fbpx
Wikipedia

Su

SuYer kürəsinin axarsu, göl, dənizokeanlarını, eləcə də canlılardaki mayelərin əsas hissəsini əmələ gətirən şəffaf və rəngsizə yaxın kimyəvi maddə. . Bir molekulu kovalent bağlarla qoşulmuş oksigen və iki hidrogen atomlarından ibarətdir. Su sözü maddənin standard şərtlərdə maye olan halını ifadə edir lakin qatı yeni buz və qaz yəni buxar halı üçün də istifadə olunur. Təbiətdə eyni zamanda qar, buzlaq, aysberq, bulud, çən, şeh və atmosfer nəmi şəklində mövcuddur.

Su doldurulmuş stəkan
Okean suları

Kimyəvi formulu H2O şəklindədir. Rəngsiz (qalın təbəqələri göyümtül), dadsız və iysiz mayedir. Kütləcə 11,19% hidrogen və 88,81% oksigendən ibarətdir. Təbiətdə suyun 2 növü vardır: adi və Ağır su. Ağır suyun tərkibində hidrogenin yerinə izotop deyterium olur. Təbiətdə 1/100 nisbətdə ağır su mövcuddur. Adətən atom reaktorlarında ağır sudan neytron yavaşladıcı kimi istifadə edilir. Süni yolla tərkibində tritium olan daha ağır su əldə edilmişdir.

Canlı orqanizmlərdə

Populyar ədəbiyyatdan da məlumdur ki, Yer kürəsi səthinin 2/3-i su ilə örtülüdür.

Dünyadakı bütün canlıların (bitkilər, heyvanlar, insanlar) orqanizmi bu və ya digər nisbətdə, sudan ibarətdir. İnsanın vücudunun hər yerində — qanda, sümükdə, əzələdə, daxili orqanlarda və s. az və ya çox miqdarda su olur. Bioloji mayelərdə — qan, limfa, tüpürcək və mədə şirəsində suyun miqdarı 90–99%, sümük hüceyrələrində isə 20–24% olur. Canlı orqanizmlərdə suyun əsas hissəsi lokallaşmışdır. Buna hüceyrədaxili su deyilir. hüceyrəarası boşluqların və bioloji mayelərin tərkibinə daxil olan su isə hüceyrəxarici su adlanır. İnsan orqanizmindəki suyun 2/3 hissəsi hüceyrədaxili, 1/3 hissəsi isə hüceyrəxarici sudur. Normal şəraitdə sağlam insanın orqanizmindən müxtəlif yollarla, gün ərzində 2–3 litr intervalında su xaric olunur. Yaşamaq üçün orqanizmə elə o qədər də su qəbul etmək lazım gəlir. Məhz bu səbəbdəndir ki, insan susuz uzun müddət yaşamaq iqtidarında deyil.

Suyun sanitariya-gigiyenik əhəmiyyəti də böyükdür. Su organizmada çox önemlidir. Su orqanizmin həyat fəaliyyəti ilə əlaqədar olan bütün kimyəvi dəyişikliklərin baş verməsi üçün mühit yaradan amildir. Bütün qida maddələri yalnız suda həll olmuş halda bağırsaqlardan qana və oradanda toxumalara keçir. Mübadilə nəticəsində əmələ gələn son məhsullar, həmçinin, su vasitəsilə yuyulub orqanizmdən xaric olur. Su, həmçinin, orqanizmdə gedən bir sira mübadilə reaksiyalarında bilavasitə iştirak edir.

Kimyəvi tərkibi

Su həm də çox universal mühitdir. İnsan qidasını təşkil edən maddələrin böyük əksəriyyəti suda həll olur. Su olmasa, insanın həzm prosesi pozular, orqanizmin qidalanması mümkün olmaz. Belə ki, bütün qida maddələri yalnız suda həll olmuş vəziyyətdə insanın həzm sistemi tərəfindən "emal" oluna bilir. Suyun insan həyatı üçün faydası, həm də onun nisbi təmizliyi ilə şərtlənir. 1 dəqiqə ərzində insan orqanizmində 4 milyon eritrosit (qırmızı qan kürəciyi) məhv olur, elə o qədəri də yaranır. Su özü ilə gətirdiyi "çirkab" vasitəsilə qanı korlayır – orqanizmdə mutagen dəyişikliklər yaradır və DNT-lərə (genlərə) yazılmış "genetik informasiya"nı dağıdır.

Suyun əksər xüsusiyyətləri onun kimyəvi quruluşundan yox, fəza qəfəsinin quruluşundan (buna kristal qəfəsi deyilir) şərtlənir[Mənbə göstərin]. Atomların düzülüşü və onlar arasındakı kimyəvi rabitənin forma və xüsusiyyətinin variasiyalı olmasından dolayı, suyun xassəsi də dəyişə bilir. Sudan başqa, bəzi digər kimyəvi maddələrdə də belə allotropik modifikasiya xüsusiyyətinə rast gəlinir. Amma sudan fərqli olaraq, onların hamısı kimyəvi birləşmə yox, kimyəvi elementdir. (məsələn, karbonun allotropik modifikasiyalarını önə çəkmək olar – (qrafit, almaz, kömür, brilyant).

Bir çox kimyəvi maddələrdən fərqli olaraq temperatur dəyişdikcə, suyun aqreqat halı (material forması) da dəyişir. Bu zaman onun bir çox xassəsi də dəyişir. Məsələn, məlumdur ki, kimyəvi təmiz su müsbət 100 dərəcə (Selsi) temperatura qədər qızdırılan zaman qaynayır və bu proses davam etdikcə, o, maye halından buxar halına keçir. Su mayelərə xas olan xüsusiyyətlərini itirir və onun istilik tutumu kəskin şəkildə aşağı düşür, həcmi isə artır. Sonradan, soyuyarkən, su buxarı yenidən maye suya çevrilir. Amma belə su əvvəlkindən xeyli fərqli olur – buxar kondensatının tərkibində demək olar, kənar qarışıqlar olmur. Buna nisbi təmiz su deyilir.

Kimyəvi təmiz su 0 dərəcə (Selsi) temperaturda donaraq maye halından bərk hala, buz halına keçir. Bu proses istiliyin ayrılması ilə baş verir (ekzotermik prosesdir). Maraqlıdır ki, bu zaman suyun həcmi genişlənir, amma digər bir çox maddə soyuyarkən sıxılır, onların həcmi azalır. Həm də sıfır dərəcədən aşağı temperaturlara qədər soyudularkən buz halına keçmiş suyun həcmində müvafiq azalma (sıxılma) müşahidə olunur. Belə suyun istilik tutumu maye suyun istilik tutumu ilə müqayisədə xeyli yüksək olur.

Ümumiyyətlə, su – həyat üçün təhlükəsiz olan kimyəvi birləşmələr arasında istilik tutumunun yüksək olması ilə seçilir. Məhz suyun bu xassəsi sayəsində Yerin atmosferində temperatur nisbi sabit qala bilir. Məsələn, gündüzlər Yerə çatan Günəş enerjisinin bir qismi yerin səthindən əks olunaraq atmosferə istiqamətlənir. Bu enejinin böyük qismi atmosferdə cəmləşən su buxarı tərəfindən udulur və gecə saatlarında (Günəş enejisi yerin səthinə çatmayan saatlarda) Yerin səthində yaranan eneji balansını kompenssiya edir. Bu effekt səhralarda müşahidə olunur. Məsələn, məlumdur ki, gündüzlər istidən yanan səhralarda, gecələr nabələd adamların təsəvvür edə bilmədiyi həddə qədər soyuq olur. İnsan bədənin temperaturunun sabit (36,5 dərəcə, Selsi) qalması da suyun sayəsində mümkün olur.

