Ceyms Montqomeri tərəfindən 1916–17-ci illərdə çəkilmiş ABŞ təbliğat materialı: "Sam əminin SƏNƏ ehtiyacı var!" (ing.Uncle Sam needs YOU!)
ABŞ bir çox mədəniyyətə, müxtəlif etnik qruplara, ənənələrə və dəyərlərin geniş müxtəlifliyinə ev sahibliyi edir. Yerli amerikalılar, havaylılar və alyaskalılardan başqa, demək olar ki, bütün amerikalılar və ya onların əcdadları son beş əsrdə məskunlaşıb və ya immiqrasiya edib. Hakim Amerika mədəniyyəti əsasən Afrikalı kölələrin gətirdiyi ənənələr kimi digər mənbələrin təsirləri ilə Avropalı immiqrantların ənənələrindən törəmiş Qərb mədəniyyətidir. Asiyadan və xüsusilə Latın Amerikasından olan ən son immiqrasiya həm homogen əritmə qazanı, həm də immiqrantlar və onların nəsillərinin fərqli mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxladığı heterogen salat kasası kimi təsvir edilən mədəni qarışığa əlavə edilmişdi.
Əsas Amerika mədəniyyəti protestant Britaniya kolonistləri tərəfindən yaradılıb və əldə edilən xüsusiyyətlərin nəsillərə ötürülməsi və asimilasya ilə immiqrantlara köçürülməsi ilə sərhədyanı yaşayış məntəqəsi prosesi ilə formalaşmışdır. Amerikalılar ənənəvi olaraq güclü iş etikası, rəqabət qabiliyyəti və fərdiyyətçiliyə, habelə azadlığın, bərabərliyin, xüsusi mülkiyyətin, demokratiyanın, qanunun aliliyinin və məhdud hökumətin üstünlüyünü vurğulayan bir "Amerika kredosu"na birləşən inanc ilə xarakterizə olunurlar. Amerikalılar qlobal standartlara görə son dərəcə xeyirxahdırlar.
2006-cı ildə bir ingilis araşdırmasına əsasən, amerikalılar ÜDM-in 1,67-ini xeyriyyəçilik üçün xərcləyirlər, bu tədqiq edilən bütün dövlətlərdən artıq idi, ikinci yerdəki ingilislərin 0,73%-lik göstəricisindən iki dəfə və fransızların 0,14%-lik göstəricisindən təxminən on iki dəfə artıq idi. Amerikan xəyalı və ya amerikalıların yüksək ictimai hərəkətlilikdən zövq aldığı ideyası immiqrantlar cəlb olunmasında əsas rol oynayır. Bu ideyanın gerçəkliyi müzakirə mövzusu olmuşdur.
Hakim mədəniyyət ABŞ-ın sinifsiz cəmiyyət olduğunu düşünsə də, alimlər ölkənin ictimai sinifləri arasında sosializasiya, dil və dəyərlərə təsir göstərən əhəmiyyətli fərqləri müəyyən edirlər. Amerikalıların özünütənqid, sosial baxışları və mədəni ümidləri peşələri ilə qeyri-adi dərəcədə sıx bağlıdır. Amerikalılar sosial-iqtisadi uğurları qiymətləndirmək üçün böyük dərəcədə məcbur olsa da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür. Amerikalılar ictimai-iqtisadi uğurları böyük qiymətləndirməyə meyilli olsalar da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür.
ABŞ mədəniyyəti haqqında ilkin təsəvvürlər adətən müasir mədəni nailiyyətlərlə əlaqədar olsa da bu ölkənin qədim və orta əsrlərini əhatə edən bir sivilizasiya mövcud olmuşdur. 28-30 min il əvvəl ilk dəfə olaraq müasir tipli insanlar Alyaska və Çukot arasındakı Beringiya adlanan quru körpüdə məskunlaşmışlar. Məhz bu dövrdən Amerika mədəniyyətinin tarixi başlayır.
Hazırda elm belə hesab edir ki, Amerika qitənin ilk sakinləri genetik cəhətlərinə görə protomonqoloid, yaxud protoasiya qrupuna mənsub olmuş Altay, Fin-uqor, Tibet xalqlarına daha yaxındırlar. Bu fikirlər, öz təsdiqini tapmış linqvistik və antropoloji əlamətlərə əsaslandırılır. Avropalıların Amerika qitəsini kəşf etməsi və işğalı digər çoxsaylı xalqların həmin ərazidə məskunlaşması ilə nəticələndi. Bu xalqların ümumi sayı təxminən 15-20 milyon nəfərə bərabər idi. İlk dəniz səyyahlarının, xüsusilə də Xristofor Kolumbun səhvən Hindistan torpağı kimi başa düşdükləri bu qitənin sakinləri XVI əsrdən "hindular" adlandırılmağa başladı. Bu dövrdə qitənin müxtəlif hissələrində məskunlaşmış sakinlərin inkişaf səviyyəsi bir-birindən fərqli idi. Qitənin şimal hissəsində məskunlaşmış tayfa və xalqlar ibtidai yaşayış səviyyəsində idi. Texas, Nevada, Kaliforniyada, Sandia rayonunda od və daş silahları ilə davranmağı bacaran yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olanların düşərgələri tapılmışdır. Arizona və Nyu-Meksikoda tapılmış ilk kənd təsərrüfatı qəsəbələrinin tarixinin b.e.ə. VII-VI minilliyə aid olması sübuta yetirilir.
XVI əsrdəŞimali Amerikada yaşayan müxtəlif xalqlarının inkişaf səviyyəsi də yekcins deyildi: ibtidai icma cəmiyyətinin ayrı-ayrı inkişaf səviyyələrində yaşayan bu xalqları məskunlaşdıqları yerlərə, ərazilərə görə bir neçə qrupa bölmək olar. Məsələn, Arktika zonasına aid ovçu və balıqçılar – aleut və eskimoslar daxildir. Eskomoslar özlərini "iunit" adlandırırlar. Bu ərazidə yaşayan bu xalqların başlıca məqsədi yaşamaq üçün mübarizə aparmaq idi və bu məqsədin reallaşdırılmasına yönəldilmiş özünəməxsus təsərrüfat-mədəni tip formalaşmışdı. Bu tip mürəkkəb iqlim şəraitinə uyğun təşəkkül taparaq dəniz heyvanlarının, maral, sığın, quşların ovlanması, balıqçılıq, meyvə və müxtəlif ot bitkilərinin yığılması kimi peşələrdə təzahür edirdi.
İqlu — eskimos və aleutların buz və qardan olan evi.
Dəri və ya qabıqla örtülmüş yaşayış yerləri yayda, iqlular isə qışda sakinləri soyuqdan və pis havadan qoruyurdu. İki laydan ibarət dəri geyim, dəridən tikilmiş uzunboğaz çəkmələr, balıq dərisindən plaşlar, tozağacından şlyapalar arktika adamının geyimi idi. Bu ərazinin sakinləri bədii yaradıcılığa da biganə deyildilər. Bu yaradıcılıq mahnı, rəqs, ağac üzərindəki oyma, geyim ornamentlərində və s. təzahür tapırdı. Arktika qrupuna Kanadanın şimali meşəlik hissələrinin və Sakit okean sakillərinin şimali-qərb hissəsindəki sakinləri də aid edilirdi. Burada məskunlaşmışların həyat tərzi ilə əvvəlkilərin müəyyən yaxınlığı da var idi: məşğuliyyət növü, istifadə edilən əmək alətləri, yaşayış məskənlər və s. alqonkinlərin karkası ağacdan, üzəri tozağacı qabığı və ya dərilə örtülən konus formalı tikililəri də (viqvamlar) mühüm yer tuturdu. Hindular qış mövsümü üçün dəridən, yay üçün isə zamşadan geyimlər hazırlayırdılar. Əsas geyim köynək və tuman hesab edilirdi. Bu geyimlər mokasina adlanan çəkmələrlə geyilirdi. Başı və əlləri qışda soyuqdan, yayda isə, həşəratlardan qorumaq üçün kapyuşon adlı üst geyim ilə örtürdülər. Şimal-qərb rayonlarının sakinləri dəridən hazırlanmış geyimlərə dağ keçilərinin yunundan istehsal olunmuş parçalar da əlavə edirdi. Tlinkitlərin parçadan xüsusi naxışlarla bəzədilmiş çiyinlikləri fəxr hesab edilirdi. Geyimlər saçaqlarla, maral tükləri, dəniz balıqqulaqlarından hazırlanmış rəngarəng naxışlarla bəzədilirdi. Meşə hinduları nadir balıq sümüklərindən düzəldilmiş boyunbağıları, molyuskadan çıxarılmış çəhrayı və yaşıl incilərdən ibarət sırğaları, sidr ağacının təmizlənmiş köklərinin hörüklərindən, tülkü quyruğu və qartal lələklərindən hazırlanmış baş örtüklərini istifadə edirdilər. Onlar öz sifət və bədənlərini tatuirovka ilə bəzəyirdilər. Zəngin qadınlar alt dodaqlarından zinət əşyası taxırdılar ki, bu qeyri-adi şəkildə zərif və incə görünürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, bu xalq ağac üzərində işləmə sahəsində şöhrət tapmışdır. Belə ki, onlar ağacdan müxtəlif məişət ləvazimatları, müxtəlif rituallar üçün əşyalar – qalxan, döyüşlər üçün dəbilqə, maska, şamanlar üçün əsa, totem maska və dirəklər hazırlayırdılar. Bunlar sehrə malik olan müqəddəs əşyalar kimi dərk olunurdu. Müxtəlif heyvanların rəmzi fiqurları tayfanın totemləri hesab edilirdi. Qumdaşından hazırlanmış yonucu alət və köpəkbalığı dərisinin hissələrindən polirovka zamanı istifadə olunurdu. Tlinkitlər qurğuşundan müxtəlif bəzək və zinət əşyalarının hazırlanmasında məşhur idilər. Soyuq döymə üslubunu tətbiq edərək ustalar sırğa, üzük, qolbaq, boyunbağı kimi əşyalar düzəldirdilər.
Vilyam Pennin hindularla müqaviləsi, Vest Bencaminin rəsmi
Şoşon, penut, xoka, yeukilər kimi tayfaların daxil olduğu Kaliforniya hinduları ya rütubətli və yumşaq, ya da isti və quru iqlimi olan meşə rayonlarında məskunlaşmışdırlar. Onların başlıca məşğuliyyəti – yığıcılıq idi. Ovçuluq və balıqçılıq bu yığıcılıq işini tamamlayırdı. Qida axtarışı ailələrin köçəri həyat sürməsinə əsas səbəb idi. Ağac budaqları və otlardan hörülmüş örtüklər bu insanları günəş şüalarından, qazma komalar isə qış küləyindən qoruyurdu. Hər bir düşərgənin əsas tərkib hissələrini hamam, buxarxana təşkil edirdi. Dulusçuluq sənətinə yiyələnmədən, kaliforniyalılar spiralvari toxumanın qədim texnikasını tətbiq edərək çox gözəl səbətlər hörürdülər. Söyüd ağacının köklərindən sındırılmış çubuqlarını və ya qırmızı ağacın budaqlarını təmizləyərək hörmə formasına salınaraq sümük və ya taxta iynələr ilə tikilirdi. Bunları qəhvəyiqırmızı və ağ rənglərin vəhdətilə ikirəngli ornamentlərlə bəzəyirdilər. Toxunma o qədər sıx və möhkəm idi ki, hətta suyu belə özünə buraxmırdı. Bu cür səbətlərdə hətta qida hazırlanırdı. Od üzərində möhkəm qızdırılmış daşlar içi su ilə dolu səbətlərə xüsusi maqqaşlarla qoyulurdu. Soyumuş daşları yeniləri ilə əvəz edirdilər. Məhz bu cəhətə görə kaliforniyalıları «daşbişirənlər» də adlandırırdılar. Kaliforniyalı hindular tikişi bacarmadıqlarına görə çox yüngül geyinirdilər: kişilər maral dərisindən hazırlanmış yan sarğılardan, qadınlar isə ağac qabığı, lifindən qısa yubkalar geyinirdilər. Yalnız ağsaqqallar, xüsusi hallarda quş lələklərindən hazırlanmış plaşlar geyinmək hüququna malik idilər. Kaliforniyalı hindular Şimali Amerikanın qədim sakinlərinin daha primitiv qrupuna məxsus idilər.
Şimali Amerikanın şərq vilayətlərində yaşayan irokez, delavarlar, mogikanlar, mosgen tayfaları Missisipidən başlamış Atlantik okeanına qədərki meşəliklərdə məskunlaşmışlar. Onlar oturaq həyat tərzi keçirirdilər. Bu tayfalar ovçuluq, balıqçılıq, yığıcılıq məşğuliyyəti ilə yanaşı, kərkiçiliklə də (bostançılıq) məşğul olurdular. Qitədə torpaq təsərrüfatının təşəkkülü hələ b.e.ə. 6500-1500-cü illərdə baş vermişdir. Təsərrüfatçılar lobya, yunan qabağı, qarğıdalı, günəbaxan, balqabaq, qarpız yetişdirməklə məşğul olurdular. Onların qidasına yırtıcılar istisna olmaqla digər vəhşi heyvanların əti, meşənin yeməli bitkiləri və s. daxil idi. Sevimli şirniyyat növləri ağcaqayın şirəsindəki patka (tam şəkərləşməmiş nişastadan ibarət qəliz maddə) və şəkər idi. Bunlardan kefləndirici içkilər hazırlanırdı.Şərq vilayətlərin sakinləri sənətkarlıqları ilə şöhrət tapmışdılar: lələklər, hörmə, dulusçuluq, toxuculuqla məşğul olan sənətkarlar başlıca yer tuturdu. Parçaları sənətkarlar gicitkən, oduncaq qabığı, hind toyuğunun lələkləri və ya tükündən hazırlayırdılar. Ən maraqlısı isə bu sənətkarların tozağacının qabığı ilə işləmək ustalığı idi. Bundan səbət, maye məhsullarını saxlamaq üçün xüsusi qablar, mücrülər hazırlamaqla yanaşı, kanoe və kağız da istehsal olunurdu. Məhsullar üzərinə həkk olunmuş piktoqrafik yazılar yazının təşəkkülündən xəbər verir. Bu cür yazı xronikasına «gerçək rəngkarlıq» mənasını verən «Valam olum» yazısı aiddir. Mürəkkəb informasiya verən əşyalardan biri də vampum adlanan bel toqqaları idi. Bu toqqalar qiymətli, dəyərli mal sayılırdı. Toqqanın xüsusi məsamələrində rəsmi sənədlər qeydə alınırdı. Belə sənədlərdən biri 1682-ci ildə hindular ilə Şimali Amerikada ingilis müstəmləkəsinin əsasını qoyan Vilyam Pennon ilə torpaq haqqındakı saziş idi ki, bu indiyə qədər saxlanılmaqdadır. Ərazinin qonaqpərvər və əliaçıq əkinçiləri yeri gələndə irokezlər Liqasına uyğun intizam və nizamlı, məğlub edilməz əsgərlərdən ibarət bir ordu yarada bilərdilər. Onlar özlərini «uzun evin adamları» adlandırırdılar. Çünki irokezlər 100 adamı tutan və çox otaqdan ibarət qabıqdan tikilmiş evlərdə yaşayırdılar. Amerikalılar irokezlərlə fəxr edirdilər.
Bu tayfalarda qadının cəmiyyətdəki rolu və statusuna yüksək qiymət verilirdi, xüsusilə, qadının ana olması ən şərəfli hadisə kimi dəyərləndirilirdi. Qadını təhqir və ya töhmət etmək, təbiətin, həyatın özünə qarşı çıxış etmək kimi qarşılanırdı. Ona görə də ailədə əsas icraçı sima qadın hesab edilirdi. Məhz icraçı qadın və analar şurası qəbilənin hərbi ağsaqqalını seçirdi. Birlikdə onlar tayfanın şurasını təşkil edirdilər. Şimali Amerikada məskunlaşmış Böyük Düzənlik hinduları – apaçilər, navaxo, komançi və digərlər avropalıların yaddaşına canilər kimi həkk olunmuşdur. Xüsusilə onların döyüş zamanı sifətlərinin rənglənməsi, əllərində saçı ilə birgə insanın baş dərisinin çıxarılması onların qəddar olması təsəvvürünü yaradırdı. Preri sakinlərinin piylə qarışdırılmış boyalardan hazırlanmış qarışığın dəriyə çəkilməsi adətən çox geniş yayılmışdı. Adi günlərdə preri hinduları daha çox bizon ovlayır, əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olmur, adətən heyvan sürülərinin ardınca gedərək, əldə etdikləri qənimətləri itlər üzərində daşıyırdılar. Bu hindular ovu əllərilə ox-kaman, nizə ilə piyada həyata keçirirdilər. Bizonları ayaqdan vurmaq vacib sayılırdı. Bu cür ov çox çətin, təhlükəli olsa da, ondan əldə edilən qənimət bir o qədər dəyərli idi. Belə ki, bizonlar qida ilə yanaşı, piyindən yanacaq, dərisindən geyim, səyyar ev, qayıqlar hazırlanmasına görə çox qiymətli ov məhsulu idi. Köçəri ovçuluq məişəti ilə yanaşı salnaməçilik də özünəməxsus şəkildə təşəkkül tapmışdır. Dəri üzərində çəkilmiş təsvirlər il ərzində görülmüş işlərin, baş vermiş hadisələrin hesabatını xatırladırdı. Rəmzlərdən geniş istifadə olunur, təsviri sənət inkişaf etməyə başlayırdı. Dəri üzərində toxuma, onun rənglənməsi əsas sənət sahəsi hesab edilirdi
Regionun əhalisinin dini heykəltəraşlıq nümunələrinə papiros qəlyanlarını aid etmək olar. Bunlar müxtəlif ölçü və formada hazırlanaraq ritual xarakteri kəsb edirdi. Bu əşyaya sahib olanlar bütün hindu tayfalarının dostu hesab edilirdi və qəbilələri səyahət etmək səlahiyyətinə malik idi. ABŞ-ın cənub-qərb hissəsinin şimalında məskunlaşan sonuncu sakinləri qrupunu pueblo adlandırırdılar. Bu söz ispanca «əhali», «xalq» mənasını verir. Bunlara zuni, xoxokam, xöpi və d. daxil idi. Həmin qrupun məskunlaşdığı vilayət və tikililər də Pueblo adlandırılırdı. Pueblolar minə yaxın insanı əhatə edə bilən çoxsaylı tipik ailələr üçün yaşayış yerləri idi. Xaricdən şaquli divar, daxili divardan isə, amfiteatrı xatırladan pillələr yaşayış yerləri təsəvvürü verən bağlı həyat mənzərəsini yaradırdı. Puebloların hamısında torpaq və ovçuluq təsərrüfatları mövcud idi. Buradakı insanlar öz mühəndis və aqronomları ilə məşhur idilər. Bu hinduların zəhməti nəticəsində bütün səhralar gülzara çevrilir, balqabaq, pambıq, qarğıdalı, lobya kimi məhsullar yetişdirilirdi. Tüklərindən bəzək, müxtəlif adət-ənənələrdə istifadə üçün nəzərdə tutulan ev heyvanlarından it və hind toyuğu da saxlanılırdı. Cənub-qərbin sakinləri yaxşı təsərrüfatçı, inşaatçı olmaqla yanaşı, əvəzsiz sənətkarlar idi. Xüsusilə bu sənətkarların dulusçuluq məhsulları öz bədii dəyərinə görə regionun ən gözəl sənət nümunələri idi. Bu nümunələr çəhrayı, sarı, açıq sarı rəngə boyanmış çox zərif və incə formalı, gözəl təsvirə malik, müxtəlif, antropo və zoomorf fiqurlarla bəzədilmiş məhsullar idi. Hindular dulusçuluğu Dünyanı yaradanın — Allahın sənəti kimi dəyərləndirir və peşəyə xüsusi məhəbbətlə yanaşırdılar. Pueblolar arasında toxuculuq sənəti də populyarlıq əldə etmişdi. Onların hazırladıqları örtüklər, çiyinliklər, toqqa, döş önlükləri, yubkalar indiyə qədər şöhrətini itirməmişdir.
Hinduların inamlarına görə Kainat üç əsas təbəqədən ibarətdir: ali təbəqə – səmavi; alt təbəqə – yeraltı; orta təbəqə – yer üstü. Bu təbəqələri birləşdirən Dünya Ağacı kosmos modeli və əlaqə rəmzidir. Onun kökləri cəhənnəmə gedir, çətirləri səmayə çatır, gövdəsi onları birləşdirərək eyni vaxtda insan dünyasını təmsil edir. Kainatın bütün təbəqələri mərkəzdə yerləşən fövqəlallah fiqurunun ətrafında düzülmüşlər. Bunu çox zaman «Naş Ata» adlandırırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı tayfa və xalqlarda bu ayrı adla da çağrılır Ali varlıq öz gücünü ulduz, ay, günəş vasitəsilə ifadə etmək qüdrətinə malik idi. Bu varlıq dünyanı, insanı yaratmış, kainatı idarə etməklə, ilbəil onu təzələyir. Onun yanında həyatın davamına, gedişinə kömək edən digər allahlar da mövcuddur: Günəş-Ata, Ay-Ana, Yer-Ana, həmçinin Şimşək, Yağış, Külək allahları və s. Bunlar həm xeyir, həm də şər işlər törətməyə qadirdir. Həmçinin insana yaxın olan çox sayda digər ilahi ruhlar da mövcuddur. Onlar müxtəlif formalara girməklə, müxtəlif xeyir və şər qüvvələrə malik ola bilirlər. Onlar Yerin hər tərəfində məskunlaşmışlar. Fövqəltəbii qüvvələrin dünyası insanı daim həyat yollarında müşayiət edir, onlar insanlara müxtəlif yerlərdə istənilən zaman kömək etməyə hazır idilər. Bu qüvvələrlə hinduların əlaqələrinin, münasibətlərin yaranmasında dualı lələklər, qırmızı söyüd ağacından hazırlanmış dualı əsalar mühüm yer tutur. Adətən onu əldə saxlayıb sehrli sözləri ifadə etməklə yerə sancırlar.
Hindu tayfalarının həyatında şamanlar xüsusi rol oynayırdı. Onlar kahin, həkim, filosof, təbib, ekstrasens, cadugər funksiyalarını yerinə yetirirdilər. Şamanlar şəxsi arzularından çıxış edərək müəyyən üsulları yerinə yetirməklə (qarğışlar oxumaqla, təbil, tütək çalmaqla, rəqs etməklə) özünü ruhlarla əlaqəli olan xüsusi ruhi aləmə gətirir. Bunların vasitəsiləşaman gizli aləmə daxil olaraq başqalarına kömək etmək üçün biliklər əldə edir. Bu «fəaliyyət» çox qorxulu bir hadisə hesab edilirdi, çünki magik qüvvələrlə qeyri-düzgün rəftar, ruhlarla düşünülməmiş münasibət xəstəliklə, hətta ölümlə də nəticələnə bilərdi.
Qədim hinduların həyatında totemlər aparıcı həyat vasitəsi hesab edilirdi. Belə ki, bu tayfalar heyvan və quş aləmini dərindən sevir və onları öz hərəkət və geyimlərində təqlid edirdilər: özlərini quş tükü və lələkləri ilə, heyvan quyruqları ilə bəzəyir, onların hərəkətlərini rəqslərlə ifadə etməyə çalışırdılar. Belə hesab olunurdu ki, onlar magik xüsusiyyətlərə, qüvvəyə yiyələnirlər. Belə ki, ayı daxili güc, dovşan nailiyyət, bayquş sehr, ilan primitiv enerji, maral qaçış zaman cəldlik bəxş edir. Hər bir qəbilə kollektivinin onu himayə edən heyvanı var idi. Ona görə də Bəbir, Şahin, Bizon qəbilələri adı altında qruplar mövcud idi. Bu heyvanlar qohum kimi dərk olunaraq totemlər adlandırılırdılar. Onların şərəfinə bayram, təntənələr qeyd olunur, müxtəlif ifalar həyata keçirirdilər. Hinduların dünyagörüşündə həyatın inkişafı üç mühüm komponentin – təbiət, insan və fövqəltəbii qüvvələrin nisbətindən doğur. Bu işdə müqəddəs görüntülərə başlıca yer verilirdi. Bunun baş verməsinə kömək edən bir çox vasitələrdən — psixi təsiredici bitkilərdən, məsələn, kaktusun kiçik növləri olan meskal və peyotdan istifadə olunurdu. Bu bitkilər Texas və Meksika ştatında bitirdi. Guya bu bitki insanı ruhi aləmə daxil olmağa və öz himayəçi ruhunu görməyə kömək edir. Belə hesab edilirdi ki, əgər ruh kiminsə gözünə görünüb, onunla danışırsa, deməli, ruh həmin adama himayədarlıq etmək istəyir. Ruh özünəxas keyfiyyətləri himayəyə götürdüyü şəxsə ötürür, onu öz mahnı və rəqsləri ilə təmrin etdirir.
Əsatir və əfsanələrdə nəqletmə dili elə hinduların mənəvi aləmləri kimi zəngin və obrazlı idi. Mətnlərdə «Məhəbbət», «Sevgi» sözlərinin tez-tez işlənilməsi onların daxili zənginliyindən xəbər verir. Poetik nümunələrdə sədaqət, məhəbbət, sevgi aparıcı ideya, bədii motiv rolu oynayırdı. Qızın valideynlərinə sədaqətindən danışan «Boz rəngli alaqapı», ata borcundan bəhs edən «Sivaş qayası», qadın sədaqətindən bəhs edən «Yeddi ağ qu quşu» əfsanələrinin adlarını çəkmək olar.
Şimali Amerika hindu əfsanə və əsatirlərində qarğa obrazı sehrlənmiş insan təsəvvürünü verir. Bəzi əsatirlərdə bu obraz, hətta yaradıcı fövqəltəbii başlanğıc kimi də təsvir olunur. Hinduların bütün nağıl, əfsanə və əsatirlərində insan qəlbinin ən ali istək və arzuları təcəssüm olunur. Bütün bunlarla hindu xalqının gözəl mənəviyyatı, daxili dünyası öz təzahürünü tapır
İngilis dili (Amerikan ingiliscəsi) de-fakto milli dildir. Federal səviyyədə rəsmi bir dil olmasa da, ABŞ vətəndaşlığına qəbul şərtləri kimi bəzi qanunlar ingilis dilini tələb edir. 2010-cu ildə beş və daha çox yaşı olan əhalinin təxminən 230 milyonu və ya 80%-i evdə yalnız ingilis dilində danışırdı. Əhlinin 12%-i tərəfindən evdə danışılan ispan dili ikinci ən ümumi dil və ən çox tədris edilən ikinci dildir. Bəzi amerikalılar 32 ştatada olduğu kimi, ölkənin rəsmi dilini ingilis dili olmasına tərəfdardırlar.
Havayda ştat qanunlarına görə havay və ingilis dilinin hər ikisi rəsmi dildir. Alyaska ingilis dili ilə yanaşı iyirmi yerli dili tanıyır. Rəsmi dil olmasına baxmayaraq Nyu-Meksiko qaydaları ingilis və ispan dilinin, Luiziana qaydaları isə ingilis və fransız dilinin istifadəsini nəzərdə tutur. Kaliforniya kimi digər ştatlar məhkəmə formaları daxil olmaqla, bəzi hökumət sənədlərinin ispanca versiyalarının dərc edilməsini tövsiyə edirlər.
