Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Arxey — 4000-2500 milyon il əvvəlləri əhatə edən, Yer tarixinin 4 eonundan biri. Arxey dövründə Yer qabığı qitələrin yaranmasına imkan verəcək qədər soyudu və həyat inkişaf etdi.
Etmologiyası və istifadəsi
Arxey sözü qədim yunan dilində Αρχή (Arkhē ) - "başlanğıc, mənşə" mənasını verir. İlk dəfə 1872-ci ildə "ən erkən geoloji çağ" mənasında istifadə edilimişdir. Katerxey eonunun öyrənilməsindən əvvəl Arxey eonunun 4,540-2,500 milyon il əvvəl Yerin yaranması ilə başlamış ilk geoloji çağ olduğu düşünülürdü.
Eonun başlanğıcı Beynəlxalq Stratiqrafiya Komissiyası tərəfindən 4 milyard il əvvəl olaraq qəbul edilmişdir.
Geologiya
Arxeyin başlağıcında Yerin istilik axını bugünkü ilə müqayisədə üç dəfə və Arxeydən Proterozoya keçiddə (2,500 milyon il əvvəl) isə iki dəfə çox idi. Əlavə istilik planetar akkresiyadan, metal nüvənin meydana gəlməsindən və radioaktiv elementlərin çürüməsiylə yaranan istiliklə meydana gəldi.
Əsas mineral qalıqlarının Katerxeydən olduğu bilinsə də, Yer səthində meydana gələn ən qədim qaya birləşmələri Arxeyə aiddir. Arxey qayaları Qrenlandiyada, Sibirdə, Kanada qalxanında, Montana və Vayominqdə, Baltik qalxanında, Bolqarıstandakı Rodop Massifində, Şotlandiya, Hindistan, Braziliya, Qərbi Avstraliya və Cənubi Afrikada rast gəlinir. Qranit süxurlar hələ də mövcud olan Arxeyin kristal qalıqlarında üstünlük təşkil edir. Nümunələr arasında böyük ərimiş təbəqələr və qranit, diorit, anortozit, həmçinin monsonitin həcmli plutonik kütlələri var. Arxey Eonuna məxsus süxurlar çox vaxt ağır metamorfikləşmiş palçıq daşları, vulkanik çöküntülər və lentşəkilli dəmir birləşmələri kimi dərin su çöküntüləridir. Vulkanik fəaliyyət bugünkü ilə müqayisədə xeyli yüksək idi və nəticədə komatitlər kimi bu gün nadir tapılan süxurlar meydana gəlirdi.Karbonatlara bu dövrdə rast gəlinmir və bu da Proterozoy dövrü ilə müqayisədə okeanlardakı həll edilmiş karbon qazının daha turşulu olduğunu göstərir.
Qitələrin Arxeydə meydana gəldiyi düşünülür, baxmayaraq ki, geniş geoloji sübutların olmaması səbəbindən onların meydana gəlməsi ilə bağlı təfərrüatlar hələ də müzakirə olunur. Fərziyələrdən birinə görə indi Hindistanda, qərbi Avstraliyada və Afrikanın cənubunda tapılmış süxurlar 3,100 milyon il əvvələ qədər Ur adlanan bir qitənin hissəsi olmuşdur.
Arxeyin sonunda, 2500 milyon il əvvəl, tektonik plitələrin aktivliyi müasir Yer kürəsi ilə oxşar ola bilər.
Ətraf-aləm
Arxey atmosferində sərbəst oksigenin demək olar ki, olmadığı düşünülür. Astronomlar Günəşin indiki parlaqlığının təxminən 70-75%-inə sahib olduğunu düşünürlər. Halbuki Yerdəki temperatur yalnız 500 milyon il əvvəldən sonra müasir səviyyələrə yaxın olmuşdur. Maye suyun varlığı çöküntü protolitlərinin metamorfizmi nəticəsində ortaya çıxan bəzi yüksək deformasiya olunmuş qneyslər tərəfindən sübut olunur. Mülayim temperatur, Yer kürəsinin tarixində sonrakı dövrlərdə daha çox miqdarda istixana qazının yaranmasına gətirib çıxara bilmiş ola bilər.
Erkən həyat
Yer üzündə erkən həyatın nə zaman yarandığı tam aydın deyil, ancaq həyatın ya Katarxey eonunun sonuna yaxın, ya da Arxey eonunun əvvəlində meydana gəldiyinə dair əsaslı dəlillər mövcuddur.
Yer üzündəki həyat üçün ən erkən dəlillər Qərbi Qrenlandiyada kəşf edilmiş 3,7 milyard illik süxurlarda tapılan biogen mənşəli qrafitdir.