Fiziki xassələri

Suyun ən maraqlı və mühüm xüsusiyyətlərindən biri, digər bütün maddələrin əksinə, bərk halının maye halından- yəni buzun sudan daha yüngül olmasıdır. Buna görə də dənizlərdə donma yuxarıdan başlayır, çünki donan təbəqə suyun digər maye hissəsindən daha yüngüldür. Bunun sayəsində dənizin tamamilə donması və canlıların məhv olması təhlükəsi aradan qalxır. Çünki donan və yuxarı qalxan təbəqə dənizin altda qalan maye hissəsini bayırdakı soyuq havadan izolyasiya edir.

Əgər buz sudan ağır olsaydı, bu halda dənizlər də altdan donmağa başlayacaqdı. Belə olduqda sözügedən izolyasiya baş vermədiyi üçün dənizlərin hamısı asanlıqla donar və sudakı həyat məhv olardı. Donan su maye sudan daha çox yer tutduğu üçün donan dənizlər əvvəlkinə nisbətən daha çox yer tutar və digər dənizlərin səviyyəsinin artaraq daşmasında səbəb olardı.

Bununla yanaşı suyun ən ağır halının +4 °C-dəki kimi olması həyat üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dənizlərdə +4 °C temperatura çatan su, ən ağır vəziyyətdə olduğundan dibə çökür. Buna görə səthi buz dağları ilə örtülən dənizlərin dibi daima maye halındadır və canlıların yaşaya biləcəyi +4 °C-lik temperaturdadır. Eyni şəkildə qış aylarında buz təbəqəsi ilə örtülən göl və çayların da alt hissələri həyat üçün əlverişlidir.

 
Qar dənəcikləri, Vilson Bentley, 1902.

Suyun gec isinib gec soyuma xüsusiyyəti

Suyun digər xüsusiyyəti də buxarlanma və donma sürətinin çox yavaş olmasıdır. Yay aylarında gündüz istisi ilə çox tez isinən qumun gecə çox tez soyuduğu məlumdur. Lakin dəniz suyunun temperaturu gecə ilə gündüz arasında ancaq 2–3 dərəcə fərqlənir. Bunun səbəbi suyun kəskin isinmə və soyuma halında, malik olduğu istini müəyyən ölçüdə qoruyaraq buxarlanma və donma hadisəsini gecikdirməsidir. Suyun bu təsirini bütün yer üzünə aid etsək, okeanlarda və atmosferdə maye və ya buxar halda olan suyun Yerin temperaturunda çox mühüm rol oynadığı başa düşülər. Yer üzünü əhatə edən sular Yerin günəş şüalarına məruz qalan hissəsində temperaturu udaraq həddindən artıq isinmənin qarşısını alır. Eyni şəkildə günəş şüası ala bilməyən hissələrdə isə okeanlar və digər sular malik olduqları temperatur sayəsində kalorifer vəzifəsi yerinə yetirərək temperaturun həddindən artıq aşağı düşməsinə mane olurlar. Belə olmasaydı, gecə ilə gündüz arasındakı temperatur fərqi çox artacaq, Yer səhralaşacaq və həyat mümkün olmayacaq və ya çətin olacaqdı.

Buludların ağırlığı

Buludlar inanılmaz dərəcədə ağırdırlar. Məsələn, "Kumulo-nimbus" növündən olan fırtına buludunda 300.000 ton ağırlıqda su toplanmışdır[Mənbə göstərin].

Təmiz suyun alınma üsulları

Zərərli kimyəvi elementlər və maddələr su hövzələrinə düşdükdə onun sanitar vəziyyətini pisləşdirir , ona görə də həm təsərrüfat içmə, həm də başqa sənaye məqsəddləri üçün istifadədən əvvəl suyun dərindən xüsusi təmizləməyə ehtiyacı var. Çirkab suların təmizlənmə üsulları mexaniki, fiziki-kimyəvi, elektrokimyəvi, biokimyəvi üsullardır.

Mexaniki təmizləmə

  • Süzmə. Boru və kanalların tutulmasının qarşısını almaq məqsədi ilə iri qarışıqları aradan qaldırmaq üçün tordan istifadə olunur. Daha kiçik asılqanlar üçün ələklərdən istifadə edilir. Ələklərin deşiklərinin ölçüsü kənarlaşdırılan qarışıqdan asılı olaraq 0,5–1 mm dəyişir. Qaba dispers qarışıqlardan təmizləmək üçün qum tutucu, çökdürücü, durulducu, rəngsizləşdiricilərdə durultma aparılır.
  • Qum tutucuları ölçüsü 250 mkm (1 mikron=10−6m) böyük olan mexaniki qarışıqlar (qum, gil) üçündür. Qum tutucularının iş prinsipi maye axınında bərk hissəciklərin sürətinin dəyişməsidir. Qum tutucuları müxtəlif konstruksiyalı (suyun üfqi,şaquli və dairəvi hərəkəti ilə) olur.

Kənarlaşdırılan hissəciklərin diametri 0,2–0,25 mm, suyun axma müddəti 30 saniyədən çox olmasın, qum tutucunun dərinliyi 0,25−1 m , eni hesablamaqla müəyyən edilir.

  • Nefttutucular. Bu tutucular çirkab sulardan neft məhsulları, yağları ayırmaq üçün istifadə edilir. Onların iş prinsipi sıxlığı suyun sıxlığından kiçik hissəciklərin üzə çıxmasına əsaslanır. Nefttutucularında suyun hərəkət sürəti 0,005–0,01 m/san olur, bu zaman neftin 96–98% üzə çıxır. Hissəciklərin üzə çıxma sürəti hissəciklərin ölçüsündən, sıxlıqdan və məhlulun özlülüyündən asılıdır. 80–100 mkm ölçüdə olan hissəciklər üzə çıxır. Durultma 2 saat davam edir. Nefttutucunun dərinliyi 1,5–4 m, eni 3–6 m, uzunluğu 12 m, seksiyaların (bölmələr) miqdarı ikidən az olmayaraq ardıcıl birləşdirilir.
  • Filtrləmə. Çirkab sulardan bərk və maye halda olan çökməyən zərif disrers hissəciklərin ayrılması üçün tətbiq olunur. Filtrləyici material kimi metal tor, parça filtrlər (pambıq-kağız, şüşə və süni liflər) keramik, bəzən də dənəvər materiallar (qum, çınqıl, torf, kömür və s.) götürülür. Bu bir qayda olaraq alt hissəsində təmizlənmiş suyun axması üçün drenajı olan rezervuardan (su anbarı) istifadə olunur. Filtrləmənin sürəti 0,1–0,3 m/saatdır. Filtrlərin təmizlənməsi hava ilə üfürmə və ya yuyulma ilə həyata keçirilir.Hidrosiklonlar çirkab suları asılqanlardan mərkəzdənqaçma qüvvələrinin təsiri ilə təmizləyir. Yüksək sürətlə su hidrosiklona verilir. Mayenin fırlanması nəticəsində mərkəzdənqaçma qüvvələrinin təsiri ilə bərk hissəciklər axından kənara atılır. Sıxlıqların fərqi nə qədər çox olarsa, ayrılma bir o qədər asan olar.

