Toronto Universitetində hazırlanıb. Ali məktəbdə elmi-tədqiqat sahələri günbəgün genişləndirilir və bu istiqamətdə dünya liderliyini qazanmaq üçün səylər artırılır.
Elmi tədqiqatlar
Kanada universitetlərində aparılan elmi tədqiqatlar ölkə tarixində, eləcə də bütün dünyada biznesin inkişafı, dövlət siyasətinin düzgün müəyyənləşdirilməsi, bəşəriyyətin tədqiqi, mədəniyyət və incəsənətin tərəqqisinə imkan yaratmaqla həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini təmin edir. Ölkədə mühüm elmi kəşfləri və ixtiraları, innovasiyaları həyata keçirən Kanada İnnovasiya Mərkəzi (CFİ) kimi müstəqil korporasiya fəaliyyət göstərir. Bu qurum elmi tədqiqat infrastrukturunu maliyyələşdirmək məqsədilə təsis edilib. Mərkəzin başlıca məqsədi universitetlərin, kolleclərin və tədqiqat hospitallarının fəaliyyətini stimullaşdırmaqdır. Bütün bunlar müsbət nəticə verib, səhiyyə, təbii resurslar, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, enerji və ətraf mühit kimi sahələrin sürətli inkişafı təmin olunub.
Universitetlər özəl sektordan sonra elmi tədqiqatları həyata keçirən ən böyük mərkəzlər hesab olunur. Universitetlərin həyata keçirdiyi elmi tədqiqatların 55–60 faizi hökumət tərəfindən maliyyələşdirilir. Federal tədqiqat yönümlü qrant agentliklərindən maliyyələşən Kanadanın Sosial Elmlər və Bəşəriyyətin Tədqiqi Şurası və Kanada Səhiyyənin Tədqiqi İnstitutları bakalavr və magistr təqaüdlərini ödəməklə yanaşı, fakültə üzvlərinin tələbələrə tədqiqat işlərində köməklik göstərməsini də maliyyələşdirir. Elmi tədqiqatlar sahəsində şöhrət qazanmış Kanada ali məktəbləri bir sıra elmi kəşflərə və innovasiyalara imza atıb. Məsələn, 1999-cu ildə dünyada ilk dəfə MakGil Universitetində klonlaşdırılmış keçilər təqdim edilib. Daha sonra Montreal Universitetində üç klon buzov yaradılıb.
Digər sahələrdə də Kanadanın payına düşən elmi ixtiraları sadalamaqla bitmir. Bütün bunlar isə dünya elminin və bəşəriyyətin inkişafına Kanadanın verdiyi töhfələrin aydın mənzərəsini yaradır.
Təhsil sahəsinə beynəlxalq əməkdaşlıq
Kanada təhsil sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafına xüsusi önəm verir. Ölkə üzrə tələbələrin 10 faizini əcnəbilər təşkil edir. Kanadanın beynəlxalq təhsil bazarındakı mövqeyini daha da möhkəmləndirmək üçün Xarici İşlər və Beynəlxalq Ticarət üzrə Federal Departament əyalətlər və təhsil müəssisələri ilə birgə müvafiq işlər aparır.
2011-ci ildə ikiillik Yeni Beynəlxalq Təhsil Strategiyasının işlənilib hazırlanması üçün Federal büdcədən təxminən 10 milyon dollar civarında vəsait ayrılıb. Bu strategiyada ən istedadlı əcnəbi tələbələrin Kanada universitetlərinə cəlb edilməsi məsələsi də öz əksini tapıb. Bu sənəddə, həmçinin tədqiqatçı tələbələrə, tədqiqatçı alimlərə əlverişli imkanların yaradılması və ölkə hüdudlarından kənarda yerli mütəxəssislərin fəaliyyətinə təkan verilməsi nəzərdə tutulub.
Kanada Universitetlər və Kolleclər Assosiasiyası universitet prezidentlərindən ibarət nümayəndə heyətlərini vaxtaşırı dünyanın müxtəlif ölkələrinə göndərir, əcnəbi tələbələrin təhsil və karyera sahəsində seçim zamanı Kanadaya üstünlük vermələri üçün təbliğat kampaniyaları təşkil edir. Məhz bunun nəticəsidir ki, Kanada universitetlərində ilbəil sayları artan əcnəbi tələbələr təhsillərini başa vurduqdan sonra bu ölkədə qalmağa çalışırlar.
Kanadanın Toronto, MakGil, Brandon, Vinnipeq, Viktoriya, Alberta, Manitoba, Akadiya, York, Saskaçevan, Qərbi Kanada, NyuFaundlend Memorial universitetləri artıq əsrlər boyunca zəngin təcrübə qazanmış ali məktəblərdən hesab olunur. Odur ki, bütün dünyada biznes, hökumət, həmçinin akademik dairələrdə Kanadada verilmiş dərəcə, diplom və sertifikatlar yüksək səviyyədə qəbul edilir.
Dil
Kanadanın iki rəsmi dili vardır : İngilis və Fransız dili. 7 iyul 1969-cu ildə Kanadanın federal torpaqlarının hamısında ingilis və fransız dilləri rəsmi dil olaraq qəbul edildi. 2016-cı ildəki sayıma əsasən, 7.9 milyondan çox kanadalı ana dili olaraq rəsmi dillərdən fərqli dil istifadə edir. İngilis və fransız dillərindən başqa ən çox istifadə edilən dillər bunlardır: Çin dili, Pəncab dili, Taqaloq dili, İspan dili, Ərəb dili, Alman dili və İtalyan dili.
- İngilis dili: 20,193,335 (58.1%
- Fransız dili: 7,452,075 (21.4%)
- Çin dili: 1,204,865 (3.5%)
- Pəncab dili (Hindistan və Pakistanda istifadə edilən dil) : 543.495 (1.6%)
- Taqaloq dili (Flippində istifadə olunan dil) : 510.425 (1.5%)
- İspan dili: 495.090 (1.4%)
- Ərəb dili: 486.525 (1.4%)
- İtalyan dili: 407.450 (1.2%)
- Alman dili: 404.745 (1.2%)
- Urdu dili (Hindistan və Pakistanda istifadə edilir, həmçinin Pakistanın iki rəsmi dilindən biridir) : 243.090 (0.7%)
- Portuqal dili : 237.000 (0.7%)
- Fars dili : 225.155 (0.6%)
- Rus dili : 195.920 (0.6%)
- Polyak dili : 191.770 (0.6%)
- Vyetnam dili: 166.830 (0.5%)
- Koreya dili: 160.445 (0.5%)
- Tamil dili (Hindistanda istifadə edilir) : 157.125 (0.5%)
- Hind dili: 133.925 (0.4%)
- Qucarati dili (Hindistandaki 22 rəsmi dildən biridir) : 122.455 (0.4%)
- Yunan dili: 116.460 (0.3%)
Etnik tərkibi
- Kanadalılar: 32,32% — Bu terminə aiddir: Kanadanın yerli əhalisi (İnuitlər, Metislər və ilk xalqlar), 1850-ci illərin sonunda buraya köç edən ingilislər, fransızlar, şotlandlar, irlandlar, almanlar, italyanlar, çinlilər.
- İngilislər: 18,34%
- Şotlandlar: 13,93%
- Fransızlar: 13,55% — Fransızların ən çox yaşadığı əyalət Kvebek əyalətidir.
- İrlandlar: 13,43%
- Almanlar: 9,64%
- İtalyanlar: 4,61%
- İlk xalqlar: 4,43% — Bu insanlar özlərini ilk xalqlar adlandırırlar, çünki onlar hələ avropalılar buraya köç etməmişdən əvvəl bu torpaqlarda yaşayıblar.
Coğrafiya
Kanada coğrafiyası geniş və çoxşaxəlidir. Torpaq sahəsi Şimali Amerika qitəsinin təxminən 40%faizini təşkil edir. Kanada sahəsinə görə Rusiyadan sonra dünyada ikinci ölkədir. 10.001.143 milyon km² (torpaq: 9,109,980 km² .su: 891,163 km²) ərazini tutan Kanada, Rusiyanın ərazisinin təxminən 3/5 -ü qədəri boydadır. Avstraliyadan 1.3 dəfə böyük, Avropadan isə bir qədər kiçikdir və Böyük Britaniyadan 40.9 dəfə böyükdür. Kanadanın və ümumilikdə dünyanın ən şimalda yerləşən yaşayış məntəqəsi Kanada hərbi qüvvələrinə məxsus olan və Elsmir adasının ən şimal nöqtəsində yerləşən Alert qəsəbəsidir. Şimal maqnit qütbü Kanada sərhədləri çərçivəsində yerləşir, lakin son müşahidələr onu göstərir ki, maqnit qütbü Sibirə doğru öz istiqamətini dəyişir. 2005-ci ildə Ottavada Kanada təbii sərvətlər nazirliyi nəzdində yerləşən geomaqnit labaratoriyasının idarə başçısı Nyuit öz çixışında söyləyib ki, "400 ildən artıq Kanadaya məxsus olan dünyanın şimal maqnit qütbü ölkəni tərk edib".
Kanada Qərbdə Sakit okeanı ilə şərqdə Atlantik okeanı arasında, cənubda ABŞ və şimal-qərbdə (Alyaska), şimalda Şimal Buzlu okeanı arasında böyük ərazi tutur – (buna görə də ölkənin devizi "dənizdən dənizə"). Kanadanın Nyufaundlend sahilindən cənubda isə Fransanın xarici torpaqları sayılan Sen-Pyer və Mikelon adaları yerləşir. 1925-ci ildən Kanada Şimal qütbün müəyyən hissələrinə iddia edir, lakin bu ümumi qanunlara zidd hesab olunur. Ölkənin ərazisi bir çox təbii zonalarla (Arktika buzlaqlarından tutmuş çöllərə qədər) təmsil olunur. Relyefində düzənliklər üstünlük təşkil edir. Qərbində uzanan dağ sistemi insanların təsərrüfat fəaliyyətini çətinləşdirir, lakin Kanadanın ABŞ-la sərhəd olması, tarixən ölkədə işgüzar insanların məskunlaşması və üç okean sularının onu əhatə etməsi ölkənin sürətlə inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur.
Kanadada bir çox zəlzələ ocağı və aktiv vulkanlar mövcuddur. Xüsusilə Maunt Meyager dağ silsiləsi, Qaribaldi dağı, dağ silsiləsi, dağı aktivliyinə görə fərqlənir. 1775-ci ildə Britaniya Kolombiyası əyalətində Nass çayının yaxınlığındakı "Tseax Cone" adlanan vulkan ocağında baş verən püskürmə zamanı təxmini 2000-ə yaxın insan həlak oldu, həmçinin Nass çayının yanındaki kənd tamamilə məhv olmuşdu. Bu vulkan püskürməsi Kanadanın ən böyük fəlakətləri sırasındadır.
Kanada da Makkenzi və Müqəddəs Lavrenti çayları bu ölkənin ən uzun çayları hesab edilir. Kanada ərazisindəki buzlaqların miqdarına görə dünyada 3-cü yeri tutur (Antraktida və Qrelandiyadan sonra). Kanada dünyanın ən uzun sahil xəttinə sahibdir. Ölkənin sahil xətti bütövlükdə 243.042 km uzunluğa sahibdir. Həmçinin Kanadanın Amerika ştatları ilə sərhəddi dünyanın ən uzun sərhəd xətti (8,891 km) hesab olunur. Kanadanın Arktik adaları, həmçinin Baffin, Viktoriya və Ellesmere adaları dünyanın ən böyük adası içərisində yer alır. Bunlardan ən böyüyü Baffin adasıdır. Kanadada 2 milyondan çox göl var. Kanada dünyada ən çox gölə sahib olan ölkədir. Kanadadakı 563-dən çox gölün sahəsi 100 km2-i keçir. HəmçininKanada dünyada ən çox şirin su ehtiyatına sahib ölkədir.Kanadanın ümümi elektrik enerji istehsalında SES-lər(59,3%) əsas yer tutur və dünyada ikinci ən böyük su elektrik enerji istehsalçısıdır.Kanadanın ən böyük gölləri aşağıdakılardır:
Sıra | Gölün adı | Ərazi | Yerləşdiyi Əyalət |
---|---|---|---|
1 | Superiyor gölü | 82,100 km2 (31,700 sq mi) | Ontario 28,700 km2 (11,100 sq mi)/USA 53,400 km2 (20,600 sq mi) |
2 | Huron gölü | 59,600 km2 (23,000 sq mi) | Ontario 36,000 km2 (14,000 sq mi)/USA 23,600 km2 (9,100 sq mi) |
3 | Böyük ayı gölü | 31,328 km2 (12,096 sq mi) | Northwest Territories |
4 | Böyük nökər gölü | 28,568 km2 (11,030 sq mi) | Northwest Territories |
5 | Eri gölü | 25,700 km2 (9,900 sq mi) | Ontario 12,800 km2 (4,900 sq mi)/USA 12,900 km2 (5,000 sq mi) |
6 | Vinnipeq gölü | 24,387 km2 (9,416 sq mi) | Manitoba |
7 | Ontariyo gölü | 18,960 km2 (7,320 sq mi) | Ontario 10,000 km2 (3,900 sq mi)/USA 8,960 km2 (3,460 sq mi) |
8 | Atabaska gölü | 7,935 km2 (3,064 sq mi) | Saskatchewan and Alberta |
Əyalətlər və bölgələr
Kanada 10 əyalətə (qərbdən şərqə doğru: Britaniya Kolumbiyası, Alberta, Saskaçevan, Manitoba, Ontario, Kvebek, Nyu-Brunsvik, Şahzadə Eduard Adası, Yeni Şotlandiya və Nyufaundlend və Labrador) və 3 bölgəyə (qərbdən şərqə doğru: Yukon, Şimal-Qərb Əraziləri və Nunavut) ayrılmışdır. Federal rəhbərlik əyalətlərə geniş nisbətdə muxtariyyət versədə, bölgələrin müstəqilliyi daha azdır.
KİV sistemi
Kanadanın ictimai televiziya və radiosu uzun ənənəyə malikdir. Kanadanın CBC yayım korporasiyası 1930-cu illərdə Amerika radiosunun artan təsirinə cavab olaraq yaradılıb. CBC-yə, əsasən, ingilis və fransız dillərində söhbət janrında və mədəni verilişlər verən dörd radiostansiya daxildir. Bundan əlavə, korporasiya iki ümummilli telekanala, həmçinin "Radio Canada İnternational" ümumdünya xidmətinə də malikdir. Həmçinin ölkənin şimalında yaşayan hindu tayfaları üçün də tele və radio proqramlar yayımlayır. Kanadada 2000-ə yaxın radiostansiya qeydiyyatdan keçib, onların arasında çoxu kommersiya xarakterlidir. Ölkədə kabel televiziyaları, həmçinin, ixtisaslaşmış və ödənişli kanallar böyük populyarlıq qazanıblar. Kanadanın KİV-i həyatı istənilən istiqamətdə işıqlandırmaqda müstəqildirlər, amma bununla yanaşı, radio və televiziyada norma sistemi mövcuddur, belə ki, televiziya və radioların verdiyi materialların, təqribən, 30–35 faizi Kanada istehsalı olmalıdır.