Bir neçə federal torpaq ingilis dili ilə yanaşı öz yerli dillərini də rəsmi tanınmasını təmin etmişlər: samoa dili rəsmi olaraq Amerika Samoası tərəfindən tanınır. Çamorro diliQuamın rəsmi dilidir. Karolin və çamorro dilinin hər ikisi Şimali Marian adalarında rəsmi tanınır. İspan dili Puerto-Rikonun rəsmi dilidir və orada ingilis dilindən daha çox danışılır. ABŞ-da uşaq baxcasından universitetlərin bakalavr səviyyəsinə qədər qeydiyyat sayı baxımından ən çox tədris edilən xarici dillər ispan (təxminən 7,2 milyon tələbə), fransız (1,5 milyon) və alman (500.000) dilidir. Digər çox tədris edilən dillərə latın, yapon dili, AİD, italyan və çin dili daxildir. Bütün amerikalıların 18%-i ingilis dilindən əlavə ən az bir dil danışdığını iddia edir.
ABŞ-da 1 milyondan çox insanın evdə danışdığı dillər (2016-cı il)
ABŞ inkişaf etmiş dünyanın ən dini ölkələrindən biridir. Pew Global Attitudes Project layihəsi üzrə 2002-ci ilədək aparılmış araşdırmaya əsasən, Amerika Birləşmiş Ştatları, sorğu edilən vətəndaşların əksəriyyətinin dinin onların həyatında "çox vacib" rol oynadığını bildirdiyi yeganə inkişaf etmiş ölkədir. Bu gün hökumət, milli, regional və yerli səviyyələrdə kilsə və dövlətin bölünməsi prinsipini dəstəkləyir. Bununla belə, ABŞ-da din mövzusu da, abort və eyni cins nikahı kimi mənəvi, etik və hüquqi konteksdə şiddətli diskussiyalara səbəb olur.
Vaşinqton Milli Kafedralı ABŞ-da anqlikan yepiskopal kilsəsinin əsas kafedralıdır. Ölçülərinə görə bina, dünyada kafedrallar arasında altıncı yeri tutur.
Müqəddəs Məryəmin məsum hamiləliyi milli bazilikası ABŞ-da ən böyük katolik kilsəsi olmaqla yanaşı, həm də dünyada ən iri həcmli katolik məbədlərindən biridir.
Büllur kafedral uzun müddət dünyanın ən böyük şüşə tikilisi olmuş və meqakilsə statusu daşımışdır.
Emanu-El sinaqoqu dünyanın ən böyük sinaqoqlarından biridir.
İllinoys ştatı Kuk dairəsindəki Uilmett kəndində inşa edilmiş Bəhai evi dünyada dövrümüzə çatmış ən qədim bəhai məbədidir.
Hsi Lay məbədi Qərb yarımkürəsində ən böyük buddist monastırlarından biridir.
ABŞ konstitusiyasına edilən birinci dəyişiklik dinin azad həyata keçirilməsinə zəmanət verir və qurulmasına uyğun olaraq Konqresi qanunların qəbul edilməsinə qadağa qoyur.
2013-cü ildəki sorğuda amerikalılar 56%-i dinin "onların həyatında çox önəmli rol" oynadığını demişdilər, bu rəqəm də digər inkişaf etmiş ölkələrdən çok daha yüksəkdir. 2009-cu il Qellap sorğusunda amerikalıların 42%-i həftəlik və ya demək olar ki, həftəlik kilsədə iştirak etdiyini söylədilər, bu rəqəm ən az Vermontda olmaqla 23% və ən çox Missisipidə olmaqla 63% dəyişir.
Digər Qərb ölkələrində olduğu kimi, ABŞ daha az dindar hala gəlir. 30 yaşdan gənc amerikalılar arasında dinsizlik sürətlə genişlənir. Sorğular göstərir ki, 1980-ci ilin ortalarından etibarən bütün Amerikada mütəşəkkil dinə olan inam azalıb, xüsusən də gənc amerikalılar getdikcə dinsiz olurlar. 2012-ci il tədqiqatına əsasən, ABŞ əhalisi arasında protestantlığın çəkisi 48%-ə enmişdir, bu da ilk dəfə onun əksəriyyətin dini kateqoriyası statusunu əlindən almışdır. 2,2 uşağa malik xrsitianlarla müqayisədə dinsiz amerikalıların 1,7 uşağı var. Xristianların 52%-nin evliliyi ilə müqayisədə dinsizlərin 37% evlilik ilə evlənməyə daha az həvəslidirlər.
2014-ci il sorğusuna əsasən, ABŞ-dakı yetkinlərin 70,6%-i özlərini xristian hesab edirlər. Protestantlıq 46,5%-ə malik olsa da, 20,8% ilə Roma-Katolik kilsəsi ən geniş tək məzhəbi formalaşdırır. 2014-cü ildə ABŞ yetkinlərinin 5,9%-i qeyri-xristian dinə inandıqlarını dedilər. Bunlara İudaizm (1,9%), Hinduizm (1,2%), Buddizm (0,9%) və İslam (0,9%) aiddir. Tədqiqatda amerikalıların 22,8%-i özlərini aqnostik, ateist və ya sadəcə dini olmayan kimi təsvir etdilər, bu 1990-cı ildən 8,2 % artıq idi. Burada həmçinin Uniteryan Universalizm, Sayentologiya, Bəhailik, Siqhizm, Caynizm, Şintoizm, Konfutsiçilik, Daosizm, Druidizm, Yerli amerikalıların dini, Vikka, Dini humanizm və Deizm icmaları vardır.
Protestantlıq təxminən bütün amerikalıların yarısı hesabına ən böyük xristian dini qruplaşmasıdır. Baptistlər ümumi şəkildə 15,4% ilə protestantlığın ən böyük məzhəbini təşkil edirlər və ABŞ əhalisinin 5,3%-nin mənsub olduğu Cənubi Baptist Konvensiyası ən geniş fərdi protestant məzhəbidir. Baptistlərdən başqa digər protestant kateqoriyalarına məzhəbsiz protestantlıq, Metodizm, Əllincilər, müəyyənləşdirilməmiş Protestanlar, Lüteranlıq, Presviterianizm, Konqreqasional kilsə, digər Kalvinizm, Episkopalianizm/Anqlikanizm, Kvakerlər, Adventisizm, Müqəddəslik hərəkatı, Xristian fundamentalizm, Anabaptistlər, Pietizm və başqaları daxildir. Amerikalı protestantların üçdə ikisi yenidən doğulacaqlarını düşünürlər. ABŞ-da Roma-Katolizmi amerikadakı ispan və fransız koloniyalarında, eləcə də ingilis koloniyası olan Merilend koloniyasında yaranmışdır. Daha sonra irland, italyan, polyak, alman və hispanik immiqrasiya nəticəsində inkişaf etdi. Rod-Aylend ən böyük Katolik nisbətə malikdir, ümumi əhalinin 40%-i. YutaMormonizmin əhalisinin əksəriyyətinin dini olduğu yeganə ştatdır. Mormon koridoru həmçinin Arizona, Kaliforniya, Aydaho, Nevada və Vayominq ərazlərinə qədər genişlənib. Şərqi pravoslav kilsəsi keçmiş Rusiya koloniyası olan Alyaskada əhalinin 5%-i tərəfindən qəbul edilib və Şərqi Avropadan gələn son immiqrasiya səbəbiylə kontinental ABŞ-da varlığını təmin edir. Nəhayət Birlik pentekostalizmi, Yehovanın Şahidləri, Restavrasionizm, Məsihin kilsələri, Xristian elm, Unitarianizm və başqaları daxil olmaqla bir sıra digər xristian qrupları ölkədə fəaldırlar.
İncil kəməri Cənubi ABŞ-dakı sosial mühafizəkar yevangelist protestantlığın mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi və məzhəblər arasında xristian kilsəsinə iştiraka əsasən ölkə ortalamasından yüksək olduğu bölgə üçün qeyri-rəsmi ifadədir. Əksinə, din Yeni İngiltərə və Qərbi ABŞ-da daha az əhəmiyyətə malik rol oynayır.
Amerika Birləşmiş Ştatlarının ictimai bayramları böyük ölçüdə federal bayramlardan asılıdır, lakin özəl sektorun işəgötürənləri tərəfindən idarə olunur. Onlar bütün ABŞ əhalisinin 62%-nin ödənişli həftəsonu tətili ilə məşğul olurlar. Tipik bir iş həftəsi tarixən həftədə 40 saat, həftənin şənbə günündən bazar gününə qədərdir, baxmayaraq ki, hazırda bir çox mütəxəssis sabit əmək haqqı ilə həftədə 50 saat işləyəcəkdir.
Rəsmi federal bayramlar isə, adətən, işçinin iş həftəsi daxilində bir gün müəyyənləşdirilir. Tətil şənbə günü və ya bazar gününə düşdükdə, bu tətil cümə və ya bazar ertəsi gününə təxirə salınır. İşəgötürənlərin əksəriyyəti istisna və ya əlavələrlə Amerika Birləşmiş Ştatlarının federal tətillərinə oxşar tətil planlarını izləyir. Federal bayram proqramı əsasən dövlət və dövlət tənzimlənən müəssisələrin işçilərindən faydalanır. Ancaq bu sektor işləyən əhalinin yalnız 15%-ni təşkil edir.
Albert Birştadt, Qayalı dağlar, Lander zirvəsi, 1863
Təsviri incəsənətdə Hudzon çayı məktəbi Avropa naturalizm ənənələrində XIX əsr cərəyanı idi. Tomas İkinsin realist rəsmləri artıq geniş şəkildə tanınır. 1913-cü ildə Nyu-York şəhərində keçirilən Avropa modernist sənət sərgisi olan Arsenal şou ictimaiyyəti şok etdi və ABŞ-ın incəsənət səhnəsini dəyişdirdi. Corciya O'Kiff, Marsden Hartli və və başqaları yeni, fərdi üslublarla təcrübələr apardılar. Cekson Pollok və Villem de Kuninqinabstrakt ekspressionizmi və Endi Uorhol və Roy Lixtenşteynin pop-artı kimi başlıca bədii hərəkatlar ABŞ-da geniş inkişaf etmişdir. Modernizmin və sonra postmodernizmin qabarıqlaşması Frank Lloyd Rayt, Filip Conson və Frank Qeri kimi Amerika memarlarına şöhrət gətirdi. Alfred Stiqlitz, Edvard Stayxen və Ansel Adams da daxil olmaqla, böyük fotoqraflarla amerikalılar fotoqrafiyanın müasir sənət mühitində uzun müddət əhəmiyyətli olmuşdur.
Abstrakt ekspressionizm cərəyanının ilk nəslinə mənsub olan ABŞ rəssamı Ceyms Bruks "ləkələmə"dən əhəmiyyətli texnika kimi istifadə etmişdir. İncəsənət tənqidçisi Karter Ratklifə görə "Onun sənətinə yanaşması həmişə füsunkar "təsadüf"lər yaratmaqdan ibarət idi. 1940-cı illərin axırlarından etibarən o əsərlərində yağlı boyaya daha az üstünlük verməyə başlamışdır, çünki kətan üzərində işləmək istəmişdir. Bu əsərləri kalliqrafiya ilə abstraktın birləşmiş ümumi şəklidir. Bruksun abstrakt ekspressionizm cərəyanına aid əsərləri ilk dəfə 1941-ci ildə Nyu Yorkdakı Peridot qalereyasında sərgilənmişdir. Kurto İncəsənət İnstitutunda (London), Dallas İncəsənət Muzeyində (Dallas, Texas), Müasir İncəsənət Muzeyində (Nyu York), Harvard İncəsənət Muzeylərində, Vitni Amerikan İncəsənəti Muzeyində (Nyu York), Honolulu İncəsənət Muzeyində, İndiapolis İncəsənət Muzeyində (İndiapolis, İndiana), Şeldon İncəsənət Qalereyasında (Vaşinqton), Teyt Qalereyasında (London), Ualker İncəsənət Mərkəzində (Minneapolis, Minnesota) əsərləri hələ də sərgilənir. Bundan əlavə əsərləri Anita Şapolski Qalereyasında, Peridot Qalereyasında, Uaşbern Qalereyasında (hamısı Nyu York şəhərində yerləşir) nümayiş etdirilir.
ABŞ rəssamı Çarlz Demut karyerasının çoxununda akvarel ilə işləyən Demut ömrünün sonlarında yağlı boya ilə də çəkməyə başlamışdır. Qətiçilik cərəyanına sadiq olmuşdur. Həyatını Pensilvaniya ştatının Lançester şəhərində keçirmişdir. Anası ilə birlikdə yaşadığı ev indi Demut muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. O, Franklin və Marşal Kollecindən məzun olduqdan sonra Dreksel Universitetində və Pensilvaniya İncəsənət Akademiyasında təhsil almışdır.
Amerikan realizmi üslubunda işləyən məşhur rəssam və qravür ustası Edvard Hopper daha çox yağlı boya ilə işlənmiş rəsmləri ilə məşhur olmasına baxmayaraq oyma sənətində gözəl qravürçu və akvarelist idi. Onun ehtiyatla və dəqiqliklə hesablanaraq işlənmiş şəhər və kənd səhnələrində müasir amerikan həyatına rəssamın şəxsi baxışları öz əksini tapmışdır.
1960-ci illərdə Endi Uorholdollar əskinaslarının, göbələk buludlarının, elektrik stulunun, Campbell's Soup Cans, Coca-Cola rəsmlərini yaradır. Bu dövrdən Endi fotoqraf və rəssam kimi Merilin Monro, Elizabet Teylor, Cim Morrison, Elvis Presli, Məhəmməd Əli və başqa məşhurlarla əməkdaşlıq edir. Merilin Manronun ölümündən sonra, Endi, aktrisanın həyat və ölümünün alleqoriyasına çevrilmiş məşhur «Merilin diptixi» əsərini yaradır. 1963-cü ildə rəssam öz «Fabrik» adlandırdığı sudiyasını yaradır və ətrafına müxtəlif yazıçı, musiqiçi, rəssam və başqa məşhurları toplayır.
ABŞ rəssamı Filipp Quston gənc yaşlarınsan komikslər çəkməyə başlamışdı. Təhsilini Klivlənd rəsm məktəbində almağa başladı. XX əsrin 30-cu illərində Corc de Kirikonunmetafizik realizm stilinə və həmçinin qocaman italyan rəssamları olan Andrea Manteni, Mazaçço, Paolo Uççelonun rəsm əsərlərinə diqqət ayırırdı. XX əsrin 30-cu illərin sonlarında Quston divar rəsmlərinin inkişafı haqqında dövlət proqramı üzərində işləyir, ancaq 40-cu illərin əvvəllərində dəzgah rəsmlərinə geri qayıdır.ing.The Tormentors) əsərini hazırlayır. 40-cı illərin sonları 50-ci illərin əvvəllərində rəssam abstrakt ekspressionizm stilinə keçir. Filipp Qustonun əsas xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, o yeni rəsm əsərləri üzərində işləyərkən əvvəllki rəsmlərin fraqmentlərindən tez-tez istifadə edirdi. 1947-ci ildə Quston öz "Cəlladlar" (ing.The Tormentors) əsərini hazırlayır. 40-cı illərin sonları 50-ci illərin əvvəllərində rəssam abstrakt ekspressionizm stilinə keçir.
Abstrakt ekspressionizm amerikan rəssamlığında ikinci dünya Müharibəsindən sonra meydana gələn və Nyu-Yorkda yaranan rəssamlıq hərəkatıdır. Abstrakt ekspressionizm termini amerikan rəssamlığına ilk dəfə 1946-cı ildə rəsm tənqidçisi Robert Kotes (1897–1973) tərəfindən aid edilmiş, lakin ilk olaraq 1919-cu ildə "Der Sturm" jurnalında alman ekspressionizmini ifadə etmək üçün işlədilmişdir. ABŞ-da bu termini ilk dəfə 1929-cu ildə Alfred Barr Vasili Kandinskinin əsərlərini təsvir etmək üçün istifadə etmişdir. Abstrakt ekspressionizm qeyri-həndəsi ştrixlər, böyük fırçalar istifadə edərək, emosiyaları tam üzə çıxarmaq üçün bəzən rəngləri kətan üzərinə damladaraq sürətlə və böyük lövhələrdə rəsm çəkən rəssamların məktəbi və ya hərəkatıdır. Bu hərəkatda ekspressiv rəngləmə metodu rəsm çəkməklə eyni mənanı daşıyır. Belə yaradıcılıq üslubunda rəssamın məqsədi öz daxili dünyasını, şüuraltını məntiqi təfəkkürlə izah edilməyən xaotik formalarda qəfil ifadə etməkdir. Hərəkatın ən görkəmli nümayəndəsi Cekson Pollok özünəməxsus drip-peyntinq rəssamlıq üslubu ilə məşhurdur.
Bu hərəkatın ilkin fazası olan abstrakt sürrealizm (abstract surrealism) 1940-cı illərdə Andre Bretonun ideyaları əsasında yaranmışdır. Onun əsas tərəfdarları amerikan rəssamları Hans Hofman, Arşil Qorki, Adolf Qotlib və başqaları idilər. 1950-ci illərdə Cekson Pollok, Mark Rotko və Villem de Kuninqin bu hərəkatın başına keçməsilə o geniş miqyas qazandı. Minimalist rəssam Aqnes Martin də özünü abstrakt ekspressionist adlandırırdı.
Abstrakt ekspressionizmin formalarından biri taşizmdir. Hər iki cərəyanın ideologiyası və yaradıcılıq metodu demək olar ki, eyni olsa da, özünü taşist və abstrakt ekspressionist hesab edən rəssamların şəxsi tərkibi tam eyni deyil. Rus rəssamları arasında isə ən məşhur abstrakt ekspressionist 1950-1980-ci illərdə yaradan Yevgeni Mixnov-Voytenko hesab edilir.
Memarlıq
Əsas məqalə: ABŞ memarlığı
Territaunda Linshört evi (Nyu-York), 1838–1865
Maundsvilldə həbsxana, Qərbi Virciniya (1867–1876)
Regional fərqliliklər Amerika Birləşmiş Ştatlarının memarlıq sistemində öz əksini tapmışdır və bu memarlıq bir çox xarici qüvvələrin təsiri ilə formalaşmışdır. Buna görə də demək olar ki, ABŞ memarlığı eklektikdir, bu çoxmədəniyyətli bir cəmiyyət üçün təəccüblü deyil. Məsələn, keçmiş fransız koloniyası olan Luizianada fransız memarlığı qorunub saxlanılır. Keçmiş ispan hakimiyyəti altında olan cənub-qərb əraziləri də özünəməxsus görünüşə malikdir.
Ümumiyyətlə, XIX əsrin sonuna qədər deyə bilərik ki, ölkənin memarlığı təqlidi olmuşdur. XVII əsrin ortalarından bəri yaranmış Amerika koloniyalarında peşəkar memarlıq ingilis neoklassisizmindən çox təsirlənmişdir. O, məskunlaşmamış ərazilərin aktiv inkişaf dövrünə aid olan səmərəli tikinti üsullarına əsaslanırdı.
Yalnız XIX əsrin sonlarında görünüşü ilə "Çikaqo məktəbi" adı verilən ABŞ memarlığı yalnız Avropa təsirindən xilas olmaqla yanaşı digər ölkələrin memarlıqlarına da təsir etməyə başlayır. Məktəbin təsisçisi Luis Salliven "funksiya formanı müəyyənləşdirir" prinsipini tərtib etmişdir. Buna görə də ilk göydələnlər məhz Çikaqoda göründü — yüksək mərtəbəli bu binalar polad karkaslarda idi, tikinti isə çox yüksək qiymətə başa gəlirdi. Binaların görünüşü onların çərçivə konstruksiyasını və interyerlərin məkan quruluşunu əks etdirdi. İnkişaf edən tikinti avadanlıqları memarlara daha çox cəsarətli dizayn problemlərini həll etməyə imkan verdi.
1930-cu illərdə alman və ispan faşizmindən qaçan görkəmli Avropa memarları (Eliel Saarinen, Valter Qropius, Erix Mendelson, Lüdviq Mis van der Roe, R. Neutra, V. Gruyen, M. Breuer) Amerikada işə başladılar ki, onların da işi əsasən ABŞ memarlığının təbiətini müəyyənləşdirdi. Bu dövrdə Amerika şəhərinin unikal görünüşü yaradılmışdır.
İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra ABŞ inkişaf etmiş ölkələrdə faktiki olaraq memarlıq inkişafının mühərriki olur. Ən böyük memarlar burada işləyir, ən böyük layihələr burada həyata keçirilir. Valter Qropius və Lüdviq Mis van der Roe də daxil olmaqla, görkəmli Avropa mühacir memarlar da buraya daxildir.
ABŞ memarlığının bir neçə ən məşhur nümunələri aşağıdakılardır:
Azadlıq heykəli
ABŞ memarlığının ən möhtəşəm nümunələrindən biri olan Nyu-Yorkun, Manhetten şəhərində, ucaldılmış nəhəng neoklassikAzadlıq heykəliFrederik Ogüst Bartoldi tərəfindən 28 oktyabr 1886-cı ildə Fransa xalqı adından ABŞ-a hədiyyə edilmişdir. Azadlıq heykəlinin yaradılması ideyasının mənşəyi fransız hüquq professoru və siyasətçi Eduard Rene de Labulenin 1865-ci ilin ortalarında səsləndirdiyi fikirlərlə əlaqələndirilir. Özünün Versal yaxınlığında yerləşən evində verdiyi nahardan sonra çıxış edən Labule demişdir: “ABŞ-ın müstəqilliyinin elan edilməsinin şərəfinə bir abidə ucaldılacaqsa, məncə bu abidə yalnız amerikan və fransız xalqlarının ortaq işi olduğu zaman təbii olacaq. Milli Park Xidmətləri 2000-ci ildə yaydığı məlumatda qeyd edir ki, əgər bu məlumatın əfsanə olduğu qəbul edilərsə, o zaman, heykəlin yaradılması fikrinin 1870-ci ildə meydana çıxdığını güman etmək olar. Bartoldi və Labule Amerikanın azadlığı ideyasının ən yaxşı şəkildə necə təsvir edilə biləcəyi mövzusunda fikir mübadiləsi aparırdılar. Erkən Amerika tarixində iki qadın fiquru xalqın əsas mədəni simvolu kimi istifadə olunurdu. Britaniya obrazının Birləşmiş Krallıq, Marianna obrazının isə Fransa üçün şəxsləndirilmiş simvol olduğu kimi, ABŞ-da istifadə olunan iki qadın heykəlindən biri olan Kolumbiya da ABŞ-ın şəxsləndirilmiş simvolu idi. Kolumbiya obrazı amerikanların qeyri-sivil və alçaldıcı xüsusiyyətlərini təcəssüm etdirən "Hindu şahzadəsi" obrazının yerinə istifadə olunmağa başlamışdı. Digər məşhur qadın obrazı isə, Qədim Romada azadlıq ilahəsi olmuş və əsasən azad edilmiş qulların sevimlisi olan Libertasın şərəfinə yaradılmış və azadlığı simvolizə edən Liberti idi. Liberti obrazını həmin dövrün bir çox ABŞ sikkələrində, həmçinin incəsənət nümunələrində, o cümlədən Tomas Krovfordun müəllifi olduğu və Kapitoli binasının qübbəsi üzərində ucalan “Müstəqillik heykəli”ndə (1863) də görmək mümkündür.
Dəniz piyadasına hərbi abidə
ABŞ memarlıq nümunələrindən olan VirciniyadakıArlinqton milli qəbiristanı yanında yerləşən Dəniz piyadasına hərbi abidə 1775-ci ildən etibarən ölkəni müdafiə etmiş ABŞ-ın bütün həlak olmuş dəniz piyadaçılarına həsr olunmuşdur. Heykəltəraş Feliks de Ueldon tərəfindən 1951—1954-cü illərdə tikilən abidənin açılışı 10 noyabr 1954-cü ildə olmuşdur. Abidə altı dəniz piyadaçını təsvir edir. Hündürlüyü 10 metrdir. 1961-ci ildən, Con Kennedi qanununa əsasən, abidəsində 24 saat ərzində ABŞ bayrağı dalğalanır. Bayraq ağacının hündürlüyü 20 metrdir.
Nyu-Yorkda, Linkoln mərkəzində yerləşən musiqili teatr Metropoliten-opera da ABŞ memarlığının möhtəşəm incilərindəndir. “Metropoliten opera haus kompani” adlanan Metropoliten opera 1880 cı ildə təsis edildikdən sonra memar Klivland Kadi operanın ilk binasının inşasına başlayır. Binanın yeri 39 və 40-cı küçələrin arasında, Brodveydə müəyyən edilir. 22 oktyabr1883 cü ildə Faust tamaşası ilə açılışı olur. 27 avqust1892 ci ildə baş verən yanğın ona böyük ziyan vurur. Əsaslı təmirdən sonra 1966 cı ilədək fəaliyyət göstərir. 1967 ci ildə sökülür. Onu hələ 1966 cı ildə Linkoln mərkəzində inşa edilmış yeni opera binası əvəz etmiş olur. Yeni opera binası 16 sentyabr 1966 cı ildə qapılarını Samuel Barberin Antoniyo və Kleopatra operası ilə açmış olur.
Metropoliten-opera
XX əsrin əvvəli “Met” Vyana, La Skala teatrları kimi aparıcı səhnələrdən sayılmağa başlanır. Bu dövrdən başlayaraq burada bir çox: Qustav Maler, Feliks Mottl, Arturo Toskanini kimi dünya şöhrətli drijorlar, Lotta Leman, Nelli Melba, Lilian Nordika, Oliv Fremstad, Jak Urlus, Enriko Karuzo kimi dünya şöhrətli ifaçılar çıxışlar etmişlər. Qustav MalerNyu Yorkda işini 1908-ci il, Yanvarın 1-də Metropolitan Operasında başlayaraq, hələdə qalmaqda olan Vagnerin Tristan və İsolda operasının ixtisar olunmuş versiyasına drijorluq etmişdir. 1908-09-cu illərdə Metropolitan rəhbərliyi Malerlə əməkdaşlıq üçün italyan drijoru Arturo Toskanini Nyu Yorka dəvət edir. Nyu Yorkdakı dövrünün erkən dönəmində Qustav Maler Nyu York Simfonk Orkestrnda üç konsertə rəhbərlik etmişdir. Ömrünün sonlarında Maler Nyu York Metropolitan Operası və Nyu York Filarmoniyasının qısa müddətlik direktoru olmuşdur. 1956 cı ildə Mariya Kallas ilk dəfə Met səhnəsində Norma operasında iştirak etmişdir. 1967 ci ilin mart ayında Marvina Devida Levi daha iki tenorla Plasido Dominqo (sentyabr 1968) və Luçano Pavorotti (noyabr 1968) ilə Met səhnəsini bölüşmüşdür.
ABŞ musiqisində Şimali Amerikada yaşamış hindilərin musiqi folkloru, sonralar isə Avropa mühacirlərinin musiqi mədəniyyəti öz əksini tapmışdır; zənci xalq yaradıcılığı ənənələri əhəmiyyətli yer tutur. XVI-XVII əsrlərdə ilk mühacirlərin həyat və məişət şəraiti musiqi sənətinin inkişafı üçün az əlverişli idi. Bu dövrdə yalnız ingilis puritanlarının himnləri yayılmışdı. 18–ci əsrdə mühacirətin artması ölkədə peşəkar musiqi sənətinin formalaşmasına şərait yaratdı. Dini mahnılar müəllifi U. Billinqs, "Minervanın məbədi" (1781) operasının müəllifi F. Hopkinson, populyar lirik mahnılar müəllifi S. K. Foster, fortepiano əsərləri müəllifi L.M. Qotşalk ilk Amerika bəstəkarlarıdır. 19-cu əsrin 2-ci yarısında ABŞ-a köçən bir çox Avropa musiqiçisi burada simfonik orkestrlər, musiqi təhsili müəssisələri və cəmiyyətlər yaratdı. 1883-cü ildə Nyu-Yorkda "Metropoliten-opera" teatrı açıldı. Amerika milli bəstəkarlıq məktəbinin banisi E. Mak-Douell olub. 20-ci əsrin əvvəllərində isə caz sənəti formalaşdı, D. Ellinqton, L. Armstronq, B. Qudmen və b. görkəmli caz ustaları bu dövrün məşhur musiqiçilərinə çevrildi.