Təmizləmənin fiziki-kimyəvi metodları

  • Flotasiya çirkab sulardan həll olmayan xırdalanmış pis çökən qarışıqları ayırmaq üçün tətbiq edilir. Bunun üçün suya kiçik deşikləri olan dəlikli borudan təzyiq altında hava verilir. Hava qabarcıqları maye qatından keçərək çirkab hissəciklərlə birləşərək onları suyun üzərinə çıxardaraq köpük əmələ gətirir.Təmizləmənin effekti hava qabarcıqlarının ölçüsündən asılıdır. Bu ölçü 10–15 mkm olmalıdır. Təmizlik dərəcəsi 95–98%-dir. Təmizlik dərəcəsini artırmaq üçün suya koaqulyantlar əlavə etmək olar. Bəzən flotatorda eyni zamanda oksidləşmə də baş verir. Bu halda hava oksigen və ya ozonla zənginləşdirilir.Digər hallarda oksidləşməni aradan qaldırmaq üçün flotasiya inert qazların köməyi ilə həyata keçirilir. Flotasiya təzyiq altında və ya vakuumda aparıla bilər.
  • Adsorbsiya vasitəsilə təmizləmə (bərk sorbentlərdə təmizləmə) bioloji parçalanmayan və ya güclü zəhər olan (fenollar, herbisidlər, prstisidlər, aromatik və nitrobirləşmələr) maddələrin az qatılıqları olan çirkab suların dərindən təmizlənməsində tətbiq olunur.

Adsorbsiya reagent ola bilər, yəni maddənin adsorbentdən çıxarılır və destruktiv ola bilər, yəni çıxarılan adsorbentlə birlikdə məhv edilir. Təmizləmənin effektivliyi tətbiq olunan adsorbentdən asılı olaraq 80–95% olur. Adsorbent olaraq aktivləşdirilmiş kömür, şlak, sintetik sorbent, gil, silikogel, alümogel, metalların oksidlərinin hidratlarından istifadə olunur. Məsamələrinin radiusu 0,8 nm olan aktivləşdirilmiş kömür daha universaldır. Adsorbsiya prosesini ya adsorbent və suyu intensiv qarışdırıb sonradan durultmaqla, ya da adsorbentdən filtrləməklə aparırlar. Istifadə olunmuş adsorbent isti buxarla və ya qızdırılmış inert qazla regenerasiya edirlər. Iondəyişmə təmizləmə çirkab sulardan metalların, eləcə də arsen, fosfor, sianid birləşmələr və radiaktiv maddələrin çıxarılmasında tətbiq edilir. Metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, suda həll olmayan, ancaq su ilə qarışdıqda onda olan ionlarla öz ionlarını dəyişən təbii və sintetik maddələr (ionitlər) mövcuddur. Sudan müsbət ionları udan ionitlər kationitlər, mənfiləri udan ionitlər isə anionitlər adlanır. Həm kation, həm də anion dəyişən ionitlər amfoter ionitlər adlanır. Qeyri-üzvi təbii ionitlər seolit, çöl şpatları, gil mineralları, müxtəlif slyudalardır. Qeyri-üzvi sintetik ionitlərə silikogellər, bəzi metalların (alüminium, xrom, sirkonium və s.) çətin həll olan oksidləri və hidroksidləri aiddir. Üzvi təbii ionitlər – torpağın qumin turşuları və kömür. Üzvi sintetik ionitlərə iondəyişmə qatranları aiddir. Kationitin qısa formulu RH, anionitin formulu ROH yazılır. R – mürəkkəb radikaldır. İondəyişmə reaksiyası kationitlə təmasda olduqda aşağıdakı kimi baş verir: RH + NaCl = RNa + HCl, anionitlə kontaktda olduqda isə RОH + NaCl = RCl + NaOH Çirkab suların iondəyişmə təmizləməsi dövri və fasiləsiz işləyən qurğularda aparılır.

  • Ekstraksiya tərkibində fenollar, yağlar, üzvi turşular, metal ionları olan çirkab suları təmizləmək üçün istifadə olunur. Ekstraksiya, əgər kənarlaşdırılan maddələrin dəyəri onun aparılma məsrəfini kompensasiya edirsə, sərfəlidir. 3–4 q/l qatılığında ekstraksiya adsorbsiyadan daha sərfəlidir. Ekstraksiya 3 mərhələdə aparılır:
  1. Çirkab suların ekstragentlə (üzvi həlledicilərlə) intensiv qarışdırılması. Bu halda iki maye faza əmələ gəlir; bir faza – kənarlaşdırılacaq maddələr və ekstragent saxlayan ekstrakt, digər faza- çirkab su və ekstragent olan rafinat.
  2. Ekstrakt və rafinatın ayrılması;
  3. Ekstrakt və rafinatdan ekstragentin regenerasiyası

Ekstragent ekstraktdan buxarlanma, distilyasiya, kimyəvi qarşılıqlı təsir vasitəsilə və çökdürməklə ayırırlar. Ultrafiltrləmə – osmos təzyiqini üstələyən təzyiq altında yarımsızdırıcı membrandan məhlulların filtrləmə prosesidir. Membranlar həlledicinin molekullarını keçirir, həll olan maddələri (ölçüsü < 0,5mkm) saxlayır

Suyun qoxusu

Suda qoxu əmələ gətirən amillər 2 qrupa bölünür: 1. təbii mənşəli qoxular (məs., bataqlıq, çürüntü, torpaq, kif, balıq, hidrogen sulfid, "çiçək" və s.); 2. antropogen mənşəli qoxular (məs., turşulu, mazut, neft məhsulları, müxtəlif sənaye çirkabları və s.). Suyun qoxusu 5 ballıq şkala ilə qiymətləndirilir.

Axının dərinliyi həm onun ayn-ayrı nöqtələrində, həm də məcranın en kəsim və uzununa profili boyunca ölçülə bilər. Dərinlik göstəricilərindən istifadə edərək çayın, su anbarlarının bərabər dərinliklərini ifadə edən horizontallı planını, çayın en kəsik və uzununa profillərini tərtib etmək olar. Digər tərəfdən, su mənbələrinin hidroqrafık xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, çay nəqliyyatı və ağac axıdılması işlərində, suyun sürətinin və sərfinin ölçülməsi, hidrotexniki qurğuların layihəsinin tərtib olunması işlərində dərinlik məlumatlarından geniş istifadə olunur.

Dərinliyi ölçmək üçün aşağıdakı cihaz və avadanlıqlardan istifadə edilir:

  1. hidrometrik paya və lotlar;
  2. avtomatik dərinlikölçən exolotlar.

Suyun pH göstəriciləri

Suyun pH göstəriciləri- hidrogen ionu konsentrasiyasmın əks loqarifma göstəricisi olub, su kütləsində kimyəvi element və maddələrin miqrasiyasında mühüm əhəmiyyəti var. Sular pH göstəricisinə görə üç qrupa bölünür:

  1. pH<7 – turş mühitdir.
  2. pH=7 – neytral mühitdir.
  3. pH> – qələvi mühitdir.

Suyun rəng şkalası

Suyun rəng şkalası-suyun rəngini təyin etmək üçün rəngli məhlullar doldurulmuş sınaq şüşələri dəsti. Suyun rəng şkalası tünd göy rəngdən (I) başlamış, yaşıl-san-boz və qəhvəyi rəngə, (XXI) kimi müxtəlif çalarlı duru rəng nümunələrindən ibarətdir. Ağ rəngli diskdən istifadə etməklə təyin olunur. Suyun rəng şkalası forel-Ulye hazırlamışdır.

Suyun minerallaşma dərəcəsi

Suyun minerallaşma dərəcəsi- suda olan müxtəlif birləşmə, molekul və ionların ümumi çəki miqdarı. Suyun minerallaşma dərəcəsi təcrübi yolla təyin edilmiş quru qalıq, ionların cəmi, mineral maddələrin cəmi (ionlar, SİO2, Fe2O3 və b. dissosiasiya etməmiş birləşmələr) və hesablanmış quru qalıq (ionların cəmi) ilə ifadə edilir.