Mətbuat
- The Globe and Mail – ingilis dilində gündəlik ümummilli qəzet, Torontoda nəşr olunur
- La Presse – fransız dilində gündəlik qəzet, Monrealda nəşr olunur
- The Toronto Sun – gündəlik qəzet
- National Post – gündəlik qəzet
- Le Journal de Monreal – fransız dilində gündəlik qəzet
- Vancouver Sun – gündəlik qəzet
- The Gazette – Monreal- ingilis dilində gündəlik qəzet, Monrealda nəşr olunur
- The Toronto Star – gündəlik qəzet
- Maclean's – ictimai-siyasi qəzet
Televiziya
- CBC – ingilis dilində ictimai televiziya, bura ümummilli kanal və "CBC Newsworld" informasiya kanalı da daxildir
- Societe Radio-Canada – fransız dilində ictimai televiziya şəbəkəsi, bura ümummilli kanal və "RDİ" informasiya kanalı da daxildir
- CTV – iri kommersiya xarakterli televiziya şəbəkəsi
- TVA – kommersiya xarakterli televiziya şəbəkəsi, fransız dilində yayımlanır
- CPAC – parlament və siyasi telekanal
- CRTC- Kanadanın radio, televiziya və telekommunikasiya üzrə komissiyası, nəzarətedici orqan
Radio
- CBC – ingilis dilində ictimai radio, bura Radio 1 və Radio 2 də (mədəni verilişlər) daxildir
- Société Radio-Canada – fransız dilində ictimai radio, bura "Première Chaine" və "Espace Musique" kanalları da aiddir
- Radio Canada İnternational – CBC korporasiyasının xarici ölkələrə radio yayımı
- CRTC- Kanadanın radio, televiziya və telekommunikasiya üzrə komissiyası, nəzarətedici orqan
İnformasiya agentlikləri
- CP — Canadian Press
Kanadada multikulturalizm
Kanada əhalisinin etnik tərkibi də çox rəngarəngdir. Kanada, yerli əhalisi – eskimoslar və hindularla bərabər, miqrasiya dalğaları nəticəsində polietnik, polikonfessional qruplardan təşkil olunan kosmopolit bir əhali tərkibinə malik olan ölkədir. Kanadanın özünəməxsusluğu ondan ibarətdir ki, həm fərdi, həm də ictimai həyatda bütün bu fərqliliklərə sahib olan insanların birgəyaşayışının harmoniyasını yaradan nadir ölkələrdən biridir. Miqrantlar və yerli xalqların yaratdığı bu kosmopolit mühit Kanadada multikultural cəmiyyət yaratmışdır. Kanada əhalisini yerli xalqlar – milli azlıqlar və miqrantlar formalaşdırsalar da, əhalinin əsas çəki yükünü "daxili millət" adlanan frankafonlar və anglofonlar təşkil edirlər. Beləliklə, bu ölkənin əhalisinin etno-konfessional tərkibi Kanadanı "çoxmillətli dövlət" adlandırmağa əsas verir. Belə ki, Kanadada min illərlə yerli, aborigen xalqlarla bərabər, 4 əsr öncə bu məkanda məskunlaşan avropalılar da yaşayırlar. Müxtəlif ölkələrdən immiqrasiya prosesinin uzun müddət davam etməsi ölkə əhalisinin etnik tərkibinə ciddi təsir göstərmişdir. İndi ölkədə əhalinin böyük hissəsini ingilis mənşəli (18 milyon nəfər) və Kvebek vilayətində məskunlaşan fransız mənşəli kanadalılar (13 milyon nəfər) təşkil edir. Digər etnik qruplar əhalinin 33 %-ni, yerli əhali isə 1, 3 %-ni təşkil edir. Beləliklə, Kanada əhalisinin rəngarəng etno-konfessional tərkibi Kanada multikulturalizami modelini yaratmışdır.
Kanada multikulturalizmini öyrənərkən ictimailəşmə anlamına diqqət yetirmək məqsədəuyğundur. İctimailəşmə adlandırılıan proses, insanların özlərini cəmiyyətə aid olduqlarını və bu cəmiyyətə üzv olduqlarını öyrənmələridir, lakin Kanadada ölkə multikulturalizmi ilə bağlı gedən geniş müzakirələrdə ictimailəşmə assimilyasiya prosesi kimi başa düşülür. Bu hal miqrantların öz mədəni özünəməxsusluğunu qorumaq istiqamətində apardıqları siyasətə qarşı yönəlmiş irqçiliyə əsaslanan praktiklərin fəaliyyəti nəticəsində yaradılır. Kanadaya immiqrasiya edənlərin kimliyinin dəyişməsi və eyni zamanda Kanadada doğulan miqrant ailələlərinin uşaqlarına verilən Kanadalı kimliyi, miqrantlarla müqayisədə onların övladlarına model olaraq üstünlük verilməsi kimi başa düşülür. Bu mənada Kanada multikulturalizm siyasəti bir çox pozitiv cəhətləri ilə seçilir. Bu cəhətlərin ən əhəmiyyətlisi isə avropalı və ya xristian olmayan miqrantların Kanada əhalisinin əksəriyyətini təşkil etdiyi avropalı xristianlar tərəfindən xoş qarşılanmasıdır. Bu pozitiv cəhətlər eyni zamanda, etnik kanadalıları düşündürən qeyri-müəyyənliyi də ortadan qaldırır.
Kanadanın müasir həyatı dilindən, dinindən, etnik mənşəyindən asılı olmayaraq cəmiyyətdə yeni və fərqli bir fərd düşüncəsini yaratmaqdadır. Bu fərd düşüncəsi, etnik mənşə ilə bağlı əlaqələri minimuma endirmişdir. Hazırda Kanadadakı multikulturalizm anlayışı ilə bağlı intellektual müzakirələr Kvebek bölgəsinə milli azlıqlar statutusunun verilməsi ilə bağlı frankofonlar tərəfindən irəli sürülən siyasi tələblərin dəyərləndirilməsi əsasında gedir. Bu mənada multikulturalizm haqqında ilk fikirlər Pierre Elliott Trudeaunun 1962-ci ildə nəşr ettiyi "Cite Libre" adlı əsəridir. Bu əsərdə müəllif milli azlıqların bir millət anlayışını yaratdıqlarını və bu millətin irəli sürdüyü muxtariyyət tələblərinin legitimliyini haqlı bir tələb olaraq qəbul edilməsinin mümkünlüyünü vurğulamışdır. Öz növbəsində Charles Taylor 1970-ci ildə nəşr etdiyi "Pattern of Politics" adlı kitabında frankofonların Kanada cəmiyyətində tutduqları yerin əhəmiyyətinə diqqət yetirmişdir. Müəllif bu kitabında Kanadada yaşayan fransızlarla bağlı konsepsiyasını araşdırmış və multikulturalizm siyasətinə dair düşüncələrini bildirmişdir. Müəllif apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq göstərmişdir ki, Kvebek bölgəsinin xüsusi bir siyasi status qazana bilməsi düşüncəsi güclü bir asimmetrik federalizm ilə əlaqəlidir.
Etnik azlıqlar, mədəni plularilzm, multikulturalizm, fərqlilik siyasəti kimi siyasi məsələlər ilk dəfə Kanada konteksində ortaya çıxmışdır. Şimali Amerikada özünəməxsus etnik mənsubiyyətə malik olan iki fərqli cəmiyyət (anglo-sakson və fransızlar) uzun zaman birgəyaşayışın təşkili üzərinə müzakirələr aparıblar. İngilis və fransızların birlikdə yaşamaq üçün yürütdükləri demokratik müzakirə və təşəbbüslər Kanada modelini dünyada multikulturalizm siyasətinin tətbiqi sahəsində ilk sıraya çıxarmışdır. Multikulturalizm termininin Kanada mənşəli olması heç də təsadüfi deyildir. İlk dəfə Kanadada multikulturalizm iki qurucu xalqdan başqa, azsaylı yerli xalqların fərqli etnik və mədəni mənsubiyyətlərin qorunması və inkişaf etdirilməsi dövlət siyasətinin prioritetine çevrilmişdir. Kanadada multikulturalizm həm sosioloji bir reallıq kimi, həm də siyasi bir ideologiya mənasında işlədilir. Bunlardan birincisi Kanada xalqının rəngarəng etnik mozaikasını, digəri isə qanunvericiliyin bu mədəni pluralizm içərisində birgəyaşayışı təmin etməsini əhatə edir. Kanada 19-cu əsrdən etibarən geniş immiqrasiya dalğalarını yaşamışdır. Artıq 1980-ci illərdə ölkə əhalisinin 40% -ni ingilis və fransız mənşəli immiqrantlar təşkil edirdi. Bu iki cəmiyyət Kanada tarixində böyük əhəmiyətə malikdir və bunlar dövlətinin iki qurucu xalqı olmaqdadır. Avropa mənşəli olan bu iki xalqın nümayəndələri 21-ci əsrin əvvəllərində artıq ölkə əhalisinin əksəriyyətini meydana gətirir.
Federal Hökumət 1970–1980 illəri arasında "multikulturalizm siyasətini" rəsmi olaraq tətbiq etməyə başlamışdır. Kanada xalqının multikultural olması, yəni tək bir xalqdan deyil, ingilis və fransız dilli immiqrantlardan və azsaylı xalqlardan ibarət olduğu "Kanada Multikulturalizm Aktında" (1988) və Kanada konstitutsiyasında əksini tapmıştdır. Bunlara görə, dövlətin iki rəsmi dili vardır: ingilis və fransız dili. Fransız dili muxtar vilayət olan Kvebekin rəsmi dilidir. Dövlət rəsmi olaraq iki dilli (bilingualism) olsa da, iki rəsmi mədəniyyəti (biculturalism) yoxdur. Çünki burada ingilis və fransızlardan başqa yerli xalqların da özünü idarə, siyasi təmsil, ana dili ilə əlaqəli hüquqları və ənənəvi iqtisadi strukturlarını qoruyub saxlamaq haqları təmin edilir. Kanada multikulturalizmi etnik azlıqlara geniş hüquqlar verir. Bu mənada azsaylı dini-etnik qrup olan "Hutteritlər" i misal göstərmək olar. Bu qəbilədə şəxsi mülkiyyətə önəm verilmədiyindən kollektiv mülkiyyət ənənəsi hələ də qorunmaqdadır. İdeoloji sahədə "Hutterit Kilsəsi" öz icması üzərində böyük təsir gücünü saxlamaqdadır. Qəbilə üzvlərindən hər hansı biri dini qanun qaydalarına riayət etmədikdə kilsə tərəfindən cəzalandırılır. Kilsə onu qəbilədən uzaqlaşdırır və ortaq mülkiyyətdəki payından tam məhrum edir. Hutterit Kilsəsi bu cəza tədbirləri bu etnik-dini qrupun üzvləri tərəfindən anlamlı şəkildə qəbul edilir. Belə ki, kilsə bu mövqedən uzaqlaşsa "Hutteritlər"in birliyi dağıla bilər. "Hutteritlər" etnik-dini qrupundan uzaqlaşdırılanlar və mülkiyyətindən məhrum edilənlərin bir çoxu Kanada Federal məhkəməsinə müraciət etmişlər, lakin əksər hallarda federal məhkəmə bu icmadan qovulanların kompensasiya tələblərini təmin etməmiş və "Hutteritlər" icmasının haqlarını müdafiə etmişdir. Məhz bu yanaşma kollektiv haqlara əsaslanan Kanada multikulturalizminin özünəməxsusluğunu göstərən bir misal olaraq diqqətə çatdırıla bilər.
Kanadada multikulturalizm siyasəti kanadalıların etnik irsinin qorunması istiqamətində həyata keçirilir. Bu siyasətin ana xətti Kanadada yaşayan, mənşəcə etnik kanadalı olmayan insanlara dözümlü münasibətin olmasıdır. Bu siyasət liberal multikulturalizmi müdafiə edənlər ilə qeyri-liberallar (kommunitariyanlar) arasında müəyyən ziddiyyətlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Belə ki, liberal olmayan multikulturalizm tərəfdarları kanadalıların özləri üçün tutarlı bir kimlik formalaşdırılmasını özlərinin etnik mənşələri ilə bağlayırlar. Liberal multikulturalizm tərəfdarları isə fərdlərin özünəməxsus kimlik (identiklik) formalaşdırmasını xüsusi, şəxsi seçim istiqamətində aparılmasının daha doğru olduğunu irəli sürürlər, amma Kanada kontekstində bu siyasət paradoksal məzmuna malikdir. Çünki liberal siyasət anlayışı, nəticə olaraq kimlik inşasını kanadalı millət terminologiyası çərçivəsində təşviq edir. Bu siyasət ilə birlikdə azlıqlara aid olan fərdlərin etnik mənşələri nə qədər çox təşviq edilirsə, o qədər də özlərini kanadalı hesab etməkdədirlər (Yəni kanadalı kimliyinin mənimsənilməsi üçün, fərqli etnik mənsubiyyətlərin təşviq edilməsi zəruridir).
Bəs bu siyasət "daxili millətlərə" necə təsir edəcəkdir? Kanadada əsasən iki daxili millət mövcuddur. Bunlardan birincisi ingilis dilində danışan Anglofonlar, digəri isə fransız dilində danışan Frankofonlardır. Anglofonlar ölkə əhalisinin təxminən yarısından çoxunu, Frankofonlar isə əhalinin üçdə birini meydana gətirir. Bunlardan başqa azlıqlar isə "daxili millətin" kiçik hissəsindən ibarət olan yerli xalqlardır. Kanadalı olma Kanadada milli azlıqlar kontekstində bir identifikasiya olduğu halda; kanadalılıq ölkəyə imiqrasiya edən qrupların mədəni irslərini itirmə bahasına gizli bir inteqrasiya istiqamətində yürüdülən multikulturalizm siyasətidir. Kanadada 1996-cı ildə əhalinin 86%-nin sadəcə ingilis və fransız ana dilinə sahib olduğunu, ancaq 1, 7%-nin bu iki dildən heç birində danışmadığı təsbit edilmişdir. Bu kontekstdə Evelin Kallen belə demişdir: "Kanada çoxmillətli cəmiyyət olduğu kimi çoxdilli bir cəmiyyət halına gəlmək məcburiyyətindədir. Ölkəyə köç edən bütün fərdlər sahib olduqları ana dillərini danışa bilməli və eyni zamanda Kanada hökuməti buraya immiqrasiya edənlərin özünəməxsus mədəniyyətlərini yaşaya bilmələri və ana dillərindən istifadə etmə imkanlarını təmin etməlidir." Dövlət miqrantlara öz dillərini, mədəniyətlərini, adətlərini və dinlərini qoruma imkanı tanımalıdır, amma Kallennin çoxdilli və çoxmədəniyyətli cəmiyyətə dair təklifində bəzi əskikliklər vardır. İmmiqrasiya edən bir fərdin və ya qrupun başqa bir etnik azlıqla qarşılaşması durumunda nə olacaqdır? 1996-cı ildə gerçəkləşdirilən bir tətqiqata görə əhalinin 36%-nin etnik mənşə yönündən evliliklər vasitəsi ilə qarışdığı və bu halda etnik mənşə anlayışının müxtəlifləşdiyi görülmüşdür.
Maraqlı faktlar
- Kanada — "kənd" mənasını verən "Kanata" sözündəndir.
- Kanada əhalisinin 37%-i Vankuverdə Olimpiya oyunlarının keçirilməsinə qarşı olub .
- Əhali sıxlığı ən az olan ölkədir – 1 kv.km-ə 3.5 nəfər.
- Kanadada dünyanın başqa ölkələrindən daha çox daxili göl və çay vardır.
- Ölkə əhalisinin 14%-i mütəmadi olaraq marixuana çəkir.
- Kanada dünyada ən böyük sahil xətti olan ölkədir ki, sahil xəttinin uzunluğu 200 min km-dən də artıqdır.
- Trans-Kanada dünyanın ən uzun beynəlxalq şosesidir – 7821 km.
- Alyaskada olan şose dünyada ən sürətlə tikilmiş yoldur ki, bunun 2451 km-i 1 ildən də az bir müddətdə salınıb.
- Kanada sahəsinin 2,2%-də 43 park vardır. İlk Milli park (Banff) 1885-ci ildə salınıb.
- Hər il kanadalıların 3%-dən çoxu qan bəxşişi edir.
- Kanadanın ən yüksək dağ zirvəsi Maunt Logan zirvəsidir. (5.959 m)
- Kanadada ən böyük ada əhalisi cəmi 11 min nəfər, ərazisi isə 507,451 km2 olan Baffin adasıdır.
- 18–30 yaş arası əhalinin 25%-i internetdən bilik və məlumat toplamaq məqsədilə istifadə edir.
- Kanadada ən yüksək şəlalə Della Falls şəlaləsidir. Hündürlüyü 440 metrdir, Niaqaradan daha hündürdür.
- 23,9%-dən çox kanadalı Allaha inanmır.
- Kanada əhalisi 34 milyon nəfərdən çoxdur və əhalinin 16%-i, yəni 5.5 milyon nəfəri immiqrantlar (köçkünlər) təşkil edir.