O vaxtlar az tanınsa da də Çarlz Ayvsın 1910-cu illərdə etdiyi işlər onu klassik ənənədə ilk böyük ABŞ bəstəkarı etdi, Henri Kouell və Con Keyc kimi ekspermentalistlər klassik bəstəkarlığa fərqli bir Amerikan yanaşması yaratdılar. Aaron Koplend və Corc Gerşvin populyar və klassik musiqinin yeni bir sintezini inkişaf etdirdilər.
Birinci dünya müharibəsindən əvvəl və sonra görkəmli Avropa musiqiçilərinin ABŞ-a köçməsi ölkənin musiqi həyatında yeni canlanmaya səbəb oldu. 20-ci illərin axırlarında Amerika peşəkar bəstəkarlıq məktəbi yarandı. İlk milli opera "Porgi və Bess"in (1935) müəllifi C. Gerşvinin yaradıcılığında caz musiqisinin, zənci mahnı-rəqs folklorunun üslub xüsusiyyətləri inkişaf etdirilmişdir. U. Şumen, S. Barber, C. Menotti də bu dövrün bəstəkarlarındandır. 1940-50-ci illərdə ölkədə müzikl janrı geniş yayılmışdı. Bu dövrdə şair-bəstəkar, həmçinin xalq mahnıları ifaçılarından X. Ledbelli, Vudi-Qatri, P. Siger, eləcə də müğənni P. Robson məşhurlaşdı. Dirijorlardan Y. Ormandi, L. Stokovski, L. Maazel, pianoçulardan C. Brauninq, C. Bayron, B. Klaybern, M. Dixter, skripkaçılardan İ. Menuhin, İ. Stern, müğənnilərdən M. Lansa, M. Anderson, M. Dobbs, L. Prays, musiqişünaslardan N. Slonimski, C. Çeyz ABŞ-ın görkəmli musiqi xadimlərindəndir.
Afroamerikan musiqisinin ritmik və lirik üslubları ABŞ musiqisinə geniş şəkildə təsir edərək, onu Avropa və Afrika ənənələrindən fərqləndirir. Blüz kimi xalq yaradıcılığı elementləri və indiki qədim musiqi qəbul edilmiş və qlobal auditoriya malik populyar janrlara çevrilmişdir. Caz XX əsrin əvvəllərində Lui Armstronq və Dyuk Ellinqton kimi yenilikçilər tərəfindən hazırlanmışdır. 1920-ci illərdə kantri musiqisi, 1940-cı illərdə ritm və blüz inkişaf etmişdir.
Bütün dünyada bu gün də"rok-n-rollun kralı" kimi yad edilən Elvis Presli və Çak Berri 1950-ci illərin ortalarında rok-n-rollun qabaqcılları arasında idi. Metallica, Eagles və Aerosmith kimi rok qrupları dünya satışlarında ən yüksək gəlirlilər arasındadır. 1960-cı illərdə Bob Dilan folk-rivayvldan Amerikanın ən məşhur yazıçılarından biri olaraq çıxdı və Ceyms Braun funkun inkişafına rəhbərlik etdi.
ABŞ-da kino istehsalına 1896 ildə Nyu-Yorkda başlanılmışdır. "Qatarın qarət edilməsi" ilk Amerika bədii filmidir. 1910–20 illərdə rejissorlardan D. U. Qriffit tarixi və psixoloji dram, eləcə də epopeya janrını təkmilləşdirdi, T. X. İns vesternin, M. Sennett ekssentrik komediya janrının əsasını qoydu. Hollivud filmlərində R. Valentino, M. Pikford, Duqlas Ferbenks, sonralar Qreta Qarbo, Merilin Monro, Klark Qeybl, Q. Kuper və b. aktyorlar çəkilirdilər. Faşizm əleyhinə "Şimal ulduzu", "Yeddinci xaç" və s. filmlər çəkildi. Bu dövrdə sənədli kino sahəsində daha böyük nailiyyətlər əldə edilmişdi. 1970-ci illərdə "Oklahoma belə yerdir"{{efn <rej. S. Kramer}} və "Xaç atası" "Taksi sürücüsü", "Hərbi alay" çəkilmişdir.
Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərinin şimal məhəlləsi olan Hollivud kino istehsalında liderlərdən biridir. Dünyanın ilk kommersiya məqsədli kino sərgisi 1894-cü ildə Nyu-Yorkda Tomas Edisonun kinetoskopu ilə verilmişdir. Növbəti il layihəyli filmin ilk kommersiya məqsədli nümayişi də Nyu-Yorkda oldu və ABŞ sonrakı illərdə səsli filmin inkişafında ön planda oldu. XX əsrin əvvəllərindən etibarən ABŞ film sənayesi əsasən Hollivud və ətrafında cəmlənmişdir, buna baxmayaraq XXI əsrdə burada çəkilməyən filmlərin sayı artmışdır və film şirkətləri qloballaşma qüvvələrinə tabedirlər.Səssiz film dövründə Amerikanın ən yaxşı film rejissoru olan D. U. Qriffit kino dilinin inkişafı üçün əsas idi və prodüser və sahibkar Volt Disney həm animasiya filmi, həm də film merçandayzinqində lider idi. Con Ford kimi rejissorlar Amerikanın Vəhşi Qərb və tarixinin görünüşünü yenidən müəyyənləşdirdi və Con Hyuston kimi başqaları yer çəkilişləri ilə kino imkanlarını daha da genişləndirərək, sonrakı rejissorlara böyük təsir göstərmişlər. Sənaye erkən səs dövründən 1960-cı illərin əvvəllərinə qədər, ikonik simvollar olmuş Con Ueyn və Merilin Monro kimi aktyorlarla adətən "Hollivud Qızıl İli" adlandırılan qızıl illərini yaşamışdı. 1970-ci illərdə Martin Skorseze, Frensis Ford Koppola və Robert Oltmen kimi kinorejissorları "Yeni Hollivud" və ya "Hollivud İntibahı" kimi tanınanların vacib hissəsi idi, cəsur filmlərə müharibədən sonrakı dövr Fransız və İtalyan realist təsvirləri təsir edib. O vaxtdan bəri Stiven Spilberq, Corc Lukas və Ceyms Kemeron kimi rejissorlar əsasən yüksək istehsal xərcləri ilə xarakterizə olunan və kassada yüksək gəlir əldə edən blokbaster filmləri ilə məşhurlaşdılar, Kameronun Avatarı (2009-cu il) 2 milyard $-dan çox gəlir əldə etmişdir.Amerika Film İnstitutunun AFİ 100 siyahısında yer alan əhəmiyyətli filmlərə tez-tez bütün zamanların ən böyük filmi kimi qiymətləndirilən Orson UellsinVətəndaş Keyn (1941-ci il), Kasablanka (1942-ci il), Xaç atası (1972-ci il), Küləklə sovrulanlar (1939-cu il), Ərəbistanlı Lourens (1962-ci il), Oz ölkəsinin sehrbazı (1939-cu il), Məzun (1967-ci il), Limanda (1954-cü il), Şindlerin siyahısı (1993-cü il), Yağışda mahnı oxumaq (1952-ci il), Bu gözəl həyatdır (1952-ci il) və Sanset bulvarı (1950-ci il) daxildir. Oskar kimi tanınan Akademiya mükafatı 1929-cu ildən bəri hər il Kinematoqrafiya Sənət və Elm Akademiyası tərəfindən və 1944-cü il yanvar ayından bəri hər il Qızıl qlobus mükafatı təqdim edilir.
Teatr
Əsas məqalə: ABŞ teatrı
ABŞ teatrının ilk böyük təşəbbüskarlarından biri olan F. T. Barnum 1841-ci ildə aşağı Manhettendə əyləncə kompleksini fəaliyyətə başlatdı. Herriqan və Hart komandası 1870-ci illərin sonlarından başlayaraq Nyu-Yorkda bir sıra populyar müzikl komediyaları çıxardı. XX əsrdə Brodveydə müasir müzikl forması ortaya çıxdı, İrvinq Berlin, Koul Porter və Stiven Sondhaym kimi musiqi teatr bəstəkarlarının mahnıları pop standartlarına çevrildi. Dramaturq Yucin O'Nil 1936-cı ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazandı; aralarında Tennessi Vilyams, Edvard Olbi və Auqust Vilson da olan digər tanınmış ABŞ dramaturqları Pulitser mükafatına layiq görüldülər.
Hazırda ABŞ elm sahəsində hakim mövqeyə malikdir. Təqdim olunan patentlərin sayı 77 501, ümumi elmi nəticələrdəki payı isə 21,2% təşkil edir. Amerikanlar digər ölkələrin vətəndaşları müqayisədə daha çox Nobel mükafatı laureatlarıdır və çoxlu sayda elmi jurnallarda elmi əsərləri var. Hətta dünya maliyyə böhranı ABŞ-da elm üçün bir maneəyə çevrilmədi — onun maliyyələşdirilməsi daha sürətli templə həyata keçirildi — 6 ,5%, ÜDM isə yalnız 3,3% artmışdır. Son illərdə elm xərclərinin artması əsasən özəl mənbələrdəndir.
Amerika bütün dünyada gənc alimləri özünə cəlb edir — Amerikan alimlərinin və mühəndislərin təxminən 40% -i ölkə xaricində doğulmuşdur və magistr və doktorluq dərəcəsi sahibləri arasında gəlmələrin nisbəti davamlı olaraq artır.
Buna baxmayaraq, Amerika Birləşmiş Ştatlarının dünya elmindəki təsiri nisbətinin (lakin mütləq olmayan) azalmasının mənfi tendensiyasını qeyd etmək lazımdır. XX-XXI əsrin ayrıcında, amerikalıların patentlərin sayı, elmi nəşrlər, yüksək texnologiyalı məhsulların istehsalı azaldılıb. Eyni zamanda, Asiya və xüsusilə Çin getdikcə əhəmiyyətli elm sahəsində mühüm rol oynayır, bu ölkə dünyanın bütün elmi nəşrlərinin 10.2% -ni təşkil edir. Bir sıra tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Çin elmi fenomeni əsasən ekstensiv xarakter daşıyır.
Elmlər akademiyası
ABŞ Milli Elmlər Akademiyası
ABŞ elmi həyatında 1863-cü ildə yaradılmış ABŞ Milli Elmlər Akademiyası mühüm rol oynayır. MEA-nın 2000 həqiqi, o cümlədən 200 Nobel mükafatı laureatı, 350 xarici üzvü var (2008). Akademiyanın işinə prezident başda olmaqla 12 nəfərdən ibarət Şura rəhbərlik edir. Prezident və şuranın üzvləri 6 illik müddətə seçilir; prezident 2 dəfədən çox seçilmir. Şuranın qərarları akademiyanın illik yığıncağın da təsdiq olunur. Akademiya Ford, Rokfeller və Slounun fondları, Milli elmi fond və digər fondlar tərəfindən maliyyələşdirilir. Xarici ölkələr və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq məqsədilə akademiyanın nəzdində xüsusi şura və komitələr yaradılmışdır. MEA-nın nəşriyyatı və məlumat bürosu var. “Milli Elmlər Akademiyasının əsərləri”, “MEA Xəbərləri” jurnallarını, həmçinin elm və texnikanın aktual problemlərinə dair elmi əsər və monoqrafiyalar nəşr edir.
ABŞ-ın təhsil sistemi həm federal və ştat, həm də yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən idarə edilir, federal qrantlar üzrə məhdudiyyətlər vasitəsilə ABŞ Təhsil Nazirliyi tərəfindən tənzimlənir. Dövlət məktəbləri sistemi hər yerdə mövcuddur və desentralizasiya olunmuş, idealdan kənardır. Digər tərəfdən isə Amerikanın xüsusi ali məktəbləri, bütün dünyadan tələbə və aspirantları özünə cəlb edir. ABŞ-da savadlılıq dərəcəsi 97%-dir. Lakin 2003-cü ilin məlumatlarına əsasən 25 və 25-dən yuxarı yaşda olanların 84,6%-i orta təhsillilərdir. 52,5%-i müəyyən ali təhsilə, 27 %-i bakalavr pilləsi üzrə təhsil alıblar. Təhsil əsasən hər yerdə, Puerto-Rikodan başqa (burada rəsmi dil ispan dilidir), ingilis dilində aparılır. Ştatların əksəriyyətində uşaqlar altı ya da yeddi yaşından (əsasən, uşaq bağçası və ya birinci sinifdən) 18 yaşına qədər (əsasən on ikinci sinifə çataraq orta məktəbi bitirənədək) məktəbə gəlməlidirlər; bəzi ştatlar tələbələrə 16 və ya 17 yaşlarında məktəbləri tərk etməyə imkan verir. Uşaqların təxminən 12%-i paroxial və ya qeyri-təriqətçi özəl məktəblərə qeyd olunur. Uşaqların yalnız 2%-i evdə təhsil alır. ABŞ hər bir şagirdə dünyanın digər dövlətlərindən daha çox pul xərcləyir, 2010-cu ildə hər bir ibtidai təhsil şagirdi üçün 11.000 $-dan artıq və hər bir orta təhsil şagirdi üçün isə 12.000 $-dan çox xərclənib. ABŞ-ın kollec tələbələrinin təxminən 80%-i dövlət universitetlərinə qəbul olunur. 25 və daha yaşlı amerikalıların 84,6%-ni orta məktəb, 52,6%-i kollec, 27,2%-i bakalavr, 9,6%-i isə magistr dərəcəsi alıb. Əsas savadlılıq səviyyəsi təxminən 99% təşkil edir. BMT-nin ABŞ-a verdiyi 0,97 təhsil indeksi onu dünyada 12-ci yerə qoyur.
ABŞ-da ümimilikdə 7021 kollec və universitet vardır. Amerikada bütün ali məktəblərə kollec deyirlər. ABŞ ali məktəblərini bir-birlərindən böyüklüyünə və şəraitinə görə fərqlənən üç tipə bölürlər. Əsas fərqlərdən biri universitetləri kolleclərdən fərqləndirən elmi-tədqiqat və aspirantura proqramlarının olmasıdır. Kollec – əsasən tələbələrə təhsil vermə ilə məşğul olur, elmi iş isə burada ikinci dərəcəlidir. Dördillik kolleclərin böyük əksəriyyəti kiçik və özəldir, buna baxmayaraq son zamanlar istedadlı tələbələr üçün ştat kollecləri də yaradılır. Kolleclərin bir çoxu dini, bəzən də "Bibliya kollecləri" (bible colleges) adlanan kiçik kolleclərlərdir.
Müqəddəs Anselm Kolleci
Universitetlər əsasən ştat və özəl universitetlərə bölünürlər. Ştat universitetləri adətən çox böyük olur və nüfuzuna görə özəl universitetlərdən geri qalırlar. Onların əsas məqsədi – öz ştatlarının tələbələrinə təhsil verməkdir. Ona görə də digər ştatlardan gəlmiş tələbələrə müsabiqədən keçmək daha çətin, təhsil haqqı isə daha yüksəkdir. Bir çox ştat universitetlərində təhsil siniflərdə tələbə sayının çox olmasından, müəllimlərin tələbələrə kifayət qədər diqqət göstərməməsindən və bürokratiyadan əziyyət çəkir. Buna baxmayaraq hətta digər ştatlardan və ölkələrdən gəlmiş tələbələr Berklidəki Kaliforniya universitetinə, Miçiqan və Virciniya kimi ən yaxşı ştat universitetlərinə hazırlaşırlar. Özəl universitetlər arasında ən məşhurları isə Harvard, Yel, Prinston, Stenford, MTT və Kaltexdir. Onların böyük əksəriyyəti orta böyüklükdədirlər, lakin çox kiçik (Kaltex kimi) və çox böyük universitetlər də (məsələn Cənubi Kaliforniya Universiteti) var.
Yerli kolleclər yerləşdikləri arazidəki sakinlərə təhsil alma imkanı verməlidirlər. Latın Amerikası dördillik ali təhsil məktəblərinə qəbul uzun və çətin prosesdir. Qəbul ərizəsində sənəd verən şəxs məktəbdə və standart imtahanlarda aldığı qiymətlərlə yanaşı, öz maraqları, məktəbdənkənar sahələrdə əldə etdiyi uğurlar və mükafatlar barədə məlumat verməli, həmçinin ona verilmiş mövzulara görə inşalar da yazmalıdır. Bundan başqa şagird müəllimlərindən özü haqda tövsiyələr verməli, bəzi ali təhsil müəssisələrində məzunlardan – könüllülərdən müsahibə də götürməlidir. Müxtəlif məktəblərdə standartlar müxtəlifdir. Qiymətlər şagirdin hazırlığı barədə az məlumat verir. Məktəblilər, adətən SAT və AST adlanan iki imtahandan birini verməlidirlər. Bəzi hallarda isə SAT II imtahnlarından müəyyən fənlər üzrə biliyi yoxlayan bir və ya bir neçə imtahan verilir.
Bir çox universitetlər məktəblinin qiymətlərinə və imtahan nəticələrinə baxmayaraq onların bilik səviyyəsini yoxlayırlar. Kiçik ali məktəblər abiturientlərin məktəbdənkənar nailiyyətlərinə – idman, incəsənət, ictimai işlərdə olan uğurlarına nəzər yetirirlər və belə işlərdə xüsusi seçilən tələbələri qəbul edirlər ki, ali məktəb həyatına da rəngarənglik gətirə bilsin. Təkcə əldə etdiyi uğurun böyüklüyü yox, həm də bu uğuru hansı sahədə qazanmasına da diqqət yetirilir. Məsələn, əgər idmanın atletika növü ilə məşğuldursa, bu idman növündə idmançı çatmamazlığı olduğuna görə və ya faqot kimi (nəfəslə çalınan musiqi aləti) lazımlı alətdə ifa edirsə, həmin abiturienti digər göstəriciləri aşağı olsa belə götürürlər.
Amerikada kiçik nuklear ailələr vardır və bu ailələrin mərkəzində övlad dayanır. Nəslin bir neçə nümayəndələrinin və uzaq qohumların daxil olduğu böyük ailələrə nadir hallarda və yalnız ferma və immiqrant mühitində mövcud olur. Ev təsərrüfatlarının mövcud olduğu ailələrin ümumi sayı təxminən 70% təşkil edir.
Ailə dəyərləri amerikanlar üçün mühüm rol oynayır. Yaxşı ailə ilə bağlı fikirlər reklam, televiziya şouları, seriallar, operalarda təsvir edilir. Hətta uşaq şoularında da, ailə ən böyük səadət kimi təsvir olunur. Hollivud filmlərinin ideyalarını bir çox amerikanlar evdə həyata keçirməyə, ailəsini qorumağa, bütün sevinc və kədərlərini ailədə bölüşməyə çalışırlar.
Demoqrafik göstəricilərinə görə, Birləşmiş Ştatlar əsasən yüksək yaşayış səviyyəsinə, dünyadakı hakim mövqeyinə və miqrantları cəlb etmək üçün geniş imkanlarına görə Qərb ölkələri arasında liderdir. 1995-ci ildən etibarən ölkə inkişaf etmiş ölkələr üzrə ən yüksək doğum nisbətini – 2003-cü ildə münbit şəraitli qadınlara nisbətən 2,07 uşaq səviyyəsində yaşamış, bu da əhalinin sadə reproduksiyası səviyyəsinə yaxındır. Bu, 15-20 il ərzində ABŞ-ın əmək ehtiyatlarını yerli resurslarla təmin edə biləcəyini, 2025-ci ilə qədər isə Qərb Avropa ölkələrinə təxminən 40 milyon miqrant gətirəcəyini göstərir.
Ancaq son 30 ildə Amerika Birləşmiş Ştatları ailəsi əhəmiyyətli bir dəyişiklik keçirməyə başladı və əvvəlkindən daha az əhəmiyyətli rol oynadı. Belə ki, tam ailənin nisbəti azalıb. Bir neçə onilliklərdir ki, ölkə boşanma sayına görə liderlik edir. Orta yaş nigahı qadınlar üçün 25,1 il, kişilər üçün isə 26,8 ildir (2000-ci ilin məlumatına əsasən). Nəsildə ailəyə olan münasibət dəyişib: nikahın vacibliyini tanıyan amerikalılar problemlərini həll edə bilmədikdə, ailə üçün boşanmanın ən yaxşı seçimini düşünürlər. Çox uşaq sahibi olmağı arzulayanların çoxluğuna baxmayaraq doğumun səviyyəsi də azalıb.
İl
Ailələr (69.7%)
Qeyri-ailələr (31.2%)
Evli cütlüklər (52.5%)
Tək valideynlər
Digər qan qohumları
Subaylar (25.5%)
Digər qeyri-ailələr
Nuklear ailə
Uşaqsız
Kişi
Qadın
2000
24.1%
28.7%
9.9%
7%
10.7%
14.8%
5.7%
1970
40.3%
30.3%
5.2%
5.5%
5.6%
11.5%
1.7%
2007-ci il (2007-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, 18 yaşında və böyük amerikalıların 58%-i evli, 6%-i dul, 10%-i boşanmış, 25%-i isə heç bir vaxt evlənməmişdi. Qadınlar əsasən evdən kənarda çalışırlar və əksəriyyəti bakalavr dərəcələri almışdırlar.
ABŞ-da yeniyetmələrin hamiləlik əmsalı hər 1000 qadına 26,5-dir. Bu əmsal 1991-ci ildən bəri 57% azalmışdır. 2013-ci ildə ən yüksək yeniyetmə doğuş nisbəti Alabamada, ən aşağı isə Vayominqdə oldu. ABŞ-da abort ABŞ Ali Məhkəməsinin Rou Uoyda qarşı iddiasında 1973-cü il tarixli əmsal qərarına əsasən qanunidir. Abort nisbəti düşsə də, 1000 canlı doğuma 241 abort nisbəti və 15-44 yaşlı hər 1000 qadına 15 abort nisbəti bir çox Qərb ölkələrindən daha yüksək olaraq qalmaqdadır. 2013-ci ildə ilk doğumda orta yaş 26 idi, doğuşların 40,6%-i evlənməmiş qadınların payına düşürdü.
2016-cı ildə ümumi fertillik əmsalı (ÜFƏ) hər 1000 qadına 1,82 doğuş idi. ABŞ-da övladlığa götürmə geniş yayılıb və hüquqi cəhətdən nisbətən asandır (digər Qərb ölkələri ilə müqayisədə). 2001-ci ildə 127.000-dən çox övladlığa götürmə ilə ABŞ bütün dünyadakı övladlığa götürmə rəqəminin təxminən yarısını təşkil etdi. Ali məhkəmənin Oberqefell Hocesə qarşı işi üzrə 2015-ci il qərarına əsasən eynicinslilərin nigahı bütün ölkədə qanunidir və eynicinsli cütlüklərin övladlığa götürməsi də qanunidir. Poliqamiya bütün ABŞ-da qeyri-qanunidir.
Amerika mətbəxinin zənginliyi hindililər, afrikalılar, və həmçinin Avropa və Asiya immiqrantların tə’siri nəticəsində formalaşıb. Müxtəlif reqionlarda məskən salan etnik qruplar aşpazlıq mədəniyyətinə tə’sir göstəriblər. Əlavə olaraq, ölkənin böyük ərazisi də Amerika mətbəxinin müxtəlifliyinin səbəblərindən biridir. Əsas Amerika mətbəxi digər Qərb ölkələrində olanlara bənzərdir. Taxıl məhsullarının təxminən dörddə üçünün buğda unundan hazırlanması ilə buğda əsas dənli taxıl bitkisidir və bir çox yeməklərdə yerli amerikalılar və erkən Avropalı mühacirlər tərəfindən yeyilən hinduşka, maral əti, kartof, şirin kartof, qarğıdalı, balqabaq və ağcaqayın şərbəti kimi yerli inqredientlərdən istifadə olunur. Bu yerli qidalar Amerikanın ən məşhur bayramlarından birində paylaşılan milli menyunun bir hissəsidir, Şükran gününü qeyd etmək münasibəti ilə bəzi amerikalılar ənənəvi yeməklər hazırlayırlar.
Alma piroqu əsasən amerikan mətbəxi ilə əlaqələndirilən bir yeməkdir.
Alma piroqu, qızardılmış toyuq, pizza, hamburger və hot-doq kimi xarakterik yeməklər müxtəlif immiqrantların reseptlərindən yaranır. Fransız kartof qızartması, burrito və takos kimi Meksika yeməkləri və italyan mənbələrindən sərbəst şəkildə uyğunlaşdırılan makaron yeməkləri geniş şəkildə istehlak edilir. Amerikalılar çaydan üç dəfə artıq kofe içirlər. ABŞ sənayeləri üzrə marketinq portağal suyu və südü hər yerdə səhər yeməyi içkisi etmək üçün böyük məsuliyyət daşıyır.
Fəstfud anlayışı birbaşa Amerika mətbəxi ilə asosiassiya edilir. Fast fud dedikdə, dərhal ən populyar Amerikan yeməkləri olan hot-doq, hamburqer və ya toyuq qanadları yada düşür. Bu yeməklər hal hazırda bütün dünyada çox populyardır və onları dünya ölkələrin əksəriyyətində dadmaq olar. Amerika mətbəxi ən çox fast fud ilə əlaqələndirilir. Fast fud adətən bayırda nahar zamanı tez tələsik yeyilən çox kalorili və o qədər sağlam olmayan qida deməkdir. Müasir fastfud sənayesinin əsası 1921-ci ildə ABŞ-da qamburger istehsal edən "White Castle" şirkətinin açılması ilə qoyulub. Dünyanın ən genişi olan amerikan fəstfud sənayesi 1940-cı illərdə drive-through formatına öncülük etmişdir. Fəstfud istehlakı səhiyyə problemlərinə səbəb oldu. 1980-ci və 1990-cı illər ərzində Amerikalıların kalori qəbulu 24% artdı; fəstfud yerlərində tez-tez yemək ictimai səhiyyə rəsmilərinin Amerikan "piylənmə epidemiyası" adlandırığı məfhumla əlaqələndirilir. Yüksək dərəcədə şirinləşdirilmiş sərinləşdirici içkilər geniş yayılmışdır və şəkərli içkilər Amerikan kalori qəbulunun doqquz faizini təşkil edir.
Digər tərəfdən, ənənəvi şorbalar, kekslər, marinadlar və yaxud tərəvəz və meyvə tərkibli salatlar həmçinin Amerikan mədəniyyətin bir hissəsidir. Şirin qarğıdalı və balqabaq kimi qidalı tərəvəzlərin vacibliyini nəzərdən qaçırmamalıyıq. Qarğıdalı müxtəlif şəkildə süfrəyə verilir. Yağ və duzla verilən bişmiş qarğıdalı, popkorn, və ya corn dogs – üzərində qarğıdalı xəmiri olan yaxşı qızardılmış sosiskalar ən populyar yeməklərdəndir. Balqabaq burada həmçinin xüsusi tərəvəz sayılır. O, əsasən 31 okyabr tarixində qeyd olunan Hellovinlə əlaqələndirilir. Hellovin zamanı bütün Amerika rəngini narıncı rəngə dəyişir, və evləri lampa şəklində bəzəyən içi oyulmuş bu tərəvəzin yanından keçmək qeyri-mümkün olur. Ən populyar yeməklər balqabaq şorbası və balqabaq piroqudur.