Suyun oksigen rejimi

Suyun oksigen rejimi- oksigenlə doymuş suda onun miqdarı 1 litrdə 10 ml təşkil edir. Bu, atmosferdə olan oksigendən 21 dəfə azdır. Odur ki, hidrobiontlann tənəffüsü çətinləşir. İlk suda yaşayanlar və suyun altında olan bitkilər tənəffüs üçün suda həll olmuş oksigeni ya bütün bədənlərinin səthi ilə, yaxud da xüsusi tənəffüs orqanları vasitəsilə alır. Oksigenin suda həll olmasına temperatur da təsir göstərir.Suda oksigenin miqdarına ekoloji faktorlar da təsir göstərir. Belə ki, suyun qarışması (fırtına, dalğa, tez axın, şəlalə və s.) səthinin hava ilə təmasda olmasını artıraraq suda oksigenin artmasına səbəb olur. Tam sakit havada qapalı axmaz su hövzələrində suda oksigenin həll olması yavaşıyır. Yaşıl bitkilər suda oksigenin çoxalmasına səbəb olur, ölü bitki qalıqlarının, lilin toplanması isə üzvi maddələrin parçalanması ilə əlaqədar suyu oksigenlə kasadlaşdırır. Bu, xüsusilə yüksək temperaturda daha çox təzahür olunur.

Suyun bulanıqlığı

Suyun bulanıqlığı-axım və su hövzələrinin suyunda sülb asılı hissəciklərin konsentrasiyası. Suyun bulanıqlığı adətən suyun vahid həcmində (çox vaxt İm3 suda qramla) gətirmələrin çəki miqdarı ilə ifadə olunur.

Suyun codluğu

Suyun codluğu- suyun kalsium və maqnezium duzlarının həll olmuş miqdarı ilə şərtlənən xassəsi. Suyun codluğu mq-ekv-lə ifadə olunur. Bir mq-ekvl 20,04 mql Ca++ və 12,15 mql Mg++ miqdarına müvafiqdir.

Suyun dadı

Suyun dadı-orqanoleptik xassədir, təbii və antropogen mənşəli ola bilər. Əsasən içməli sular üçün təyin edilir. Suyun dadı dörd qrupa bölünür: duzlu, turş, şirin və acı.

Atmosferdə su

Atmosferdə 12.900 km3 su buxarı var. Bunun 86%-i okean və dənizlərdən, 14%-i isə quru səthdən buxarlanma hesabına atmosferə daxil olur. Suyun maye və bərk haldan qaz halına keçməsi prosesinə buxarlanma deyilir. Buxarlanmanın intensivliyi — döşənən səthdən, temperaturdan, havanın rütubətliliyindən və küləyin sürətindən asılıdır. Buxarlanmanın ən yüksək kəmiyyəti tropik enliklərin okean səthi üzərində (2000 mm), ən az isə tropik səhralarda (50–100 mm) olur. Ekvatorda yüksək buludluluqla əlaqədar buxarlanma (1000 mm) xeyli azdır. Ekvatordan qütblərə doğru buxarlanmanın miqdarı azalır.[Mənbə göstərin]

Su buxarının maye hala keçməsi kondensasiya; su buxarının birbaşa bərk hala (qar, buz) keçməsi isə sublimasiya adlanır. Müəyyən temperaturda buxarlana bilan rütubət miqdarına buxarlanma qabiliyyəti və ya mümkün buxarlanma deyilir. Tropik səhra və savannada buxarlanma qabiliyyəti daha yüksək; Arktik səhra və tundrada isə daha azdır. Buxarlanma qabiliyyəti daha böyük olan ərazilərdə — sutkalıq temperatur amplitudu böyük, fiziki aşınma intensiv, canlılar aləmi isə (bitki, heyvan) kasıb olur. Buxarlanma ilə buxarlanma qabiliyyəti arasındakı fərq ərazinin quraqlıq dərəcəsini göstərir. Bu fərq ən çox səhra və yarımsəhralarda, ən az isə su sahələri üzərində olur. Əraziyə düən yağıntının buxarlanmaya olan nisbəti rütubətlik əmsalı adlanır və R.ə. = Y:B ilə ifadə olunur. Rütubətlik əmsalı -istilik və rütubət arasında asılılığı, məntəqənin coğrafi mövqeyini, çay və göl şəbəkəsinin sıxlığını, fiziki və kimyəvi aşınmanın intensivliyini, kənd təsərrüfatının yerləşməsini, əhalinin sıxlığını göstərir, təbii zona və bitki örtüyü haqqında məlumat verir. Rütubətlik əmsalı: a) R.ə.= 1 olduqda normaldır; b) R.ə < 1 (vahiddən kiçik) olduqda rütubət çatışmamazlığı var. Bu cür ərazilərdə quraqlığa davamlı kserofit bitki örtüyünün inkisafı və duzlu göllərin əmələ gəlməsi üçün əlverişli şərait yaranır. Quraq (arid) iqlimdir. Suvarma tələb olunur. Düz radiasiya çox, fiziki aşınma intensivdir; c) R.ə. > 1 Bu cür ərazilərdə yağıntı buxarlanmadan çox olduğundan rütubət boldur, düz radiasiyanın miqdarı az, çay şəbəkəsi sıx, bataqlıqların yaranması üçün əlverişli təbii şərait mövcuddur. Rütubətli (humid) iqlimdir. Yuxarıda göründüyü kimi rütubət əmsalı nə qədər kiçik olursa, iqlim bir o qədər quru olur. 1 m³ havada olan su buxarının qramlarla miqdarına mütləq rütubət deyilir. Mütləq rütubət temperaturla düz mütənasibdir. 1 m³ havada olan su buxarının həmin temperaturda mümkün ola biləcək su buxarına faizlə olan nisbətinə nisbi rütubət deyilir. Əgər nisbi rütubət 70%-ə bərabərdirsə, bu o deməkdir ki, hava həmin temperaturda mövcud ola biləcək su buxarının 70%-ni özündə saxlayır. Nisbi rütubət temperaturla tərs mütənasibdir. Nisbi rütubət ekvator və qütb ərazilərində maksimuma, tropik səhralarda isə minimuma çatır. Nisbi rütubət nə qədər çox olarsa, yağıntının düşməsi üçün bir o qədər real şərait yaranır. Nisbi rütubətin miqdarı artdıqca, hava doyma həddinə yaxınlaşır. Nisbi rütubət 30%-dən az olduqda hava quru, 70% çox olduqda isə hava rütubətli sayılır və yağıntının düşməsi ehtimalı çoxalır. Havanın su buxarını saxlamaq qabiliyyəti temperaturdan asılı olaraq dəyişir. Yəni temperatur artdıqca, havanın su buxarını saxlamaq qabiliyyəti də artır. Lakin son həddə çatdıqda hava "doyur". Müəyyən temperaturda havada mümkün ola biləcək qədər su buxarı varsa, o "doymuş hava" hesab olunur. Doymuş hava rütubətliyi 100% olan havadır. Yəni yağış havasıdır. Adətən isti və quru səth üzərində olan havada həmin temperaturda ola biləcəyindən az su buxarı olur. Belə havaya doymamış hava deyilir. Doymuş hava qızdırıldıqda, o doymamışa çevrilir. Çünki hava qızarkən genişlənir və onun həcmi də artır. Bu da onun su buxarını saxlaya bilmək qabiliyyətini artırır. Iqlim xəritələrində eyni buxarlanma qabiliyyətinə malik olan əraziləri birləşdirən xətlər izoqaminlər adlanır. Havanın rütubətliliyini ölçmək üçün psixrometr, hiqrometr və hiqroqraf adlı cihazlardan istifadə olunur.[Mənbə göstərin]

Kosmosda

2011-də dərc olunan bir araşdırma kosmosda su buxarından ibarət nəhəng buludun varlığından bəhs edir. Bu buludda Yer kürəsinin bütün okeanlarında mövcud sudan 140 trilyon dəfə çox su olduğu təxmin edilir. Bulud Yer kürəsindən 12 milyard işıq ili uzaqda olan kvazar ətrafında yerləşir. Elm adamlarına görə bu onu göstərir ki, su kainatın bütün 13.7 milyard illik mövcudiyyəti boyunca ən başdan var olmuşdur.