- Məhz Kanadada icad edilən Hokkey Kanadanın milli oyunudur və əsas qaydaları XX əsrdən etibarən qəbul edilib.
- Kanadanın ən böyük şəhəri – Toronto. Onun əhalisi 2 milyondan artıqdır.
- Kanada dünyada pendirin ən iri istehsalçısı ve istehlakçılarındandır.
- Kanadanın paytaxtı Ottava əvvəllər Bayton adlandırılıb.
- 1 dəqiqəyə 25 litr ağcaqayın siropu hazırlayırlar.
İstinadlar
- "Surface water and surface water change". (OECD). March 24, 2021 tarixində . İstifadə tarixi: October 11, 2020.
- "Population estimates, quarterly". June 24, 2022. February 11, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: June 24, 2022.
- "Census Profile, 2021 Census of Population". February 9, 2022. February 9, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: February 9, 2022.
- Loi sur les langues officielles, Official Languages Act.
- 16(1) // Constitution Act, 1982 (ing.). 1982.
Mənbə
- Kanada 2016-03-05 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Kanada ing Canada ˈkaenede dinle fr Canada kanadɑ dinle Simali Amerikada yerlesen olke KanadaKanada Canada ingilis Canada fransiz Bayraq Gerb d latin Denizden denize qederHimn source source track track track track track track track track track track track track track track track track track track track Ey KanadaTarixi Kanada Konfederasiyasi 1 iyul 1867 Vestminster Nizamnamesi 11 dekabr 1931 Kanada Qanunu 17 aprel 1982Resmi dilleri ingilis dili 11 sentyabr 1972 fransiz dili 11 sentyabr 1972 Paytaxt Ottava 45 24 sm e 75 40 s u Idareetme formasi Federal parlamentar konstitusiyali monarxiyaKralMeri SaymonCastin TrudoSahesi Dunyada 2 ci Umumi 10 001 143 km Su sahesi 11 76 2015 Ehalisi Ehali 39 566 248 nefer 37 ci Siyahiyaalma 2021 36 991 981 nef Sixliq 4 2 nef km 236 ci UDM AQP Umumi 2 385 trilyon dollar 15 ci Adambasina 60 177 dollar UDM nominal Umumi 2023 2 090 trilyon dollar 8 ci Adambasina 52 722 dollar 14 cu III 2021 0 936DemonimValyuta Kanada dollariInternet domeni caCABOK kodu CANTelefon kodu 1Saat qursaqlari Dag vaxti zonasi d Sakit okean vaxti d Serqi vaxt zonasiUTC 07 00UTC 06 00UTC 05 00UTC 04 00Neqliyyatin yonu sag d Vikianbarda elaqeli mediafayllarKanadaEtimologiyaKanada sozunun etimologiyasi haqqinda indiye qeder bir cox ferziyyeler ireli surulub amma resmi olaraq qebul edilen ferziyyeye gore kanada sozu Muqeddes Lavrentiya Irokezlerinin Kanadanin yerli ehalisi dilindeki bir soz olan kanata sozunden emele gelib Bu soz kend ve ya qesebe menasini verir 1791 ci ilde bu erazi Yuxari Kanada ve Asagi Kanada adlanan iki Britaniya koloniyasi halina geldi ve kanadalilar adlandirildi 1867 ci ilde London konfransinda bu olkenin resmi unvani Kanada hokmranligi ing Dominion of Canada olaraq qebul edildi 1982 ci ilde Kanada konstitusiyasinin qebulu ile Dominion sozu Kanadanin qarsisindan yigisdirildi ve sadece Kanada olaraq qaldi TarixiKanadanin avropalilar terefinden isgalinadek burada eskimoslar ve hindular yasayirdi 1605 ci ilde fransizlar 1623 cu ilde ise ingilisler Kanada erazisinde ilk yasayis menteqelerinin esasini qoydular XVIII yuzilin ortalarinda 1756 1763 Fransa ve Boyuk Britaniya arasinda yeddi illik muharibede britaniyalilarin qelebesi neticesinde Kanada Britaniyanin mustemlekesine cevrilmis ve yalniz 1931 ci ilde musteqillik elde etmisdir Kolumba qederki ilk temaslar Arxeoloji tedqiqatlar gosterir ki Simali ve Cenubi Amerika insanlarin koc etdiyi son qitedir 17 50 min evvel Wisconsin eyaletinde dusen deniz seviyyesi insanlarin Sibirden Simali Amerikaya Bering korpusu boyunca tedricen hereket etmesine imkan verdi Onlar Kanadanin ekseriyyetini ehate eden Laurentide adlanan buzlaqlarin olmasina gore minlerle il boyunca Alyaska ve Yukon u kece bilmediler 16000 il evvel buzlaqlarin erimesi Cenub torpaqlarindan ve Berinq terefden insanlarin Kanadaya daxil olmasini asanlasdirdi Kralica Sarlotta adalari Qedim Qarga ovaligi ve Mavi Baliq magaralari Kanadada en qedim Paleo Hind arxeoloji saheleri hesab oluna biler Mehz bu dovrden Simali Amerikanin medeniyyetinin tarixi baslayir Muasir elm hesab edir ki bu qitenin ilk sakinleri genetik cehetlerine gore protomonqoloid qrupuna mexsus olmus altay fin uqor tibet xalqlarina daha yaxindirlar Tesdiqini tapmis bu fikirler linqvistik ve antropoloji elametlere esaslanmaqdadir Amerikanin kesfi ve isgali diger avropali coxsayli xalqlarin burada meskunlasmasi ile neticelendi lakin bundan once bir sira temaslar bas vermisdir ki bunlardan birini bele izah etmek olar Bele ki qayiq ile avropalilara tanis olmayan bir insan tipi avropa sahillerine yan almisdi ve onlarin derileri qirmizi renge calirdi Ehtimal olunur ki bu gelenler hindular olmus ve axina duserek yollarini itirmis buraya gelib catmisdilar Bundan basqa daha bir ehtimalda vardir ki Cin ve Yaponiya bu erazilerle temasda olmusdur Burada tapilan esya ve memulatlar bunu demeye imkan verir Hemcinin Cin xeritelerinde de bu erazilerle bagli yerler gosterilmisdir Bu Kolumb oncesi movcud olan temaslara aid olanlardi Kolumb Amerikani avropalilar ucun kesf etmisdi asiyali ve digerleri ucun deyil amma yuxarida sadaladiqlarimiz bize imkan verir ki Kanada ile Asiya qitesi arsinda elaqelerin oldugunu soyleyek Tebii ki bunlar hamisi bir ehtimal olaraq qalir Bundan basqa bu erazilere Kolumba qeder Skandinaviya Vikinqlerininin de guclu temaslari oldugu barede melumatlar var Vikinqler bir sira erazilere getmis yagmalamis talamis ve oz tesirlerini yaymislar Simali Amerikaya ise Leif Eriksonun basciligindaki vikinqler L Anse aux Meadows da Labradorda Nyufaundlendde bir sira meskunlasma vahidleri qurdular Qrenlandiyadaki Skandinav koloniyasi texminen 500 il movcud oldu Island saqalarina dastan revayetlerine gore Vikinqler Islandiyadan Qrenlandiya erazisine texminen 985 986 ci illerde gelmisler Qrenlandiyada 2 mesken meydana geldi Serq meskeni Qrenlandiyanin cenub qerb ucunu qerb meskeni ise bugunku Nuukun daxili sahillerindeki eraziye qeder olan texminen 500 km lik erazini ehate edirdi Ehali texminen 2000 3000 nefer idi Tedqiqatlar zamani buradan 400 teserrufat sahesi tesbit edilmisdir Burada hemcinin Norvec Qrenlandiyasinin bir yepiskoplugu da vardi 1380 ci ilde Norvec kralligi Danimarka ile ferdi bir birlik meydana getirdi 14 cu esrden buradaki meskunlasmalar azalmaga basladi Qerbdeki meskunlasma 1350 ci illerde terk edilmeye basladi ve son yepiskop 1377 ci ilde dagildi Bu erazilerde saqalarda izah olunan Vinland Serab olkesi Helluland Meselerin erazisi ve Markland erazi vahidleri qurulmusdur Erazideki diger meskunlasma vahidi olan Lans O Medou Kanada Nyufaundlendi ve Labrador eyaletinde Nyudaundlendin en simalindaki bir arxeoloji yerdir Bundan basqa Point Rouz ve ya Firtinali noqte adlandirilan yer ise Kanadanin Atlantik okeani sahillerinde Nyufaundlendin cenub qerb ucunda Kodroy yaxinlarinda yerlesen bir erazidir XVII esrde Simali Amerikada Ingiltere Fransa reqabeti XVII esrin evvellerine qeder Fransa ve Ingilterenin Simali Amerika Afrika Serqi Hindistan ve Vest Hindde mustemlekeleri vardi Dusmenlikler 1628 ci ilde yeni dunyada basladi Avropada 1689 cu ilde ve 1761 1762 ci illere kimi davam etdi Avropada 1815 ci ile kimi Iki olke arasindaki qarsidurma XIV Ludovikin isgalciliq ehtiraslari ile basladi ve Napoleon Vaterlooda meglub oldugunda sona catdi Bu olkeler oz erazilerini digerinin hesabina genislendirmeye calisdiqca bu mubarize daha da boyuyur ve hetta deniz muharibesine cevrilirdi Simali Amerikadaki muharibe eynile Avropadaki kimi suretle bas verdi Yer adlari bu erazilerde fransizcadan ingilisceye ve ya eksine olaraq deyisirdi Kanada adlanan Yeni Fransanin bir qismi 1629 cu ilden 1632 ci iledek Ingilterenin isgali altina girdi Oxsar sekilde Akadia 1654 1667 ci iller erzinde ingilisler terefinden isgal edildi Atlantik okeani sahillerinde Yeni Ingiltere koloniyalari Yeni Fransa terefinden tutuldu Ilk olaraq Akadia daha sonra Kanada ve Luiziana terefden fransizlar Missisipi vadisine dogru genislendi XVII esrde Ingiltere ve Fransa Kanada ugrunda davamli olaraq vurusurdu 1607 ci ilde ingilisler Port Royalin kicik kendine endi ve onu yox etdi 1603 cu ilde Virciniya ingilisleri Port Royaldaki meskunlasma vahidlerini taladi Ingiltere Akadia adini 1621 ci ilde Nova Skotiaya adi ile Yeni Sotlandiya deyisdirdi 1629 cu ilde imzalanan Suz sazisinden sonra onlar Akadia ve Port Royali terk etmeli oldular 1632 ci ilde imzalanan San Jermen an Ley muqavilesinden sonra Akadia Fransizlara geri qaytarildi Ancaq 1654 cu ilde Bostondan basqa bir ingilis donanmasi Port Royala endi Mayor Sequik Akadiaya bir daha hucum etdi Akadiaya istiqametli olan ingilis tehdidi her daim movcud idi 1667 ci il Breda sazisi bolgeni yeniden Fransaya geri gonderdi Qerbi Hind adalarina qarsiliq olaraq Umumilikde bu erazi 32 il fransiz ve 31 il ingilis nezareti altinda oldu 1628 ci ilde bir ingilis donanmasi Tadussaka endi Ertesi il Sampleyn iki qardas Tomas ve Luis Kirke qardaslari terefinden Kvebekden qovuldu Fransa 1632 ci iledek koloniyasini berpa ede bilmedi XVI ve XVII esrlerin bir qismi boyunca ingilis ispan fransiz ve portuqallar Nyufaundlend sularinda sulh icinde ov edirdiler XVII esrde St Consun paytaxti 2 defe hollandlar ve bir defe de Danimarkalilar terefinden hucuma ugradi Kolonistlerin coxu bu vaxt ozunu fransiz ve bask quldurlari terefinden mudafie etmek mecburiyyetinde qaldilar Fransizlar 1713 cu il Utrext sazisinden sonra Nyufaundlendden ayrildi Yeni Fransanin Kanadasi Hudzon korfezine de nezaret etmek ucun ingilislerle muharibe icinde idi 1692 ci ilde qubernator Frontenak Pier le Moyn d Ibervile ingilis koloniyalarinin sahillerinde patrul gezmesi ve ingilislerle olan unsiyyete manee toretmesi emrini verdi Bir nece il sonra 1696 ci ilde Nyufaundlendi aldiqdan sonra d Ibervil Hudzonun fethi ucun yola cixdi 1697 ci ilde Risvik Rijsvik sazisi Haaqa yaxinlari XIV Ludovik ile Birlesmis Ittifaq arasindaki Ausburq Liqasi muharibesine son verdi Razilasma Fransanin Simali Amerikadaki nufuzunu ireli surdu Akadia ve Hudzon korfezi Yeni Fransanin musteqil koloniyasi olarken Nyufaundlend Ingilislere yeniden geri qaytarildi Kanada ve 1789 cu il Fransa burjua inqilabi Tarixi hadiseler tecrid halindadir Dunyanin bir terefindeki hadiseler digerinde cox ehateli ve uzun muddetli tesirlere sahib ola bilir ve Fransiz Inqilabi 1789 1799 bunun mukemmel bir numunesidir Insanliq tarixindeki en tesirli hadiselerden biri olaraq qebul edilen genis diametrli siyasi ve ictimai qarisiqliq Ingilis Simali Amerikasinda qetilikle hiss edildi Kanadalilar inqilaba nece reaksiya verdi Ingilis ve Fransiz ehalisi arasinda buna munasibet ferqlilikleri oldu mu Son olaraq Fransiz Inqilabi Ingilis Simali Amerikasini nece deyisdirdi Xalqin reaksiyasi Ingilis ve Fransiz Kanadali destekcileri arasindaki en boyuk ferq Fransiz vetendaslarinin hele de kecmis Fransa ile olan baglarini hiss etmekleri idi La Gazette de Quebec kimi erken Ingilis Simali Amerika qezetleri inqilabin hadiselerini yaxindan izleyirdi ve oxucularinin duygularini eks etdirirdi Qezetin saylarindan birinde bele bir maraqli melumat eks olunmusdu bu gun hec subhe yoxdurki bu artiq bir usyan deyil gercek bir inqilabdir Fransa bir daha esla iki il evvel oldugu kimi olmayacaq Ingilis Simali Amerikalilar xususile de rahiblerin ve rahibelerin vehsicesine olduruldukleri haqqindaki melumatlarin 1792 ci ilde ortaya cixmaga baslamasiyla inqilabin siddet tebietine xususile ustunluk vermediler XVI Ludovikin edamina reaksiya olaraq Boyuk Britaniya Fransiz sefirini ve Fransani bir muharibe beyanati ile cavablamisdi Bu qarisiqliga qarismaq istemeyen ABS hokumeti terefsizlik elani nesr etdi 1793 Ingilis Simali Amerikasi yene de bir Ingilis koloniyasi olmasina baxmayaraq neytral ola bilmedi Ingilis Simali Amerikasi ve Fransa Britaniya Fransa inqilabinin Atlantike yayilmadigindan ve Simali Amerika maraqlarini zeifletdiyinden emin olmaq ucun onleyici addimlarini atmaga qerar verdi Ingilis selahiyyetliler uc ehemiyyetli addim atdi Yuxari ve Asagi Kanada yaradildi Fransiz koc strategiyasi idare edildi Koloniya uzerinde nezareti mohkemlendirmek ucun inqilabi istismar etdi Fransadaki hadiseler Ingilis Simali Amerikasinin yeniden teskilatlanmasi meselesini suretlendirdi Yuxari ve Asagi Kanadanin her birine oz secdikleri meclisler qanunvericilik suralari ve idareciler verildi Her eyaletin oz sxemleri istiqametinde ozlerini idare etmesine icaze vererek Britaniya bunun gerginliyi azaltacagina inandi ve bu sebeble Simali Amerika imperiyasini qorumagi asanlasdirmaqla qalmayib usyanin toxumlarinin Asagi Kanadada da bas vermesinin qarsisini aldi Bir basqa yol da xalqin qorxusunu artirmaq idi Ingilis Kanadalilar boyuk Fransiz ehalisi sebebiyle Inqilabin burada bas vereceyinden qorxdu Ingilisler casusluga basladilar saxta melumatlar tapdilar