Qızardılmış hinduşka amerikan Şükran günü naharının ənənəvi menyusunun tərkib hissəsidir.
Şükran günündə süfrəyə verilən içi doldurulmuş hind quşu, şirin kartof və quşüzümü sousu kimi yeməklər Amerikan mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Bütün ailə süfrənin arxasında yığılıraraq əldə etdiyi məhsula görə tanrıya dua və şükür edir. Amerikada dostlarla görüşmək üçün o qədər səbəb var ki – barbekü, qril qonaqlıqları tez-tez təşkil olunur. Bağda qonaqların qəbulu da çox populyardır. Qrildə ətdən və tərəvəzlərdən tutmuş meyvəyə kimi hər şey bişirmək mümkündür. Amerikan barbekü qonaqlığında adətən müxtəlif souslarla verilən qabırğalar və toyuq qanadları istifadə olunur. Amerikan mətbəxində salatlardan da çox istifadə olunur. Kahı ilə Sezar salatı, vineqret, və ya tərəvəzlər və bərk bişirilmiş yumurta ilə Şefin salatı da çox populyardır. Başqa populyar salatların sırasında mayonezli kələm və yerkökü salatı və kərəviz, alma və qozdan hazırlanan Valdorf salatlarıdır. Duzdür, sağlam və qidalı xörəklərin hazırlanması müəyyən vaxt və səyləri tələb edir. Lakin, bunuda unutmamalıyıq ki, qidanın hazırlanması həmçinin cəhd və fantaziya tələb edən incəsənətdir.
Amerikan yemə vərdişləri müxtəlif variantları ilə özünün Britaniya mətbəxi köklərinə çox şey borcludur. Buna baxmayaraq, Amerika torpaqları Britaniyalıların yetişdirə bilməyədiyi yeni bitkiləri yetişdirə bilirdi, əksər kolonist Avropalılar tərəfindən mənimsənilənə qədər bu yeni qidaları yemədi. Vaxt keçdikcə Amerika qidaları yemək tənqidçisi Con Hessin 1972-ci ildə bəyan etdiyi bir nöqtəyə gəldi: "Bizim qurucu atalarımız qidalarının keyfiyyətində olduğu kimi nəsr və zəkada da indiki siyasi liderlərdən daha üstün idi".
Avropalılar Amerika ərazisinə gələndək burada hindi tayfalarının şifahi və yazılı ədəbiyyatı olmuşdur. İngilis dilində ədəbiyyat XVII əsrdə yaranmışdır. R. Vilyamsın publisistikasında puritançılıq əleyhinə və demokratik motivlər əsas yer tutur. Amerika poeziyasının ilk nümunələri istiqlaliyyət uğrunda müharibənin doğurduğu ictimai yuksəlişlə bağlıdır.
XVIII əsr və XIX əsrin əvvəllərində Amerika incəsənəti və ədəbiyyatı öz mənşəyini böyük hissəsini Avropadan aldı. Nataniel Hotorn, Edqar Allan Po və Henri Devid Toro kimi yazıçılar XIX əsrin ortalarına qədər səciyyəvi Amerikan ədəbi növünü yaratdılar. Mark Tven və şair Volt Vitmen əsrin ikinci yarısında başlıca simalar idi; həyatı boyu demək olar ki, heç tanınmayan Emili Dikinson indi əsas amerikalı şair kimi tanınır. German Melvillin "Mobi Dik" (1851-ci il), Tvenin Heklberri Finnin macəraları (1885-ci il), Frensis Skott FitsceraldınBöyük Getsbi (1925-ci il) və Harper Linin Bülbülü öldürmək (1960-cı il) kimi milli təcrübə və xarakterin əsas aspektlərinin əsası kimi görülən işlər "Böyük Amerika romanı" adlandırıla bilər. On iki ABŞ vətəndaşı Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alıb, ən sonuncusunu isə 2016-cı ildə Bob Dilan qazanıb. Vilyam Folkner, Ernest Heminquey və Con Steynbek XX əsrin ən nüfuzlu yazıçıları arasında sayılırlar. ABŞ-da Vestern uydurması və hardboiled cinayət uydurması kimi məşhur ədəbi janrlar inkişaf etmişdir. Con Bart, Tomas Pinçon və Don DeLillo kimi postmodernist yazıçıların daxil olduğu bit cərəyanı yazıçıları yeni ədəbi yanaşmalar açdılar.
Amerikan şairi Nataniel Hotorn 1804-cü ildə Massaçusets ştatının Seylem şəhərində anadan olmuşdur. 1825-ci ildə Boudin kollecini bitirib. Ədəbi yaradıcılığa XVIII əsrin 20-ci illərində başlayıb. İlk əsəri "Fenşo" ("Fanshaw") romanı olmuşdur (1828). 1837-ci ildə "İki dəfə hekayə əhvalatı", 1841-ci ildə "Babanın kreslosu" əsərlərini yazmışdır. 1838-ci ildə Sofiya Pibodi ilə ailə həyatı qurmuşdur. Sofiya ilə evləndikdən sonra 1842-ci ildə gömrük idarəsində çalışmış, transsendentalist-utopik cərəyana qoşulmuşdur.
Amerikan şairi Henri Lonqfello1807-ci ildə Men ştatının Portlend şəhərində anadan olmuşdur. 1840-cı illərdə abolisionizm hərəkatına qoşulmuş, hindlilərin qırılması və zəncilərin köləliyinə qarşı etiraz səsini ucaltmışdır. Şimali Amerika hindlilərinin folkloru əsasında yazılmış "Havayata haqqında nəğmə" (1855) poemasında cəsur və yenilməz hindli obrazını yaratmışdır. Henri Lonqfelli alim-filoloq kimi də tanınmışdır. 1876—1879-cu illər ərzində yazdığı 31 cildlik "Yerlər haqqında şeirlər" kitabında dünya poeziyasında təbiət təsvirinə həsr olunmuş şeirlər toplanmışdır. Lonqfellinin "Rövşənbəy-Koroğlunun atlanışı" şeirini Cəfər Cabbarlı ana dilinə tərcümə etmişdir.
Amerikan yazıçısı Frensis Skott Fitsceraldın 1920 ci ildə yazdığı "Cənnətin bu tayı" (This Side of Paradise, 1920) ilk klassik romanıdır. Əsərin qəhrəmanı Emori Bleyn (ing.Amory Blaine) avropa köklü zəngin amerikan ailəsindən olub, yaraşıqlı, istedatlı lakin, lovğa, özünüsevən, şöhrətpərəst və yekəxana bir adamdır. Təhsildə hədsiz uğurlu olduğundan hətta dərsə pis hazırlaşan kimi də göstərməyə çalışarmış. İlk olaraq idmanda olan bacarıqsızlığı, onu müntəzəm məşqlərə vadar edir, nəhayətində uğurlar qazanmış olur. “Gözəllər və nəhlətlənmişlər” Frensis Skott Fitsceraldın sayca ikinci romanıdır. 1921 ci ildə Metropolitan jurnalında hissə-hissə çap olunduqdan sonra, roman kitab kimi ilk dəfə 1922 ci ildə ing.Scribner’s nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir. Roman jaz dövründəki kübar amerikan həyatından bəhs edir. Güman olunur ki; romanın əksər süjetləri Skott və Zelda Fitsceraldların ailə həyatından götürülmüşdür. "Böyük Getsbi" (ing.The Great Gatsby) romanı Amerika ədəbiyyatında "Caz dövrünü" tipik əks etdirir. 10 aprel 1925-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Roman amerika modernizminin əhəmiyyət kəsb edən əsərlərindən sayılır. Fitscerald romanı Avropaya səfər zamanı Parisdə bitirərək dərc etdirmişdir.
XIX əsrin I yarısında Amerika ədəbiyyatında romantizm inkişaf etmişdi. Onun ilk görkəmli nümayəndəsi Vaşinqton İrvinq olmuşdur. Onu bəzən "Amerika ədəbiyyatının atası" da adlandırırlar. "Ceffri Krayonun qaralama dəftəri" kitabına daxil olan "Rip van Vinkl" və "Yuxulu Dərə haqqında əfsanə" hekayələrinə görə şöhrət qazanmışdır. Onun tarixi mövzudakı əsərləri ilk ABŞ prezidentiCorc Vaşinqton, irland yazıçısı Oliver Qoldsmit və Məhəmməd peyğəmbərin bioqrafiyalarından və XV əsr İspaniya tarixi ilə bağlı mövzulardan – Xristofor Kolumb, İspaniyada ərəb istilası və Əl-Həmra sarayı haqqında əsərlərdən ibarətdir. İrvinq həmçinin 1842-1846-cı illərdə ABŞ-ın İspaniyadasəfiri işləmişdir. Ədəbiyyatda ilk addımını 1802-ci ildə Londonda dərc olunan "The Morning Chronicle" qəzetində Conatan Oldstayl təxəllüsü altında Nyu-Yorkun sosial həyatı və teatrları haqqında yazdığı yazılarla atmışdır. 1815-ci ildə ailə biznesi ilə əlaqədar İngiltərəyə köçmüş və 1819-cu ildə ona sonradan dünya şöhrəti qazandıran "Ceffri Krayonun qaralama dəftəri" (The Sketch Book of Geoffrey Crayon) kitabını nəşr etdirmişdir. O, Ceyms Fenimor Kuperlə yanaşı Avropada bəyənilən ilk amerikalı yazıçılardan biri olmuş və Nataniel Houtorn, Herman Melvil, Henri Uodsvors Lonqfellou və Edqar Allan Po kimi Amerika yazıçılarını həvəsləndirmişdir.. Kitabları dünyada ən çox satılan ilk amerikalı yazıçı kimi, İrvinq Amerika yazıçılarının müəllif hüquqlarını qorumaq üçün daha sərt qanunların qəbul olunması üçün səy göstərirdi.
Ceyms Fenimor Kuper tarixi romanlarında ("Pionerlər", "Sonuncu mogikan" və s.) hindi qəbilələrinin amansızcasına qırılmasını təsvir etmişdir. Amerika romantizminin ilk görkəmli nümayəndələrindən biri olan Ceyms təkcə öz vətənində deyil, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində yaxşı tanınır. Macəra romanlarının və ovçu Natti (Nataniel) Bamponun sərgüzəştləri haqqında çoxsaylı əsərlərin müəllifidir. Həmin seriyadan olan "Sonuncu mogikan" əsəri onun yaradıcılığının zirvəsi hesab olunur.Milli Amerika ədəbiyyatının ilk qiymətli nümunələrini yaradan Kuper məhsuldar yazıçılardan olmuşdur. Tədqiqatçılar onun yaradıcılığını üç dövrə bölürlər: Birinci dövrdə (1821–1826) "Casus", "Losman", "Pionerlər", "Sonuncu mogikan"; İkinci dövrdə (1826–1833) "İgid", "Heydenmauer", "Cəllad"; Üçüncü dövrdə (1833–1850) "Evə", "Evdə", "Mogikanlar", "Ləpirçi", "Vəhşi heyvan ovçusu" əsərləri yaranmışdır. C.F.Kuper əvvəlcə kiçik tarixçələr, sonralar isə Qərbi Avropa yazıçılarının təsiri altında ilk romanlarını yazmağa başlayır. İlk romanı olan "Ehtiyat" heç bir uğur qazanmamasına baxmayaraq, bu gənc yazıçı həvəsdən düşmür və yeni əsər "Casus" romanı üzərində işləyir. Müəllifin fikrincə, bu əsl Amerika romanı olmalı idi. Doğurdan da o dövrə qədər Yeni Dünyada yaranan bədii əsərlər daha çox Avropa ədəbiyyatlarının, xüsusilə, ingilis ədəbiyyatının təsiri altında yazıldığından, onlarda milli xüsusiyyətlər çox az idi. Digər tərəfdən də hələ Amerika xalqı heç də düz-əməlli formalaşmamışdı. Bunu çox yaxşı dərk edən Kuper məhz milli Amerika ədəbiyyatını yaratmağa çalışır. "Casus" romanının uğurlarından sonra Kuper daha böyük həvəslə milli Amerika romanları yazmaq qərarına gəlir və "Pionerlər" adlı əsəri üzərində işləyir. İlk dəfə olaraq bu romanın səhifələrində sonradan Dəri Corab, Vəhşi heyvan ovçusu, Şahingöz, Uzun Karabin və Ləpirçi ləqəbləri ilə tanınacaq "ağ adam" Nataniel (Natti) Bamponun və onun "qırmızı dərili" hindu dostları Çinqaçkuk, onun oğlu Unkas göründü. "Pionerlər" romanı çap olunandan bir il sonra dəniz mövzusuna həsr etdiyi ilk romanını – "Losman" əsərini yazır. Valter Skotun "Pirat" (Dəniz qulduru) romanı çapdan çıxandan sonra C.F.Kuper bu məşhur ingilis tarixi roman ustası ilə yarışa girmək qərarına gəlir və dəniz mövzusunda bu əsərini yazır. Boston uğrunda müharibə mövzusu da o dövrdə çox populyar idi və Kuper bu mövzuda ingilis zadəganlarının həyatından bəhs edən "Layonel Lankoli" romanını yazmışdır. Kuper 1826-1833-cü illərdə Avropaya səyahətə çıxmış, Fransanı, İtalyanı və Almaniyanı gəzmiş, 1830-cu il "İyul İnqilabı"nın şahidi olmuş, vətənə qayıdandan sonra "Amerikanın Avropa qeydləri" adlı publisistik əsərini qələmə almışdır. Avropa səyahəti yazıçının dünyagörüşünü dəyişmiş və onu Amerika hadisələrinə düzgün qiymət verməyə sövq etmişdir.
Amerikan yazıçısı Ernest Miller Heminquey Çikaqoda anadan olmuşdur. Müəllifin "Hekayələr və üç şeir" (1923), "Bizim zəmanəmizdə" (1924) adlı ilk kitabları da Parisdə çıхmışdı. "Kişilərsiz qadınlar" (1927) kitabının nəşrindən sonra Heminquey Parisdən ABŞ-a qayıtmışdı. Nisbətən sonrakı dövrün məhsulu olan "Zəng kimin üçün çalınır" (1940) romanı ilə birlikdə "Əlvida, silah!" üslub gözəlliyi və ifadəliliyi baхımından Heminqueyin ən yaхşı əsəri sayılır. Doğrudur, yazıçının ispan korridasından bəhs edən "Günortadan sonra ölüm" (1932), yaхud "Afrikanın yaşıl təpələri" (1935) sənədli povestləri ümumən maraqlı idi, lakin burada həqiqi Heminquey sənətkarlığı duyulmurdu. Tənqidçilərin fikrincə, bu dövrün ən uğurlu əsərləri "Frensis Makomberin ani хoşbəхtliyi" və "Klimancaro qarı" (1932) kimi hekayələr sayıla bilərdi. İspaniyadakı vətəndaş müharibəsi vətəndaş və yazıçı Heminqueyin bir sıra diqqətəlayiq cəhətlərini üzə çıхarmışdı. O, hərbi jurnalist kimi iç savaşın ən qaynar nöqtələrində olmuşdu. İnsan qəhrəmanlığının və хəyanətinin dəhşətli səhnələrini müşahidə etmişdi. "Beşinci dəstə" (1937) pyesi və "Zəng kimin üçün çalınır?" (1940) romanı bu dövrün acı ibrət dərslərinin nəticəsi kimi meydana çıхmışdı. 1952-ci ildə yazıçının "Life" jurnalında dərc etdirdiyi "Qoca və dəniz" povesti ilə çıхdı. "İnsanı məhv etmək olar, amma məğlub etmək mümkün deyildir" – əsərin əsas leytmotivi müəllifin bu qanadlı ifadəsində öz əksini tapmışdı. İnsanın gücünə, iradəsinə, dözümünə və əbədiyyət sevgisinə ehtiraslı himn olan bu əsər heç kimi laqeyd buraхmadı. Növbəti il "Qoca və dəniz" Pulitser mükafatına layiq görüldü, Ernest Heminquey itirilmiş yazıçı nüfuzunu bərpa etdi. Yenidən milyonların sevimli müəllifinə çevrildi. Ernest Heminqueyin 1950 ci illərdə yazmış olduğu “Paris, həyat üçün bayramdır” və ya “Mütəhərrik bayram” avtobioqrafik əsəri onun Paris həyatından, dövrünün gärkəmli adamları ilə görüşlərindən, Parisin füsünkar gözəlliyindən bəhs edir.
Demokrat və novator şair Volt Vitmenquldarlıq əleyhinə mübarizəni, humanizm ideallarını tərənnüm etmişdir ("Ot ləçəkləri" məcmuəsi). Onun yaradıcılığı Amerika ədəbiyyatında realizmin təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır. Humanist olmaqla yanaşı, həm də transsendentalizm və realizm arasındakı keçidin bir hissəsi idi və öz əsərlərində hər iki görünüşü daxil edib. Vitmen Amerika kanonun ən nüfuzlu şairləri arasında yer alır və çox vaxt sərbəst şer atası adlandırılır. Adı tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.
Edqar Allan Po romantizm hərəkatının liderlərindən biridir. Valideynlərini çox erkən yaşlarında itirən Edqar Con Allan adlı varlı tacir tərəfindən oğulluğa götürülmüşdü. Əvvəlcə İngiltərədə tərbiyə alan Edqar 1826-cı ildə Virginiya universitetinə xarici dilləri öyrənmək istəyilə qəbul olunmuşdur. 1830-cu ildə hərbi akademiyada təhsilini davam etdirir, lakin tezliklə burdan uzaqlaşır və bu hadisə ögey atası ilə münasibətlərinə son qoyur. Gənc Edqar bütün maliyyə imkanlarından məhrum olaraq yoxsulluğa düçar olur, lakin tezliklə özünü peşəkar ədəbiyyatçı və jurnalist kimi göstərən Edqar Po çox ağır və sonu faciə ilə yekunlaşacaq həyata başlayır. Qısa oçerklər, detektiv və kriminoloji-fantastik janrlarda hekayələr yazan ilk Amerika yazıçılarından biri kimi qəbul olunur. O, həmçinin elmi-fantastik janra da töhfələr vermişdir. Belə zəngin ədəbi irsə malik olan yazıçı bu nailiyətlərə qırx illik qısa ömrü çərçivəsində nail olmuşdur. Ölümünün səbəbi hələ də sirr olaraq qalır. Alkoqol və narkotik maddələrdən ifrat istifadədən başlayaraq, vəba xəstəliyi, quduzluğa yoluxma, intihar, vərəm, ürək çatışmazlığı və s. ölümünə mümkün səbəblər kimi göstərilmişdir.
Uşaq aləmini realizmlə təsvir edən Mark Tven Amerika ədəbiyyatında sosioloji romanın əsasını qoymuşdur. Oxuculara daha çox "Heklberri Finnin macəraları" (Adventures of Huckleberry Finn) və "Tom Soyyerin macəraları" (The Adventures of Tom Sawyer) adlı romanları ilə tanışdır. Mark Tven bir çox məşhur aforizmlərin müəllifi kimi də tanınır. Klemens dövrünün ən məşhur adamları-prezidentlər, dünya şöhrətli incəsənət xadimləri, sənayeçilər və Avropa kral ailələri ilə dostluq münasibətlərində olmuşdur. Tanınmış amerika yazıçıları Vilyam Folkner Tveni Amerika ədəbiyyatının "atası", Ernest Heminquey isə müasir Amerika ədəbiyyatının Tvenin sadəcə bir əsərindən – "Haklberri Finin sərgüzəştləri" romanından "törədiyini" bildirmişdir. 24 yaşında kapitanlıq səlahiyyətini öz üzərinə götürdü və Amerika Vətəndaş Müharibəsi çıxıb çay gəzintiləri qadağan edilənə qədər çayda kapitanlıq etdi. 18 noyabr 1865 günü New York Saturday Prcccvbbes adlı qəzetdə nümayiş olunan "Klaravasda tullanan qurbağa" adlı hekayə ilə ədəbiyyat sahəsində çıxış etdi. Bir kömür şaxtası düşərgəsində mədənçilərdən dinlədiyi yerli bir əhvalatı öz ağızından izah edərək məşhurlaşdırmışdır tutmuşdu. Hekayə 1867-ci ildə nümayiş olunan ilk kitabında da yer aldı. 1866-cı ildə bir qəzetin müxbiri olaraq Havay adalarına gedərək oradan yazılar göndərdi. İki il sonra yenə yerli bir qəzetin istəyi üzərinə Aralıq dənizidə bir gəmi dövrünə çıxdı və gəzinti yazılarını cəmləşdirib "Xarici Ölkə" adlı kitabında yığdı. Bu əsəri ilə ölkəsində çox məşhur komediya yazıçısı oldu. Tvenin qələm seçimi “Conklin Csescent Filler” olub. Bu qələmin əsas üstünlüyü masaya qoyulanda yuvarlanıb düşməməyi imiş. Ancaq Tvenin revmatizması olduğundan sonradan əsərlərini diktə edib.
Güclü iradə, təbiət və cəmiyyətlə mübarizə romantikasını Cek London təsvir etmişdir. London yaradıcılığa "Yaponiya sahillərində tayfun" adlı oçerki ilə gəlir və bu gəliş kifayət qədər uğurlu olur. Bele ki, San-Fransisko qəzetlərindən biri gənc yazıçını mükafatlandırır. Bir az sonra qələmə aldığı "Canavar oğlu" (Boston, 1900), "Atalarının tanrısı" (Çikaqo, 1901) "Şaxtanın övladları" (Nyu-York, 1902), "İnsana inam" (Nyu-York, 1904), "Ayüzlü" (Nyu-York, 1906), "İtirilmiş sima" (Nyu-York, 1910) hekayelərindən ibarət toplu, "Qarlar qızı" (1902), "Dəniz canavarı" (1904), "Martin İden" romanları yazıçıya böyük şöhrət gətirir.1894-cü ildə Buffaloda 30 gün müddətinə həbs edilən London daha sonra Oaklanda geri qayıtdı və Oakland Litseyinə yazıldı. Burda "Aegis" məktəb jurnalında bəzi yazıları nəşr edildi. Cek London ümidsizcə Berkli Universitetinə girməyi arzu edirdi və 1899-cı ildə yay boyunca davamlı dərs çalışdıqdan sonra bunu bacara bildi. Amma maddi problemlər səbəbi ilə 1897-ci ildə ayrılmağa məcbur oldu və diplom ala bilmədi.
Teodor Drayzer sadə amerikalıların faciəli taleyini təsvir etdi. Drayzer özünün ən məşhur əsəri olan "Kerri bacı" romanını 1900-cü ildə yazmışdır. Romanın qəhrəmanı öncə evli adamın məşuqəsi, sonra isə məşhur aktrisa olan bir qızdır. Yazıçının ilk irihəcmli bu əsəri heç də ona şöhrət yox, rüsvayçılıq və həqarət gətirdi. 1250 nüsxədə çap edilmiş kitabın yalnız 450-si oxucuya yetişdi, qalan nüsxələr isə "donduruldu"; tənqidçilər dostyanə Drazyzeri qəddarlıqda, əxlaqsızlıqda günahlandırıb, ona "gəncləri pis yola çəkən" damğası vurdu. Yeddi ildən sonra "Kerri bacı" kitabı İngiltərədə növbəti dəfə işıq üzü gördü, bestsellerə çevrildi, tənqidçilərin ən yüksək rəyini qazandı, bütün Avropa dillərinə çap olundu və yalnız bundan sonra ABŞ-da nəşr olundu. Hazırda isə bu kitabı XX əsr Amerika ədəbiyyatının "vizit kartı" adlandırırlar. 1915-ci ildən sonra Drayzer hekayə və esselər, tərcümeyi-hal yazmışdır; bütün bu əsərlərdə ictimai qaydaların adi adama göstərdiyi əzici təsiri əks etdirir. Bu ideya onun ən məşhur əsəri olan "Amerika faciəsi"nin mövzusunu təşkil edir. Əsəri həqiqətən baş vermiş məhkəmə prosesinin protokoluna əsəslanır: cəmiyyətdə irəli getməyə can atan gənc adam cinayət törədir və ölüm cəzasına məhkum edilir. Yeri gəlmişkən, bu kitabda əvvəlki Spenser heyranlığı başqa dünyagörüşü ilə əvəz olunur. "Kerri bacı" romanından sonra Teodor Drayzer "Cenni Herhardt" (1911), "Arzular trilogiyası": " Maliyyəçi" (1912), "Titan" (1914), "Dözümlülük" (tamamlanmamış, 1947), "Dahi" (1915), "Amerika faciəsi" (1925), "Dayaq" (1946) romanlarını, publisistik məqalələr və "Vur, təbil!" pyesini, "Drayzer Rusiyaya baxır" (1928), "Faciəli Amerika" (1931) və "Məktublar" (1959) publisistik əsərlərini yazmışdır.
German Melvillin birinci iki kitabı diqqəti çox cəlkb etmişdir, baxmayaraq ki onlar bestsellerlər deyildilər və onun məşhurluğu yalnız bir neçə ildən sonra, əsasən də "Mobi Dik" romanından sonra başladı. Onun 20-dən çox romanı dünya dillərinə tərcümə olunmuşdur. Bir Amerikan ədəbiyyat klassiki qəbul edilən Mobi Dik adlı tanınmış əsərin müəllifidir. Uzun illər boyu unudulmuş bir yazıçı olaraq qalmış,1920-ci ildə yenidən kəşf edilib böyük bir yazıçı kimi tanınmışdır.
Şair Co Hillsosialist ideyalarını tərənnüm etmişdir. Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində K. Sendberq, R. Frost, V. Lindsey, E. A. Robinson və başqa şairlər realist əsərlər yazdılar.
Amerikan yazıçısı Rey Bredberi "Mars xronikaları" (1950), "Şəkilli kitabdakı adam" (1951), "Günəşin qızıl almaları" (1953), "Farenheytlə 451°" (1955), "Ən yaxşı əyyam" (1959), "Elektrik cazibəsini vəsf edirəm" (1969) və s. elmi-fantastik əsərlərində aktual ictimai problemlərə toxunulur. "Zəncirotu şərabı", "Pas", "Məzuniyyət", "Salam, xudahafiz" hekayələri Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.
ABŞ fantastikasının patriarxı Robert Haynlayn dövrünü qabaqlayan bir çox ideyaların müəllifi olmuş və bir çox nüfuzlu mükafatlara layiq bilinmişdir. İdeya zənginliyi, obrazların qeyri-standarlılığı, canlı və iti dil, baş verənlərə oxucunu inandırmaq bacarığı, yazıçının ən əsas xüsusiyyətlərindəndir. Onun bir çox əsərləri ekranlaşdırılmışdır. Dörd dəfə Hüqo mükafatına layiq görülmüşdür. Fantastik ədəbiyyat sahəsindəki nəaliyyətlərinə görə isə bir neçə dəfə "Nebula" mükafatını qazanmışdır. Onun ən məşhur əsəri 1965-ci ildə yazdığı "Ay sərt sahibədir" romanıdır. Əsərdə hadisələr Ayda baş verir. 21-ci əsrdə Ay Terradan (Yerdən) məhkumların göndərildiyi böyük həbsxanadır. Ayda insanlar torpaqsız süxurların üzərində taxıl yetişdirməli və Terraya göndərməlidirlər. Bu olduqca ağır zəhmət tələb edir. Eyni zamanda su faydalı qazıntı kimi ayrıca mədən sənayesidir. Xərclər dayanmadan artır. Yaşamaq əzaba çevrilir. Sosial təzyiqlər dözülməz hal alır. Yerli inzibatçıların özbaşınalığına və qəddarlığına qarşı Ay sakinləri inqilab etmək qərarını verirlər.