İstinadlar

  1. . 2016-10-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-18.
  2. http://water.usgs.gov/edu/earthwherewater.html
  3. http://www.nasa.gov/topics/universe/features/universe20110722.html

Həmçinin bax

kürəsinin, axarsu, göl, dəniz, okeanlarını, eləcə, canlılardaki, mayelərin, əsas, hissəsini, əmələ, gətirən, şəffaf, rəngsizə, yaxın, kimyəvi, maddə, molekulu, kovalent, bağlarla, qoşulmuş, oksigen, hidrogen, atomlarından, ibarətdir, sözü, maddənin, standard, . Su Yer kuresinin axarsu gol deniz ve okeanlarini elece de canlilardaki mayelerin esas hissesini emele getiren seffaf ve rengsize yaxin kimyevi madde Bir molekulu kovalent baglarla qosulmus oksigen ve iki hidrogen atomlarindan ibaretdir Su sozu maddenin standard sertlerde maye olan halini ifade edir lakin qati yeni buz ve qaz yeni buxar hali ucun de istifade olunur Tebietde eyni zamanda qar buzlaq aysberq bulud cen seh ve atmosfer nemi seklinde movcuddur Su doldurulmus stekan Okean sulari Kimyevi formulu H2O seklindedir Rengsiz qalin tebeqeleri goyumtul dadsiz ve iysiz mayedir Kutlece 11 19 hidrogen ve 88 81 oksigenden ibaretdir Tebietde suyun 2 novu vardir adi ve Agir su Agir suyun terkibinde hidrogenin yerine izotop deyterium olur Tebietde 1 100 nisbetde agir su movcuddur Adeten atom reaktorlarinda agir sudan neytron yavasladici kimi istifade edilir Suni yolla terkibinde tritium olan daha agir su elde edilmisdir Mundericat 1 Canli orqanizmlerde 2 Kimyevi terkibi 3 Fiziki xasseleri 3 1 Suyun gec isinib gec soyuma xususiyyeti 3 2 Buludlarin agirligi 3 3 Temiz suyun alinma usullari 3 3 1 Mexaniki temizleme 3 3 2 Temizlemenin fiziki kimyevi metodlari 4 Suyun qoxusu 5 Suyun pH gostericileri 6 Suyun reng skalasi 7 Suyun minerallasma derecesi 8 Suyun oksigen rejimi 9 Suyun bulaniqligi 10 Suyun codlugu 11 Suyun dadi 12 Atmosferde su 13 Kosmosda 14 Istinadlar 15 Hemcinin baxCanli orqanizmlerde RedaktePopulyar edebiyyatdan da melumdur ki Yer kuresi sethinin 2 3 i su ile ortuludur Dunyadaki butun canlilarin bitkiler heyvanlar insanlar orqanizmi bu ve ya diger nisbetde sudan ibaretdir Insanin vucudunun her yerinde qanda sumukde ezelede daxili orqanlarda ve s az ve ya cox miqdarda su olur Bioloji mayelerde qan limfa tupurcek ve mede siresinde suyun miqdari 90 99 sumuk huceyrelerinde ise 20 24 olur Canli orqanizmlerde suyun esas hissesi lokallasmisdir Buna huceyredaxili su deyilir huceyrearasi bosluqlarin ve bioloji mayelerin terkibine daxil olan su ise huceyrexarici su adlanir Insan orqanizmindeki suyun 2 3 hissesi huceyredaxili 1 3 hissesi ise huceyrexarici sudur Normal seraitde saglam insanin orqanizminden muxtelif yollarla gun erzinde 2 3 litr intervalinda su xaric olunur Yasamaq ucun orqanizme ele o qeder de su qebul etmek lazim gelir Mehz bu sebebdendir ki insan susuz uzun muddet yasamaq iqtidarinda deyil Suyun sanitariya gigiyenik ehemiyyeti de boyukdur Su organizmada cox onemlidir Su orqanizmin heyat fealiyyeti ile elaqedar olan butun kimyevi deyisikliklerin bas vermesi ucun muhit yaradan amildir Butun qida maddeleri yalniz suda hell olmus halda bagirsaqlardan qana ve oradanda toxumalara kecir Mubadile neticesinde emele gelen son mehsullar hemcinin su vasitesile yuyulub orqanizmden xaric olur Su hemcinin orqanizmde geden bir sira mubadile reaksiyalarinda bilavasite istirak edir Kimyevi terkibi RedakteSu hem de cox universal muhitdir Insan qidasini teskil eden maddelerin boyuk ekseriyyeti suda hell olur Su olmasa insanin hezm prosesi pozular orqanizmin qidalanmasi mumkun olmaz Bele ki butun qida maddeleri yalniz suda hell olmus veziyyetde insanin hezm sistemi terefinden emal oluna bilir Suyun insan heyati ucun faydasi hem de onun nisbi temizliyi ile sertlenir 1 deqiqe erzinde insan orqanizminde 4 milyon eritrosit qirmizi qan kureciyi mehv olur ele o qederi de yaranir Su ozu ile getirdiyi cirkab vasitesile qani korlayir orqanizmde mutagen deyisiklikler yaradir ve DNT lere genlere yazilmis genetik informasiya ni dagidir Suyun ekser xususiyyetleri onun kimyevi qurulusundan yox feza qefesinin qurulusundan buna kristal qefesi deyilir sertlenir Menbe gosterin Atomlarin duzulusu ve onlar arasindaki kimyevi rabitenin forma ve xususiyyetinin variasiyali olmasindan dolayi suyun xassesi de deyise bilir Sudan basqa bezi diger kimyevi maddelerde de bele allotropik modifikasiya xususiyyetine rast gelinir Amma sudan ferqli olaraq onlarin hamisi kimyevi birlesme yox kimyevi elementdir meselen karbonun allotropik modifikasiyalarini one cekmek olar qrafit almaz komur brilyant Bir cox kimyevi maddelerden ferqli olaraq temperatur deyisdikce suyun aqreqat hali material formasi da deyisir Bu zaman onun bir cox xassesi de deyisir Meselen melumdur ki kimyevi temiz su musbet 100 derece Selsi temperatura qeder qizdirilan zaman qaynayir ve bu proses davam etdikce o maye halindan buxar halina kecir Su mayelere xas olan xususiyyetlerini itirir ve onun istilik tutumu keskin sekilde asagi dusur hecmi ise artir Sonradan soyuyarken su buxari yeniden maye suya cevrilir Amma bele su evvelkinden xeyli ferqli olur buxar kondensatinin terkibinde demek olar kenar qarisiqlar olmur Buna nisbi temiz su deyilir Kimyevi temiz su 0 derece Selsi temperaturda donaraq maye halindan berk hala buz halina kecir Bu proses istiliyin ayrilmasi ile bas verir ekzotermik prosesdir Maraqlidir ki bu zaman suyun hecmi genislenir amma diger bir cox madde soyuyarken sixilir onlarin hecmi azalir Hem de sifir dereceden asagi temperaturlara qeder soyudularken buz halina kecmis suyun hecminde muvafiq azalma sixilma musahide olunur Bele suyun istilik tutumu maye suyun istilik tutumu ile muqayisede xeyli yuksek olur Umumiyyetle su heyat ucun tehlukesiz olan kimyevi birlesmeler arasinda istilik tutumunun yuksek olmasi ile secilir Mehz suyun bu xassesi sayesinde Yerin atmosferinde temperatur nisbi sabit qala bilir Meselen gunduzler Yere catan Gunes enerjisinin bir qismi yerin sethinden