ve subheli bir casus olan David McLanenin edam edilmesinde rol oynadilar Fransiz Kanadalilar axmaq deyildi ingilislerin ne etmek istediyini cox yaxsi bilirdiler Oz Inqilablarini baslamaga hec ehtiyac duymadiqlarini dusunurduler Uzun dovr erzinde tesirleri Kanada uzerindeki Ingilis suverenliyinin guclenmesi ve Yuxari ve Asagi Kanadanin qurulmasi umumi olaraq Fransiz Inqilabinin Kanadadaki en ehemiyyetli tesirleri olaraq dusunule biler Bununla birlikde bundan asagidaki meseleler ortaya cixdi Inqilabin ruhu 1837 ci ilde Yuxari ve Asagi Kanadanin ugursuz usyanlarinda hiss edildi Asagi Kanadada kesislerin ani bir sekilde ayaga qalxmasi kilsenin Kvebekin geleceyi movzusundaki movqeyini guclendirdi Katolik Kilsesinin eyalet uzerindeki tesiri 1960 ci illere kimi davam etdi Kanadanin gorunusu inqilabdan sonra deyisdi 1840 ci il ittifaq haqqinda akt Ingilis Parlamenti akti 1840 ci il iyulun 23 de kralica Viktoriya terefinden tesdiqlendi ve 1841 ci ilin fevralinda quvveye mindi Bu akt Asagi ve Yuxari Kanadanin bir hokumet daxilinde birlesdiyini elan etdi Bu aktin esas muddealari asagidakilar idi Her bir qurucu seqmentden beraber olaraq temsil edilen tek bir parlamentin qurulmasi borc konsolidasiyasinin esasinin qoyulmasi daimi bir vetendas siyahisinin olmasi resmi senedlesmede danisiqlarimda fransiz dilinden istifadenin qadagan olunmasi tehsil ve medeni huquqla elaqedar mueyyen frankokanadali teskilatlarin fealiyyetlerinin dondurulmasi Umumiyyetle bu akt Daremin hesabatindan qaynaqlanirdi Milli fikrin ilk zeif heyecanlari 1812 ci il muharibesinde yaranmisdi Bruk Tekumseh Laura Sekurd kimi qehremanlarla yarim milyonluq xalq cenubda 8 milyonluq bir olkenin istismarina qarsi ozunu mudafie etdi Ingilterede senaye inqilabi okeanin her iki terefinede siyasi dusunceni inkisaf etdiren yeni bir orta sinif yaratdi Bu iqtisadi inkisaf yerini deyisen insan qrupu yaratdi ve onlarin ekseriyyeti yeni dunyaya miqrasiya etdiler ve hemcinin Sato Klik ve Femili Kompakt terefinden yaradilan monopoliyaya qarsi usyan etdiler Femili Kompakt Yuxari Kanadani idare eden oliqarxlara verilen addir Sako Klik ise Asagi Kanadada hokumeti idare eden ve ekseriyyeti ingilislerden teskil olunan kicik yuxari sinifdir Baxmayaraq ki 1837 ci il usyanlari tez yatirildi ingilisler basqa bir koloniya qrupunu itirmek istemirdi Darem hesabati ittifaq haqda akt olaraq adlanan sened probleminin hellini ve islahat proseslerini ozunde ehtiva edirdi lakin eyni zamanda bu sened ele bir cixilmaz veziyyet yaratdi ki 27 il sonra bu cesaretli tecrube terefinden qirildi Ittifaq muflislesen Yuxari Kanadada tecili maddi meselelerin helli ucun yaradildi Onlar umid edirdi ki bura Asagi Kanada ile birlesse buranin maliyye problemi hell edile biler Yeni teskil olunan hokumet formasi bugunku Kanada hokumetinin temelini teskil edir Icraedici sura Kabinet oldu Qanunvericilik surasi qanun ve qaydalar uzerindeki selahiyyetlerini itirdi Iki Kanadanin birlesmesi Lord Sidenxem terefinden Monrealda 1841 ci ilde reallasdi Yeni birlesmis koloniya Kanada eyaleti olaraq secildi ve hokumet Sidenxem terefinden Kinqstona kocuruldu Yuxari Kanada resmi olaraq Qerbi Kanada Asagi Kanada ise Serqi Kanada olaraq adlandirildi Serqi Kanada 450 000 Qerbi Kanada ise 650 000 ehaliye sahib idi Serqi Kanada qanunvericilik meclislerinde 42 yerle temsil olunurdu Yuxari Kanadada Lui Josef Papino teleb etdi ki birlesmis Kanadanin yeni parlamenti legv olunsun ve ehali terefinden numayendelik yaradilsin Qerbi Kanadanin ingilisdilli ikitirelik salarken Serqi Kanadanin fransizdilli ehalisi Qanunverici Assambleyada birlesmis frankokanadalilarin varligini guclu qarantiya edirdiler Lafonteyn Baldvin hokumeti meclisde mehkemelerde ve vetendas rehberliyinde fransiz dili eleyhine olan tedbirleri quvveden qaldirmagi bacardi Ikili ekseriyyet prinsipi ile Qerbi ve Serqi Kanada yeniden ayrildi ve qisa bir idare ucun her iki teref musteqil idare olunmaga basladi Onuda qeyd edek ki bu akt 1867 ci ile kimi hokm suren siyasi qeyri sabitliyin esas sebebi idi Sonda veziyyet daha dozulmez hala geldi ve 1864 cu ilde Boyuk Koalisiyaya ve 1867 ci ilde Konfederasiyaya Kanada Dominionu kecdi Konfederasiya Konstitusiya haqqinda bir nece konfrans kecirildikden sonra 1867 ci il iyulun 1 de qebul olunan konstitusiya akti Kanada konfederasiyasinin yaradilmasini elan etdi Ilk olaraq bu konfederasiyaya 4 eyalet daxil oldu Ontario Quebec Nova Scotia ve New Brunswick Kanada hokumetinin Rupert torpagini ve Simal Qerb de yerlesen erazileri nezarete almasi qirmizi cay usyanina ve 1871 ci ilde Manitoba eyaletinin yaranmasina sebeb oldu Britaniya Kolumbiyasi ve Vancouver adasi 1866 ci ilde bu iki ada birlesdirilib 1871 ci ilde konfederasiyaya daxil oldu Prince Edward adasi ise konfederasiyaya 1873 cu ilde qosuldu 1898 ci ilde hokumet Yukon erazisini resmi olaraq yaratdi Alberta ve Saskatchewan erazileri 1905 ci ilde eyalet oldu 20 ci esrin birinci yarisinda Kanada 1867 ci il konstitusiya aktina esasen Kanadanin xarici isler nazirliyi Boyuk Britaniyanin nezareti altinda idi ve 1914 cu ilde Boyuk Britaniyanin muharibeye daxil olmasiyla avtomatik olaraq Kanada da muharibeye daxil oldu Kanada herbi korpusu Vimy doyusunde ve muharibenin diger merhelelerinde cox ehemiyyetli rol oynadi 1 ci dunya muharibesinde istirak eden 625 min kanadalinin 60 min e yaxini oldu 172 min i ise yaralandi 1919 cu ilde Kanada Boyuk Britaniyadan musteqil olaraq Milletler Birliyine qosulmusdur ve 1931 ci ilde Westminster Teskilati Kanada musteqilliyini tesdiqlemisdir 1930 cu illerin evvellerinde Kanadada Boyuk Depressiya iqtisadi bohrana sebeb oldu ve olkede cetinliklere getirib cixardi Bu azalmaya cavab olaraq Saskatchevandaki Kooperativ Birlik Federasiyasi CCF 1940 ve 1950 ci illerde Kanadani bir sosial dovlet kimi teqdim etdi Bas nazir William Lyon Mackenzie Kralin meslehetine esasen Almaniya ile muharibe 1939 cu il sentyabrin 10 da Birlesmis Kralliqdan yeddi gun sonra King George VI terefinden elan edilmisdir Kanadanin muharibeye Boyuk Britaniyadan daha gec daxil olmasi Kanadanin musteqilliyini vurgulayirdi 1939 cu ilin dekabrinda ilk Kanadali Ordu birlikleri Ingiltereye geldi Umumilikde bir milyondan artiq Kanadali II Dunya Muharibesi zamani silahli quvvelerde xidmet etmis ve texminen 42 000 nefer helak olmus 55 min nefer ise yaralanmisdir Kanada qosunlari 1942 ci ilde Dieppe Raid doyusunde Italiyanin Muttefiqler terefinden isgalinda Normandiya doyusunde ve 1944 cu ilde Scheldt doyusunde boyuk rol oynamisdir Kanada Hollandiya isgal edilen zaman Hollandiyali monarxiya ucun siginacaq temin etdi ve Nazi Almaniyasindan azadligina boyuk tohfeler verdiyi ucun Hollandiya bu olkeye boyuk miqdarda kredit verdi Kanada muharibe dovrunde Britaniyani Cini ve Sovet ittifaqini herbi silah sursatla temin etdiyi ucun iqtisadiyyatinda canlanma bas verdi 1944 cu ilde Kvebekdeki esger bohranina baxmayaraq Kanada muharibeni boyuk bir ordu ve guclu iqtisadiyyatla bitirdi 20 ci esrin ikinci yarisi ve 21 ci esrde Kanada Boyuk Depressiya adlanan maliyye bohrani Newfoundland Dominionunu 1934 cu ilde mesul hokumetden imtina etmeye ve Britaniya hokmdari terefinden idare olunan bir koloniyaya cevrilmeye getirib cixartdi 81 Kecirilen iki uzucu referenduma esasen Newfoundlanders 1949 cu ilde Kanadanin terkibine daxil oldu 82 Kanada nin muharibeden sonraki iqtisadi artimi Liberal hokumetin ardicil davam eden ugurlu siyaseti ile birleserek 1965 ci ilde Maple Leaf adlanan bayragin qebul edilmesine getirib cixardi ve bu Kanadanin yeni kimliyini ortaya qoydu 1969 cu ilde fransiz ve ingilis dili Kanadanin iki resmi dili olaraq qebul edildi 1971 ci ilde Multikulturalizm institutu acildi Hemcinin hokumet saglamliq pensiya ve telebe krediti haqqinda bir sira sosial proqramlar yaratdi Kanada musteqil bir olke kimi tam suverenliyini qurmasina baxmayaraq Kralica bir monarx olaraq Kanada hakimiyyetinde oz rolunu qorumusdu 1999 cu ilde Nunavut federal hokumetle bir sira danisiqlardan sonra Kanadanin ucuncu erazisi oldu Eyni zamanda Quebec 1960 ci illerin Sessiz Inqilabi ile dunyevi bir milletci herekat yaranmasina sebeb olan derin sosial ve iqtisadi deyisiklikler etdi 1970 ci ilde radikal Cebhe Liberte Quebec FLQ oktyabr bohranini bir sira bombalamalar ile alovlandirdi ve suveren Partiya Quebecois 1976 ci ilde iqtidar partiya kimi secildi Quebec suverenliyi meselesine elave olaraq bir sira bohranlar 1980 ci illerin sonlarinda ve 1990 ci illerin evvellerinde Kanada cemiyyetini sarsitdi Bu bohranlara daxildir 1985 ci ilde Hindistana geden teyyarenin partladilmasi qadin telebeleri hedef alan universitet terroru 1999 cu ildeki Oka krisisi ve son olaraq hokumetle yerli xalq arasindaki qarsidurmalar Kanada 1990 ci ilde Korfez muharibesine qatilib ve ABS nin rehberlik etdiyi koalisiya quvvesi terkibinde 1990 ci illerde bir nece sulhmeramli missiyada fealiyyet gosterib Bu missiyalara kecmis Yuqoslaviyadaki UNPROFOR missiyasi da daxildir Kanada 2001 ci ilde Efqanistana qosun gonderdi amma 2003 cu ilde ABS nin Iraqa qarsi isgalciliq fealiyyetine qosulmadi 2011 ci ilde Kanada quvveleri NATO nun Liviyadaki vetendas muharibesine qarsi mudaxilesine qatildi 2010 cu ilin ortalarinda ise Iraqda Islam Dovletine qarsi mubarize apardi IqtisadiyyatiToronto seheri Kanadanin iqtisadi merkezi hesab olunurKanada ile azad ticaret haqqinda sazis imzalayan olkelerin xeritesi Tund goyle Imzalanmis Aciq goy imzalanacaq olkeler Kanada Iqtisadi Emekdasliq ve Inkisaf Teskilatina Economic Co operation and Development OECD ve Boyuk Sekkizlik qrupuna daxil olan dovletlerden birdir Dunyanin en yaxsi 10 ticaret olkesinden biri hesab olunur Kanadada adambasina dusen gelir 23 900 ABS dollari teskil ederek OECD ortalamasindan yukseye cixir Toronto birjasi dunyanen yeddinci en boyuk birjasidir 2015 ci ildeki arasdirmaya gore bu birja 1500 den cox sirketi 2 trilyon ABS dollari ile temin edir 2014 cu ilde Kanada ixracati 528 milyard dollar teskil edib 20 ci esrin evvellerinden manufaktura medencilik xidmet sahelerinin inksafi ile olke iqtisadiyyati kend teserrufatindan senayeye kecib Kanadanin ABS la iqtisadi emekdasligi 2 ci dunya muharibesinden sonra ehemiyyetli derecede artib Muasir dovrde Kanadanin iqtisadiyyati ikili xarakter dasiyir Bir terefden Inkisaf etmis olkeler ucun seciyyevi olan butun elametler Kanadaya da aiddir Diger terefden ise bezi elametler Kanadani Inkisaf etmekde olan olkeye benzedir Meselen olkenin teserrufati xususile onun senayesi xarici kapitaldan ilk novbede ABS nin inhisarci sirketlerinden asilidir 1989 cu ilde olan Kanada ABS Azad Ticaret Razilasmasi FTA ve 1994 de olan ve Meksika ninda daxil oldugu Simali Amerika Azad Ticaret Razilasmasi NAFTA ABS ile olan kommersiya ve iqtisadi elaqeleri guclendirdi Eslinde Kanada ABS nin iqtisadiyyatina baglanmisdir Buna gore de ABS nin iqtisadiyyatinda bohran elameti hiss olunanda Kanadanin butun iqtisadiyyati sarsilir Kanadanin senaye dairelerinde bele deyirler ABS nin iqtisadiyyatina soyuq deyen kimi Kanadanin iqtisadiyyati hospitala dusur Kend teserrufati ve SenayeKanadada kulek enerjisi istehsal eden turbinler Kend teserrufatinin inkisafi ucun daha elverisli seraiti olkenin cenubunda yerlesen duzenlik ve yaylalardir Burada mulayim hakimdir Olke erazisinin cemi 15 e qeder hissesi kend teserrufatina yararlidir Bu saheler ABS serhedin boyunca uzanir ve esasen qara ve sabalidi torpaqlardan ibaretdir Daha quraqliq olan Kordilyerin dag eteklerinde yaxsi tebii otlaqlar var Kanadada coxsaheli kend teserrufati texniki cehetden yaxsi techiz olunmusdur Yuksek mehsuldarligi ve emteeliyi ile ferqlenen kend teserrufati ixracat ehemiyyetine malikdir Emteelik mehsullarinin 60 e qederini veren heyvandarliq kend teserrufatinin baslica sahesidir Etlik istiqametli maldarliq ve qoyunculuq baslica olaraq Alberta ve basqa col eyaletlerinde sudluk heyvandarliq Kvebekde donuzculuq ve qusculuq ise Ontarioda inkisaf etmisdir Bununla yanasi Kanada taxil istehsalina gore dunyada birinci yerlerden birini ehalinin adambasina dusen bugda istehsalina gore ise birinci yeri tutur Taxil ekinine gore col eyaletleri olan Saskacevan Alberta ve Manitoba ferqlenir Olkede ilde 50 55 milyon tona yaxin taxil o cumleden 20 25 milyon ton bugda yigilir Ehalinin illik telebati ise 5 milyon tondur Dunyada bugda ixracatinin 1 5 e qederi Kanadanin payina dusur Kanadanin teserrufati evvelce Boyuk Britaniyanin Boyuk Britaniyanin taxil menbeyi kimi Ikinci dunya muharibesinden sonra ise ABS nin tesiri altinda emele gelmisdir Kanada iqtisadiyyatinin ikili xarakteri hem de teserrufatin sahevi strukturunda aydin nezere carpir Emaledici senaye hakim movqe tutur lakin hasilat senayesinin ve kend teserrufatinin payi ABS ye Qerbi Avropa olkelerine ve Yaponiyaya nisbeten