Ən erkən müəyyən edilən fosillər stromatolitlərdən ibarətdir, onlar sianobakteriyaların dayaz suda yaratdığı mikrob örtükləridir. Ən qədim stromatolitlər Qərbi Avstraliyada kəşf edilmiş 3,48 milyard illik qumdaşında aşkar edilmişdir. Stromatolitlər Arxey boyunca rast gəlinir və Arxeyin sonlarında birlikdə yaşamağa başlamışlar.:307 Sianobakteriyalar atmosferdə sərbəst oksigen meydana gəlməsində mühüm rol oynayırdı.
Katarxeyin sonlarında həyatın sübutları daha mübahisəlidir. 2015-ci ildə, 4,1 milyard il əvvələ aid sirkonlarda biogen karbon aşkar edilmişdir, lakin bu sübut ilkindir və təsdiqləməyə ehtiyac duyur.
Arxeydə həyat Prokariot adlanan sadə tək hüceyrəli orqanizmlərlə(nüvələri olmayan) məhdudlaşır. Bakteriyalara əlavə olaraq Arxeydə mikrpfosillər də də müəyyən edilmişdir. Arxeydən məlum olan eukariot fosilləri yoxdur, baxmayaraq ki, Arxeydə heç bir dəlil qoymadan inkişaf etmiş ola bilərlər.:306,323Viruslar kimi ultramikroskopik hüceyrəsiz parazitlər üçün fosil sübutları aşkar edilməyib.
Yerdəki fosilləşmiş qalıqlardan tapılan mikroblar həyatın 3.22 milyard il əvvəl quruda qurulduğunu göstərir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- "Arxey". stratigraphy.org.
- "When did plate tectonics begin?". utdallas.edu. Teksas universiteti.
- "Arxey (xronostratiqrafiya cədvəli)". ghkclass.com.
İstinadlar
- "International Chronostratigraphic Chart v.2013/01" (PDF). . yanvar 2013. 17 iyul 2013 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 6 aprel 2013.
- Dostal J. "Igneous Rock Associations 10. Komatiites". Geoscience Canada. 35 (1). 2008. 2019-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-19.
- Cooper JD, Miller RH, Patterson J. A Trip Through Time: Principles of historical geology. Columbus: Merrill Publishing Company. 1986. səh. 180. ISBN .
- Rogers JJ. "A history of continents in the past three billion years". Journal of Geology. 104 (1). 1996: 91–107. Bibcode:1996JG....104...91R. doi:10.1086/629803. JSTOR 30068065.
- Ohtomo Y, Kakegawa T, Ishida A, Nagase T, Rosing MT. "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7 (1). 8 December 2013: 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025.
- Borenstein, Seth. "Oldest fossil found: Meet your microbial mom". . 13 November 2013. 16 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 November 2013.
- Noffke N, Christian D, Wacey D, Hazen RM. "Microbially induced sedimentary structures recording an ancient ecosystem in the ca. 3.48 billion-year-old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13 (12). December 2013: 1103–1124. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812.
- Garwood, Russell J. "Patterns In Palaeontology: The first 3 billion years of evolution". Palaeontology Online. 2 (11). 2012: 1–14. 26 iyun 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 25 iyun 2015.
- Stanley SM. Earth System History. New York: W.H. Freeman and Company. 1999. ISBN .
- . BBC. 5 sentyabr 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2012.
- Borenstein S. "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". . Yonkers, NY: . Associated Press. 19 oktyabr 2015. 23 oktyabr 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 20 oktyabr 2015.
- Bell EA, Boehnke P, Harrison TM, Mao WL. "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (Early, published online before print). 112 (47). November 2015: 14518–14521. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. PMC 4664351. PMID 26483481.