eks olunaraq atmosfere istiqametlenir Bu enejinin boyuk qismi atmosferde cemlesen su buxari terefinden udulur ve gece saatlarinda Gunes enejisi yerin sethine catmayan saatlarda Yerin sethinde yaranan eneji balansini kompenssiya edir Bu effekt sehralarda musahide olunur Meselen melumdur ki gunduzler istiden yanan sehralarda geceler nabeled adamlarin tesevvur ede bilmediyi hedde qeder soyuq olur Insan bedenin temperaturunun sabit 36 5 derece Selsi qalmasi da suyun sayesinde mumkun olur 1 Fiziki xasseleri RedakteSuyun en maraqli ve muhum xususiyyetlerinden biri diger butun maddelerin eksine berk halinin maye halindan yeni buzun sudan daha yungul olmasidir Buna gore de denizlerde donma yuxaridan baslayir cunki donan tebeqe suyun diger maye hissesinden daha yunguldur Bunun sayesinde denizin tamamile donmasi ve canlilarin mehv olmasi tehlukesi aradan qalxir Cunki donan ve yuxari qalxan tebeqe denizin altda qalan maye hissesini bayirdaki soyuq havadan izolyasiya edir Eger buz sudan agir olsaydi bu halda denizler de altdan donmaga baslayacaqdi Bele olduqda sozugeden izolyasiya bas vermediyi ucun denizlerin hamisi asanliqla donar ve sudaki heyat mehv olardi Donan su maye sudan daha cox yer tutdugu ucun donan denizler evvelkine nisbeten daha cox yer tutar ve diger denizlerin seviyyesinin artaraq dasmasinda sebeb olardi Bununla yanasi suyun en agir halinin 4 C deki kimi olmasi heyat ucun muhum ehemiyyet kesb edir Denizlerde 4 C temperatura catan su en agir veziyyetde oldugundan dibe cokur Buna gore sethi buz daglari ile ortulen denizlerin dibi daima maye halindadir ve canlilarin yasaya bileceyi 4 C lik temperaturdadir Eyni sekilde qis aylarinda buz tebeqesi ile ortulen gol ve caylarin da alt hisseleri heyat ucun elverislidir Qar denecikleri Vilson Bentley 1902 Suyun gec isinib gec soyuma xususiyyeti Redakte Suyun diger xususiyyeti de buxarlanma ve donma suretinin cox yavas olmasidir Yay aylarinda gunduz istisi ile cox tez isinen qumun gece cox tez soyudugu melumdur Lakin deniz suyunun temperaturu gece ile gunduz arasinda ancaq 2 3 derece ferqlenir Bunun sebebi suyun keskin isinme ve soyuma halinda malik oldugu istini mueyyen olcude qoruyaraq buxarlanma ve donma hadisesini gecikdirmesidir Suyun bu tesirini butun yer uzune aid etsek okeanlarda ve atmosferde maye ve ya buxar halda olan suyun Yerin temperaturunda cox muhum rol oynadigi basa dusuler Yer uzunu ehate eden sular Yerin gunes sualarina meruz qalan hissesinde temperaturu udaraq heddinden artiq isinmenin qarsisini alir Eyni sekilde gunes suasi ala bilmeyen hisselerde ise okeanlar ve diger sular malik olduqlari temperatur sayesinde kalorifer vezifesi yerine yetirerek temperaturun heddinden artiq asagi dusmesine mane olurlar Bele olmasaydi gece ile gunduz arasindaki temperatur ferqi cox artacaq Yer sehralasacaq ve heyat mumkun olmayacaq ve ya cetin olacaqdi Buludlarin agirligi Redakte Buludlar inanilmaz derecede agirdirlar Meselen Kumulo nimbus novunden olan firtina buludunda 300 000 ton agirliqda su toplanmisdir Menbe gosterin Temiz suyun alinma usullari Redakte Zererli kimyevi elementler ve maddeler su hovzelerine dusdukde onun sanitar veziyyetini pislesdirir ona gore de hem teserrufat icme hem de basqa senaye meqseddleri ucun istifadeden evvel suyun derinden xususi temizlemeye ehtiyaci var Cirkab sularin temizlenme usullari mexaniki fiziki kimyevi elektrokimyevi biokimyevi usullardir Mexaniki temizleme Redakte Suzme Boru ve kanallarin tutulmasinin qarsisini almaq meqsedi ile iri qarisiqlari aradan qaldirmaq ucun tordan istifade olunur Daha kicik asilqanlar ucun eleklerden istifade edilir Eleklerin desiklerinin olcusu kenarlasdirilan qarisiqdan asili olaraq 0 5 1 mm deyisir Qaba dispers qarisiqlardan temizlemek ucun qum tutucu cokdurucu durulducu rengsizlesdiricilerde durultma aparilir Qum tutuculari olcusu 250 mkm 1 mikron 10 6m boyuk olan mexaniki qarisiqlar qum gil ucundur Qum tutucularinin is prinsipi maye axininda berk hisseciklerin suretinin deyismesidir Qum tutuculari muxtelif konstruksiyali suyun ufqi saquli ve dairevi hereketi ile olur Kenarlasdirilan hisseciklerin diametri 0 2 0 25 mm suyun axma muddeti 30 saniyeden cox olmasin qum tutucunun derinliyi 0 25 1 m eni hesablamaqla mueyyen edilir Nefttutucular Bu tutucular cirkab sulardan neft mehsullari yaglari ayirmaq ucun istifade edilir Onlarin is prinsipi sixligi suyun sixligindan kicik hisseciklerin uze cixmasina esaslanir Nefttutucularinda suyun hereket sureti 0 005 0 01 m san olur bu zaman neftin 96 98 uze cixir Hisseciklerin uze cixma sureti hisseciklerin olcusunden sixliqdan ve mehlulun ozluluyunden asilidir 80 100 mkm olcude olan hissecikler uze cixir Durultma 2 saat davam edir Nefttutucunun derinliyi 1 5 4 m eni 3 6 m uzunlugu 12 m seksiyalarin bolmeler miqdari ikiden az olmayaraq ardicil birlesdirilir Filtrleme Cirkab sulardan berk ve maye halda olan cokmeyen zerif disrers hisseciklerin ayrilmasi ucun tetbiq olunur Filtrleyici material kimi metal tor parca filtrler pambiq kagiz suse ve suni lifler keramik bezen de denever materiallar qum cinqil torf komur ve s goturulur Bu bir qayda olaraq alt hissesinde temizlenmis suyun axmasi ucun drenaji olan rezervuardan su anbari istifade olunur Filtrlemenin sureti 0 1 0 3 m saatdir Filtrlerin temizlenmesi hava ile ufurme ve ya yuyulma ile heyata kecirilir Hidrosiklonlar cirkab sulari asilqanlardan merkezdenqacma quvvelerinin tesiri ile temizleyir Yuksek suretle su hidrosiklona verilir Mayenin firlanmasi neticesinde merkezdenqacma quvvelerinin tesiri ile berk hissecikler axindan kenara atilir Sixliqlarin ferqi ne qeder cox olarsa ayrilma bir o qeder asan olar Temizlemenin fiziki kimyevi metodlari Redakte Flotasiya cirkab sulardan hell olmayan xirdalanmis pis coken qarisiqlari ayirmaq ucun tetbiq edilir Bunun ucun suya kicik desikleri olan delikli borudan tezyiq altinda hava verilir Hava qabarciqlari maye qatindan kecerek cirkab hisseciklerle