xeyli yuksekdir Kanada dunya bazarinda ilk evvel senaye xammali olkede cixarilan mineral xammalin 80 i ixrac edilir ve erzaq tedarukcusu kimi taninib Kanadanin boyuk eraziye malik olmasi senaye ve kend teserrufatinin ixitisaslasdirilmis sahelerinin olke erazisi uzre sepelenmesi olkenin iqtisadiyyatinda neqliyyatin rolunu artirmis ve onun butun novlerinin inkisafina tesir etmisdir Olkede boru kemerinin yuksek inkisafi Boyuk Goller ve Muqeddes Lavrenti cay sisteminin yukdasinmada boyuk rolu Kanada neqliyyatinin seciyyevi xususiyyetidir Kanada iqtisadiyyati hem de xarici ticaretden guclu suretde asilidir Olkede istehsal edilen mehsullarin ehemiyyetli hissesi dunya bazarina cixarilir Ixracatinin 2 3 hissesinden artigi xammal yarimfabrikat ve erzaq mehsullarinin payina dusur Kanada hem de masin ve avadanliqlar ixrac edir Idxalatinda hazir senaye mehsullari boksit pambiq kaucuk qehve kakao ustunluk teskil edir Xarici ticaret dovriyyesinin 2 3 den artiq hissesi ABS nin payina dusur Kanada sink uran qizil aluminium das komur nikel polad kimi xammallarin onde geden ixracatcisidir Butun Inkisaf Etmis Olkelerde oldugu kimi Kanadada da senayenin sahevi strukturu murekkebdir Energetika teserrufati neft ve tebii qaza hem de Kanadada elektrik enerjisinin 2 3 den artigini veren SES lere esaslanir Olkede atom energetikasi inkisaf edir Emaledici senayenin strukturunda metallurgiya ve masinqayirma hakim movqe tutur Qara metallurgiyanin baslica merkezi Hamiltondur Ucuz elektrik enerjisine ve zengin yerli xammala boksit istisna olmaqla esaslanan elvan metallurgiya xususile Qayana ve Yamaykadan getirilen boksit esasinda aluminium istehsali sahesi guclu inkisaf etmisdir Qara metallurgiyadan ferqli olaraq bu sahe ixracat ehemiyyeti dasiyir Masinqayirma neqliyyat masinlari istehsali radioelektronika cihazqayirma ile hem de mese tedaruku ve agac emali ucun masin ve avadanliq istehsali ile temsil olunur Qara metallurgiya zavodlari kimi masinqayirma muessiselerinin de boyuk hissesi gol sahili ve boyunca Toronto Monreal ve s yerlesir Kanadada teserrufatin enenevi sahesi mese tedaruku agac emali ve selluloz kagiz senayesidir Mese materiallarinin boyuk hissesini Britaniya Kolumbiyasi verir Mese senayesinin iri merkezi Vankuverdir Kimya senayesinin en iri muessiseleri qerb eyaletlerinin iri ve orta seherlerinde yerlesir Esasen idxal xammala esaslanan olkenin telebatinin yalniz yarisini temin edir Yungul senaye muessiseleri butun eyaletlerde var Pul kredit sistemiToronto seheri Isguzar merkez Kanadanin pul kredit sistemi tarixen formalasmaga baslamisdir Bu 1867 ci ile qeder tesekkul tapmisdir Kanadanin dovlet kimi yaranmasina qeder pul munasibetlerinin kollonial tipi movcud idi Burada pul kimi fransiz ispan portuqal gumus pullari ve hemcinin kagiz pullar da dovr edirdi 1670 ci ilden mubadile vasitesi kimi Kanadada duz islenirdi lakin bu daxili munasibetlere nisbeten az yer tuturdu Bu zamanda Kanadada haminin dediyi kimi ticeret dovriyyesi birbasa emteelerin mubadilesile bas verirdi Emteelerin birbasa mubadilesi daxili bazarda bir nece sebebe gore bas veriridi Yollarin pis veziyyetde olmasi yerli bazarlarin mehdud olmasi ve s Kagiz pulun mubadilesine serait yaransa da 1685 ci ilde fransiz kolloniyalari buna qarsi cixdilar Kagiz pullar 18 ci esrin sonlarinda fransiz kolloniyalarinin hakimiyyetinin sona catdigi dovrde tesekkul tapmaga basladi 1825 ci ilde Ingilterenin resmi olaraq qizil monometalizme kecmesi tesdiq olunduqdan sonra Kanadanin valyuta vahidi funt sterlinq oldu 1870 ci ilden Kanadanin valyuta vahidi Kanada dollari oldu Bu valyuta vahidi britaniya funt sterlinqine esasen tesekkul tapdi Kanada dollari nehayet ABS dollari ile deyisdirile bilinerdi hansi ki o da bele qizila esaslanirdi 1908 ci ilden olkede qepikler demir pullar kesilmeye basladi Esas gumus olmaq etibarile demir pullar 1908 1919 cu iller arasi kesilirdi Banknotlarin emissiyasinin merkezlesdirilmesi 1935 ci ilde Kanada Bankinin yaranmasina sebeb oldu Onun millilesdirilmesi ise 1938 ci ile tesaduf edir Kanadada pul kredit munasibetlerinde esas rolu cek emeliyyatlari tutur Cekler valyuta hesablarinin 90 ni tutur Kanada ehalisi artiq bu emeliyyatlara uygunlasmis ve onlar ucun bu daha rahatdir Nagdsiz dovriyyede inkisafin neticesi olaraq kredit kartlari onemli rol oynayir 1970 ci ile qeder Kanada dollari ABS dollarina mohkem bagli idi 1970 ci ilin mayindan sonra Kanada hakimiyyeti elan etdi ki Kanada Banki ABS dollari diger valyutalar ve Kanada dollari arasinda mezenne paritetini tesbit etmeyecek Belelikle milli valyuta uzen valyutaya cevrildi Kanadanin pul krdeit siyaseti esasen olkenin milli valyutasinin mohkemlenmesine ve sabitliyne yonelib ki bu da inflyasiyaya ve Kanada dollarinin mezenne kursuna nezaretle elde edilir Muasir dovrde olkenin pul kredit siyasetinin esas aleti hakimiyyete ve diger kommersiya banklarina mexsus depozitlerin yerdeyismesi ve eks hereketidir Bunu qeyd etmek lazimdir ki Kanada xarici ticaret dovriyesinin 2 3 hissesi ABSa mexsusdur Bu prosesde ABS dolarindan istifade edilir amma Qerbi Avropa ve Uzaq Serq olkelerile ticaretde Kanada funt sterlinqden istifade edir Kanada iqtisadiyyatinin hedsiz aciqligi ve onun ABS iqtisadiyyati ile tarixi elaqeleri Kanada hakimiyyetini dunya valyuta bazarlarindaki hadiseleri izlemeyi mecbur edir 80 ci illerden baslayaraq Kanada valyuta siyasetinin esas meqsedi Kanada dollarinin mezennesini ABS dollarina nisbeten sabit saxlamaqdir Muharibeden sonraki inflyasiya Muharibeden sonraki dovrde olkede inflyasiya dalgasi basladi Bunun sebebleri Koreyada muharibe xammal ve investisiya bum lari ABS ye xammal ve yarimfabrikatlarin ixracinin artimi ve s olmusdur Baxmayaraq ki Kanada dollari daxili hesablasmalarda istifade edilir onun valyuta rezervlerine bagliligi bu pul vahidini dunya pul sisteminin hessas puluna cevirib Cunki Kanada dollari inteqrasiyanin neticesi olaraq ABS dollarina istiqametlenib ve ona qarsi cox hessasdir Kanada hakimiyyeti 1969 1975 ci illerde qiymetlerin ve emek haqqinin artimini mehdudlasdirmaga calisirdi lakin bu tedbirler faydasiz oldu cunki hakimiyyet qiymetlere ve emek haqqina tesir gosteren monopoliyani dayandira bilmedi Inflyasiya Kanadada 1990 ci ilde 5 2 den 1993 cu ilde 1 8 e dusdu ve 1994 cu ilde 0 2 teskil etdi ki bu da butun muhribeden sonraki dovrde qeyde alinan en asagi gosterici idi 1996 ci ilde yumsaq kredit pul siyasetine baxmayaraq inflyasiya tempi 1 5 teskil etmisdi EhalisiKanadanin erazisi min illerle muasir hindu ve eskimoslarin soylari terefinden 4 esr once ise avropalilar terefinden meskunlasmisdir Muxtelif olkelerden immiqrasiya prosesinin uzun muddet davam etmesi olke ehalisinin etnik terkibine ciddi tesir gostermisdir Il Ehali Kisi Qadin Sixliq km2 Boyume faizi2018 36 974 2262017 36 785 943 49 62 50 38 4 0 93 2015 35 949 709 49 60 50 40 4 1 02 2010 34 168 668 49 61 50 39 3 1 14 2005 32 287 980 49 57 50 43 3 0 99 2000 30 735 773 49 54 50 46 3 0 94 1995 29 330 073 49 51 50 49 3 1 16 1990 27 692 680 49 59 50 41 3 1 37 1985 25 873 949 49 66 50 34 3 1 07 1980 24 537 422 49 80 50 20 2 1 17 1975 23 156 209 50 04 49 96 2 1 54 1970 21 452 737 50 14 49 86 2 1 72 1965 19 703 883 50 27 49 73 2 1 92 1960 17 917 236 50 57 49 43 2 2 63 1955 15 738 362 50 68 49 32 2 2 76 1950 13 733 402 50 72 49 28 1 0 00 2017 ci il hesablamalarina esasen Kanada ehalisinin sayi 36 785 943 nefer teskil etmisdir ki bu da 2011 ci ildeki reqemle muqayisede 7 5 artim demekdir 1990 ve 2008 ci illeri araliginda ise ehali 5 6 milyon nefer 20 4 artim teskil etmisdir Olkede ehalinin esas artim menbeyi immiqrasiya hesab olunur Kanada dunyada adambasina dusen en yuksek immiqrant derecesine sahibdir Kanada xalqi ve boyuk siyasi partiyalar immiqrasiyani destekleyir 2014 cu ilde Kanada 260 400 immiqrant qebul etdi Yeni gelen immiqrantlar esasen olkenin yuksek urbanizasiya seviyyesine malik Toronto Monreal ve Vankuver kimi boyuk seherlerde meskunlasir Hemcinin Kanada her il coxlu sayda qacqina ev sahibliyi edir Illik qlobal qacqin qebulunun 10 den coxu Kanadaya mexsusdur Kanada dunyada en asagi ehali sixligina malik olkelerden biridir Kanada bir kvadratkilometr e 3 7 insan dusur Diger inkisaf etmis olkelerde oldugu kimi Kanada da yaslilarin coxalmasi cavanlarin ise azalmasi musahide edilir 2006 ci ilde ortalama insan yasi 39 5 idi 2011 ci ile qeder ortalama yas 39 9 a yukseldi 2013 cu il etibari ile Kanadada orta omur muddeti 81 il olaraq qeyd edilib Kanadalilarin 69 9 i ailede 26 8 i ise yalniz yasayir 2006 ci il etibarile ailede yasayan ortalama insan sayi 2 5 idi En cox ehaliye malik olan Kanada seheri Monrealdir Hal hazirda orada 3 2 milyon nefer yasayir Kanadanin diger boyuk seheri olan Torontoda ise 2 6 milyon nefer yasayir Ehalinin 4 5 hissesi 150 km uzunlugunda olan Kanada ABS serhedi yaxinliginda yasayir Bunun iki sebebi var Birincisi iqlimdir ABS serhedi yaxinligin olan erazilerde yay mulayim qis ise cox soyuq deyil Ikinci sebeb ABS ye getmek ucun olan mesafenin qisaligidir Indi olkede ehalinin boyuk hissesini ingilis menseli 13 milyon nefer ve Kvebek vilayetinde meskunlasan fransiz menseli kanadalilar 9 milyon nefer teskil edir Diger etnik qruplar almanlar italyanlar ukraynalilar ruslar ve b ehalinin 33 ni yerli ehali ise 4 ni teskil edir Seherin adi EhalisiMontreal 3 268 513Toronto 2 600 000Vancouver 1 837 969Calgary 1 019 942Ottawa 812 129Edmonton 712 391Mississauga 668 549North York 636 000Winnipeg 632 063Scarborough 600 000Quebec 528 595Hamilton 519 949Brampton 433 806Surrey 394 976Laval 376 845Halifax 359 111 Ehali olke erazisi uzre qeyri beraber baslica olaraq ABS la serhed boyunca daha six yerlesmisdir Dunyada en az ehali sixligina malik olan olke Kanadadir Ehalinin 81 i seherlerde yasayir Ilde 30 min neferin Kanadaya immiqrasiya etmesi ehalinin artimina musbet tesir gosterir Iri milyoncu seherleri Monreal Toronto ve Vankuverdir Simalda iri torpaq saheleri ise demek olar ki menimsenilmeyib Immiqrasiya Kanadaya dunyanin en zengin olkelerinden biri olmaga komek etdi Milletlerarasi konfliktler bu olkede cox nadir hallarda olur Miqrasiya siyasetini yumsaqligindan son zamanlar olkeye Asiyadan coxlu muhacirler gelir Kanadanin aborigenleri yerli ehalisi hindu tayfalari ehalinin iki faizinden azini teskil edir Yerli idare orqanlari ile hindu xalqi arasinda torpaqlarin ve tebii resurslarin istifadesi ile bagli selahiyyetlerin mueyyenlesdirilmesi problemi artiq uzun illerdir ki ictimaiyyetin diqqet merkezinde qalmaqda davam edir Daxili siyasetin esas problemi ise Kvebek eyaletinin fransizdilli ehalisinin uzun illerden beri davam eden separatci movqeyidir 1955 ci ilde bu problemle bagli kecirilen sonuncu referendumda Kvebekin tatmamile musteqil olmasini isteyenler seslerin yarisindan bir az toplayaraq meglub oldular amma hemin vaxtdan ictimai fikrin sorgusu musteqillik terefdarlarinin azaldigini qeyd edir 2003 cu ilde yerli secki Kvebekin musteqilliyine calisanlarin meglubiyyeti ile neticelendi Kvebekin orijinalligi movzusu 2006 ci ilin sonunda daha da inkisaf etdi Bele ki parlament kvebeklilerin Kanadinin terkibinde ayri bir millet oldugunu mueyyenlesdirdi Bu qerar esasen simvolik xarakter dasiyir ve olkenin konstitusiyasi ve diger qanunlarinda qeyd olunmayib Kanada son zamanlar Arktika ile qeyri deqiq serhedle ayrilmis erzilerde hakimiyyet huququ barede daha aktiv beyanatlar verir Bununla yanasi ABS ve Danimarka da bezi rayonlara oz huquqlari olduqlarini ireli surubler Genis lakin hele tedqiq edilmemis neft ve qaz ehtiyatlarinin kime mexsus olacagi bu mubahiselerin neticesinden asilidir Kanada Amerika munasibetleriKanadanin heyatinda bir cox sey guclu cenub qonsusu ABS la munasibetlerle mueyyenlesir Dunyada bir biri ile ikiterefli ticaret hecmine gore ABS ve Kanada ile reqabete gire bilecek basqa cut olke yoxdur Kanadanin ABS ve Meksika ile birge imzaladigi Simali Amerika sazisi olkede ticaretin birden bire yukselisine sebeb oldu amma bir cox problemler hell olunmamis qaldi Esas naraziliq ise ABS nin Kanada ixracatina menfi tesir eden fealiyyetidir meselen Kanada mesesine olan tarif ve Amerika fermerlerine artan maddi yardim Kanada ile ABS arasinda diger mubahiseye sebeb ise etraf muhitin cirklenmesidir Serhed boyunca uzanan Amerika zavodlari ve Alyaskadaki neft senayesi cirklenmeye esas sebeb gosterilir Xarici siyaset sferasinda Kanada cenub qonsusundan ferqli kursdadir Meselen Kanada ABS nin elan etdiyi terrorla muharibe ucun oz qosunlarindan istifade etmek qerarini verdi amma onlari Iraqa gondermedi Kanada Amerikanin Kubaya qoydugu ticaret embarqosunu da desteklemir 2001 ci il 11 sentyabr hadisesinden sonra esas aktual problem terrorcularin 9 min km uzunluqda olan Amerika Kanada serhedinden kece bilmesinin qarsisini almaq