- Woo, Marcus. "Oldest Evidence for life on land unearthed in South Africa". livescience.com. 30 July 2018. 17 February 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 21 April 2020.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geoxronoloji skala milyon il evvelEon Era Dovr 0F a n e r o z o y Kaynozoy Dorduncu dovr 2 58Neogen 23Paleogen 66Mezozoy Tebasir 145Yura 201Trias 252Paleozoy Perm 299Karbon 359Devon 419Silur 444Ordovik 485Kembri 541K e m r i d e n e v v e l Proterozoy Neoproterozoy Ediakar 635Kriogen 720Toni 1000Mezoproterozoy Steni 1200Ektaz 1400Kalim 1600Paleoproterozoy Stater 1800Orozir 2050Rias 2300Sider 2500Arxey Neoarxey 2800Mezoarxey 3200Paleoarxey 3600Eoarxey 4000Katarxey 4600Menbe Arxey 4000 2500 milyon il evvelleri ehate eden Yer tarixinin 4 eonundan biri Arxey dovrunde Yer qabigi qitelerin yaranmasina imkan verecek qeder soyudu ve heyat inkisaf etdi Etmologiyasi ve istifadesiArxey sozu qedim yunan dilinde Arxh Arkhe baslangic mense menasini verir Ilk defe 1872 ci ilde en erken geoloji cag menasinda istifade edilimisdir Katerxey eonunun oyrenilmesinden evvel Arxey eonunun 4 540 2 500 milyon il evvel Yerin yaranmasi ile baslamis ilk geoloji cag oldugu dusunulurdu Eonun baslangici Beynelxalq Stratiqrafiya Komissiyasi terefinden 4 milyard il evvel olaraq qebul edilmisdir GeologiyaArxeyin baslagicinda Yerin istilik axini bugunku ile muqayisede uc defe ve Arxeyden Proterozoya kecidde 2 500 milyon il evvel ise iki defe cox idi Elave istilik planetar akkresiyadan metal nuvenin meydana gelmesinden ve radioaktiv elementlerin curumesiyle yaranan istilikle meydana geldi Esas mineral qaliqlarinin Katerxeyden oldugu bilinse de Yer sethinde meydana gelen en qedim qaya birlesmeleri Arxeye aiddir Arxey qayalari Qrenlandiyada Sibirde Kanada qalxaninda Montana ve Vayominqde Baltik qalxaninda Bolqaristandaki Rodop Massifinde Sotlandiya Hindistan Braziliya Qerbi Avstraliya ve Cenubi Afrikada rast gelinir Qranit suxurlar hele de movcud olan Arxeyin kristal qaliqlarinda ustunluk teskil edir Numuneler arasinda boyuk erimis tebeqeler ve qranit diorit anortozit hemcinin monsonitin hecmli plutonik kutleleri var Arxey Eonuna mexsus suxurlar cox vaxt agir metamorfiklesmis palciq daslari vulkanik cokuntuler ve lentsekilli demir birlesmeleri kimi derin su cokuntuleridir Vulkanik fealiyyet bugunku ile muqayisede xeyli yuksek idi ve neticede komatitler kimi bu gun nadir tapilan suxurlar meydana gelirdi Karbonatlara bu dovrde rast gelinmir ve bu da Proterozoy dovru ile muqayisede okeanlardaki hell edilmis karbon qazinin daha tursulu oldugunu gosterir Qitelerin Arxeyde meydana geldiyi dusunulur baxmayaraq ki genis geoloji subutlarin olmamasi sebebinden onlarin meydana gelmesi ile bagli teferruatlar hele de muzakire olunur Ferziyelerden birine gore indi Hindistanda qerbi Avstraliyada ve Afrikanin cenubunda tapilmis suxurlar 3 100 milyon il evvele qeder Ur adlanan bir qitenin hissesi olmusdur Arxeyin sonunda 2500 milyon il evvel tektonik plitelerin aktivliyi muasir Yer kuresi ile oxsar ola biler Etraf alemArxey atmosferinde serbest oksigenin demek olar ki olmadigi dusunulur Astronomlar Gunesin indiki parlaqliginin texminen 70 75 ine sahib oldugunu dusunurler Halbuki Yerdeki temperatur yalniz 500 milyon il evvelden sonra muasir seviyyelere yaxin olmusdur Maye suyun varligi cokuntu protolitlerinin metamorfizmi neticesinde ortaya cixan bezi yuksek deformasiya olunmus qneysler terefinden subut olunur Mulayim temperatur Yer kuresinin tarixinde sonraki dovrlerde daha cox miqdarda istixana qazinin yaranmasina getirib cixara bilmis ola biler Heyatin xronologiyasiSablon baxredakte 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 suIbtidai heyatIlkin fotosintezNuvelilerCoxhuceyreli orqanizmlerBugumayaqlilar MolyuskBitkilerDinozavrlar MemelilerCiceklerQuslarPrimatlar Yer 4540 Suyun menseyi Erken heyat Ay felaketi Erken oksigen Atmosferik oksigen Oksigen felaketi Erken bitkiler Erken heyvanlar