birleserek onlari suyun uzerine cixardaraq kopuk emele getirir Temizlemenin effekti hava qabarciqlarinin olcusunden asilidir Bu olcu 10 15 mkm olmalidir Temizlik derecesi 95 98 dir Temizlik derecesini artirmaq ucun suya koaqulyantlar elave etmek olar Bezen flotatorda eyni zamanda oksidlesme de bas verir Bu halda hava oksigen ve ya ozonla zenginlesdirilir Diger hallarda oksidlesmeni aradan qaldirmaq ucun flotasiya inert qazlarin komeyi ile heyata kecirilir Flotasiya tezyiq altinda ve ya vakuumda aparila biler Adsorbsiya vasitesile temizleme berk sorbentlerde temizleme bioloji parcalanmayan ve ya guclu zeher olan fenollar herbisidler prstisidler aromatik ve nitrobirlesmeler maddelerin az qatiliqlari olan cirkab sularin derinden temizlenmesinde tetbiq olunur Adsorbsiya reagent ola biler yeni maddenin adsorbentden cixarilir ve destruktiv ola biler yeni cixarilan adsorbentle birlikde mehv edilir Temizlemenin effektivliyi tetbiq olunan adsorbentden asili olaraq 80 95 olur Adsorbent olaraq aktivlesdirilmis komur slak sintetik sorbent gil silikogel alumogel metallarin oksidlerinin hidratlarindan istifade olunur Mesamelerinin radiusu 0 8 nm olan aktivlesdirilmis komur daha universaldir Adsorbsiya prosesini ya adsorbent ve suyu intensiv qarisdirib sonradan durultmaqla ya da adsorbentden filtrlemekle aparirlar Istifade olunmus adsorbent isti buxarla ve ya qizdirilmis inert qazla regenerasiya edirler Iondeyisme temizleme cirkab sulardan metallarin elece de arsen fosfor sianid birlesmeler ve radiaktiv maddelerin cixarilmasinda tetbiq edilir Metodun mahiyyeti ondan ibaretdir ki suda hell olmayan ancaq su ile qarisdiqda onda olan ionlarla oz ionlarini deyisen tebii ve sintetik maddeler ionitler movcuddur Sudan musbet ionlari udan ionitler kationitler menfileri udan ionitler ise anionitler adlanir Hem kation hem de anion deyisen ionitler amfoter ionitler adlanir Qeyri uzvi tebii ionitler seolit col spatlari gil minerallari muxtelif slyudalardir Qeyri uzvi sintetik ionitlere silikogeller bezi metallarin aluminium xrom sirkonium ve s cetin hell olan oksidleri ve hidroksidleri aiddir Uzvi tebii ionitler torpagin qumin tursulari ve komur Uzvi sintetik ionitlere iondeyisme qatranlari aiddir Kationitin qisa formulu RH anionitin formulu ROH yazilir R murekkeb radikaldir Iondeyisme reaksiyasi kationitle temasda olduqda asagidaki kimi bas verir RH NaCl RNa HCl anionitle kontaktda olduqda ise ROH NaCl RCl NaOH Cirkab sularin iondeyisme temizlemesi dovri ve fasilesiz isleyen qurgularda aparilir Ekstraksiya terkibinde fenollar yaglar uzvi tursular metal ionlari olan cirkab sulari temizlemek ucun istifade olunur Ekstraksiya eger kenarlasdirilan maddelerin deyeri onun aparilma mesrefini kompensasiya edirse serfelidir 3 4 q l qatiliginda ekstraksiya adsorbsiyadan daha serfelidir Ekstraksiya 3 merhelede aparilir Cirkab sularin ekstragentle uzvi helledicilerle intensiv qarisdirilmasi Bu halda iki maye faza emele gelir bir faza kenarlasdirilacaq maddeler ve ekstragent saxlayan ekstrakt diger faza cirkab su ve ekstragent olan rafinat Ekstrakt ve rafinatin ayrilmasi Ekstrakt ve rafinatdan ekstragentin regenerasiyasiEkstragent ekstraktdan buxarlanma distilyasiya kimyevi qarsiliqli tesir vasitesile ve cokdurmekle ayirirlar Ultrafiltrleme osmos tezyiqini usteleyen tezyiq altinda yarimsizdirici membrandan mehlullarin filtrleme prosesidir Membranlar helledicinin molekullarini kecirir hell olan maddeleri olcusu lt 0 5mkm saxlayirSuyun qoxusu RedakteSuda qoxu emele getiren amiller 2 qrupa bolunur 1 tebii menseli qoxular mes bataqliq curuntu torpaq kif baliq hidrogen sulfid cicek ve s 2 antropogen menseli qoxular mes tursulu mazut neft mehsullari muxtelif senaye cirkablari ve s Suyun qoxusu 5 balliq skala ile qiymetlendirilir Axinin derinliyi hem onun ayn ayri noqtelerinde hem de mecranin en kesim ve uzununa profili boyunca olcule biler Derinlik gostericilerinden istifade ederek cayin su anbarlarinin beraber derinliklerini ifade eden horizontalli planini cayin en kesik ve uzununa profillerini tertib etmek olar Diger terefden su menbelerinin hidroqrafik xususiyyetlerinin oyrenilmesi cay neqliyyati ve agac axidilmasi islerinde suyun suretinin ve serfinin olculmesi hidrotexniki qurgularin layihesinin tertib olunmasi islerinde derinlik melumatlarindan genis istifade olunur Derinliyi olcmek ucun asagidaki cihaz ve avadanliqlardan istifade edilir hidrometrik paya ve lotlar avtomatik derinlikolcen exolotlar Suyun pH gostericileri RedakteSuyun pH gostericileri hidrogen ionu konsentrasiyasmin eks loqarifma gostericisi olub su kutlesinde kimyevi element ve maddelerin miqrasiyasinda muhum ehemiyyeti var Sular pH gostericisine gore uc qrupa bolunur pH lt 7 turs muhitdir pH 7 neytral muhitdir pH gt qelevi muhitdir Suyun reng skalasi RedakteSuyun reng skalasi suyun rengini teyin etmek ucun rengli mehlullar doldurulmus sinaq suseleri desti Suyun reng skalasi tund goy rengden I baslamis yasil san boz ve qehveyi renge XXI kimi muxtelif calarli duru reng numunelerinden ibaretdir Ag rengli diskden istifade etmekle teyin olunur Suyun reng skalasi forel Ulye hazirlamisdir Suyun minerallasma derecesi RedakteSuyun minerallasma derecesi suda olan muxtelif birlesme molekul ve ionlarin umumi ceki miqdari Suyun minerallasma derecesi tecrubi yolla teyin edilmis quru qaliq ionlarin cemi mineral maddelerin cemi ionlar SIO2 Fe2O3 ve b dissosiasiya etmemis birlesmeler ve hesablanmis quru qaliq ionlarin cemi ile ifade edilir Suyun oksigen rejimi RedakteSuyun oksigen rejimi oksigenle doymus suda onun miqdari 1 litrde 10 ml teskil edir Bu atmosferde olan oksigenden 21 defe azdir Odur ki hidrobiontlann teneffusu cetinlesir Ilk suda yasayanlar ve suyun altinda olan bitkiler teneffus ucun suda hell olmus oksigeni ya butun bedenlerinin sethi ile yaxud da xususi teneffus orqanlari vasitesile alir Oksigenin suda hell olmasina temperatur da tesir gosterir Suda oksigenin