Qorxu, triller, fantastika, fentezi, mistika kimi janrlarda əsərlər yazan Stiven Kinq 1967-ci ildə ilk peşəkar qısa hekayəsi olan "Şüşə döşəmə"ni (ingiliscəThe Glass Floor) yazmışdır. 1971-ci ilin payızında Stiven, Men ştatının Hampden şəhərində yerləşən Hampden akademiyasında ingilis dili dərsləri keçməyə başlayır. Gecələr və həftəsonları isə o, qısa hekayələr və novellalar yazırdı. 1973-cü ilin yazında Dabldey&Ko. şirkəti onun "Kerri" (ingiliscəCarrie) adlı əsərini çap etməyə razılıq verir. Bu əsər nəşr edildikdən sonra, Kinqin Dabldey&Ko-dan olan redaktoru Bill Tompson ona müəllimlik peşəsini buraxaraq, bütün vaxtını yazıçılığa sərf etməyə imkan verəcək qədər maddi cəhətdən təmin olunacağını bildirir. 1973-cü ilin yayının sonunda Kinqin getdikcə artan ailəsi, anasının səhhətini pisləşməsi ilə əlaqədar olaraq Men ştatının cənubuna köçürlər. Burada ailə Şimali Vinhemdə, Sebaqo gölü yaxınlığında özünə yay evi kirayələyir. Kinq burada öz "Seylim Püşkü" (ingiliscəSalem`s Lot) adlı əsərini yazır. Bu dövr ərzində Kinqin 59 yaşlı anası xərçəng xəstəliyindən dünyasını dəyişir. "Kerri" əsəri 1974-cü ilin yazında nəşr edildi. Həmin ilin payızında ailə Kolorado ştatının Bulder şəhərinə köçür. Burada yaşadığı 1 ildən də az müddət ərzində Kinq öz "Parıltı" (ingiliscəThe Shining) adlı əsərini yazır. 1975-ci ildə Kinq Men ştatına geri qayıdaraq, Qərbi Menin göllərlə zəngin olan rayonunda özünə ev alır və hələ Bulder şəhərində yazmağa başladığı "Qarşıdurma" (ingiliscəThe Stand) adlı əsərini bitirir və "Ölü zona" (ingiliscəThe Dead Zone) adlı əsərini yazır. Onu dünyada məşhurlaşdıran, müəllifin üzərində 30 ildən artıq bir müddətdə işlədiyi və özünün bütün yaradıcılığı boyu ərsəyə gətirmiş olduğu ən yaxşı əsəri isə əfsanəvi tsikl "Qaranlıq qala" kitablar seriyasıdır.
ABŞ folklorunun bir sıra standart mənbələri mövcuddur. Bu mənbələrdən Murdokun Şimali Amerika folklorunun etnoqrafik biblioqrafiyası (Ethnographic Bibliography of North America) və Çarlz Hayvudun Amerika folklorunun və xalq nəğmələrinin biblioqrafiyası (Bibliography of North American Folklore and Folksong) iki cildlik kitabı, ikinci nəşr 1961-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Əlavə olaraq, Şimali Amerika folkloru haqqında 130-dan çox mövzu və dissertasiya işi yazılmışdır. Amerikanın Fəlsəfə Cəmiyyətinin kitabxanasında hindu mədəniyyəti və folklor əlyazmalarının depoziti və müxtəlif nəşr olunmamış, lakin araşdırılmış nümunələr saxlanılır. Bu mənbələrdən diqqət çəkənləri Erminie Uiler-Voegelinin “Ədəbiyyat ensiklopediyası”nda Şimali Amerikanın yerli ədəbiyyatı (North American Native Literature, 1946) və “Folklorun Standart lüğəti” (Standard Dictionary of Folklore), “Şimali Amerika hindularının folkloru” (North American İndian Folklore), “Mifologiya və əfsanələr” (Mythology and Legend 1950). Erminie Uiler-Voegelinin tədqiqatı bütün folklor janrlarını əhatə edir. Digər tədqiqat işləri miflər, yaxud nağılların tədqiqatı üzrə aparılmışdır. Belə araşdırmalardan H.B. Aleksandrın “Şimali Amerikanların mifləri” (North American Mythology), 10 cilddə “Bütün etnik qrupların mifologiyası” (Mythology of All Races series, 1916) və Stits Tompsonun Amerika hindularının nağıllarını araşdıran “Folklor” tədqiqat işləridir.
1891- ci ildə Boas “Nağılların Şimali Amerika hinduları arasında yayılması” (Dissemination of Tales Among the natives of North America) materialını çap etdirmişdir ki, bu elmi tədqiqat işində nağılların Şimali Amerika qitəsində yayılması arealı araşdırılmışdır. Həmin araşdırmada Boasın təqdimatında bu nağıllar Asiya və Şimali Amerika xalq nağılları bir-biri ilə inteqrasiya etmişdir. Baxmayaraq ki, Teylor əvvəldən Asiya-Amerika hindu nağılları arasındakı paralelliyi göstərmişdir, Boas ilk dəfə bu sahə üzrə fundamental tədqiqat işi aparmış və əldə edilən nəticələr XX əsr folklorşünasları arasında ciddi intriqaya səbəb olmuşdur. Boas öz tədqiqat işində Asiya və Şimali Amerika hindularının mif və nağıllarındakı çox sayda paralel nəticələri təqdim etmişdir. Əlavə olaraq, klassik tədqiqatçılar Bogoras (1902) və Hattın (1949, 1951) və digər əksər tədqiqatçılar olan Erkes( 1925), Koppers (1930), Hoebel (1941), Norbeck (1955), İkeda (1960), Chouninq (1962) öz məqalələrində hindu mif və nağılları təhlil edərək eyni nəticəyə gəlmişdirlər. Şimali Amerika hindularının incəsənət və musiqiləri Asiya ənənləri əsasında araşdırılmışdır.(Adam 1931, Hentze 1958, Barbeau 1942, 1962). Boas eyni zamanda Amerikanın şimal və cənub qitəsində yaşayan hindu tayfalarının foklorunu müqayisəli olaraq araşdırmış və bu zaman Navaho tayfasının nağıl və mifləri əsas obyekt kimi götürülmüşdür.
Antropologiya
ABŞ-da antropologiya elmi dörd yarımqrupa bölünür: mədəni, arxeoloji, bioloji və dilçilik antropologiyası. Avropada isə etnologiya adlandırılan elm sonralar sosial antropologiya adlandırılıb. Müasir dövrdə artıq bu elmin adı sosial-mədəni antropologiya kimi işlənir.
Sosial-mədəni antropologiya insan və icma, cəmiyyət arasındakı əlaqələri, insanların dünya, təbiət haqqındakı düşüncə və fikirlərini müqayisəli şəkildə öyrənir. Mədəni antropologiya əsasən fəlsəfə, ədəbiyyat və incəsənətlə sıx təmasdadır.
Bioloji antropologiya insan və digər canlı primatların (ali məməlilər dəstəsi: insanlar, meymunlar və yarımməməlilər) bioloji, təkamül, demoqrafik inkişafını öyrənir.
Arxeoloji antropologiya qədim cəmiyyətin yaşayışı, məişətdə işlədilən materiallar və nümunələri araşdırır.
Dilçilik antropologiyası isə şifahi dil qaydalarını, insanların ünsiyyət prosesini, zaman və məkana görə dillərin müxtəlifliyini, dillər və mədəniyyətlər arasındakı qohumluq əlaqələrini araşdırır.
1836-cı ildə ABŞ-da transsendental klubun əsasını qoymuş idealist filosof və yazıçılar qrupuna Ralf Uold Emerson (1803–1882), C.Ripli (1802–1880), T.Parker (1810–1860), M.Fuller (1810–1850), Henri Devid Toro (1817–1862) və başqaları daxil idi. Transsendentalistlər sensualizmə mənfi münasibətini bildirir, Kant və Fixtenin, Yakobinin və Şleyermaxerin fəlsəfəsi ilə öz əlaqəsini qeyd edirdilər. Onların dünyagörüşünə Amerikan puritanizminin etik-sosial ideyaları, Platonun, ingilis romantik şairlərinin – C.Kolric, U.Vordsvortun "Göl məktəbi", Karleylin və Jan Jak Russonun baxışları dərin təsir göstərmişdir. Romantizm və xırda burjua demokratizmi mövqelərindən kapitalizmin amansızlığını tənqid etmiş, sosial münaqişələrin həllində mənəvi özünütəkmilləşdirməyə diqqət yetirmiş, təbiətlə yaxınlaşmağa çağırmışlar. Bir çox transsendentalistlər ABŞ-da köhnəliyə qarşı fəal çıxış etmişlər. 1841-ci ildə C.Ripli yazıçı H.Qotorn və başqaları ilə birlikdə Boston yaxınlığındakı "Bruk Farm" (1847-ci ilə qədər mövcud olmuşdur) adlı furyerist koloniya təşkil etmişlər. Baxışları Ralf Uold Emersonun "Təbiət" əsərində tam şəkildə ifadə olunmuş transsendentalistlər Amerika ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin inkişafında müəyyən iz qoymuşlar.
Amerikan filosofu Con Dyuipraqmatizm fəlsəfi cərəyanının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Con Dyuinin də praqmatizmində təcrübə anlayışı çıxış nöqtəsini təşkil edir. Dyui onu bir tərəfdən insanın təbiətə rəngarəng münasibətlərini əhatə edən naturalist perspektivdə, digər tərəfdən isə sosial təcrübə kimi mənəvi-siyasi aspektdə nəzərdən keçirir. Dyuiyə görə, fəlsəfə qədim filosofların düşündükləri kimi aləmin gözəlliyindən heyrətə gəlmədən yox, gərgin ictimai həyatın stresslərindən meydana gəlir. Buna görə də onun fikirlərinə görə, fəlsəfənin əsas məqsədi sosial təcrübəni məhz təhlil edib təlmilləşdirməkdir. Con Dyui təcrübəni çox geniş şəkildə anlayaraq onu innsanın təbiətə münasibətlərini, bəzən hətta təbiətin özünü də daxil etməklə insan həyatının fəallığı ilə eyniləşdirir. Onun fikirlərinə görə, təcrübə hadisələr və simalar aləmi, təcrübədə qavranılan aləm, habelə insanın fəaliyyəti və taleyi, magiya və mistika, bir sözlə, yaşanılan hər şeydir. Təcrübənin bu şür anlanması onun hansı metafizik əsaslarını axtamaq zərurətini istisna edir. Müasir filosoflar da Dyuinin xidmətlərini elə məhz fundamentalizmin əsaslarını sarsıtmasında görürlər. Başqa sözlə, əvvəlki fəlsəfə bütün, o cümlədən mənəvi hadisələrin hansısa davamlı əsaslarının olmasını düşünürdü.Əksər müasir filosofların fikirlərinə görə, belə əsaslar, və ya "ilkin başlanğıclar" mövcud deyildirlər. Dyuinin özü materializmlə idealizmin bir-birinə əksini Qədim Yunanıstanda əməyin fiziki əməklə əqli əməyə bölgüsündən çıxarır.Dyui hesab edir ki, bu gün materializmlə idealizmi qarşı-qarşıya qoymağa əsas yoxdur. Təcrübəyə uyğun və qeyri-uyğun "mahiyyətlərə" bölgü tanış deyil, yəni təcrübədə fasiləsiz prinsipi təsir göstərməkdədir. Hər bir bölgü nisbi əhəmiyyətə malikdir, buna görə bu və ya digər ideyaların "materializm" və ya "idealizm" halında dondurulmasını doğru hesab etmək olmaz.
Məntiqin əsasları və xüsusilə də semantik istiqamətləriylə əlaqədar bir qayda inkişaf etdirmiş olan və analitik fəlsəfəni ön plana çıxaran Uillard van Orman Kuayn ABŞ-lı müasir məntiqçi və filosofdur. Ümumiyyətlə Russell və Vaythed tərəfindən inkişaf etdirilmiş olan riyazi məntiqə sadiq qalmış olan Quinn, ingilis filosoflarının məntiqin ontoloji olaraq neytral olduğu ümumi fikirinə əleyhdar bir tərzdə , bir məntiq nəzəriyyəsinin qəbulunu ortaya çıxardığı ontoloji nəticələri dilə gətirməyə çalışmışdır. Düzəldilməsi mümkün olmayan analitik mülahizələrlə, təcrübə nəticəsində düzəldilə bilən sintetik mülahizələr arasında əsaslı bir ayrı-seçkilik olduğu nəzəriyyəsi ilə, mənalı hər mülahizənin, birbaşa və vasitəçisiz təcrübələrdən hərəkətlə yaradılmış bir şey olduğu fikirinə şiddətlə qarşı çıxan Quinn, Duhemi izləyərək, elm adamının təcrübəni sınaqdan keçirməsinə, dağınıq bir mülahizəni deyil, bir sıra təklifləri qəbul etdiyini iddia etdi. Onun fikirinə görə, bir mülahizə yalnız "təcrübələrin yalın bir xülasəsi" deyil, lakin elmi sistemin bir hissəsidir.
İnsan hüquqları və ədalət prinsipləri barədə məsələ ikinci dünya müharibəsindən sonra yeni bir səslənmə yaranmışdır Onun müzakirəsinə mühüm töhfəni amerikan filosofu Con Rolz gətirmişdir. Ədalət nəzəriyyəsi (A Theory of Justice, 1971) kitabında o, hüquq, ədalət və ədalətli bölgü ilə bağlı prinsipial məsələləri müzakirə edir. "İnsan hüquqları" və "ədalət" nəzəriyyələrinin problemlərindən biri ondadır ki, onların formulə etdiyi prinsiplər çox vaxt elə bir-birinə zidd olur. Məsələn, əgər nəzəriyyə "insanların ən böyük sayı üçün mümkün olan ən böyük xoşbəxtlik" utilitarist prinsipdən çıxış edirsə, onda o, hər bir ayrıca insani fərdin dəyərli olması prinsipi ilə asanlıqla konfliktə girə bilər. Müəyyən mənada Rolz müasir liberal demokratiyaya xas olan ədalət prinsiplərini izah etməyə cəhd edir. Özünün "Ədalət nəzəriyyəsi"ndə o, göstərməyə çalışır ki, ədalətin elə müəyyən prinsipləri mövcuddur ki, hər bir zəkavi insan onları seçərdi. Rolz metodoloji olaraq, özünəməxsus fikri eksperiment həyata keçirir. Əgər siz milli, tədrisi, sosial və siyasi statusunuza görə kim olduğunuzu, hansı cinsə, hansı irqə və hansı sinfə məxsus olduğunuzu bilməsəydiniz, onda siz cəmiyyətin hansı formasına üstünlük verərdiniz? Əgər siz elə bir cəmiyyətə düşsəydiniz ki, burada sizin mövqeyiniz və yeriniz qeyri-məlumdur, onda siz bu cəmiyyət üçün ədalətin hansı prinsiplərini seçərdiniz? Bu fikri eksperimenti Rolz çıxış vəziyyəti adlandırır – fərd burada özünün statusunu və yerini bilmədən cəmiyyət üçün ədalətin prinsiplərini seçməlidir. Bu fikri eksperimentin ideyası ondadır ki, ədalətli sosial nizam üçün elə prinsipləri tapmaq gərəkdir ki, onlarla bütün zəkavi insanlar razılaşsınlar. Başqa cür deyilsə, eksperimentin məğzi "rolların dəyişməsi" hipotetik yolu ilə universallaşdırmadan ibarətdir. Rolza görə, biz gözləyə bilərik ki, çıxış vəziyyətində olan və deməli, öz təbii istedadı və resursları barədə məlumatlanmayan zəkavi insan liberal siyasi hüquqların xeyrinə seçim edəcəkdir. Heç bir kəs belə bir şəraitdə siyasi azadlığı olmayan cəmiyyəti seçməzdi.
Amerika futbolu bir çox göstəriciyə görə ən məşhur tamaşaçı idmandır, Milli Futbol Liqası (NFL) dünyada ən yüksək ortalama iştirakçıya malik idman liqasıdır və Super Boul dünyada milyonlar tərəfindən izlənilir. Beysbol XIX əsrin sonundan ABŞ-ın milli idman növü olaraq qəbul edilib, Böyük Beysbol Liqası (MLB) üst liqadır. Basketbol və buzüstü xokkey ölkənin növbəti iki aparıcı peşəkar komanda idmandır, Milli Basketbol Assosiasiyası (NBA) və Milli Xokkey Liqası (NHL) üst liqalardır. Bu dörd böyük idman peşəkarlıqla oynanıldıqda hər biri ilin fəqli, lakin üst-üstə düşən vaxtlarında bir mövsüm keçirirlər. Kollec futbolu və basketbolu böyük auditoriyanı cəlb edir. Futbolda ölkə 1994 FİFA Dünya Kubokuna ev sahibliyi etdi, kişi milli futbol komandası on dəfə Dünya Kubokuna vəsiqə qazanıb və qadın milli futbol komandası üç dəfə FİFA Qadınlararası dünya çempionatı qalibi olub, MLS ABŞ-da bu idmanın ən yüksək liqasıdır. ABŞ-da professional idman bazarı təxminən 69 milyard $ təşkil edir, bu bütün Avropa, Yaxın Şərq və Afrika ölkələrinin cəmindən təxminən 50% böyükdür. ABŞ-da səkkiz Olimpiya oyunları təşkil edilib (2028 Yay Olimpiya Oyunları doqquzuncu olacaq). 2017-ci il (2017-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ, Yay Olimpiya Oyunlarında digər bütün ölkələrdən daha çox olmaqla 2.522 medal qazanıb və Qış Olimpiya Oyunlarında 305 medal qazanaraq Norveçdən sonra ikincidir. Beysbol və amerika futbolu kimi başlıca ABŞ idman növləri Avropa praktikasında inkişaf etməməsinə baxmayaraq basketbol, voleybol, skeytbordinq və snoubordinq Amerikanın ixtiralarıdır və bəziləri isə dünyada məşhurdur. Lakross və sörfinq Qərb təmasından əvvəlki yerli amerika və yerli havaylıların fəaliyyətlərindən yaranmışdır. Ən çox izlənilən fərdi idman növləri qolf və avtoidman, xüsusilə NASCAR-dır. Reqbi birliyi 115.000+ qeydiyyatdan keçmiş oyunçu və ayrıca 1,2 milyon iştirakçı ilə ABŞ-da ən sürətlə böyüyən idman sayılır.
1998-ci ildə ABŞ-ın kommersiya məqsədli radiostansiyalarının sayı 4.793 AM stansiyası və 5.662 FM stansiyasına çatmışdır. Bununla yanaşı, 1.460 ictimai radiostansiya mövcuddur. Bu stansiyaların əksəriyyəti təhsil məqsədləri üçün universitetlər və dövlət orqanları tərəfindən idarə olunur və dövlət və ya özəl fondlar, abunəliklər və korporativ zəmanətlər vasitəsi ilə maliyyələşdirilir. Bir çox ictimai radio yayımı NPR tərəfindən maliyyələşdirilir. NPR, 1967-ci il İctimai yayım aktı əsasında 1970-ci il fevral ayında təsis edilmişdir; televiziya həmkarı, PBS də eyni qanunla yaradılıb. 30 sentybar 2014-cü il (30 sentybar 2014-cü il) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ Fedral Kommunikasiya Komissiyasına (FCC) görə ABŞ-da 15.433 lisenziyalı tam güclü radio stansiyası var.
Tanınmış qəzetlərə The Wall Street Journal, The New York Times və USA Today daxildir. Nəşriyyatın qiyməti illər ərzində artmasına baxmayaraq, qəzetlərin qiyməti ümumiyyətlə aşağı qaldı, qəzetləri reklam gəlirlərinə və milli və dünya əhatəsinə görə Associated Press və Reuters kimi böyük informasiya xidmətinin təqdim etdiyi məqalələrə daha çox arxalanmağına məcbur etdi. Çox az istisnalar olmaqla, ABŞ-da olan bütün qəzetlər özəldir, onlarla, hətta yüzlərlə qəzaetə sahib olan Gannett və McClatchy kimi böyük zəncirlər, bir neçə qəzatə sahib kiçik zəncirlər və ya getdikcə nadir hal alsa da fərd və ailələr tərəfindən idarə olunur. Böyük şəhərlərdə əsasən gündəlik qəzetlərdən əlavə "alternativ həftəliklər" var, məsələn ən tanınmış ikisi Nyu-Yorkda The Village Voice və ya Los-Ancelesdə LA Weekly-dir. Böyük şəhərlər həmçinin yerli biznes jurnalına, yerli sənayelərlə bağlı ticarət qəzetlərinə və yerli etnik və sosial qruplar üçün qəzetlərə dəstək ola bilir. XIX əsrdə Amerika qəzetlərinin komiks stirpləri və komiks kitablarının erkən versiyaları ortaya çıxmağa başladı. 1938-ci ildə DC Comicsin superqəhrəman komiks kitabı olan Supermen bir Amerika simvoluna çevrilmişdir. Veb portalları və axtarış motorlarından əlavə, ən məşhur saytlar Facebook, YouTube, Vikipediya, Yahoo!, eBay, Amazon və Twitterdir.
ABŞ-da kütləvi informasiya vasitələri ingilis dilindən sonra ölkədə ən çox istifadə edilən dil olan ispan dilində hazırlanır.
Qeydlər
Luisvill, Tyul-Sprinqs, Santa-Ros adası
b.e.ə. XXV-XV minillik
hinduca: çiy ət yeyən
buz komalar
geyimin içi və səthi dəridən ibarət olur
tlinkitlər, haydalar və s.
ox, kaman, qarpun, tələ, balıq tutmaq üçün xüsusi çəngəl aləti
kişilər üçün dizdən aşağı, qadınlar üçün topuğa qədər
qaşıq, qablar, boşqab
Qalxan öz sahibinə xoşbəxtlik və müvəffəqiyyət gətirən qüvvə kimi dərk edilirdisə, şamanın əsası ona ruhi aləmə daxil olmaq üçün qüvvə gətirir və bu əşya vasitəsilə ruhları çağırmaq mümkün idi.
Dəbilqə insanın daxili, mənəvi gücü, şəxsi ləyaqətinin təzahürü kimi başa düşülürdü.
Maska əcdad və ya fövqəltəbii qüvvələrin təzahürü kimi dərk edilirdi.
qoz, meyvə, yabanı bitkilərin toxum və köklərinin yığımı
Məsələn, şoşonlar Tam Apo, lakotasiular Yakan Tanka, zunilər Auonavilon və s. adlandırırlar.
Mənbə: 2015-ci il Amerika İctimaiyyət Sorğusu, ABŞ Siyahıyaalma Bürosu. Evdə ingilis dilindən başqa bir dildə danışan repondentlərin əksəriyyəti həmçinin ingilis dilində "yaxşı" və ya "çox yaxşı" danışdıqlarını qeyd ediblər. Yuxarıda qeyd olunan dil qrupları üçün ən güclü ingilis dili biliyi alman dilində danışanlar arasındadır (96%-i ingilis dilində "yaxşı" və ya "əla") danışdığını qeyd edib), onu fransız (93,5%), taqal (92,8%), ispan (74,1%), koreya (71,5%), çin (70,4%) və vyetnam dilində (66,9%) danışanlar izləyir.
Adams, J. Q.; Strother-Adams, Pearlie (2001). Dealing with diversity : the anthology. Chicago: Kendall/Hunt Pub. ISBN978-0-7872-8145-8.
Thompson, William E.; Hickey, Joseph V. (2004). Society in focus : an introduction to sociology (5th). Boston: Pearson/Allyn and Bacon. ISBN978-0-205-41365-2.
Fiorina, Morris P.; Peterson, Paul E. (2010). The New American democracy (7th). London: Longman. səh. 97. ISBN978-0-205-78016-7.
Holloway, Joseph E. (2005). Africanisms in American culture (2nd). Bloomington: Indiana University Press. 18–38. ISBN978-0-253-21749-3.Johnson, Fern L. (2000). Speaking culturally : language diversity in the United States. Sage Publications. səh. 116. ISBN978-0-8039-5912-5.
Richard Koch (10 iyul 2013). "Is Individualism Good or Bad?". Huffington Post.
Huntington, Samuel P. (2004). "Chapters 2–4". Who are We?: The Challenges to America's National Identity. Simon & Schuster. ISBN978-0-684-87053-3. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.: also see American's Creed, written by William Tyler Page and adopted by Congress in 1918.
AP (25 iyun 2007). "Americans give record $295B to charity". USA Today. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2013.
(PDF). Charities Aid Foundation. Noyabr 2006. 2014-12-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2013.
Clifton, Jon (21 mart 2013). "More Than 100 Million Worldwide Dream of a Life in the U.S. More than 25% in Liberia, Sierra Leone, Dominican Republic want to move to the U.S". Gallup. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2014.
"A Family Affair: Intergenerational Social Mobility across OECD Countries" (PDF). Economic Policy Reforms: Going for Growth. OECD. 2010. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2010. Blanden, Jo; Gregg, Paul; Machin, Stephen (Aprel 2005). "Intergenerational Mobility in Europe and North America" (PDF). Centre for Economic Performance. 23 iyun 2006 tarixində (PDF).
Gould, Elise (10 oktyabr 2012). "U.S. lags behind peer countries in mobility". Economic Policy Institute. İstifadə tarixi: 15 iyul 2013.
"Understanding Mobility in America". Center for American Progress. 26 aprel 2006.
Schneider, Donald (29 iyul 2013). "A Guide to Understanding International Comparisons of Economic Mobility". The Heritage Foundation. İstifadə tarixi: 22 avqust 2013.
Winship, Scott (Yaz 2013). "Overstating the Costs of Inequality" (PDF). National Affairs. 13 yanvar 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2014.
Gutfeld, Amon (2002). American Exceptionalism: The Effects of Plenty on the American Experience. Brighton and Portland: Sussex Academic Press. səh. 65. ISBN978-1-903900-08-6.
Zweig, Michael (2004). What's Class Got To Do With It, American Society in the Twenty-First Century. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN978-0-8014-8899-3."Effects of Social Class and Interactive Setting on Maternal Speech". Education Resource Information Center. İstifadə tarixi: 27 yanvar 2007.
Eichar, Douglas (1989). Occupation and Class Consciousness in America. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN978-0-313-26111-4.
O'Keefe, Kevin (2005). The Average American. New York: PublicAffairs. ISBN978-1-58648-270-1.
Kaplan, Lawrence D. (1990). "The Language of the Alaskan Inuit" (PDF). In Dirmid R. F. Collis (ed.). Arctic Languages. An Awakening(PDF) (#format_missing_url). Vendôme: UNESCO. 131–158. ISBN92-3-102661-5.
Nuttall, Mark. Encyclopedia of the Arctic. New York: Routledge, 2005. ISBN978-1-57958-436-8.
"Language Spoken at Home by the U.S. Population, 2010", American Community Survey, U.S. Census Bureau, in World Almanac and Book of Facts 2012, p. 615.
Welles, Elizabeth B. (Winter–Spring 2004). "Foreign Language Enrollments in United States Institutions of Higher Learning, Fall 2002" (PDF). ADFL Bulletin. 35 (2–3): 7. doi:10.1632/adfl.35.2.7. 21 iyun 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 fevral 2017.
Feder, Jody (25 yanvar 2007). "English as the Official Language of the United States: Legal Background and Analysis of Legislation in the 110th Congress" (PDF). Ilw.com (Congressional Research Service). İstifadə tarixi: 19 iyun 2007.