Kembri partlayisi Dordayaqlilar AntropomorfidlerF a n e r o z o yP r o t e r o z o yA r x e yK a t a r x e y Milyon il evvel Erken heyatYer uzunde erken heyatin ne zaman yarandigi tam aydin deyil ancaq heyatin ya Katarxey eonunun sonuna yaxin ya da Arxey eonunun evvelinde meydana geldiyine dair esasli deliller movcuddur Yer uzundeki heyat ucun en erken deliller Qerbi Qrenlandiyada kesf edilmis 3 7 milyard illik suxurlarda tapilan biogen menseli qrafitdir En erken mueyyen edilen fosiller stromatolitlerden ibaretdir onlar sianobakteriyalarin dayaz suda yaratdigi mikrob ortukleridir En qedim stromatolitler Qerbi Avstraliyada kesf edilmis 3 48 milyard illik qumdasinda askar edilmisdir Stromatolitler Arxey boyunca rast gelinir ve Arxeyin sonlarinda birlikde yasamaga baslamislar 307 Sianobakteriyalar atmosferde serbest oksigen meydana gelmesinde muhum rol oynayirdi Katarxeyin sonlarinda heyatin subutlari daha mubahiselidir 2015 ci ilde 4 1 milyard il evvele aid sirkonlarda biogen karbon askar edilmisdir lakin bu subut ilkindir ve tesdiqlemeye ehtiyac duyur Arxeyde heyat Prokariot adlanan sade tek huceyreli orqanizmlerle nuveleri olmayan mehdudlasir Bakteriyalara elave olaraq Arxeyde mikrpfosiller de de mueyyen edilmisdir Arxeyden melum olan eukariot fosilleri yoxdur baxmayaraq ki Arxeyde hec bir delil qoymadan inkisaf etmis ola bilerler 306 323Viruslar kimi ultramikroskopik huceyresiz parazitler ucun fosil subutlari askar edilmeyib Yerdeki fosillesmis qaliqlardan tapilan mikroblar heyatin 3 22 milyard il evvel quruda quruldugunu gosterir Hemcinin baxAbiogenez Yerin tarixiXarici kecidler Arxey stratigraphy org When did plate tectonics begin utdallas edu Teksas universiteti Arxey xronostratiqrafiya cedveli ghkclass com Istinadlar International Chronostratigraphic Chart v 2013 01 PDF yanvar 2013 17 iyul 2013 tarixinde PDF Istifade tarixi 6 aprel 2013 Dostal J Igneous Rock Associations 10 Komatiites Geoscience Canada 35 1 2008 2019 08 04 tarixinde Istifade tarixi 2020 04 19 Cooper JD Miller RH Patterson J A Trip Through Time Principles of historical geology Columbus Merrill Publishing Company 1986 seh 180 ISBN 978 0675201407 Rogers JJ A history of continents in the past three billion years Journal of Geology 104 1 1996 91 107 Bibcode 1996JG 104 91R doi 10 1086 629803 JSTOR 30068065 Ohtomo Y Kakegawa T Ishida A Nagase T Rosing MT Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks Nature Geoscience 7 1 8 December 2013 25 28 Bibcode 2014NatGe 7 25O doi 10 1038 ngeo2025 Borenstein Seth Oldest fossil found Meet your microbial mom 13 November 2013 16 March 2019 tarixinde Istifade tarixi 15 November 2013 Noffke N Christian D Wacey D Hazen RM Microbially induced sedimentary structures recording an ancient ecosystem in the ca 3 48 billion year old Dresser Formation Pilbara Western Australia Astrobiology 13 12 December 2013 1103 1124 Bibcode 2013AsBio 13 1103N doi 10 1089 ast 2013 1030 PMC 3870916 PMID 24205812 Garwood Russell J Patterns In Palaeontology The first 3 billion years of evolution Palaeontology Online 2 11 2012 1 14 26 iyun 2015 tarixinde Istifade tarixi 25 iyun 2015 Stanley SM Earth System History New York W H Freeman and Company 1999 ISBN 978 0716728825 BBC 5 sentyabr 2018 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 sentyabr 2012 Borenstein S Hints of life on what was thought to be desolate early Earth Yonkers NY Associated Press 19 oktyabr 2015 23 oktyabr 2015 tarixinde Istifade tarixi 20 oktyabr 2015 Bell EA Boehnke P Harrison TM Mao WL Potentially biogenic carbon preserved in a 4 1 billion year old zircon Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America Early published online before print 112 47 November 2015 14518 14521 Bibcode 2015PNAS 11214518B doi 10 1073 pnas 1517557112 PMC 4664351 PMID 26483481 Woo Marcus Oldest Evidence for life on land unearthed in South Africa livescience com 30 July 2018 17 February 2019 tarixinde Istifade tarixi 21 April 2020