olub Bu her iki dovleti daha aktiv informasiya mubadilesi aparmaga sovq etdi DinKanadada dini muxteliflik movcuddur Kanadada resmi bir kilse movcud deyil ve hokumet dini muxtelifliyi destekleyir Kanadada dini etiqad azadligi qanunlarda oz eksini tapib ve insanlarin toplasmaq ve oz dinlerine etiqad etmek azadligi var Son illerde Kanadada xristian dinine inanan insanlarin sayinda azalma musahide edilir Kanadalilarin bir coxu dinin gundelik heyatda onemsiz oldugunu fikirlesselerde Tanriya inam movcuddur 2011 ci ildeki arasdirmaya gore Kanadalilarin 67 3 i xristiandir Bunun 38 7 ni Roma katolikleri teskil edilir Qalan 27 ise protestantlardan ibaretdir 2011 ci ilde 23 9 insan her hansi bir dine bagli olmadigini etiraf etmisdir Geriye qalan 8 8 i ise diger xristian olmayan dinler Islam 3 2 Hinduizm 1 5 teskil edir Xristianlar 67 3 Katolikler 38 7 Protestant 27 Dinsiz 23 9 Diger dinler 10 esasen Islam ve Hinduizm TehsilSimali Amerikada yerlesen Kanadanin tehsil sistemi dunyada movcud olan en mukemmel tehsil sistemlerinden biri hesab edilir Diger olkelerle muqayisede Kanadada tehsilin inkisafina daha cox maliyye vesaiti ayirir Iqtisadi Emekdasliq ve Inkisaf Teskilatinin 2012 ci ilde verdiyi melumata esasen Kanada dunyanin en tehsilli olkelerinden biridir Kanada ali tehsilli insanlarin sayina gore dunyada birincidir Kanadadaki yetkin insanlarin 51 i en azindan kollec ve ya universitet derecesine sahibdir 1982 ci ilde qebul edilmis konstitutsiyanin 23 cu maddesine gore olkenin bir cox bolgelerinde hem ingilis hem de fransiz dili resmi tehsil dili olaraq qebul edilir Telebeler bu iki dilden birinde tehsil ala biler Bezi universitetlerde tehsilin iki dilde olmasina baxmayaraq telebelerin daxil olmasi ucun iki dili yaxsi bilmek ele de vacib deyil 2002 ci ilde edilen arasdirmaya esasen 25 ile 64 yas arasindaki kanadalilarin 43 i ali tehsile sahib idi Konstitusiyaya gore tehsille bagli her eyalet musteqil hereket edir Neticede muxtelif eyaletlerde tehsil sistemi ehemiyyetli derecede muxtelif ola biler Tedris proqramlarinin mezmunu eyaletlerde ferqli olsa da umumilikde olke konstitusiyasinin muvafiq teleblerine uygun hazirlanir Butun eyaletlerde tehsilin mezmununa ve keyfiyyetine ciddi dovlet nezareti movcuddur Olkede her bir eyaletin ayrica Tehsil Nazirliyi olsa da federal Tehsil Nazirliyi ve resmi akkreditasiya sistemi movcud deyil lakin umumilikde olkede tehsil standartlari eyni derecede yuksekdir Kanada universitetlerinin diplomlari butun dunyada taninir Kanada universiteleri muasir maddi texniki avadanliqla techiz edilir ve yaxsi kitabxanalari var Kanada ali mekteblerinin esas terefi elm ve tecrube ile six elaqededir Umumilikde Kanadanin ali tehsil sistemi ABS ali tehsil sistemine uygundur Olkede dovlet mektebleri ile yanasi ozel mektebler de fealiyyet gosterir Tehsil muessiselerinin boyuk ekseriyyeti dovlet terefinden maliyyelesdirilir Olkede yuksek nailiyyetleri ile secilen kifayet qeder coxsayli tehsil muessisesi fealiyyet gosterir Sagirdlerin oxu tebiet elmleri ve riyaziyyat fenleri uzre beynelxalq testlerde yuksek neticeler gostermesi Kanada mekteblerindeki keyfiyyetli tehsilin eyani tezahurudur Tedris proqramlarinin tecrube ile six elaqelendirilmesi Kanada tehsil modelinin ustun cehetlerindendir Tedris planlari isegoturen muessiselerin tovsiyeleri nezere alinmaqla tertib olunur Kanadada yuksek texnologiyalar aerokosmik senaye mikro elektronika biotexnologiya ve diger sahelerin inkisafi yalniz tedrisin keyfiyyeti sayesinde mumkun olub Butun bunlarla yanasi muhendislik biznes ve tebiet elmleri sahesinde de ciddi neticeler elde edilib Mecburi mektebe baslama yasi 5 7 yas arasi qebul edilir Usaqlar 1 ve ya 2 il konulluluk prinsipi esasinda mektebeqeder tehsil muessiselerine celb olunur 6 yasi bitmis usaqlar ise I sinfe qebul edilir Ders ili sentyabr ayinda baslayir iyun ayinda basa catir Mueyyen hallarda ise usaqlarin mektebe qebuluna yanvar ayinda baslanilir Olkenin eyaletlerinden asili olaraq orta mekteb tehsili 11 ve ya 12 il davam edir Abituriyentler universitet kollec ve ya 3 illik pese tehsili muessiselerine qebul ola bilerler Mektebeqeder tehsil Kanadada mektebeqeder tehsil 5 yasdan baslayaraq icbari tehsil dovrune qeder olan merheleni ehate edir Bezi eyaletlerde usaqlarin mektebeqeder tehsil muessiselerine qebul yasi ferqlidir Mektebeqeder tehsil pulsuzdur Kifayet qeder cox olan mektebeqeder tehsil muessiselerinde usaqlarin herterefli formalasmasi ve mektebe hazirlanmasi ucun her cur serait yaradilib Valideynler ovladlari ucun hansi mektebeqeder terbiye muessisesini secmek baximindan tam serbestdirler Mektebeqeder tehsil muessiselerinin isi bir qayda olaraq sentyabr ayinda baslayir ve iyul ayinda basa catir Gunuuzadilmis usaq bagcalari ise demek olar ki il erzinde fasilesiz fealiyyet gosterirler Orta tehsil Kanadada orta tehsil ingilis ve ya fransiz dillerinde aparilir Olkede dovlet ozel boyuk kicik serbest pansion ve ali tehsil muessiselerinin nezdinde mektebler fealiyyet gosterir Ictimaiyyet terefinden maliyyelesen mekteblere de telebat duyulur Mekteblerde tehsilin keyfiyyetine esasen iki assosiasiya PELSA Sakit Okean Ingilis Dilli Olkelerin Assosiasiyalari ve CAPLS Pesekar Ingilis Dilli Mekteblerin Kanada Assosiasiyasi nezaret edir Sagirdler ucun intensiv ingilis dili inteqrasiya edilmis akademik ve ya ingilis dili proqramlari movcuddur Ingilis dili bacariqlari yuksek olan sagirdlere akademik proqramlar uzre tehsil almis mezunlara muvafiq ferqlendirici diplom verilir Ozel orta mektebler Kanadanin her bir eyaletinde movcuddur Ozel mekteblere daxil olmaq ucun bezen TOEFL imtahaninin neticeleri de teleb olunur Yuxari siniflere daxil olmaq isteyen sagirdler ise Orta Mekteblere Qebul Testi SSAT vermelidirler Kanadanin biznes ve siyaset sahesinde aparici movqe tutan simalarinin ekseriyyeti ozel mekteblerin mezunlaridir Ozel mektebler yerlesdikleri eyaletler uzre Tehsil Nazirliyinde qeydiyyatdan kecmeli vahid kurikulum ve diger standartlara cavab vermelidirler Valideynler ovladlari ucun yalniz oglanlarin ve ya qizlarin o cumleden de qizlarla oglanlarin birge oxudugu tehsil muessiselerini sece bilerler Bezi ozel mektebler dini etiqad meselelerine sadiq qalaraq daha cox meneviyyat elmlerinin tedrisine ustunluk verir hemcinin ciddi elmi standartlari tetbiq edirler Dini ve dunyevi tehsil veren orta mekteblerin tehsil proqramlari eyaletlere gore ferqlenir Ictimai orta mekteblerde ecnebiler de oxuya bilerler Bele mektebler secilmis mekteb suralari terefinden idare olunur Butun ictimai mektebler yalniz gunduz sobesinde tehsil proqramlari teklif edir Ictimai mekteblerde ecnebiler ucun qebul sertleri ve tehsil haqlari ferqli ola biler Xususi dil mekteblerinde standart umumi ingilis dili biznes ingilis dili pesekar proqramlar ve sagirdlerin teleblerine uygunlasdirilmis ixtisaslasmis kurslar teklif edilir Demek olar ki butun mekteblerde ecnebi sagirdler ucun nezerde tutulmus Akademik meqsedler ucun ingilis dili EAP kimi uzunmuddetli kurslar teskil olunur Ecnebi sagirdler ucun fransiz dilini xarici dil kimi tedris eden merkezler de vardir Eyni zamanda olke uzre genis yayilmis xususi pansion mektebler de fealiyyet gosterir Ecnebilerin tehsil aldigi bele tedris ocaqlari esasen katolik mektebler hesab olunur 6 yasinda I sinfe daxil olan usaqlar mektebden elece de eyaletden asili olaraq 11 ve ya 12 il tehsil alirlar Yalniz bundan sonra universitetlere daxil olmaq isteyen abituriyentler kolleclerde 2 illik hazirliq bolmesinde oxuyurlar Mekteblerde usaqlara esas riyaziyyat qrammatika edebiyyat ve duzgun yazilis Kanadanin siyasi strukturunun esaslarindan ibaret fenler ve tebiet elmlerine dair fizika biologiya ve bu qebilden olan diger fenler fenler qrupu tedris olunur Qeyd edilen fenlerle yanasi mekteblerde komputer verdisleri xarici musiqi kimi fenler de kecirilir Yuxari siniflerde ise qeyd edilen fenler uzre biliklerin mohkemlendirilmesi davam etdirilir Kollecler Kanadada texminen 170 dovlet ve xususi kollec fealiyyet gosterir Bunlar regional kolleclere texniki institutlara ve CEGEP kollecler sistemine bolunur Regional kolleclerin ekseriyyeti uygun assosiasiyalara Kanada Kollecler Birliyi Assosiasiyasina daxildir Kanada kolleclerinin esas vezifesi senaye ve biznes sahesi uzre pesekar kadrlar hazirlamaqdan ibaretdir Bu kolleclerde tehsil alan telebeler qisa muddet erzinde mueyyen peseye yiyelene bilirler Kolleclerde tedris olunan birillik proqramlarin sonunda dinleyicilere muvafiq sertifikat teqdim olunur Bundan elave kolleclerde ikiillik proqramlar da tedris olunur ki bu proqramlarin sonunda mezunlara diplom verilir Ucillik bakalavr proqramlari movcud olan kollecler her hansi bir ali tehsil muessisesi ile emekdasliq edir Son iller eksperiment olaraq ucillik kollecleri bitirmis mezunlara xususi bakalavr derecesi verilir Kolleclerde esasen informasiya texnologiya dizayn muhasibatliq biznesin idare olunmasi mehmanxana ve turizm idareetmesi ixtisaslari uzre mutexessisler hazirlanir Nezeri bilikler ixtisas uzre tecrube mesgeleleri ile vehdet teskil edir Texniki pese tehsili Kanadada texniki pese tehsilinin tarixi XVII esrin ikinci yarisina gedib cixir Texniki pese tehsilinin esasi 1668 ci ilde Kvebek seherinde Roma Katolik Kilsesi terefinden yaradilmis senet mekteblerinin fealiyyete baslamasi ile qoyulub Bu mekteblerde xarrat cilinger cekmeci derzi heykeltaras ressam benna ve diger peseler oyredilirdi XVIII esrde ilk pese ixtisas tehsili sahesinde tecrube daha da genislendi mektebde tedris olunan nezeri ve praktiki fenler arasinda elaqeler mohkemlendi Dovrun teleblerine uygun peselere maraq artdi pese tehsili muessiselerinin sebekesi formalasdi Pese tehsili umumi orta tehsil ve yaxud da orta mektebden sonraki pese hazirligi cercivesinde tedris olunur Muasir dovrde Kanadada pese tehsili hemcinin orta mekteb tehsili cercivesinde sagirdlerin umumi biliklerinin zenginlesdirilmesini ve coxsayli praktiki verdisleri ehate edir Olke vetendaslari ile yanasi ecnebiler de odenisli sertlerle texniki pese tehsili ala bilerler Ali tehsil Manitoba Universiteti Kanadanin ali tehsil sistemi oz nufuzuna gore dunya arenasinda en ustun yerlerden birini tutur Kanada universitetlerinde 1 5 milyondan cox telebe tehsil alir Onlarin 1 2 milyonu derece proqramlarinda 275800 u gunduz novbesinde oxuyur Ali mekteblerde tam statli 42000 professor muellim calisir Olke uzre aparilan tedqiqat islerinin 30 faizi universitetler terefinden heyata kecirilir Ali tehsil muessiselerinde dunya miqyasinda taninan elmi tedqiqatlara imkan yaradan yuksek keyfiyyetli infrastruktur ve unikal laboratoriya avadanliqlari movcuddur Ali tehsil muessiseleri tedris proqramlarinin derinliyi baximindan ferqlenir Universitetler de daxil olmaqla eyalet ve eraziler uzre muvafiq dovlet orqanlari tehsilin butun seviyyelerine cavabdehdir Kanadada texminen 100 universitet ve onlarin nezdinde fealiyyet gosteren universitet kolleci fealiyyet gosterir Diger ingilisdilli olkelerle muqayisede aciq immiqrasiya siyasetinin movcudlugu ali mektebleri bitiren ecnebilerin Kanadada qalib islemesi ucun genis ufuqler acir Tesadufi deyil ki her il 125 min ecnebi telebe Kanada ali mekteblerini secir ve gelecek heyatlarini bu olke ile baglayirlar Diger Qerb olkelerinde oldugu kimi Kanada ali tehsil sistemi de ucmerhelelidir 3 illik ilk ali tehsil proqraminda bakalavr derecesi verilir 1 ve ya 2 illik magistr proqramindan sonra doktoranturaya qebul olanlar ise felsefe doktoru derecesi PhD almaq ucun daha 4 il elmle mesgul olmalidirlar Bundan elave universitetler ixtisaslasmis diplom ve sertifikatlarin verilmesi ile bagli bir sira proqramlar da teklif edirler Kanada ali mektebleri tedris proqramlarina gore uc qrupa bolunur Bakalavr tehsili veren ali mektebler birinci bakalavr ve magistr proqramlari tedris edilen universitetler ikinci qrupa daxildir Ucuncu qrupa ise doktor proqramlari ve tibb fakulteleri olan en nufuzlu universitetler aid edilir Universitetlere sened qebulu tedris ilinden bir il evvel baslayir Qebul ucun orta tehsil haqqinda attestat ve TOEFL imtahaninin neticeleri ve fransiz dili uzre universitetin xususi testinden kecmek teleb olunur Magistr proqramlarina daxil olmaq ucun GRE GMAT ve LSAT huquqsunaslar ucun test vermek lazimdir Ecnebi telebelerin universitetlere daxil olmalari ucun akademik proqramlar esasinda ESL kurslar teskil olunur Ecnebilerin qarsisinda qoyulan telebler onlarin secdiyi ixtisaslardan asili olaraq deyisir Bir qayda olaraq onlar orta tehsil haqqinda attestati teqdim etmeli ve TOEFL imtahani vermelidirler Kanadada tehsil almaq isteyen ecnebi telebeye il erzinde 15 20 min Kanada dollari civarinda maliyye vesaiti lazimdir Yasayis ve tehsil xerclerini odemek meqsedile ecnebi telebelere heftede 20 saat