"The Constitution of the State of Hawaii, Article XV, Section 4". Hawaii Legislative Reference Bureau. 7 noyabr 1978. 24 iyul 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2007.
Chapel, Bill (21 aprel 2014). "Alaska OKs Bill Making Native Languages Official". NPR.org.
Dicker, Susan J. (2003). Languages in America: A Pluralist View. Clevedon, UK: Multilingual Matters. 216, 220–225. ISBN978-1-85359-651-3.
. Legislative Counsel, State of California. 22 iyul 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2007. "California Judicial Council Forms". Judicial Council, State of California. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2007.
. UCLA Language Materials Project. UCLA. 2018-09-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2014. Frederick T.L. Leong; Mark M. Leach (2010). Suicide Among Racial and Ethnic Minority Groups: Theory, Research, and Practice. Routledge. səh. 185. ISBN978-1-135-91680-0. Robert D. Craig (2002). Historical Dictionary of Polynesia. Scarecrow Press. səh. 33. ISBN978-0-8108-4237-3. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
Nessa Wolfson; Joan Manes (1985). Language of Inequality. Walter de Gruyter. səh. 176. ISBN78-3-11-009946-1. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015. Lawrence J. Cunningham; Janice J. Beaty (Yanvar 2001). A History of Guam. Bess Press. səh. 203. ISBN978-1-57306-047-9. Eur (2002). The Far East and Australasia 2003. Psychology Press. səh. 1137. ISBN978-1-85743-133-9. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
Yaron Matras; Peter Bakker (2003). The Mixed Language Debate: Theoretical and Empirical Advances. Walter de Gruyter. səh. 301. ISBN978-3-11-017776-3. in the Northern Marianas, Chamarro, Carolinian ( = the minority language of a group of Carolinian immigrants), and English received the status of co-official languages in 1985(Rodriguez-Ponga 1995:24–28).
. Puerto Rico Channel. 2018-10-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2013.
(PDF). American Council on the Teaching of Foreign Languages (ACTFL). Fevral 2011. 2016-04-08 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 oktyabr 2015.
Goldberg, David; Looney, Dennis; Lusin, Natalia (Fevral 2015). "Enrollments in Languages Other Than English in United States Institutions of Higher Education, Fall 2013" (PDF). Modern Language Association. İstifadə tarixi: 20 may 2015.
David Skorton, Glenn Altschuler. "America's Foreign Language Deficit". Forbes.
"United States". Modern Language Association. İstifadə tarixi: 2 sentyabr 2013.
Bureau, U.S. Census. "American FactFinder – Results". 2020-02-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-05.
"U.S. Stands Alone in its Embrace of Religion". Pew Global Attitudes Project. 2012-09-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 1, 2007. (#parameter_ignored_suggest)
"Religion". Gallup. İyun 2013. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2014.
↑ "Mississippians Go to Church the Most; Vermonters, Least". Gallup. İstifadə tarixi: 13 yanvar 2014.
Merica, Dan (12 iyun 2012). "Pew Survey: Doubt of God Growing Quickly among Millennials". CNN. İstifadə tarixi: 14 iyun 2012.
Hooda, Samreen (12 iyul 2012). "American Confidence in Organized Religion at All Time Low". Huffington Post. İstifadə tarixi: 14 iyul 2012.
↑ "America's Changing Religious Landscape". Pew Research Center: Religion & Public Life. 12 may 2015.
"Religion Among the Millennials". The Pew Forum on Religion & Public Life. İstifadə tarixi: 29 avqust 2012.
""Nones" on the Rise: One-in-Five Adults Have No Religious Affiliation" (PDF). 29 iyun 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 may 2015.
"US Protestants no longer a majority – study". BBC News.
"Mormons more likely to marry, have more children than other U.S. religious groups". Pew Research Center. 22 may 2015.
"Church Statistics and Religious Affiliations". Pew Research. İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2014.
↑ ""Nones" on the Rise". Pew Forum on Religion & Public Life. 2012. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2014.
Barry A. Kosmin; Egon Mayer; Ariela Keysar (19 dekabr 2001). "American Religious Identification Survey 2001" (PDF). CUNY Graduate Center. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2011.
"United States". İstifadə tarixi: 2 may 2013.
Media, Minorities, and Meaning: A Critical Introduction — p. 88, Debra L. Merskin – 2010
↑ "America's Changing Religious Landscape". Pew Research Center: Religion & Public Life. 12 may 2015.
Richard Middleton, Colonial America, A History, 1565–1776, third edition (London: Blackwell, 2002) pp 95–103.
"U.S. Religion Map and Religious Populations – U.S. Religious Landscape Study – Pew Forum on Religion & Public Life". Religions.pewforum.org. İstifadə tarixi: 26 fevral 2014.
"Religious Landscape Study". 11 may 2015.
Walsh, Margaret (2005). The American West. Visions and Revisions. Cambridge University Press. səh. 124. ISBN978-0-521-59671-8.
"Adults in Alaska". Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 11 may 2015.
(ing.)
"Holidays" (ingilis). Embassy of the United States Ottawa, Canada. 2013-04-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-19.
Canadian Heritage – Public holidays – Government of Canada. Retrieved 2014-02-02.
2009 Federal Holidays – U.S. Office of Personnel Management. Retrieved 2014-02-02.
Bank holidays and British Summer time – HM Government. Retrieved 2014-02-02.
Abstract expressionism 2009-02-04 at the Wayback Machine(ing.)
Editors of Phaidon Press (2001). The 20th-Century art book (Reprinted.). London: Phaidon Press. ISBN0-7148-3542-0. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
Hess, Barbara; "Abstract Expressionism", 2005
Jackson Pollock
Horsley, Carter B., Mud Pies, Jackson Pollock, Museum of Modern Art, November 1, 1998 to February 2, 1999, The Tate Gallery, London, March 11 to June 6, 1999 "While it is de rigueur to concentrate on the signature worksthat define an artist’s "style," it is very important to understand its evolution.
Dell Upton. 1998. «Architecture in the United States-Oxford history of art.» pp. 11 ff. ISBN 0-19-284217-X
Condit, Carl W. The Chicago school of architecture: a history of commercial and public building in the Chicago area, 1875–1925. University of Chicago Press, 1973.
Архитектурный стиль модерн
Leslie, Thomas. Chicago Skyscrapers, 1871–1934. University of Illinois Press, 2013.
Sharp, Dennis (1991). The Illustrated Encyclopedia of Architects and Architecture. New York: Whitney Library of Design. səh. 109. ISBN0-8230-2539-X.
(September 8, 2015)."Press release: Saint Louis Art Museum marks Gateway Arch anniversary with St. Louis Modern". St. Louis Art Museum. Retrieved January 1, 2017).
"Exhibition detail: Cranbrook Goes to the Movies Films and Their Objects, 1925–1975". Cranbrook Art Museum website. Retrieved January 1, 2017.
Bauhaus, The Tate Collection, retrieved 18 May 2008
Isaacs, Reginald (1991). Walter Gropius: An illustrated Biography of the Creator of the Bauhaus (First English-language). Berlin: Bulfinch Press. ISBN978-0-8212-1753-5.
Bruno Zevi (1999) E. Mendelsohn – The Complete Works. Birkhäuser Verlag ISBN3-7643-5975-7
Von Eckardt, Wolf (1960) Masters of World Architecture: Eric Mendelsohn London: Mayflower. ISBN0-8076-0230-2
Blake, Peter (1976). The Master Builders. New York: W W Norton & Company, Inc. ISBN0-393-00796-0.
Carter, Peter (1974). Mies van der Rohe at Work. New York: Praeger. OCLC 627943.
Spaeth, David (1985). Mies Van Der Rohe. New York: Rizzoli International Publications, Inc. ISBN0-8478-0563-8.
Zimmerman, Claire (2015). Mies Van Der Rohe. Köln Germany: Taschen. ISBN978-3-8365-6042-9.
"La tour a vu le jour à Levallois". Le Parisien. 30 April 2004. İstifadə tarixi: 2013-12-17.
Bertrand Lemoine, Institut français d’architecture, La Statue de la Liberté, Mardaga, 1995, Collection : A.R.C.H.I.V.E.S., (ISBN 2-87009-260-1 et 9782870092606)
"Metropolitan Opera – The Met's 2015–16 Season Will Feature 227 Performances of 25 Operas, Including Six New Productions".
Provine, Rob with Okon Hwang and Andy Kershaw. "Our Life Is Precisely a Song" in the Rough Guide to World Music, Volume 2, p. 167
↑ Biddle, Julian (2001). What Was Hot!: Five Decades of Pop Culture in America. New York: Citadel. səh. ix. ISBN978-0-8065-2311-8.
. 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-03.
Elvis Presli – rok-n-roll səltənətinin kralı – ARAŞDIRMA
Поклонники Элвиса Пресли отмечают 80-летие со дня рождения "короля рок-н-ролла"
80 лет с рождения Элвиса
. 2018-09-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-03.
Hartman, Graham (5 yanvar 2012). "Metallica's 'Black album' is Top-Selling Disc of last 20 years". Loudwire. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2015.
Vorel, Jim (27 sentyabr 2012). "Eagles tribute band landing at Kirkland". Herald & Review. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2015.
"Aerosmith will rock Salinas with July concert". 2 fevral 2015. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2015.
*"Taylor Swift: Teen idol to 'biggest pop artist in the world'". The Tennessean. 24 sentyabr 2015.
Lynch, Gerald. "Britney Spears is the most searched for celebrity of the decade". Tech Digest. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2015.
"Katy Perry: now the world's richest (famous) woman". the Guardian. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
Rosen, Jody. "Beyoncé: The Woman on Top of the World". The New York Times.
"BBC – Imagine – Jay-Z: He Came, He Saw, He Conquered". bbc.co.uk. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.*"Introducing the King of Hip-Hop". Rolling Stone. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
Ben Westhoff. "The enigma of Kanye West – and how the world's biggest pop star ended up being its most reviled, too". the Guardian.
"Nigeria surpasses Hollywood as world's second-largest film producer" (Press-reliz). United Nations. 5 may 2009. İstifadə tarixi: 17 fevral 2013.
Billboard. Nielsen Business Media, Inc. 29 aprel 1944. səh. 68. ISSN 0006-2510.
"John Landis Rails Against Studios: 'They're Not in the Movie Business Anymore'". The Hollywood Reporter. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2015. (#apostrophe_markup)
Krasniewicz, Louise; Disney, Walt (2010). Walt Disney: A Biography. ABC-CLIO. səh. 10. ISBN978-0-313-35830-2.
Matthews, Charles (3 iyun 2011). "Book explores Hollywood 'Golden Age' of the 1960s-'70s". The Washington Post. İstifadə tarixi: 6 avqust 2015.
Banner, Lois (5 avqust 2012). "Marilyn Monroe, the eternal shape shifter". Los Angeles Times. İstifadə tarixi: 6 avqust 2015.
Rick, Jewell (8 avqust 2008). . University of Southern California. 22 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 avqust 2015.
Greven, David (2013). Psycho-Sexual: Male Desire in Hitchcock, De Palma, Scorsese, and Friedkin. University of Texas Press. səh. 23. ISBN978-0-292-74204-8.
Morrison, James (1998). Passport to Hollywood: Hollywood Films, European Directors. SUNY Press. səh. 11. ISBN978-0-7914-3938-8.
Turow, Joseph (2011). Media Today: An Introduction to Mass Communication. Taylor & Francis. səh. 434. ISBN978-1-136-86402-5.
Village Voice: 100 Best Films of the 20th century (2001) 2014-03-31 at the Wayback Machine. Filmsite.
. British Film Institute. 2002. 5 noyabr 2002 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
"AFI's 100 Years". American Film Institute. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2015.
Drowne, Kathleen Morgan; Huber, Patrick (2004). The 1920's. Greenwood Publishing Group. səh. 236. ISBN978-0-313-32013-2.
Kroon, Richard W. (2014). A/V A to Z: An Encyclopedic Dictionary of Media, Entertainment and Other Audiovisual Terms. McFarland. səh. 338. ISBN978-0-7864-5740-3.
Moran, Eugene V. (2002). A People's History of English and American Literature. Nova Publishers. səh. 228. ISBN978-1-59033-303-7.
Graham, Martha (1991). Blood Memory An autobiography. New York: Doubleday. ISBN978-0-385-26503-4.
"Китай признали научным лидером будущего". Lenta.ru. 2012-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-31. (#parameter_ignored_suggest)
Science and Engineering Indicators, 2010. National Science Foundation. Arlington, VA. 2010. Appendix Table 6-57.
Будущее американской власти: доминирование и упадок в перспективе | История США
Будущее американской власти: доминирование и упадок в перспективе | История США
New NSF Estimates Indicate that U.S. R&D Spending Continued to Grow in 2008 // National Science Foundation, Division of Science Resources Statistics. January, 2010.
Научно-техническое соперничество США и Китая: первые итоги | История США
Segal A. Is America Losing Its Edge // Foreign Affairs. November/December 2004. Vol. 83, No 6. P. 2.
ABŞ MEA Rəsmi sayt
Nader, Ralph (1975). Introduction. The brain bank of America: An inquiry into the politics of science. By Boffey, Philip. McGraw-Hill. ISBN978-0-07-006368-6.
"School Finance". Federal Education Budget Project. New America Foundation. İstifadə tarixi: May 21, 2013.
"Ages for Compulsory School Attendance …". U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics. İstifadə tarixi: 10 iyun 2007.
"Statistics About Non-Public Education in the United States". U.S. Dept. of Education, Office of Non-Public Education. İstifadə tarixi: 5 iyun 2007.
AP (25 iyun 2013). "U.S. education spending tops global list, study shows". CBS. İstifadə tarixi: 5 oktyabr 2013.
Rosenstone, Steven J. (17 dekabr 2009). "Public Education for the Common Good". University of Minnesota. 1 avqust 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 6 mart 2009.
"Educational Attainment in the United States: 2003" (PDF). U.S. Census Bureau. İstifadə tarixi: 1 avqust 2006.
For more detail on U.S. literacy, see A First Look at the Literacy of America's Adults in the 21st century, U.S. Department of Education (2003).
"Human Development Indicators" (PDF). United Nations Development Programme, Human Development Reports. 2005. 20 iyun 2007 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 14 yanvar 2008.
Nyu York şəhər kollecinin rəsmi saytı
DMOZ-da Nyu-York şəhər kolleciReference/Education/Colleges_and_Universities/North_America/United_States/New_York/CUNY/City_College_of_New_York/ ABŞ mədəniyyəti
. 2019-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-06.
NCES (September 2013). "Fast Facts – Educational Institutions". 11 April 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 6 April 2015.
Bible Schools, in The Canadian Encyclopedia (3rd page in online version of article)
. European Evangelical Accrediting Association. 2016-04-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-06.
. South Pacific Association of Evangelical Colleges. 2016-04-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-06.
Saint Anselm Athletics website
Harvard Universiteti harvard.edunun rəsmi saytı
Yel Universiteti[ölü keçid]
Prinston Universiteti princeton.edunun rəsmi saytı
Princeton Environmental Institute
Official athletics website
. 2011-08-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-06.
Kaliforniya Texnologiya İnstitutu caltech.edunun rəsmi saytı
. usf.edu. University of South Florida. 5 June 2010 tarixində Tampa Campus Services orijinalından (#bad_url) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 June 2013.
. usf.edu. University of South Florida. 23 December 2008 tarixində Tampa Campus Services orijinalından (#bad_url) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 June 2013.
. 2008-12-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-06.
Баскина Ада. Повседневная жизнь американской семьи, Молодая гвардия, 2003 г.
Семья в условиях постиндустриального общества (на примере США)
Эволюция семьи в США
"Table 55—Marital Status of the Population by Sex, Race, and Hispanic Origin: 1990 to 2007" (PDF). Statistical Abstract of the United States 2009. U.S. Census Bureau. İstifadə tarixi: 11 oktyabr 2009.
"Women's Advances in Education". Columbia University, Institute for Social and Economic Research and Policy. 2006. 9 iyun 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 6 iyun 2007.
↑ "Births: Final Data for 2013, tables 2, 3" (PDF). U.S. Department of Health & Human Services. İstifadə tarixi: 23 iyul 2015.
"Trends in Teen Pregnancy and Childbearing". U.S. Department of Health & Human Services. İstifadə tarixi: 23 iyul 2015.
Strauss, Lilo T.; və b. (24 noyabr 2006). "Abortion Surveillance—United States, 2003". MMWR. Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Division of Reproductive Health. İstifadə tarixi: 17 iyun 2007.
"FASTSTATS – Births and Natality". Centers for Disease Control and Prevention. 21 noyabr 2013. İstifadə tarixi: 13 yanvar 2014.
"National Vital Statistics Volume 67, Number 1, January 31, 2018" (PDF). Center for Desease Control – CDC. İstifadə tarixi: 3 fevral 2018.
Jardine, Cassandra (31 oktyabr 2007). "Why adoption is so easy in America". The Daily Telegraph. London.
"Child Adoption: Trends and policies" (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs. 2009. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
Hagerty, Barbara Bradley (27 may 2008). "Some Muslims in U.S. Quietly Engage in Polygamy". National Public Radio: All Things Considered. İstifadə tarixi: 23 iyul 2009. (#apostrophe_markup)
. Wheatworld.org. 11 oktyabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2015.
"Traditional Indigenous Recipes". American Indian Health and Diet Project. İstifadə tarixi: 15 sentyabr 2014.
Sidney Wilfred Mintz (1996). Tasting Food, Tasting Freedom: Excursions Into Eating, Culture, and the Past. Beacon Press. 134–. ISBN978-0-8070-4629-6. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
↑ Klapthor, James N. (23 avqust 2003). "What, When, and Where Americans Eat in 2003". Newswise/Institute of Food Technologists. İstifadə tarixi: 19 iyun 2007.
H, D. "The coffee insurgency". The Economist. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2015.
Talwar, Jennifer (2003). Fast Food, Fast Track: Immigrants, Big Business, and the American Dream. Westview Press. ISBN0-8133-4155-8.
Breadsley, Eleanor. "Why McDonald's in France Doesn't Feel Like Fast Food". NPR. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2015.
"When Was the First Drive-Thru Restaurant Created?". Wisegeek.org. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2015.
Chapman, Roger; Ciment, James (2010). Culture Wars: An Encyclopedia of Issues, Viewpoints, and Voices. New York: M.E. Sharpe. 413–14. ISBN978-0-7656-1761-3.
Isganaitis, Elvira; Lustig, Robert H. (15 sentyabr 2005). "Fast Food, Central Nervous System Insulin Resistance, and Obesity". Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology. 25 (12): 2451–2462. doi:10.1161/01.ATV.0000186208.06964.91. PMID 16166564. İstifadə tarixi: 9 iyun 2007. "Let's Eat Out: Americans Weigh Taste, Convenience, and Nutrition" (PDF). U.S. Dept. of Agriculture. 7 dekabr 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 iyun 2007.
Angus K. Gillespie; Jay Mechling (1995). American Wildlife in Symbol and Story. Univ. of Tennessee Press. 31–. ISBN978-1-57233-259-1.
Harvey A. Levenstein (1988). Revolution at the Table: The Transformation of the American Diet. University of California Press. səh. 3. ISBN978-0-520-23439-0. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
Jennifer Jensen Wallach (2013). How America Eats: A Social History of U.S. Food and Culture. Rowman & Littlefield. səh. xi. ISBN978-1-4422-0874-2. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
"Famous American Trials: John Peter Zenger Trial 1735" 2010-08-28 at the Wayback Machine, Doug Linder. University of Missouri-Kansas City. 2001. Accessed September 9, 2010.
"American history told by contemporaries..., Volume 2", John Gould Curtis. The Macmillan company, 1919. p. 192.
Harold, Bloom (1999). Emily Dickinson. Broomall, PA: Chelsea House Publishers. səh. 9. ISBN978-0-7910-5106-1.
Buell, Lawrence (Spring–Summer 2008). "The Unkillable Dream of the Great American Novel: Moby-Dick as Test Case". American Literary History. 20 (1–2): 132–155. doi:10.1093/alh/ajn005. ISSN 0896-7148.
Edward, Quinn (2006). A dictionary of literary and thematic terms (2nd). Facts On File. səh. 361. ISBN978-0-8160-6243-0.David, Seed (2009). A companion to twentieth-century United States fiction. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. səh. 76. ISBN978-1-4051-4691-3.Jeffrey, Meyers (1999). Hemingway : A biography. New York: Da Capo Press. səh. 139. ISBN978-0-306-80890-6.
Lesher, Linda Parent (2000). The Best Novels of the Nineties: A Reader's Guide. McFarland. səh. 109. ISBN978-1-4766-0389-6.
Haas, Irvin. Historic Homes of American Authors. Washington, DC: The Preservation Press, 1991: 118. ISBN 0-89133-180-8.
Manning Hawthorne, "Nathaniel Hawthorne at Bowdoin", The New England Quarterly, Vol. 13, No. 2 (June 1940): 246–279.
"London, Jack". Encyclopædia Britannica Online Library Edition. Retrieved 2011-10-05.
Dictionary of American Biography Base Set. American Council of Learned Societies, 1928–1936. Reproduced in Biography Resource Center. Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale. 2006.
Jacobs, Rodger (preface) (2010). Asprey, Matthew (ed.). Jack London: San Francisco Stories. Sydney: Sydney Samizdat Press. ISBN1-4538-4050-8.
Haley, James L. (2010). Wolf: The Lives of Jack London. New York City: Basic Books. ISBN0-465-00478-4.
Garner, Stanton (1993). The Civil War World of Herman Melville. Lawrence: University Press of Kansas. ISBN978-0-7006-0602-3.
Johnson, Bradley A. (2011). The Characteristic Theology of Herman Melville: Aesthetics, Politics, Duplicity. Eugene, OR: Wipf and Stock. ISBN978-1-61097-341-0.
Kelley, Wyn (ed.). (2006). A Companion to Herman Melville. Blackwell Publishing. ISBN9781405122313
Pardes, Ilana. Melville's Bibles. University of California Press, 2008. ISBN9780520254541
"Rey Bredberi – Mars Xronikaları" əsərinin təhlili
"Rey Bredberi – 451 farenheyt" əsərinin təhlili
"Rey Bredberi – Zəncirotu şərabı " əsərinin təhlili
Rey Bredberi (Bizimyol.az)[ölü keçid]
Андрей Балабуха. "Адмирал звёздных морей" (rus). 2012-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-13.
Михаил Попов (август 2006). "Гражданин галактики Роберт Хайнлайн" (rus). Мир фантастики. 2012-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-13.
M. Keith Booker, Anne-Marie Thomas (2009). The Science Fiction Handbook. Blackwell Guides to Literature Series. John Wiley and Sons. p. 155. ISBN 978-1-4051-6205-0
Brooks, Justin (2008). Stephen King: A Primary Bibliography of the World's Most Popular Author. Cemetery Dance. ISBN1-58767-153-0.
Collings, Michael R. (1985). The Many Facets of Stephen King. Starmont House. ISBN0-930261-14-3.
Collings, Michael R.; David A. Engebretson (1985). The Shorter Works of Stephen King. Starmont House. ISBN0-930261-02-X.
Collings, Michael R. (1985). Stephen King as Richard Bachman. Starmont House. ISBN0-930261-00-3.
Lev Grossman (2005-11-13). "The American Tolkien" (ingilis). // Time. 2008-12-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-08-29.
John Hodgman (2011-04-21). "The 2011 TIME 100: George R.R. Martin" (ingilis). // Time. İstifadə tarixi: 2014-08-29.
Cox, Vicki. Betsy Ross: A Flag For A Brand New Nation (Leaders of the American Revolution). 2005.
Coffin, Tristram P.; Cohen, Hennig, (editors), Folklore in America; tales, songs, superstitions, proverbs, riddles, games, folk drama and folk festivals, Garden City, N.Y. : Doubleday, 1966. Selections from the Journal of American folklore.
Şimali Amerika folklorunun təsnifatı. səh.1[ölü keçid]
Şimali Amerika folklorunun təsnifatı. səh.2[ölü keçid]
Şimali Amerika folklorunun təsnifatı. səh.3[ölü keçid]
Summers, Lawrence H. (19 noyabr 2006). "The Great Liberator". The New York Times. İstifadə tarixi: 17 may 2013.
McFadden, Robert D. (9 yanvar 2013). "James M. Buchanan, Economic Scholar and Nobel Laureate, Dies at 93". The New York Times. İstifadə tarixi: 17 may 2013.
Dillard, Daniel, “The American Transcendentalists: A Religious Historiography,” 49th Parallel (Birmingham, England), 28 (Spring 2012), online
Gura, Philip F. American Transcendentalism: A History (2007)
Harrison, C. G. The Transcendental Universe, six lectures delivered before the Berean Society (London, 1894) 1993 edition ISBN0 940262 58 4 (US), 0 904693 44 9 (UK)
Miller, Perry, ed. (1950).