miqdarina ekoloji faktorlar da tesir gosterir Bele ki suyun qarismasi firtina dalga tez axin selale ve s sethinin hava ile temasda olmasini artiraraq suda oksigenin artmasina sebeb olur Tam sakit havada qapali axmaz su hovzelerinde suda oksigenin hell olmasi yavasiyir Yasil bitkiler suda oksigenin coxalmasina sebeb olur olu bitki qaliqlarinin lilin toplanmasi ise uzvi maddelerin parcalanmasi ile elaqedar suyu oksigenle kasadlasdirir Bu xususile yuksek temperaturda daha cox tezahur olunur Suyun bulaniqligi RedakteSuyun bulaniqligi axim ve su hovzelerinin suyunda sulb asili hisseciklerin konsentrasiyasi Suyun bulaniqligi adeten suyun vahid hecminde cox vaxt Im3 suda qramla getirmelerin ceki miqdari ile ifade olunur Suyun codlugu RedakteSuyun codlugu suyun kalsium ve maqnezium duzlarinin hell olmus miqdari ile sertlenen xassesi Suyun codlugu mq ekv le ifade olunur Bir mq ekvl 20 04 mql Ca ve 12 15 mql Mg miqdarina muvafiqdir Suyun dadi RedakteSuyun dadi orqanoleptik xassedir tebii ve antropogen menseli ola biler Esasen icmeli sular ucun teyin edilir Suyun dadi dord qrupa bolunur duzlu turs sirin ve aci Atmosferde su RedakteAtmosferde 12 900 km3 su buxari var 2 Bunun 86 i okean ve denizlerden 14 i ise quru sethden buxarlanma hesabina atmosfere daxil olur Suyun maye ve berk haldan qaz halina kecmesi prosesine buxarlanma deyilir Buxarlanmanin intensivliyi dosenen sethden temperaturdan havanin rutubetliliyinden ve kuleyin suretinden asilidir Buxarlanmanin en yuksek kemiyyeti tropik enliklerin okean sethi uzerinde 2000 mm en az ise tropik sehralarda 50 100 mm olur Ekvatorda yuksek buludluluqla elaqedar buxarlanma 1000 mm xeyli azdir Ekvatordan qutblere dogru buxarlanmanin miqdari azalir Menbe gosterin Su buxarinin maye hala kecmesi kondensasiya su buxarinin birbasa berk hala qar buz kecmesi ise sublimasiya adlanir Mueyyen temperaturda buxarlana bilan rutubet miqdarina buxarlanma qabiliyyeti ve ya mumkun buxarlanma deyilir Tropik sehra ve savannada buxarlanma qabiliyyeti daha yuksek Arktik sehra ve tundrada ise daha azdir Buxarlanma qabiliyyeti daha boyuk olan erazilerde sutkaliq temperatur amplitudu boyuk fiziki asinma intensiv canlilar alemi ise bitki heyvan kasib olur Buxarlanma ile buxarlanma qabiliyyeti arasindaki ferq erazinin quraqliq derecesini gosterir Bu ferq en cox sehra ve yarimsehralarda en az ise su saheleri uzerinde olur Eraziye duen yagintinin buxarlanmaya olan nisbeti rutubetlik emsali adlanir ve R e Y B ile ifade olunur Rutubetlik emsali istilik ve rutubet arasinda asililigi menteqenin cografi movqeyini cay ve gol sebekesinin sixligini fiziki ve kimyevi asinmanin intensivliyini kend teserrufatinin yerlesmesini ehalinin sixligini gosterir tebii zona ve bitki ortuyu haqqinda melumat verir Rutubetlik emsali a R e 1 olduqda normaldir b R e lt 1 vahidden kicik olduqda rutubet catismamazligi var Bu cur erazilerde quraqliga davamli kserofit bitki ortuyunun inkisafi ve duzlu gollerin emele gelmesi ucun elverisli serait yaranir Quraq arid iqlimdir Suvarma teleb olunur Duz radiasiya cox fiziki asinma intensivdir c R e gt 1 Bu cur erazilerde yaginti buxarlanmadan cox oldugundan rutubet boldur duz radiasiyanin miqdari az cay sebekesi six bataqliqlarin yaranmasi ucun elverisli tebii serait movcuddur Rutubetli humid iqlimdir Yuxarida gorunduyu kimi rutubet emsali ne qeder kicik olursa iqlim bir o qeder quru olur 1 m havada olan su buxarinin qramlarla miqdarina mutleq rutubet deyilir Mutleq rutubet temperaturla duz mutenasibdir 1 m havada olan su buxarinin hemin temperaturda mumkun ola bilecek su buxarina faizle olan nisbetine nisbi rutubet deyilir Eger nisbi rutubet 70 e beraberdirse bu o demekdir ki hava hemin temperaturda movcud ola bilecek su buxarinin 70 ni ozunde saxlayir Nisbi rutubet temperaturla ters mutenasibdir Nisbi rutubet ekvator ve qutb erazilerinde maksimuma tropik sehralarda ise minimuma catir Nisbi rutubet ne qeder cox olarsa yagintinin dusmesi ucun bir o qeder real serait yaranir Nisbi rutubetin miqdari artdiqca hava doyma heddine yaxinlasir Nisbi rutubet 30 den az olduqda hava quru 70 cox olduqda ise hava rutubetli sayilir ve yagintinin dusmesi ehtimali coxalir Havanin su buxarini saxlamaq qabiliyyeti temperaturdan asili olaraq deyisir Yeni temperatur artdiqca havanin su buxarini saxlamaq qabiliyyeti de artir Lakin son hedde catdiqda hava doyur Mueyyen temperaturda havada mumkun ola bilecek qeder su buxari varsa o doymus hava hesab olunur Doymus hava rutubetliyi 100 olan havadir Yeni yagis havasidir Adeten isti ve quru seth uzerinde olan havada hemin temperaturda ola bileceyinden az su buxari olur Bele havaya doymamis hava deyilir Doymus hava qizdirildiqda o doymamisa cevrilir Cunki hava qizarken genislenir ve onun hecmi de artir Bu da onun su buxarini saxlaya bilmek qabiliyyetini artirir Iqlim xeritelerinde eyni buxarlanma qabiliyyetine malik olan erazileri birlesdiren xetler izoqaminler adlanir Havanin rutubetliliyini olcmek ucun psixrometr hiqrometr ve hiqroqraf adli cihazlardan istifade olunur Menbe gosterin Kosmosda Redakte2011 de derc olunan bir arasdirma kosmosda su buxarindan ibaret neheng buludun varligindan behs edir Bu buludda Yer kuresinin butun okeanlarinda movcud sudan 140 trilyon defe cox su oldugu texmin edilir Bulud Yer kuresinden 12 milyard isiq ili uzaqda olan kvazar etrafinda yerlesir Elm adamlarina gore bu onu gosterir ki su kainatin butun 13 7 milyard illik movcudiyyeti boyunca en basdan var olmusdur 3 Istinadlar Redakte Arxivlenmis suret 2016 10 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 07 18 http water usgs gov edu earthwherewater html http www nasa gov topics universe features universe20110722 htmlHemcinin bax RedakteCay Agir su Azersu Aciq Sehmdar Cemiyyeti Vikilugetde su movzusuna dair melumatlar var Vikianbarda Su ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Su amp oldid 5976037, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.