ve tetil gunlerinde ise tam statda islemek imkani yaradilir Kanadada 3 ayliq dil kurslari ucun telebe vizasi almaq teleb olunmur lakin olkede uzunmuddetli tehsil almaq ucun telebe vizasi ve tehsil ucun icaze senedini almaq esas sertlerdendir Birillik tibbi sigortaya ise 700 Kanada dollari odenilir Butun bunlarla yanasi telebelere teqaud almaq ucun erize ile dovlete muraciet etmek imkani verilir Kanadanin Xarici Isler ve Beynelxalq Ticaret Nazirliyi terefinden reallasdirilan uc dovlet teqaudu yuksek tedris ugurlari olan telebelere samil edilir Bu siraya Kanada Hokumetinin Teqaud Proqrami Ali Mekteblerde Elmi Tedqiqat Proqrami ve Ali Mekteblerin Tekmillesdirilmesi Proqrami daxildir Kanadanin ali mekteblerinin dunya elminin inkisafina verdiyi xususi tohfelerde Toronto Universiteti muhum yer tutur Bu tehsil ocaginda ilk elektron kardiostimulyator suni qirtlaq kimya lazeri hazirlanib medealti vezinin transplantasiyasi emeliyyati bir cox diger murekkeb xesteliklerin mualicesi heyata kecirilib 5000 aparici tedqiqatci universitetde her il 1 milyard dollar deyerinde tibbi tedqiqatlar aparir Tibb elmi tarixinde onemli hadiselerden olan insulinin kesfi 1921 ci ilde bu ali mektebde yerine yetirilib 1963 cu ilde beyin sumuyunun kocurulmesi emeliyyatinin esasini qoyan govde huceyreleri askarlanib 1972 ci ilde tedqiqatlar neticesinde atmosferde qara deliklerin olmasi subuta yetirilib Universitetin astronomlari Uran planetinin peykleri olan Kaliban ve Sikoraksani Andromeda I II III qalaktikalarini askar edibler Dunyada ilk operativ komputerlerden biri olan UTEC ve ilk kommersiya komputeri Toronto Universitetinde hazirlanib Ali mektebde elmi tedqiqat saheleri gunbegun genislendirilir ve bu istiqametde dunya liderliyini qazanmaq ucun seyler artirilir Elmi tedqiqatlar Kanada universitetlerinde aparilan elmi tedqiqatlar olke tarixinde elece de butun dunyada biznesin inkisafi dovlet siyasetinin duzgun mueyyenlesdirilmesi beseriyyetin tedqiqi medeniyyet ve incesenetin tereqqisine imkan yaratmaqla heyat seviyyesinin yukseldilmesini temin edir Olkede muhum elmi kesfleri ve ixtiralari innovasiyalari heyata keciren Kanada Innovasiya Merkezi CFI kimi musteqil korporasiya fealiyyet gosterir Bu qurum elmi tedqiqat infrastrukturunu maliyyelesdirmek meqsedile tesis edilib Merkezin baslica meqsedi universitetlerin kolleclerin ve tedqiqat hospitallarinin fealiyyetini stimullasdirmaqdir Butun bunlar musbet netice verib sehiyye tebii resurslar informasiya kommunikasiya texnologiyalari enerji ve etraf muhit kimi sahelerin suretli inkisafi temin olunub Universitetler ozel sektordan sonra elmi tedqiqatlari heyata keciren en boyuk merkezler hesab olunur Universitetlerin heyata kecirdiyi elmi tedqiqatlarin 55 60 faizi hokumet terefinden maliyyelesdirilir Federal tedqiqat yonumlu qrant agentliklerinden maliyyelesen Kanadanin Sosial Elmler ve Beseriyyetin Tedqiqi Surasi ve Kanada Sehiyyenin Tedqiqi Institutlari bakalavr ve magistr teqaudlerini odemekle yanasi fakulte uzvlerinin telebelere tedqiqat islerinde komeklik gostermesini de maliyyelesdirir Elmi tedqiqatlar sahesinde sohret qazanmis Kanada ali mektebleri bir sira elmi kesflere ve innovasiyalara imza atib Meselen 1999 cu ilde dunyada ilk defe MakGil Universitetinde klonlasdirilmis keciler teqdim edilib Daha sonra Montreal Universitetinde uc klon buzov yaradilib Diger sahelerde de Kanadanin payina dusen elmi ixtiralari sadalamaqla bitmir Butun bunlar ise dunya elminin ve beseriyyetin inkisafina Kanadanin verdiyi tohfelerin aydin menzeresini yaradir Tehsil sahesine beynelxalq emekdasliq Kanada tehsil sahesinde beynelxalq emekdasligin inkisafina xususi onem verir Olke uzre telebelerin 10 faizini ecnebiler teskil edir Kanadanin beynelxalq tehsil bazarindaki movqeyini daha da mohkemlendirmek ucun Xarici Isler ve Beynelxalq Ticaret uzre Federal Departament eyaletler ve tehsil muessiseleri ile birge muvafiq isler aparir 2011 ci ilde ikiillik Yeni Beynelxalq Tehsil Strategiyasinin islenilib hazirlanmasi ucun Federal budceden texminen 10 milyon dollar civarinda vesait ayrilib Bu strategiyada en istedadli ecnebi telebelerin Kanada universitetlerine celb edilmesi meselesi de oz eksini tapib Bu senedde hemcinin tedqiqatci telebelere tedqiqatci alimlere elverisli imkanlarin yaradilmasi ve olke hududlarindan kenarda yerli mutexessislerin fealiyyetine tekan verilmesi nezerde tutulub Kanada Universitetler ve Kollecler Assosiasiyasi universitet prezidentlerinden ibaret numayende heyetlerini vaxtasiri dunyanin muxtelif olkelerine gonderir ecnebi telebelerin tehsil ve karyera sahesinde secim zamani Kanadaya ustunluk vermeleri ucun tebligat kampaniyalari teskil edir Mehz bunun neticesidir ki Kanada universitetlerinde ilbeil saylari artan ecnebi telebeler tehsillerini basa vurduqdan sonra bu olkede qalmaga calisirlar Kanadanin Toronto MakGil Brandon Vinnipeq Viktoriya Alberta Manitoba Akadiya York Saskacevan Qerbi Kanada NyuFaundlend Memorial universitetleri artiq esrler boyunca zengin tecrube qazanmis ali mekteblerden hesab olunur Odur ki butun dunyada biznes hokumet hemcinin akademik dairelerde Kanadada verilmis derece diplom ve sertifikatlar yuksek seviyyede qebul edilir DilKanadanin iki resmi dili vardir Ingilis ve Fransiz dili 7 iyul 1969 cu ilde Kanadanin federal torpaqlarinin hamisinda ingilis ve fransiz dilleri resmi dil olaraq qebul edildi 2016 ci ildeki sayima esasen 7 9 milyondan cox kanadali ana dili olaraq resmi dillerden ferqli dil istifade edir Ingilis ve fransiz dillerinden basqa en cox istifade edilen diller bunlardir Cin dili Pencab dili Taqaloq dili Ispan dili Ereb dili Alman dili ve Italyan dili Ingilis dili 20 193 335 58 1 Fransiz dili 7 452 075 21 4 Cin dili 1 204 865 3 5 Pencab dili Hindistan ve Pakistanda istifade edilen dil 543 495 1 6 Taqaloq dili Flippinde istifade olunan dil 510 425 1 5 Ispan dili 495 090 1 4 Ereb dili 486 525 1 4 Italyan dili 407 450 1 2 Alman dili 404 745 1 2 Urdu dili Hindistan ve Pakistanda istifade edilir hemcinin Pakistanin iki resmi dilinden biridir 243 090 0 7 Portuqal dili 237 000 0 7 Fars dili 225 155 0 6 Rus dili 195 920 0 6 Polyak dili 191 770 0 6 Vyetnam dili 166 830 0 5 Koreya dili 160 445 0 5 Tamil dili Hindistanda istifade edilir 157 125 0 5 Hind dili 133 925 0 4 Qucarati dili Hindistandaki 22 resmi dilden biridir 122 455 0 4 Yunan dili 116 460 0 3 Etnik terkibiKanadalilar 32 32 Bu termine aiddir Kanadanin yerli ehalisi Inuitler Metisler ve ilk xalqlar 1850 ci illerin sonunda buraya koc eden ingilisler fransizlar sotlandlar irlandlar almanlar italyanlar cinliler Ingilisler 18 34 Sotlandlar 13 93 Fransizlar 13 55 Fransizlarin en cox yasadigi eyalet Kvebek eyaletidir Irlandlar 13 43 Almanlar 9 64 Italyanlar 4 61 Ilk xalqlar 4 43 Bu insanlar ozlerini ilk xalqlar adlandirirlar cunki onlar hele avropalilar buraya koc etmemisden evvel bu torpaqlarda yasayiblar CografiyaKanada cografiyasi genis ve coxsaxelidir Torpaq sahesi Simali Amerika qitesinin texminen 40 faizini teskil edir Kanada sahesine gore Rusiyadan sonra dunyada ikinci olkedir 10 001 143 milyon km torpaq 9 109 980 km su 891 163 km erazini tutan Kanada Rusiyanin erazisinin texminen 3 5 u qederi boydadir Avstraliyadan 1 3 defe boyuk Avropadan ise bir qeder kicikdir ve Boyuk Britaniyadan 40 9 defe boyukdur Kanadanin ve umumilikde dunyanin en simalda yerlesen yasayis menteqesi Kanada herbi quvvelerine mexsus olan ve Elsmir adasinin en simal noqtesinde yerlesen Alert qesebesidir Simal maqnit qutbu Kanada serhedleri cercivesinde yerlesir lakin son musahideler onu gosterir ki maqnit qutbu Sibire dogru oz istiqametini deyisir 2005 ci ilde Ottavada Kanada tebii servetler nazirliyi nezdinde yerlesen geomaqnit labaratoriyasinin idare bascisi Nyuit oz cixisinda soyleyib ki 400 ilden artiq Kanadaya mexsus olan dunyanin simal maqnit qutbu olkeni terk edib Kanada Qerbde Sakit okeani ile serqde Atlantik okeani arasinda cenubda ABS ve simal qerbde Alyaska simalda Simal Buzlu okeani arasinda boyuk erazi tutur buna gore de olkenin devizi denizden denize Kanadanin Nyufaundlend sahilinden cenubda ise Fransanin xarici torpaqlari sayilan Sen Pyer ve Mikelon adalari yerlesir 1925 ci ilden Kanada Simal qutbun mueyyen hisselerine iddia edir lakin bu umumi qanunlara zidd hesab olunur Olkenin erazisi bir cox tebii zonalarla Arktika buzlaqlarindan tutmus collere qeder temsil olunur Relyefinde duzenlikler ustunluk teskil edir Qerbinde uzanan dag sistemi insanlarin teserrufat fealiyyetini cetinlesdirir lakin Kanadanin ABS la serhed olmasi tarixen olkede isguzar insanlarin meskunlasmasi ve uc okean sularinin onu ehate etmesi olkenin suretle inkisaf etmesine sebeb olmusdur Kanadada bir cox zelzele ocagi ve aktiv vulkanlar movcuddur Xususile Maunt Meyager dag silsilesi Qaribaldi dagi dag silsilesi dagi aktivliyine gore ferqlenir 1775 ci ilde Britaniya Kolombiyasi eyaletinde Nass cayinin yaxinligindaki Tseax Cone adlanan vulkan ocaginda bas veren puskurme zamani texmini 2000 e yaxin insan helak oldu hemcinin Nass cayinin yanindaki kend tamamile mehv olmusdu Bu vulkan puskurmesi Kanadanin en boyuk felaketleri sirasindadir Kanada da Makkenzi ve Muqeddes Lavrenti caylari bu olkenin en uzun caylari hesab edilir Kanada erazisindeki buzlaqlarin miqdarina gore dunyada 3 cu yeri tutur Antraktida ve Qrelandiyadan sonra Kanada dunyanin en uzun sahil xettine sahibdir Olkenin sahil xetti butovlukde 243 042 km uzunluga sahibdir Hemcinin Kanadanin Amerika statlari ile serheddi dunyanin en uzun serhed xetti 8 891 km hesab olunur Kanadanin Arktik adalari hemcinin Baffin Viktoriya ve Ellesmere adalari dunyanin en boyuk adasi icerisinde yer alir Bunlardan en boyuyu Baffin adasidir Kanadada 2 milyondan cox gol var Kanada dunyada en cox gole sahib olan olkedir Kanadadaki 563 den cox golun sahesi 100 km2 i kecir HemcininKanada dunyada en cox sirin su ehtiyatina sahib olkedir Kanadanin umumi elektrik enerji istehsalinda SES ler 59 3 esas yer tutur ve dunyada ikinci en boyuk su elektrik enerji istehsalcisidir Kanadanin en boyuk golleri asagidakilardir Kanadanin 1 000 km2 den boyuk olan golleri Sira Golun adi Erazi Yerlesdiyi Eyalet1 Superiyor golu 82 100 km2 31 700 sq mi Ontario 28 700 km2 11 100 sq mi USA 53 400 km2 20 600 sq mi 2 Huron golu 59 600 km2 23 000 sq mi Ontario 36 000 km2 14 000 sq mi USA 23 600 km2 9 100 sq mi 3 Boyuk ayi golu 31 328 km2 12 096 sq mi Northwest Territories4 Boyuk noker golu 28 568 km2 11 030 sq mi Northwest Territories5 Eri golu 25 700 km2 9 900 sq mi Ontario 12 800 km2 4 900 sq mi USA 12 900 km2 5 000 sq mi 6 Vinnipeq golu 24 387 km2 9 416 sq mi Manitoba7 Ontariyo golu 18 960 km2 7 320 sq mi Ontario 10 000 km2 3 900 sq mi USA 8 960 km2 3 460 sq mi 8 Atabaska golu 7 935 km2 3 064 sq mi Saskatchewan and AlbertaEyaletler ve bolgeler Kanada 10 eyalete qerbden serqe dogru Britaniya Kolumbiyasi Alberta Saskacevan Manitoba Ontario Kvebek Nyu Brunsvik Sahzade Eduard Adasi Yeni Sotlandiya ve Nyufaundlend ve Labrador ve 3 bolgeye qerbden serqe dogru Yukon Simal Qerb Erazileri ve Nunavut ayrilmisdir Federal rehberlik eyaletlere genis nisbetde muxtariyyet versede bolgelerin musteqilliyi daha azdir KIV sistemiKanadanin ictimai televiziya ve radiosu uzun eneneye malikdir Kanadanin CBC yayim korporasiyasi 1930 cu illerde Amerika radiosunun artan tesirine cavab olaraq yaradilib CBC ye esasen ingilis ve fransiz dillerinde sohbet janrinda ve medeni verilisler veren dord radiostansiya daxildir Bundan elave korporasiya iki umummilli telekanala hemcinin Radio Canada International umumdunya xidmetine de malikdir Hemcinin olkenin simalinda yasayan hindu tayfalari ucun de tele ve radio proqramlar yayimlayir Kanadada 2000 e yaxin radiostansiya qeydiyyatdan kecib onlarin arasinda coxu kommersiya xarakterlidir Olkede kabel televiziyalari hemcinin ixtisaslasmis ve odenisli kanallar boyuk populyarliq qazaniblar Kanadanin KIV i heyati istenilen istiqametde isiqlandirmaqda musteqildirler amma bununla yanasi radio ve televiziyada norma sistemi movcuddur bele ki televiziya ve radiolarin verdiyi materiallarin teqriben 30 35 faizi Kanada istehsali olmalidir Metbuat The Globe and Mail ingilis dilinde gundelik umummilli qezet Torontoda nesr olunur La Presse fransiz dilinde gundelik qezet Monrealda nesr olunur The Toronto Sun gundelik qezet National Post gundelik qezet Le Journal de Monreal fransiz dilinde gundelik qezet Vancouver Sun gundelik qezet The Gazette Monreal ingilis dilinde gundelik qezet Monrealda nesr olunur The Toronto Star gundelik qezet Maclean s ictimai siyasi qezet Televiziya CBC ingilis dilinde ictimai televiziya bura umummilli kanal ve CBC Newsworld informasiya kanali da daxildir Societe Radio Canada fransiz dilinde ictimai televiziya sebekesi bura umummilli