Avqust 12, 2021
abş, mədəniyyəti, culture, united, states, amerika, mədəniyyəti, culture, america, amerika, birləşmiş, ştatlarında, mədəniyyət, mövzu, ilə, bağlı, kateqoriyaamerika, mədəniyyətiədəbiyyat, diltəsviri, incəsənət, kinemotoqrafiya, televiziyamətbəx, təhsil, fəlsəf. ABS medeniyyeti ing Culture of the United States ve ya Amerika medeniyyeti ing Culture of America Amerika Birlesmis Statlarinda medeniyyet Bu movzu ile bagli KateqoriyaABS medeniyyetiAmerika medeniyyetiEdebiyyat DilTesviri incesenet Kinemotoqrafiya TeleviziyaMetbex Tehsil Din FelsefeMusiqi Bayramlar Elm TehsilbmrCeyms Montqomeri terefinden 1916 17 ci illerde cekilmis ABS tebligat materiali Sam eminin SENE ehtiyaci var ing Uncle Sam needs YOU ABS bir cox medeniyyete muxtelif etnik qruplara enenelere ve deyerlerin genis muxtelifliyine ev sahibliyi edir 1 2 Yerli amerikalilar havaylilar ve alyaskalilardan basqa demek olar ki butun amerikalilar ve ya onlarin ecdadlari son bes esrde meskunlasib ve ya immiqrasiya edib 3 Hakim Amerika medeniyyeti esasen Afrikali kolelerin getirdiyi eneneler kimi diger menbelerin tesirleri ile Avropali immiqrantlarin enenelerinden toremis Qerb medeniyyetidir 4 Asiyadan ve xususile Latin Amerikasindan olan en son immiqrasiya hem homogen eritme qazani hem de immiqrantlar ve onlarin nesillerinin ferqli medeni xususiyyetlerini qoruyub saxladigi heterogen salat kasasi kimi tesvir edilen medeni qarisiga elave edilmisdi Esas Amerika medeniyyeti protestant Britaniya kolonistleri terefinden yaradilib ve elde edilen xususiyyetlerin nesillere oturulmesi ve asimilasya ile immiqrantlara kocurulmesi ile serhedyani yasayis menteqesi prosesi ile formalasmisdir Amerikalilar enenevi olaraq guclu is etikasi reqabet qabiliyyeti ve ferdiyyetciliye 5 habele azadligin beraberliyin xususi mulkiyyetin demokratiyanin qanunun aliliyinin ve mehdud hokumetin ustunluyunu vurgulayan bir Amerika kredosu na birlesen inanc ile xarakterize olunurlar 6 Amerikalilar qlobal standartlara gore son derece xeyirxahdirlar 2006 ci ilde bir ingilis arasdirmasina esasen amerikalilar UDM in 1 67 ini xeyriyyecilik ucun xercleyirler bu tedqiq edilen butun dovletlerden artiq idi ikinci yerdeki ingilislerin 0 73 lik gostericisinden iki defe ve fransizlarin 0 14 lik gostericisinden texminen on iki defe artiq idi 7 8 Amerikan xeyali ve ya amerikalilarin yuksek ictimai hereketlilikden zovq aldigi ideyasi immiqrantlar celb olunmasinda esas rol oynayir 9 Bu ideyanin gercekliyi muzakire movzusu olmusdur 10 11 12 13 14 Hakim medeniyyet ABS in sinifsiz cemiyyet oldugunu dusunse de 15 alimler olkenin ictimai sinifleri arasinda sosializasiya dil ve deyerlere tesir gosteren ehemiyyetli ferqleri mueyyen edirler 16 Amerikalilarin ozunutenqid sosial baxislari ve medeni umidleri peseleri ile qeyri adi derecede six baglidir 17 Amerikalilar sosial iqtisadi ugurlari qiymetlendirmek ucun boyuk derecede mecbur olsa da adi ve ya ortalama olmaq umumiyyetle musbet bir xususiyyet olaraq gorulur Amerikalilar ictimai iqtisadi ugurlari boyuk qiymetlendirmeye meyilli olsalar da adi ve ya ortalama olmaq umumiyyetle musbet bir xususiyyet olaraq gorulur 18 Mundericat 1 Menseyi inkisafi ve yayilmasi 2 Dil 3 Din 3 1 Bayramlar 4 Incesenet 4 1 Tesviri incesenet 4 2 Memarliq 4 3 Musiqi 4 4 Kino 4 5 Teatr 5 Elm ve tehsil 5 1 Elm 5 1 1 Elmler akademiyasi 5 2 Tehsil 5 2 1 Ali mektebler 6 Aile qurulusu 7 Metbex 8 Edebiyyat 9 Folklor 10 Antropologiya 11 Felsefe 12 Idman 13 KIV 14 Qeydler 15 Menbe 15 1 Istinadlar 15 2 Edebiyyat 15 2 1 Azerbaycan dilinde 15 2 2 Rus dilinde 15 2 3 Ingilis dilinde 16 Hemcinin bax 17 Xarici kecidlerMenseyi inkisafi ve yayilmasi Redakte Esas meqale ABS in medeniyyet tarixi Hindular Amerikanin yerli xalqlari ABS medeniyyeti haqqinda ilkin tesevvurler adeten muasir medeni nailiyyetlerle elaqedar olsa da bu olkenin qedim ve orta esrlerini ehate eden bir sivilizasiya movcud olmusdur 28 30 min il evvel ilk defe olaraq muasir tipli insanlar Alyaska ve Cukot arasindaki Beringiya adlanan quru korpude meskunlasmislar Mehz bu dovrden Amerika medeniyyetinin tarixi baslayir 19 Amerikani ilk defe kesf eden Xristofor Kolumb Hazirda elm bele hesab edir ki Amerika qitenin ilk sakinleri genetik cehetlerine gore protomonqoloid yaxud protoasiya qrupuna mensub olmus Altay Fin uqor Tibet xalqlarina daha yaxindirlar Bu fikirler oz tesdiqini tapmis linqvistik ve antropoloji elametlere esaslandirilir Avropalilarin Amerika qitesini kesf etmesi ve isgali diger coxsayli xalqlarin hemin erazide meskunlasmasi ile neticelendi Bu xalqlarin umumi sayi texminen 15 20 milyon nefere beraber idi Ilk deniz seyyahlarinin xususile de Xristofor Kolumbun 20 sehven Hindistan torpagi kimi basa dusdukleri bu qitenin sakinleri XVI esrden hindular adlandirilmaga basladi Bu dovrde qitenin muxtelif hisselerinde meskunlasmis sakinlerin inkisaf seviyyesi bir birinden ferqli idi 21 Qitenin simal hissesinde meskunlasmis tayfa ve xalqlar ibtidai yasayis seviyyesinde idi Texas Nevada Kaliforniyada a Sandia rayonunda b od ve das silahlari ile davranmagi bacaran yigiciliq ve ovculuqla mesgul olanlarin dusergeleri tapilmisdir Arizona ve Nyu Meksikoda tapilmis ilk kend teserrufati qesebelerinin tarixinin b e e VII VI minilliye aid olmasi subuta yetirilir Eskimoslar XVI esrde Simali Amerikada yasayan muxtelif xalqlarinin inkisaf seviyyesi de yekcins deyildi ibtidai icma cemiyyetinin ayri ayri inkisaf seviyyelerinde yasayan bu xalqlari meskunlasdiqlari yerlere erazilere gore bir nece qrupa bolmek olar Meselen Arktika zonasina aid ovcu ve baliqcilar aleut ve eskimoslar c daxildir Eskomoslar ozlerini iunit adlandirirlar 22 Bu erazide yasayan bu xalqlarin baslica meqsedi yasamaq ucun mubarize aparmaq idi ve bu meqsedin reallasdirilmasina yoneldilmis ozunemexsus teserrufat medeni tip formalasmisdi 23 Bu tip murekkeb iqlim seraitine uygun tesekkul taparaq deniz heyvanlarinin maral sigin quslarin ovlanmasi baliqciliq meyve ve muxtelif ot bitkilerinin yigilmasi kimi peselerde tezahur edirdi Iqlu eskimos ve aleutlarin buz ve qardan olan evi Deri ve ya qabiqla ortulmus yasayis yerleri yayda iqlular d ise qisda sakinleri soyuqdan ve pis havadan qoruyurdu Iki laydan ibaret deri geyim e deriden tikilmis uzunbogaz cekmeler baliq derisinden plaslar tozagacindan slyapalar arktika adaminin geyimi idi Bu erazinin sakinleri bedii yaradiciliga da bigane deyildiler Bu yaradiciliq mahni reqs agac uzerindeki oyma geyim ornamentlerinde ve s tezahur tapirdi 24 Arktika qrupuna Kanadanin simali meselik hisselerinin ve Sakit okean sakillerinin simali qerb hissesindeki sakinleri f de aid edilirdi Burada meskunlasmislarin heyat terzi ile evvelkilerin mueyyen yaxinligi da var idi mesguliyyet novu istifade edilen emek aletleri g yasayis meskenler ve s alqonkinlerin karkasi agacdan uzeri tozagaci qabigi ve ya derile ortulen konus formali tikilileri de viqvamlar muhum yer tuturdu Hindular qis movsumu ucun deriden yay ucun ise zamsadan h geyimler hazirlayirdilar Esas geyim koynek i ve tuman hesab edilirdi Bu geyimler mokasina adlanan cekmelerle geyilirdi Basi ve elleri qisda soyuqdan yayda ise heseratlardan qorumaq ucun kapyuson adli ust geyim ile orturduler Simal qerb rayonlarinin sakinleri deriden hazirlanmis geyimlere dag kecilerinin yunundan istehsal olunmus parcalar da elave edirdi Tlinkitlerin parcadan xususi naxislarla bezedilmis ciyinlikleri fexr hesab edilirdi Geyimler sacaqlarla maral tukleri deniz baliqqulaqlarindan hazirlanmis rengareng naxislarla bezedilirdi Mese hindulari nadir baliq sumuklerinden duzeldilmis boyunbagilari molyuskadan cixarilmis cehrayi ve yasil incilerden ibaret sirgalari sidr agacinin temizlenmis koklerinin horuklerinden tulku quyrugu ve qartal leleklerinden hazirlanmis bas ortuklerini istifade edirdiler Onlar oz sifet ve bedenlerini tatuirovka ile bezeyirdiler Zengin qadinlar alt dodaqlarindan zinet esyasi taxirdilar ki bu qeyri adi sekilde zerif ve ince gorunurdu Qeyd etmek lazimdir ki bu xalq agac uzerinde isleme sahesinde sohret tapmisdir Bele ki onlar agacdan muxtelif meiset levazimatlari j muxtelif rituallar ucun esyalar qalxan k doyusler ucun debilqe l maska m samanlar ucun esa totem maska ve direkler hazirlayirdilar Bunlar sehre malik olan muqeddes esyalar kimi derk olunurdu Muxtelif heyvanlarin remzi fiqurlari tayfanin totemleri hesab edilirdi Qumdasindan hazirlanmis yonucu alet ve kopekbaligi derisinin hisselerinden polirovka zamani istifade olunurdu Tlinkitler qurgusundan muxtelif bezek ve zinet esyalarinin hazirlanmasinda meshur idiler Soyuq doyme uslubunu tetbiq ederek ustalar sirga uzuk qolbaq boyunbagi kimi esyalar duzeldirdiler 24 Vilyam Pennin hindularla muqavilesi Vest Bencaminin resmiSoson penut xoka yeukiler kimi tayfalarin daxil oldugu Kaliforniya hindulari ya rutubetli ve yumsaq ya da isti ve quru iqlimi olan mese rayonlarinda meskunlasmisdirlar 24 Onlarin baslica mesguliyyeti yigiciliq n idi Ovculuq ve baliqciliq bu yigiciliq isini tamamlayirdi Qida axtarisi ailelerin koceri heyat surmesine esas sebeb idi Agac budaqlari ve otlardan horulmus ortukler bu insanlari gunes sualarindan qazma komalar ise qis kuleyinden qoruyurdu Her bir dusergenin esas terkib hisselerini hamam buxarxana teskil edirdi Dulusculuq senetine yiyelenmeden kaliforniyalilar spiralvari toxumanin qedim texnikasini tetbiq ederek cox gozel sebetler horurduler Soyud agacinin koklerinden sindirilmis cubuqlarini ve ya qirmizi agacin budaqlarini temizleyerek horme formasina salinaraq sumuk ve ya taxta iyneler ile tikilirdi Bunlari qehveyiqirmizi ve ag renglerin vehdetile ikirengli ornamentlerle bezeyirdiler Toxunma o qeder six ve mohkem idi ki hetta suyu bele ozune buraxmirdi Bu cur sebetlerde hetta qida hazirlanirdi Od uzerinde mohkem qizdirilmis daslar ici su ile dolu sebetlere xususi maqqaslarla qoyulurdu Soyumus daslari yenileri ile evez edirdiler Mehz bu cehete gore kaliforniyalilari dasbisirenler de adlandirirdilar Kaliforniyali hindular tikisi bacarmadiqlarina gore cox yungul geyinirdiler kisiler maral derisinden hazirlanmis yan sargilardan qadinlar ise agac qabigi lifinden qisa yubkalar geyinirdiler Yalniz agsaqqallar xususi hallarda qus leleklerinden hazirlanmis plaslar geyinmek huququna malik idiler Kaliforniyali hindular Simali Amerikanin qedim sakinlerinin daha primitiv qrupuna mexsus idiler 24 Delavar qadinlari Simali Amerikanin serq vilayetlerinde yasayan irokez delavarlar mogikanlar mosgen tayfalari Missisipiden baslamis Atlantik okeanina qederki meseliklerde meskunlasmislar 24 Onlar oturaq heyat terzi kecirirdiler Bu tayfalar ovculuq baliqciliq yigiciliq mesguliyyeti ile yanasi kerkicilikle de bostanciliq mesgul olurdular Qitede torpaq teserrufatinin tesekkulu hele b e e 6500 1500 cu illerde bas vermisdir Teserrufatcilar lobya yunan qabagi qargidali gunebaxan balqabaq qarpiz yetisdirmekle mesgul olurdular Onlarin qidasina yirticilar istisna olmaqla diger vehsi heyvanlarin eti mesenin yemeli bitkileri ve s daxil idi Sevimli sirniyyat novleri agcaqayin siresindeki patka tam sekerlesmemis nisastadan ibaret qeliz madde ve seker idi Bunlardan keflendirici ickiler hazirlanirdi Serq vilayetlerin sakinleri senetkarliqlari ile sohret tapmisdilar lelekler horme dulusculuq toxuculuqla mesgul olan senetkarlar baslica yer tuturdu Parcalari senetkarlar gicitken oduncaq qabigi hind toyugunun lelekleri ve ya tukunden hazirlayirdilar En maraqlisi ise bu senetkarlarin tozagacinin qabigi ile islemek ustaligi idi Bundan sebet maye mehsullarini saxlamaq ucun xususi qablar mucruler hazirlamaqla yanasi kanoe o ve kagiz da istehsal olunurdu Mehsullar uzerine hekk olunmus piktoqrafik yazilar yazinin tesekkulunden xeber verir Bu cur yazi xronikasina gercek rengkarliq menasini veren Valam olum yazisi aiddir Murekkeb informasiya veren esyalardan biri de vampum adlanan bel toqqalari idi Bu toqqalar qiymetli deyerli mal sayilirdi Toqqanin xususi mesamelerinde resmi senedler qeyde alinirdi Bele senedlerden biri 1682 ci ilde hindular ile Simali Amerikada ingilis mustemlekesinin esasini qoyan Vilyam Pennon ile torpaq haqqindaki sazis idi ki bu indiye qeder saxlanilmaqdadir Erazinin qonaqperver ve eliaciq ekincileri yeri gelende irokezler Liqasina uygun intizam ve nizamli meglub edilmez esgerlerden ibaret bir ordu yarada bilerdiler Onlar ozlerini uzun evin adamlari adlandirirdilar Cunki irokezler 100 adami tutan ve cox otaqdan ibaret qabiqdan tikilmis evlerde yasayirdilar Amerikalilar irokezlerle fexr edirdiler 24 Apaciler Bu tayfalarda qadinin cemiyyetdeki rolu ve statusuna yuksek qiymet verilirdi xususile qadinin ana olmasi en serefli hadise kimi deyerlendirilirdi 25 Qadini tehqir ve ya tohmet etmek tebietin heyatin ozune qarsi cixis etmek kimi qarsilanirdi Ona gore de ailede esas icraci sima qadin hesab edilirdi Mehz icraci qadin ve analar surasi qebilenin herbi agsaqqalini secirdi Birlikde onlar tayfanin surasini teskil edirdiler Simali Amerikada meskunlasmis Boyuk Duzenlik p hindulari apaciler navaxo komanci ve digerler avropalilarin yaddasina caniler kimi hekk olunmusdur Xususile onlarin doyus zamani sifetlerinin renglenmesi ellerinde saci ile birge insanin bas derisinin cixarilmasi onlarin qeddar olmasi tesevvurunu yaradirdi 25 Preri sakinlerinin piyle qarisdirilmis boyalardan hazirlanmis qarisigin deriye cekilmesi adeten cox genis yayilmisdi Adi gunlerde preri hindulari daha cox bizon ovlayir ekincilik ve senetkarliqla mesgul olmur adeten heyvan surulerinin ardinca gederek elde etdikleri qenimetleri itler uzerinde dasiyirdilar Bu hindular ovu ellerile ox kaman nize ile piyada heyata kecirirdiler Bizonlari ayaqdan vurmaq vacib sayilirdi Bu cur ov cox cetin tehlukeli olsa da ondan elde edilen qenimet bir o qeder deyerli idi Bele ki bizonlar qida ile yanasi piyinden yanacaq derisinden geyim seyyar ev qayiqlar hazirlanmasina gore cox qiymetli ov mehsulu idi Koceri ovculuq meiseti ile yanasi salnamecilik de ozunemexsus sekilde tesekkul tapmisdir Deri uzerinde cekilmis tesvirler il erzinde gorulmus islerin bas vermis hadiselerin hesabatini xatirladirdi Remzlerden genis istifade olunur tesviri senet inkisaf etmeye baslayirdi Deri uzerinde toxuma onun renglenmesi esas senet sahesi hesab edilirdi 25 Taos Peobloda pueblolarin gilden insa etdiyi ev Regionun ehalisinin dini heykelterasliq numunelerine papiros qelyanlarini aid etmek olar Bunlar muxtelif olcu ve formada hazirlanaraq ritual xarakteri kesb edirdi Bu esyaya sahib olanlar butun hindu tayfalarinin dostu hesab edilirdi ve qebileleri seyahet etmek selahiyyetine malik idi ABS in cenub qerb hissesinin simalinda meskunlasan sonuncu sakinleri qrupunu pueblo adlandirirdilar Bu soz ispanca ehali xalq menasini verir Bunlara zuni xoxokam xopi ve d daxil idi Hemin qrupun meskunlasdigi vilayet ve tikililer de Pueblo adlandirilirdi 26 Pueblolar mine yaxin insani ehate ede bilen coxsayli tipik aileler ucun yasayis yerleri idi Xaricden saquli divar daxili divardan ise amfiteatri xatirladan pilleler yasayis yerleri tesevvuru veren bagli heyat menzeresini yaradirdi Pueblolarin hamisinda torpaq ve ovculuq teserrufatlari movcud idi Buradaki insanlar oz muhendis ve aqronomlari ile meshur idiler Bu hindularin zehmeti neticesinde butun sehralar gulzara cevrilir balqabaq pambiq qargidali lobya kimi mehsullar yetisdirilirdi Tuklerinden bezek muxtelif adet enenelerde istifade ucun nezerde tutulan ev heyvanlarindan it ve hind toyugu da saxlanilirdi Cenub qerbin sakinleri yaxsi teserrufatci insaatci olmaqla yanasi evezsiz senetkarlar idi Xususile bu senetkarlarin dulusculuq mehsullari oz bedii deyerine gore regionun en gozel senet numuneleri idi Bu numuneler cehrayi sari aciq sari renge boyanmis cox zerif ve ince formali gozel tesvire malik muxtelif antropo ve zoomorf fiqurlarla bezedilmis mehsullar idi Hindular dulusculugu Dunyani yaradanin Allahin seneti kimi deyerlendirir ve peseye xususi mehebbetle yanasirdilar Pueblolar arasinda toxuculuq seneti de populyarliq elde etmisdi Onlarin hazirladiqlari ortukler ciyinlikler toqqa dos onlukleri yubkalar indiye qeder sohretini itirmemisdir Hindularin inamlarina gore Kainat uc esas tebeqeden ibaretdir ali tebeqe semavi alt tebeqe yeralti orta tebeqe yer ustu 27 Bu tebeqeleri birlesdiren Dunya Agaci kosmos modeli ve elaqe remzidir Onun kokleri cehenneme gedir cetirleri semaye catir govdesi onlari birlesdirerek eyni vaxtda insan dunyasini temsil edir Kainatin butun tebeqeleri merkezde yerlesen fovqelallah fiqurunun etrafinda duzulmusler Bunu cox zaman Nas Ata adlandirirlar Qeyd etmek lazimdir ki ayri ayri tayfa ve xalqlarda bu ayri adla da cagrilir q Ali varliq oz gucunu ulduz ay gunes vasitesile ifade etmek qudretine malik idi Bu varliq dunyani insani yaratmis kainati idare etmekle ilbeil onu tezeleyir Onun yaninda heyatin davamina gedisine komek eden diger allahlar da movcuddur Gunes Ata Ay Ana Yer Ana hemcinin Simsek Yagis Kulek allahlari ve s Bunlar hem xeyir hem de ser isler toretmeye qadirdir Hemcinin insana yaxin olan cox sayda diger ilahi ruhlar da movcuddur Onlar muxtelif formalara girmekle muxtelif xeyir ve ser quvvelere malik ola bilirler Onlar Yerin her terefinde meskunlasmislar Fovqeltebii quvvelerin dunyasi insani daim heyat yollarinda musayiet edir onlar insanlara muxtelif yerlerde istenilen zaman komek etmeye hazir idiler Bu quvvelerle hindularin elaqelerinin munasibetlerin yaranmasinda duali lelekler qirmizi soyud agacindan hazirlanmis duali esalar muhum yer tutur Adeten onu elde saxlayib sehrli sozleri ifade etmekle yere sancirlar 27 Alyaskanin Kecingen seherine tlinkit totemi Hindu tayfalarinin heyatinda samanlar xususi rol oynayirdi Onlar kahin hekim filosof tebib ekstrasens caduger funksiyalarini yerine yetirirdiler Samanlar sexsi arzularindan cixis ederek mueyyen usullari yerine yetirmekle qargislar oxumaqla tebil tutek calmaqla reqs etmekle ozunu ruhlarla elaqeli olan xususi ruhi aleme getirir Bunlarin vasitesilesaman gizli aleme daxil olaraq basqalarina komek etmek ucun bilikler elde edir Bu fealiyyet cox qorxulu bir hadise hesab edilirdi cunki magik quvvelerle qeyri duzgun reftar ruhlarla dusunulmemis munasibet xestelikle hetta olumle de neticelene bilerdi Hindularin bizon ovu Ressam Carlz Rastrell Qedim hindularin heyatinda totemler aparici heyat vasitesi hesab edilirdi Bele ki bu tayfalar heyvan ve qus alemini derinden sevir ve onlari oz hereket ve geyimlerinde teqlid edirdiler ozlerini qus tuku ve lelekleri ile heyvan quyruqlari ile bezeyir onlarin hereketlerini reqslerle ifade etmeye calisirdilar Bele hesab olunurdu ki onlar magik xususiyyetlere quvveye yiyelenirler Bele ki ayi daxili guc dovsan nailiyyet bayqus sehr ilan primitiv enerji maral qacis zaman celdlik bexs edir Her bir qebile kollektivinin onu himaye eden heyvani var idi Ona gore de Bebir Sahin Bizon qebileleri adi altinda qruplar movcud idi Bu heyvanlar qohum kimi derk olunaraq totemler adlandirilirdilar Onlarin serefine bayram tenteneler qeyd olunur muxtelif ifalar heyata kecirirdiler Hindularin dunyagorusunde heyatin inkisafi uc muhum komponentin tebiet insan ve fovqeltebii quvvelerin nisbetinden dogur Bu isde muqeddes goruntulere baslica yer verilirdi Bunun bas vermesine komek eden bir cox vasitelerden psixi tesiredici bitkilerden meselen kaktusun kicik novleri olan meskal ve peyotdan istifade olunurdu Bu bitkiler Texas ve Meksika statinda bitirdi Guya bu bitki insani ruhi aleme daxil olmaga ve oz himayeci ruhunu gormeye komek edir Bele hesab edilirdi ki eger ruh kiminse gozune gorunub onunla danisirsa demeli ruh hemin adama himayedarliq etmek isteyir Ruh ozunexas keyfiyyetleri himayeye goturduyu sexse oturur onu oz mahni ve reqsleri ile temrin etdirir 27 Esatir ve efsanelerde neqletme dili ele hindularin menevi alemleri kimi zengin ve obrazli idi Metnlerde Mehebbet Sevgi sozlerinin tez tez islenilmesi onlarin daxili zenginliyinden xeber verir Poetik numunelerde sedaqet mehebbet sevgi aparici ideya bedii motiv rolu oynayirdi Qizin valideynlerine sedaqetinden danisan Boz rengli alaqapi ata borcundan behs eden Sivas qayasi qadin sedaqetinden behs eden Yeddi ag qu qusu efsanelerinin adlarini cekmek olar 27 Simali Amerika hindu efsane ve esatirlerinde qarga obrazi sehrlenmis insan tesevvurunu verir Bezi esatirlerde bu obraz hetta yaradici fovqeltebii baslangic kimi de tesvir olunur Hindularin butun nagil efsane ve esatirlerinde insan qelbinin en ali istek ve arzulari tecessum olunur Butun bunlarla hindu xalqinin gozel meneviyyati daxili dunyasi oz tezahurunu tapir 28 Dil Redakte Esas meqale ABS dilleri ABS da en genis yayilmis diller Ingilis dili 80 ispan dili 12 4 diger Hind Avropa dilleri 3 7 Asiya ve Okeaniya dilleri 3 Ingilis dili Amerikan ingiliscesi de fakto milli dildir Federal seviyyede resmi bir dil olmasa da ABS vetendasligina qebul sertleri kimi bezi qanunlar ingilis dilini teleb edir 2010 cu ilde bes ve daha cox yasi olan ehalinin texminen 230 milyonu ve ya 80 i evde yalniz ingilis dilinde danisirdi Ehlinin 12 i terefinden evde danisilan ispan dili ikinci en umumi dil ve en cox tedris edilen ikinci dildir 29 30 Bezi amerikalilar 32 statada oldugu kimi olkenin resmi dilini ingilis dili olmasina terefdardirlar 31 Havayda stat qanunlarina gore havay ve ingilis dilinin her ikisi resmi dildir 32 Alyaska ingilis dili ile yanasi iyirmi yerli dili taniyir 33 Resmi dil olmasina baxmayaraq Nyu Meksiko qaydalari ingilis ve ispan dilinin Luiziana qaydalari ise ingilis ve fransiz dilinin istifadesini nezerde tutur 34 Kaliforniya kimi diger statlar mehkeme formalari daxil olmaqla bezi hokumet senedlerinin ispanca versiyalarinin derc edilmesini tovsiye edirler 35 Bir nece federal torpaq ingilis dili ile yanasi oz yerli dillerini de resmi taninmasini temin etmisler samoa dili resmi olaraq Amerika Samoasi terefinden taninir 36 Camorro dili Quamin resmi dilidir 37 Karolin ve camorro dilinin her ikisi Simali Marian adalarinda resmi taninir 38 Ispan dili Puerto Rikonun resmi dilidir ve orada ingilis dilinden daha cox danisilir 39 ABS da usaq baxcasindan universitetlerin bakalavr seviyyesine qeder qeydiyyat sayi baximindan en cox tedris edilen xarici diller ispan texminen 7 2 milyon telebe fransiz 1 5 milyon ve alman 500 000 dilidir Diger cox tedris edilen dillere latin yapon dili AID italyan ve cin dili daxildir 40 41 Butun amerikalilarin 18 i ingilis dilinden elave en az bir dil danisdigini iddia edir 42 ABS da 1 milyondan cox insanin evde danisdigi diller 2016 ci il 43 44 r Dil Ehalininfaizi Danisanlarinsayi Ingilis diliniela danisanlarinsayi Ingilis diliniela danismayanlarinsayiIngilisce sadece 80 237 810 023 N A N AIspanca Ispan kreolu daxil olmaqla amma Puerto Riko istisna olmaqla 13 40 489 813 23 899 421 16 590 392Cince Mandarin ve Kanton daxil olmaqla butun novler 1 0 3 372 930 1 518 619 1 854 311Taqalca Filippin dili daxi olmaqla 0 5 1 701 