kanal ve RDI informasiya kanali da daxildir CTV iri kommersiya xarakterli televiziya sebekesi TVA kommersiya xarakterli televiziya sebekesi fransiz dilinde yayimlanir CPAC parlament ve siyasi telekanal CRTC Kanadanin radio televiziya ve telekommunikasiya uzre komissiyasi nezaretedici orqan Radio CBC ingilis dilinde ictimai radio bura Radio 1 ve Radio 2 de medeni verilisler daxildir Societe Radio Canada fransiz dilinde ictimai radio bura Premiere Chaine ve Espace Musique kanallari da aiddir Radio Canada International CBC korporasiyasinin xarici olkelere radio yayimi CRTC Kanadanin radio televiziya ve telekommunikasiya uzre komissiyasi nezaretedici orqan Informasiya agentlikleri CP Canadian PressKanadada multikulturalizmKanada ehalisinin etnik terkibi de cox rengarengdir Kanada yerli ehalisi eskimoslar ve hindularla beraber miqrasiya dalgalari neticesinde polietnik polikonfessional qruplardan teskil olunan kosmopolit bir ehali terkibine malik olan olkedir Kanadanin ozunemexsuslugu ondan ibaretdir ki hem ferdi hem de ictimai heyatda butun bu ferqliliklere sahib olan insanlarin birgeyasayisinin harmoniyasini yaradan nadir olkelerden biridir Miqrantlar ve yerli xalqlarin yaratdigi bu kosmopolit muhit Kanadada multikultural cemiyyet yaratmisdir Kanada ehalisini yerli xalqlar milli azliqlar ve miqrantlar formalasdirsalar da ehalinin esas ceki yukunu daxili millet adlanan frankafonlar ve anglofonlar teskil edirler Belelikle bu olkenin ehalisinin etno konfessional terkibi Kanadani coxmilletli dovlet adlandirmaga esas verir Bele ki Kanadada min illerle yerli aborigen xalqlarla beraber 4 esr once bu mekanda meskunlasan avropalilar da yasayirlar Muxtelif olkelerden immiqrasiya prosesinin uzun muddet davam etmesi olke ehalisinin etnik terkibine ciddi tesir gostermisdir Indi olkede ehalinin boyuk hissesini ingilis menseli 18 milyon nefer ve Kvebek vilayetinde meskunlasan fransiz menseli kanadalilar 13 milyon nefer teskil edir Diger etnik qruplar ehalinin 33 ni yerli ehali ise 1 3 ni teskil edir Belelikle Kanada ehalisinin rengareng etno konfessional terkibi Kanada multikulturalizami modelini yaratmisdir Kanada multikulturalizmini oyrenerken ictimailesme anlamina diqqet yetirmek meqsedeuygundur Ictimailesme adlandirilian proses insanlarin ozlerini cemiyyete aid olduqlarini ve bu cemiyyete uzv olduqlarini oyrenmeleridir lakin Kanadada olke multikulturalizmi ile bagli geden genis muzakirelerde ictimailesme assimilyasiya prosesi kimi basa dusulur Bu hal miqrantlarin oz medeni ozunemexsuslugunu qorumaq istiqametinde apardiqlari siyasete qarsi yonelmis irqciliye esaslanan praktiklerin fealiyyeti neticesinde yaradilir Kanadaya immiqrasiya edenlerin kimliyinin deyismesi ve eyni zamanda Kanadada dogulan miqrant ailelelerinin usaqlarina verilen Kanadali kimliyi miqrantlarla muqayisede onlarin ovladlarina model olaraq ustunluk verilmesi kimi basa dusulur Bu menada Kanada multikulturalizm siyaseti bir cox pozitiv cehetleri ile secilir Bu cehetlerin en ehemiyyetlisi ise avropali ve ya xristian olmayan miqrantlarin Kanada ehalisinin ekseriyyetini teskil etdiyi avropali xristianlar terefinden xos qarsilanmasidir Bu pozitiv cehetler eyni zamanda etnik kanadalilari dusunduren qeyri mueyyenliyi de ortadan qaldirir Kanadanin muasir heyati dilinden dininden etnik menseyinden asili olmayaraq cemiyyetde yeni ve ferqli bir ferd dusuncesini yaratmaqdadir Bu ferd dusuncesi etnik mense ile bagli elaqeleri minimuma endirmisdir Hazirda Kanadadaki multikulturalizm anlayisi ile bagli intellektual muzakireler Kvebek bolgesine milli azliqlar statutusunun verilmesi ile bagli frankofonlar terefinden ireli surulen siyasi teleblerin deyerlendirilmesi esasinda gedir Bu menada multikulturalizm haqqinda ilk fikirler Pierre Elliott Trudeaunun 1962 ci ilde nesr ettiyi Cite Libre adli eseridir Bu eserde muellif milli azliqlarin bir millet anlayisini yaratdiqlarini ve bu milletin ireli surduyu muxtariyyet teleblerinin legitimliyini haqli bir teleb olaraq qebul edilmesinin mumkunluyunu vurgulamisdir Oz novbesinde Charles Taylor 1970 ci ilde nesr etdiyi Pattern of Politics adli kitabinda frankofonlarin Kanada cemiyyetinde tutduqlari yerin ehemiyyetine diqqet yetirmisdir Muellif bu kitabinda Kanadada yasayan fransizlarla bagli konsepsiyasini arasdirmis ve multikulturalizm siyasetine dair dusuncelerini bildirmisdir Muellif apardigi tedqiqatlara esaslanaraq gostermisdir ki Kvebek bolgesinin xususi bir siyasi status qazana bilmesi dusuncesi guclu bir asimmetrik federalizm ile elaqelidir Etnik azliqlar medeni plularilzm multikulturalizm ferqlilik siyaseti kimi siyasi meseleler ilk defe Kanada konteksinde ortaya cixmisdir Simali Amerikada ozunemexsus etnik mensubiyyete malik olan iki ferqli cemiyyet anglo sakson ve fransizlar uzun zaman birgeyasayisin teskili uzerine muzakireler apariblar Ingilis ve fransizlarin birlikde yasamaq ucun yurutdukleri demokratik muzakire ve tesebbusler Kanada modelini dunyada multikulturalizm siyasetinin tetbiqi sahesinde ilk siraya cixarmisdir Multikulturalizm termininin Kanada menseli olmasi hec de tesadufi deyildir Ilk defe Kanadada multikulturalizm iki qurucu xalqdan basqa azsayli yerli xalqlarin ferqli etnik ve medeni mensubiyyetlerin qorunmasi ve inkisaf etdirilmesi dovlet siyasetinin prioritetine cevrilmisdir Kanadada multikulturalizm hem sosioloji bir realliq kimi hem de siyasi bir ideologiya menasinda isledilir Bunlardan birincisi Kanada xalqinin rengareng etnik mozaikasini digeri ise qanunvericiliyin bu medeni pluralizm icerisinde birgeyasayisi temin etmesini ehate edir Kanada 19 cu esrden etibaren genis immiqrasiya dalgalarini yasamisdir Artiq 1980 ci illerde olke ehalisinin 40 ni ingilis ve fransiz menseli immiqrantlar teskil edirdi Bu iki cemiyyet Kanada tarixinde boyuk ehemiyete malikdir ve bunlar dovletinin iki qurucu xalqi olmaqdadir Avropa menseli olan bu iki xalqin numayendeleri 21 ci esrin evvellerinde artiq olke ehalisinin ekseriyyetini meydana getirir Federal Hokumet 1970 1980 illeri arasinda multikulturalizm siyasetini resmi olaraq tetbiq etmeye baslamisdir Kanada xalqinin multikultural olmasi yeni tek bir xalqdan deyil ingilis ve fransiz dilli immiqrantlardan ve azsayli xalqlardan ibaret oldugu Kanada Multikulturalizm Aktinda 1988 ve Kanada konstitutsiyasinda eksini tapmistdir Bunlara gore dovletin iki resmi dili vardir ingilis ve fransiz dili Fransiz dili muxtar vilayet olan Kvebekin resmi dilidir Dovlet resmi olaraq iki dilli bilingualism olsa da iki resmi medeniyyeti biculturalism yoxdur Cunki burada ingilis ve fransizlardan basqa yerli xalqlarin da ozunu idare siyasi temsil ana dili ile elaqeli huquqlari ve enenevi iqtisadi strukturlarini qoruyub saxlamaq haqlari temin edilir Kanada multikulturalizmi etnik azliqlara genis huquqlar verir Bu menada azsayli dini etnik qrup olan Hutteritler i misal gostermek olar Bu qebilede sexsi mulkiyyete onem verilmediyinden kollektiv mulkiyyet enenesi hele de qorunmaqdadir Ideoloji sahede Hutterit Kilsesi oz icmasi uzerinde boyuk tesir gucunu saxlamaqdadir Qebile uzvlerinden her hansi biri dini qanun qaydalarina riayet etmedikde kilse terefinden cezalandirilir Kilse onu qebileden uzaqlasdirir ve ortaq mulkiyyetdeki payindan tam mehrum edir Hutterit Kilsesi bu ceza tedbirleri bu etnik dini qrupun uzvleri terefinden anlamli sekilde qebul edilir Bele ki kilse bu movqeden uzaqlassa Hutteritler in birliyi dagila biler Hutteritler etnik dini qrupundan uzaqlasdirilanlar ve mulkiyyetinden mehrum edilenlerin bir coxu Kanada Federal mehkemesine muraciet etmisler lakin ekser hallarda federal mehkeme bu icmadan qovulanlarin kompensasiya teleblerini temin etmemis ve Hutteritler icmasinin haqlarini mudafie etmisdir Mehz bu yanasma kollektiv haqlara esaslanan Kanada multikulturalizminin ozunemexsuslugunu gosteren bir misal olaraq diqqete catdirila biler Kanadada multikulturalizm siyaseti kanadalilarin etnik irsinin qorunmasi istiqametinde heyata kecirilir Bu siyasetin ana xetti Kanadada yasayan mensece etnik kanadali olmayan insanlara dozumlu munasibetin olmasidir Bu siyaset liberal multikulturalizmi mudafie edenler ile qeyri liberallar kommunitariyanlar arasinda mueyyen ziddiyyetlerin meydana gelmesine sebeb olur Bele ki liberal olmayan multikulturalizm terefdarlari kanadalilarin ozleri ucun tutarli bir kimlik formalasdirilmasini ozlerinin etnik menseleri ile baglayirlar Liberal multikulturalizm terefdarlari ise ferdlerin ozunemexsus kimlik identiklik formalasdirmasini xususi sexsi secim istiqametinde aparilmasinin daha dogru oldugunu ireli sururler amma Kanada kontekstinde bu siyaset paradoksal mezmuna malikdir Cunki liberal siyaset anlayisi netice olaraq kimlik insasini kanadali millet terminologiyasi cercivesinde tesviq edir Bu siyaset ile birlikde azliqlara aid olan ferdlerin etnik menseleri ne qeder cox tesviq edilirse o qeder de ozlerini kanadali hesab etmekdedirler Yeni kanadali kimliyinin menimsenilmesi ucun ferqli etnik mensubiyyetlerin tesviq edilmesi zeruridir Bes bu siyaset daxili milletlere nece tesir edecekdir Kanadada esasen iki daxili millet movcuddur Bunlardan birincisi ingilis dilinde danisan Anglofonlar digeri ise fransiz dilinde danisan Frankofonlardir Anglofonlar olke ehalisinin texminen yarisindan coxunu Frankofonlar ise ehalinin ucde birini meydana getirir Bunlardan basqa azliqlar ise daxili milletin kicik hissesinden ibaret olan yerli xalqlardir Kanadali olma Kanadada milli azliqlar kontekstinde bir identifikasiya oldugu halda kanadaliliq olkeye imiqrasiya eden qruplarin medeni irslerini itirme bahasina gizli bir inteqrasiya istiqametinde yurudulen multikulturalizm siyasetidir Kanadada 1996 ci ilde ehalinin 86 nin sadece ingilis ve fransiz ana diline sahib oldugunu ancaq 1 7 nin bu iki dilden hec birinde danismadigi tesbit edilmisdir Bu kontekstde Evelin Kallen bele demisdir Kanada coxmilletli cemiyyet oldugu kimi coxdilli bir cemiyyet halina gelmek mecburiyyetindedir Olkeye koc eden butun ferdler sahib olduqlari ana dillerini danisa bilmeli ve eyni zamanda Kanada hokumeti buraya immiqrasiya edenlerin ozunemexsus medeniyyetlerini yasaya bilmeleri ve ana dillerinden istifade etme imkanlarini temin etmelidir Dovlet miqrantlara oz dillerini medeniyetlerini adetlerini ve dinlerini qoruma imkani tanimalidir amma Kallennin coxdilli ve coxmedeniyyetli cemiyyete dair teklifinde bezi eskiklikler vardir Immiqrasiya eden bir ferdin ve ya qrupun basqa bir etnik azliqla qarsilasmasi durumunda ne olacaqdir 1996 ci ilde gerceklesdirilen bir tetqiqata gore ehalinin 36 nin etnik mense yonunden evlilikler vasitesi ile qarisdigi ve bu halda etnik mense anlayisinin muxteliflesdiyi gorulmusdur Maraqli faktlarKanada kend menasini veren Kanata sozundendir Kanada ehalisinin 37 i Vankuverde Olimpiya oyunlarinin kecirilmesine qarsi olub Ehali sixligi en az olan olkedir 1 kv km e 3 5 nefer Kanadada dunyanin basqa olkelerinden daha cox daxili gol ve cay vardir Olke ehalisinin 14 i mutemadi olaraq marixuana cekir Kanada dunyada en boyuk sahil xetti olan olkedir ki sahil xettinin uzunlugu 200 min km den de artiqdir Trans Kanada dunyanin en uzun beynelxalq sosesidir 7821 km Alyaskada olan sose dunyada en suretle tikilmis yoldur ki bunun 2451 km i 1 ilden de az bir muddetde salinib Kanada sahesinin 2 2 de 43 park vardir Ilk Milli park Banff 1885 ci ilde salinib Her il kanadalilarin 3 den coxu qan bexsisi edir Kanadanin en yuksek dag zirvesi Maunt Logan zirvesidir 5 959 m Kanadada en boyuk ada ehalisi cemi 11 min nefer erazisi ise 507 451 km2 olan Baffin adasidir 18 30 yas arasi ehalinin 25 i internetden bilik ve melumat toplamaq meqsedile istifade edir Kanadada en yuksek selale Della Falls selalesidir Hundurluyu 440 metrdir Niaqaradan daha hundurdur 23 9 den cox kanadali Allaha inanmir Kanada ehalisi 34 milyon neferden coxdur ve ehalinin 16 i yeni 5 5 milyon neferi immiqrantlar kockunler teskil edir Mehz Kanadada icad edilen Hokkey Kanadanin milli oyunudur ve esas qaydalari XX esrden etibaren qebul edilib Kanadanin en boyuk seheri Toronto Onun ehalisi 2 milyondan artiqdir Kanada dunyada pendirin en iri istehsalcisi ve istehlakcilarindandir Kanadanin paytaxti Ottava evveller Bayton adlandirilib 1 deqiqeye 25 litr agcaqayin siropu hazirlayirlar Istinadlar Surface water and surface water change OECD March 24 2021 tarixinde Istifade tarixi October 11 2020 Population estimates quarterly June 24 2022 February 11 2022 tarixinde Istifade tarixi June 24 2022 Census Profile 2021 Census of Population February 9 2022 February 9 2022 tarixinde Istifade tarixi February 9 2022 Loi sur les langues officielles Official Languages Act 16 1 Constitution Act 1982 ing 1982 MenbeKanada 2016 03 05 at the Wayback MachineHemcinin baxPortal Kanada