960 1 159 211 542 749Vyetnamca 0 4 1 509 993 634 273 875 720Erebce butun novler 0 3 1 231 098 770 882 460 216Fransizca Patua ve Kajun daxil olmaqla 0 3 1 216 668 965 584 251 087Koreyaca 0 2 1 088 788 505 734 583 054Din Redakte Esas meqale ABS da dinABS inkisaf etmis dunyanin en dini olkelerinden biridir Pew Global Attitudes Project layihesi uzre 2002 ci iledek aparilmis arasdirmaya esasen Amerika Birlesmis Statlari sorgu edilen vetendaslarin ekseriyyetinin dinin onlarin heyatinda cox vacib rol oynadigini bildirdiyi yegane inkisaf etmis olkedir 45 Bu gun hokumet milli regional ve yerli seviyyelerde kilse ve dovletin bolunmesi prinsipini destekleyir Bununla bele ABS da din movzusu da abort ve eyni cins nikahi kimi menevi etik ve huquqi konteksde siddetli diskussiyalara sebeb olur Vasinqton Milli Kafedrali ABS da anqlikan yepiskopal kilsesinin esas kafedralidir Olculerine gore bina dunyada kafedrallar arasinda altinci yeri tutur Muqeddes Meryemin mesum hamileliyi milli bazilikasi ABS da en boyuk katolik kilsesi olmaqla yanasi hem de dunyada en iri hecmli katolik mebedlerinden biridir Bullur kafedral uzun muddet dunyanin en boyuk suse tikilisi olmus ve meqakilse statusu dasimisdir Emanu El sinaqoqu dunyanin en boyuk sinaqoqlarindan biridir Miciqan statinin Dirborn seherinde mescid Illinoys stati Kuk dairesindeki Uilmett kendinde insa edilmis Behai evi dunyada dovrumuze catmis en qedim behai mebedidir Hsi Lay mebedi Qerb yarimkuresinde en boyuk buddist monastirlarindan biridir ABS konstitusiyasina edilen birinci deyisiklik dinin azad heyata kecirilmesine zemanet verir ve qurulmasina uygun olaraq Konqresi qanunlarin qebul edilmesine qadaga qoyur 2013 cu ildeki sorguda amerikalilar 56 i dinin onlarin heyatinda cox onemli rol oynadigini demisdiler bu reqem de diger inkisaf etmis olkelerden cok daha yuksekdir 46 2009 cu il Qellap sorgusunda amerikalilarin 42 i heftelik ve ya demek olar ki heftelik kilsede istirak etdiyini soylediler bu reqem en az Vermontda olmaqla 23 ve en cox Missisipide olmaqla 63 deyisir 47 Diger Qerb olkelerinde oldugu kimi ABS daha az dindar hala gelir 30 yasdan genc amerikalilar arasinda dinsizlik suretle genislenir 48 Sorgular gosterir ki 1980 ci ilin ortalarindan etibaren butun Amerikada mutesekkil dine olan inam azalib 49 xususen de genc amerikalilar getdikce dinsiz olurlar 50 51 2012 ci il tedqiqatina esasen ABS ehalisi arasinda protestantligin cekisi 48 e enmisdir bu da ilk defe onun ekseriyyetin dini kateqoriyasi statusunu elinden almisdir 52 53 2 2 usaga malik xrsitianlarla muqayisede dinsiz amerikalilarin 1 7 usagi var Xristianlarin 52 nin evliliyi ile muqayisede dinsizlerin 37 evlilik ile evlenmeye daha az heveslidirler 54 ABS da dini mensubiyyet 2014 cu il 50 Mensubiyyet ABS ehalisinin iXristianliq 70 6 70 6 Protestantliq 46 5 46 5 Yevangelik protestantliq 25 4 25 4 Meynstrim protestantligi 14 7 14 7 Qara Kilse 6 5 6 5 Roma Katolik 20 8 20 8 Mormonlar 1 6 1 6 Yehovanin Sahidleri 0 8 0 8 Serqi pravoslav kilsesi 0 5 0 5 Diger xristianliq 0 4 0 4 Iudaizm 1 9 1 9 Hinduizm 1 2 1 2 Islam 0 9 0 9 Buddizm 0 9 0 9 Diger inanclar 1 8 1 8 Dinsizlik 22 8 22 8 Xususi hec bir sey 15 8 15 8 Aqnostik 4 0 4 Ateist 3 1 3 1 Bilmir veya cavab vermir 0 6 0 6 2014 ci il sorgusuna esasen ABS daki yetkinlerin 70 6 i ozlerini xristian hesab edirler 55 Protestantliq 46 5 e malik olsa da 20 8 ile Roma Katolik kilsesi en genis tek mezhebi formalasdirir 56 2014 cu ilde ABS yetkinlerinin 5 9 i qeyri xristian dine inandiqlarini dediler 50 Bunlara Iudaizm 1 9 Hinduizm 1 2 Buddizm 0 9 ve Islam 0 9 aiddir 50 Tedqiqatda amerikalilarin 22 8 i ozlerini aqnostik ateist ve ya sadece dini olmayan kimi tesvir etdiler bu 1990 ci ilden 8 2 artiq idi 56 57 58 Burada hemcinin Uniteryan Universalizm Sayentologiya Behailik Siqhizm Caynizm Sintoizm Konfutsicilik Daosizm Druidizm Yerli amerikalilarin dini Vikka Dini humanizm ve Deizm icmalari vardir 59 Protestantliq texminen butun amerikalilarin yarisi hesabina en boyuk xristian dini qruplasmasidir Baptistler umumi sekilde 15 4 ile protestantligin en boyuk mezhebini teskil edirler 60 ve ABS ehalisinin 5 3 nin mensub oldugu Cenubi Baptist Konvensiyasi en genis ferdi protestant mezhebidir 60 Baptistlerden basqa diger protestant kateqoriyalarina mezhebsiz protestantliq Metodizm Ellinciler mueyyenlesdirilmemis Protestanlar Luteranliq Presviterianizm Konqreqasional kilse diger Kalvinizm Episkopalianizm Anqlikanizm Kvakerler Adventisizm Muqeddeslik herekati Xristian fundamentalizm Anabaptistler Pietizm ve basqalari daxildir 60 Amerikali protestantlarin ucde ikisi yeniden dogulacaqlarini dusunurler 60 ABS da Roma Katolizmi amerikadaki ispan ve fransiz koloniyalarinda elece de ingilis koloniyasi olan Merilend koloniyasinda yaranmisdir 61 Daha sonra irland italyan polyak alman ve hispanik immiqrasiya neticesinde inkisaf etdi Rod Aylend en boyuk Katolik nisbete malikdir umumi ehalinin 40 i 62 Yuta Mormonizmin ehalisinin ekseriyyetinin dini oldugu yegane statdir 63 Mormon koridoru hemcinin Arizona Kaliforniya Aydaho Nevada ve Vayominq erazlerine qeder genislenib 64 Serqi pravoslav kilsesi kecmis Rusiya koloniyasi olan Alyaskada ehalinin 5 i terefinden qebul edilib 65 ve Serqi Avropadan gelen son immiqrasiya sebebiyle kontinental ABS da varligini temin edir Nehayet Birlik pentekostalizmi Yehovanin Sahidleri Restavrasionizm Mesihin kilseleri Xristian elm Unitarianizm ve basqalari daxil olmaqla bir sira diger xristian qruplari olkede fealdirlar Incil kemeri Cenubi ABS daki sosial muhafizekar yevangelist protestantligin medeniyyetin ehemiyyetli bir hissesi ve mezhebler arasinda xristian kilsesine istiraka esasen olke ortalamasindan yuksek oldugu bolge ucun qeyri resmi ifadedir Eksine din Yeni Ingiltere ve Qerbi ABS da daha az ehemiyyete malik rol oynayir 47 Bayramlar Redakte Esas meqale ABS bayramlari Ilk Sukran gunu yemeyi Jan Leon Jerom Ferris terefinden cekilen sekil 1912 1915 Amerika Birlesmis Statlarinin ictimai bayramlari boyuk olcude federal bayramlardan asilidir lakin ozel sektorun isegoturenleri terefinden idare olunur Onlar butun ABS ehalisinin 62 nin odenisli heftesonu tetili ile mesgul olurlar Tipik bir is heftesi tarixen heftede 40 saat heftenin senbe gununden bazar gunune qederdir baxmayaraq ki hazirda bir cox mutexessis sabit emek haqqi ile heftede 50 saat isleyecekdir Resmi federal bayramlar ise adeten iscinin is heftesi daxilinde bir gun mueyyenlesdirilir Tetil senbe gunu ve ya bazar gunune dusdukde bu tetil cume ve ya bazar ertesi gunune texire salinir Isegoturenlerin ekseriyyeti istisna ve ya elavelerle Amerika Birlesmis Statlarinin federal tetillerine oxsar tetil planlarini izleyir Federal bayram proqrami esasen dovlet ve dovlet tenzimlenen muessiselerin iscilerinden faydalanir Ancaq bu sektor isleyen ehalinin yalniz 15 ni teskil edir 66 Tarix Azerbaycanca adi Yerli adi IzahNoyabr ayinin dorduncu cume axsami gunu Sukran gunu 67 Thanksgiving Day Bayram bu olkelerde qirmiziderili unsurlerden ayrilarak yalniz aile ve tanriya adanan bir mena kesb edir25 dekabr Milad 68 69 70 Christmas 71 her il Isanin dogulmasinin qeyd edilmesi ucun kecirilen genis medeni eneneleri olan bayram1 yanvar Yeni il bayrami 72 New Year s DayYanvar ayinin ucuncu bazar ertesi Martin Luter Kinq gunu 73 Martin Luther King Jr DayFevral ayinin ucuncu bazar ertesi Prezident gunu 74 Presidents Day Corc Vasinqtonun dogum gunuMay ayinin sonuncu bazar ertesi Yaddas gunu 75 Memorial Day4 iyul Musteqillik gunu 76 Independence DaySentyabr ayinin birinci bazar ertesi Emek gunu 77 Labor DayOktyabr ayinin ikinci bazar ertesi Kolumb gunu 78 79 Columbus Day Amerikanin kesfi gunu11 noyabr Veteranlar gunu 80 Veterans DayIncesenet RedakteTesviri incesenet Redakte Esas meqale ABS tesviri inceseneti Albert Birstadt Qayali daglar Lander zirvesi 1863 Tesviri incesenetde Hudzon cayi mektebi Avropa naturalizm enenelerinde XIX esr cereyani idi Tomas Ikinsin realist resmleri artiq genis sekilde taninir 1913 cu ilde Nyu York seherinde kecirilen Avropa modernist senet sergisi olan Arsenal sou ictimaiyyeti sok etdi ve ABS in incesenet sehnesini deyisdirdi 81 Corciya O Kiff Marsden Hartli ve ve basqalari yeni ferdi uslublarla tecrubeler apardilar Cekson Pollok ve Villem de Kuninqin abstrakt ekspressionizmi ve Endi Uorhol ve Roy Lixtensteynin pop arti kimi baslica bedii herekatlar ABS da genis inkisaf etmisdir Modernizmin ve sonra postmodernizmin qabariqlasmasi Frank Lloyd Rayt Filip Conson ve Frank Qeri kimi Amerika memarlarina sohret getirdi 82 Alfred Stiqlitz Edvard Stayxen ve Ansel Adams da daxil olmaqla boyuk fotoqraflarla amerikalilar fotoqrafiyanin muasir senet muhitinde uzun muddet ehemiyyetli olmusdur 83 Ceyms Bruks Rahatliq yagli boya ile 1957 ci il Abstrakt ekspressionizm cereyaninin ilk nesline mensub olan ABS ressami Ceyms Bruks lekeleme den ehemiyyetli texnika kimi istifade etmisdir Incesenet tenqidcisi Karter Ratklife gore Onun senetine yanasmasi hemise fusunkar tesaduf ler yaratmaqdan ibaret idi 84 1940 ci illerin axirlarindan etibaren o eserlerinde yagli boyaya daha az ustunluk vermeye baslamisdir cunki ketan uzerinde islemek istemisdir Bu eserleri kalliqrafiya ile abstraktin birlesmis umumi seklidir 85 86 87 Bruksun abstrakt ekspressionizm cereyanina aid eserleri ilk defe 1941 ci ilde Nyu Yorkdaki Peridot qalereyasinda sergilenmisdir Kurto Incesenet Institutunda London Dallas Incesenet Muzeyinde Dallas Texas Muasir Incesenet Muzeyinde Nyu York Harvard Incesenet Muzeylerinde Vitni Amerikan Inceseneti Muzeyinde Nyu York Honolulu Incesenet Muzeyinde Indiapolis Incesenet Muzeyinde Indiapolis Indiana Seldon Incesenet Qalereyasinda Vasinqton Teyt Qalereyasinda London Ualker Incesenet Merkezinde Minneapolis Minnesota eserleri hele de sergilenir Bundan elave eserleri Anita Sapolski Qalereyasinda Peridot Qalereyasinda Uasbern Qalereyasinda hamisi Nyu York seherinde yerlesir numayis etdirilir ABS ressami Carlz Demut karyerasinin coxununda akvarel ile isleyen Demut omrunun sonlarinda yagli boya ile de cekmeye baslamisdir Qeticilik cereyanina sadiq olmusdur Heyatini Pensilvaniya statinin Lancester seherinde kecirmisdir Anasi ile birlikde yasadigi ev indi Demut muzeyi kimi fealiyyet gosterir O Franklin ve Marsal Kollecinden mezun olduqdan sonra Dreksel Universitetinde ve Pensilvaniya Incesenet Akademiyasinda tehsil almisdir Amerikan realizmi uslubunda isleyen meshur ressam ve qravur ustasi Edvard Hopper daha cox yagli boya ile islenmis resmleri ile meshur olmasina baxmayaraq oyma senetinde gozel qravurcu ve akvarelist idi Onun ehtiyatla ve deqiqlikle hesablanaraq islenmis seher ve kend sehnelerinde muasir amerikan heyatina ressamin sexsi baxislari oz eksini tapmisdir 88 Endi Uorhol Merilin diptixi 1960 ci illerde Endi Uorhol dollar eskinaslarinin gobelek buludlarinin elektrik stulunun Campbell s Soup Cans Coca Cola resmlerini yaradir 89 Bu dovrden Endi fotoqraf ve ressam kimi Merilin Monro Elizabet Teylor Cim Morrison Elvis Presli Mehemmed Eli ve basqa meshurlarla emekdasliq edir Merilin Manronun olumunden sonra Endi aktrisanin heyat ve olumunun alleqoriyasina cevrilmis meshur Merilin diptixi eserini yaradir 1963 cu ilde ressam oz Fabrik adlandirdigi sudiyasini yaradir ve etrafina muxtelif yazici musiqici ressam ve basqa meshurlari toplayir 90 91 ABS ressami Filipp Quston genc yaslarinsan komiksler cekmeye baslamisdi Tehsilini Klivlend resm mektebinde almaga basladi XX esrin 30 cu illerinde Corc de Kirikonun metafizik realizm stiline ve hemcinin qocaman italyan ressamlari olan Andrea Manteni Mazacco Paolo Uccelonun resm eserlerine diqqet ayirirdi XX esrin 30 cu illerin sonlarinda Quston divar resmlerinin inkisafi haqqinda dovlet proqrami uzerinde isleyir ancaq 40 cu illerin evvellerinde dezgah resmlerine geri qayidir ing The Tormentors eserini hazirlayir 40 ci illerin sonlari 50 ci illerin evvellerinde ressam abstrakt ekspressionizm stiline kecir Filipp Qustonun esas xususiyyeti ondan ibaret idi ki o yeni resm eserleri uzerinde isleyerken evvellki resmlerin fraqmentlerinden tez tez istifade edirdi 1947 ci ilde Quston oz Celladlar ing The Tormentors eserini hazirlayir 40 ci illerin sonlari 50 ci illerin evvellerinde ressam abstrakt ekspressionizm stiline kecir Cekson Pollok 5 1948 Abstrakt ekspressionizm 92 amerikan ressamliginda ikinci dunya Muharibesinden sonra meydana gelen ve Nyu Yorkda yaranan ressamliq herekatidir 93 Abstrakt ekspressionizm termini amerikan ressamligina ilk defe 1946 ci ilde resm tenqidcisi Robert Kotes 1897 1973 terefinden aid edilmis lakin ilk olaraq 1919 cu ilde Der Sturm jurnalinda alman ekspressionizmini ifade etmek ucun isledilmisdir ABS da bu termini ilk defe 1929 cu ilde Alfred Barr Vasili Kandinskinin eserlerini tesvir etmek ucun istifade etmisdir 94 Abstrakt ekspressionizm qeyri hendesi strixler boyuk fircalar istifade ederek emosiyalari tam uze cixarmaq ucun bezen rengleri ketan uzerine damladaraq suretle ve boyuk lovhelerde resm ceken ressamlarin mektebi ve ya herekatidir Bu herekatda ekspressiv rengleme metodu resm cekmekle eyni menani dasiyir Bele yaradiciliq uslubunda ressamin meqsedi oz daxili dunyasini suuraltini mentiqi tefekkurle izah edilmeyen xaotik formalarda qefil ifade etmekdir Herekatin en gorkemli numayendesi Cekson Pollok ozunemexsus drip peyntinq ressamliq uslubu ile meshurdur 95 96 Bu herekatin ilkin fazasi olan abstrakt surrealizm abstract surrealism 1940 ci illerde Andre Bretonun ideyalari esasinda yaranmisdir Onun esas terefdarlari amerikan ressamlari Hans Hofman Arsil Qorki Adolf Qotlib ve basqalari idiler 1950 ci illerde Cekson Pollok Mark Rotko ve Villem de Kuninqin bu herekatin basina kecmesile o genis miqyas qazandi Minimalist ressam Aqnes Martin de ozunu abstrakt ekspressionist adlandirirdi Abstrakt ekspressionizmin formalarindan biri tasizmdir Her iki cereyanin ideologiyasi ve yaradiciliq metodu demek olar ki eyni olsa da ozunu tasist ve abstrakt ekspressionist hesab eden ressamlarin sexsi terkibi tam eyni deyil Rus ressamlari arasinda ise en meshur abstrakt ekspressionist 1950 1980 ci illerde yaradan Yevgeni Mixnov Voytenko hesab edilir Memarliq Redakte Esas meqale ABS memarligi Territaunda Linshort evi Nyu York 1838 1865 Maundsvillde hebsxana Qerbi Virciniya 1867 1876 Karsonda ev Kaliforniya 1886 Regional ferqlilikler Amerika Birlesmis Statlarinin memarliq sisteminde oz eksini tapmisdir ve bu memarliq bir cox xarici quvvelerin tesiri ile formalasmisdir Buna gore de demek olar ki ABS memarligi eklektikdir bu coxmedeniyyetli bir cemiyyet ucun teeccublu deyil 97 Meselen kecmis fransiz koloniyasi olan Luizianada fransiz memarligi qorunub saxlanilir Kecmis ispan hakimiyyeti altinda olan cenub qerb erazileri de ozunemexsus gorunuse malikdir Umumiyyetle XIX esrin sonuna qeder deye bilerik ki olkenin memarligi teqlidi olmusdur XVII esrin ortalarindan beri yaranmis Amerika koloniyalarinda pesekar memarliq ingilis neoklassisizminden cox tesirlenmisdir O meskunlasmamis erazilerin aktiv inkisaf dovrune aid olan semereli tikinti usullarina esaslanirdi Yalniz XIX esrin sonlarinda gorunusu ile Cikaqo mektebi 98 adi verilen ABS memarligi yalniz Avropa tesirinden xilas olmaqla yanasi diger olkelerin memarliqlarina da tesir etmeye baslayir 99 Mektebin tesiscisi Luis Salliven funksiya formani mueyyenlesdirir prinsipini tertib etmisdir Buna gore de ilk goydelenler mehz Cikaqoda gorundu 100 yuksek mertebeli bu binalar polad karkaslarda idi tikinti ise cox yuksek qiymete basa gelirdi Binalarin gorunusu onlarin cercive konstruksiyasini ve interyerlerin mekan qurulusunu eks etdirdi Inkisaf eden tikinti avadanliqlari memarlara daha cox cesaretli dizayn problemlerini hell etmeye imkan verdi Two Union Square Sietl One Museum Park Cikaqo Four Seasons otelinin binasi Mayami Dallas isguzar rayon 1930 cu illerde alman ve ispan fasizminden qacan gorkemli Avropa memarlari 101 Eliel Saarinen 102 103 Valter Qropius 104 105 Erix Mendelson 106 107 Ludviq Mis van der Roe 108 109 110 111 R Neutra V Gruyen M Breuer Amerikada ise basladilar ki onlarin da isi esasen ABS memarliginin tebietini mueyyenlesdirdi Bu dovrde Amerika seherinin unikal gorunusu yaradilmisdir Ikinci Dunya muharibesi basa catdiqdan sonra ABS inkisaf etmis olkelerde faktiki olaraq memarliq inkisafinin muherriki olur En boyuk memarlar burada isleyir en boyuk layiheler burada heyata kecirilir Valter Qropius ve Ludviq Mis van der Roe de daxil olmaqla gorkemli Avropa muhacir memarlar da buraya daxildir ABS memarliginin bir nece en meshur numuneleri asagidakilardir Azadliq heykeli ABS memarliginin en mohtesem numunelerinden biri olan Nyu Yorkun Manhetten seherinde ucaldilmis neheng neoklassik Azadliq heykeli 112 Frederik Ogust Bartoldi 113 terefinden 28 oktyabr 1886 ci ilde Fransa xalqi adindan ABS a hediyye edilmisdir Azadliq heykelinin yaradilmasi ideyasinin menseyi fransiz huquq professoru ve siyasetci Eduard Rene de Labulenin 1865 ci ilin ortalarinda seslendirdiyi fikirlerle elaqelendirilir Ozunun Versal yaxinliginda yerlesen evinde verdiyi nahardan sonra cixis eden Labule demisdir ABS in musteqilliyinin elan edilmesinin serefine bir abide ucaldilacaqsa mence bu abide yalniz amerikan ve fransiz xalqlarinin ortaq isi oldugu zaman tebii olacaq Milli Park Xidmetleri 2000 ci ilde yaydigi melumatda qeyd edir ki eger bu melumatin efsane oldugu qebul edilerse o zaman heykelin yaradilmasi fikrinin 1870 ci ilde meydana cixdigini guman etmek olar Bartoldi ve Labule Amerikanin azadligi ideyasinin en yaxsi sekilde nece tesvir edile bileceyi movzusunda fikir mubadilesi aparirdilar 114 Erken Amerika tarixinde iki qadin fiquru xalqin esas medeni simvolu kimi istifade olunurdu Britaniya obrazinin Birlesmis Kralliq Marianna obrazinin ise Fransa ucun sexslendirilmis simvol oldugu kimi ABS da istifade olunan iki qadin heykelinden biri olan Kolumbiya da ABS in sexslendirilmis simvolu idi Kolumbiya obrazi amerikanlarin qeyri sivil ve alcaldici xususiyyetlerini tecessum etdiren Hindu sahzadesi obrazinin yerine istifade olunmaga baslamisdi Diger meshur qadin obrazi ise Qedim Romada azadliq ilahesi olmus ve esasen azad edilmis qullarin sevimlisi olan Libertasin serefine yaradilmis ve azadligi simvolize eden Liberti idi Liberti obrazini hemin dovrun bir cox ABS sikkelerinde hemcinin incesenet numunelerinde o cumleden Tomas Krovfordun muellifi oldugu ve Kapitoli binasinin qubbesi uzerinde ucalan Musteqillik heykeli nde 1863 de gormek mumkundur Deniz piyadasina herbi abide ABS memarliq numunelerinden olan Virciniyadaki Arlinqton milli qebiristani yaninda yerlesen Deniz piyadasina herbi abide 1775 ci ilden etibaren olkeni mudafie etmis ABS in butun helak olmus deniz piyadacilarina hesr olunmusdur 115 Heykelteras Feliks de Ueldon terefinden 1951 1954 cu illerde tikilen abidenin acilisi 10 noyabr 1954 cu ilde olmusdur Abide alti deniz piyadacini tesvir edir Hundurluyu 10 metrdir 1961 ci ilden Con Kennedi qanununa esasen abidesinde 24 saat erzinde ABS bayragi dalgalanir Bayraq agacinin hundurluyu 20 metrdir Nyu Yorkda Linkoln merkezinde yerlesen musiqili teatr Metropoliten opera da ABS memarliginin mohtesem incilerindendir 116 Metropoliten opera haus kompani adlanan Metropoliten opera 1880 ci ilde tesis edildikden sonra memar Klivland Kadi operanin ilk binasinin insasina baslayir Binanin yeri 39 ve 40 ci kucelerin arasinda Brodveyde mueyyen edilir 22 oktyabr 1883 cu ilde Faust tamasasi ile acilisi olur 27 avqust 1892 ci ilde bas veren yangin ona boyuk ziyan vurur Esasli temirden sonra 1966 ci iledek fealiyyet gosterir 1967 ci ilde sokulur Onu hele 1966 ci ilde Linkoln merkezinde insa edilmis yeni opera binasi evez etmis olur Yeni opera binasi 16 sentyabr 1966 ci ilde qapilarini Samuel Barberin Antoniyo ve Kleopatra operasi ile acmis olur Metropoliten opera XX esrin evveli Met Vyana La Skala teatrlari kimi aparici sehnelerden sayilmaga baslanir Bu dovrden baslayaraq burada bir cox Qustav Maler Feliks Mottl Arturo Toskanini kimi dunya sohretli drijorlar Lotta Leman Nelli Melba Lilian Nordika Oliv Fremstad Jak Urlus Enriko Karuzo kimi dunya sohretli ifacilar cixislar etmisler Qustav Maler Nyu Yorkda isini 1908 ci il Yanvarin 1 de Metropolitan Operasinda baslayaraq helede qalmaqda olan Vagnerin Tristan ve Isolda operasinin ixtisar olunmus versiyasina drijorluq etmisdir 1908 09 cu illerde Metropolitan rehberliyi Malerle emekdasliq ucun italyan drijoru Arturo Toskanini Nyu Yorka devet edir Nyu Yorkdaki dovrunun erken doneminde Qustav Maler Nyu York Simfonk Orkestrnda uc konserte rehberlik etmisdir Omrunun sonlarinda Maler Nyu York Metropolitan Operasi ve Nyu York Filarmoniyasinin qisa muddetlik direktoru olmusdur 1956 ci ilde Mariya Kallas ilk defe Met sehnesinde Norma operasinda istirak etmisdir 1967 ci ilin mart ayinda Marvina Devida Levi daha iki tenorla Plasido Dominqo sentyabr 1968 ve Lucano Pavorotti noyabr 1968 ile Met sehnesini bolusmusdur Musiqi Redakte Esas meqale ABS musiqisi Lui Armstronq Benni Qudmen Aaron Koplend ABS musiqisinde Simali Amerikada yasamis hindilerin musiqi folkloru sonralar ise Avropa muhacirlerinin musiqi medeniyyeti oz eksini tapmisdir zenci xalq yaradiciligi eneneleri s ehemiyyetli yer tutur XVI XVII esrlerde ilk muhacirlerin heyat ve meiset seraiti musiqi senetinin inkisafi ucun az elverisli idi Bu dovrde yalniz ingilis puritanlarinin himnleri yayilmisdi 18 ci esrde muhaciretin artmasi olkede pesekar musiqi senetinin formalasmasina serait yaratdi Dini mahnilar muellifi U Billinqs Minervanin mebedi 1781 operasinin muellifi F Hopkinson populyar lirik mahnilar muellifi S K Foster fortepiano eserleri muellifi L M Qotsalk ilk Amerika bestekarlaridir 19 cu esrin 2 ci yarisinda ABS a kocen bir cox Avropa musiqicisi burada simfonik orkestrler musiqi tehsili muessiseleri ve cemiyyetler yaratdi 1883 cu ilde Nyu Yorkda Metropoliten opera teatri acildi Amerika milli bestekarliq mektebinin banisi E Mak Douell olub 20 ci esrin evvellerinde ise caz seneti formalasdi D Ellinqton L Armstronq B Qudmen ve b gorkemli caz ustalari bu dovrun meshur musiqicilerine cevrildi Corc Gersvin O vaxtlar az taninsa da de Carlz Ayvsin 1910 cu illerde etdiyi isler onu klassik enenede ilk boyuk ABS bestekari etdi Henri Kouell ve Con Keyc kimi ekspermentalistler klassik bestekarliga ferqli bir Amerikan yanasmasi yaratdilar Aaron Koplend ve Corc Gersvin populyar ve klassik musiqinin yeni bir sintezini inkisaf etdirdiler Birinci dunya muharibesinden evvel ve sonra gorkemli Avropa musiqicilerinin ABS a kocmesi olkenin musiqi heyatinda yeni canlanmaya sebeb oldu 20 ci illerin axirlarinda Amerika pesekar bestekarliq mektebi yarandi Ilk milli opera Porgi ve Bess in 1935 muellifi C Gersvinin yaradiciliginda caz musiqisinin zenci mahni reqs folklorunun uslub xususiyyetleri inkisaf etdirilmisdir U Sumen S Barber C Menotti de bu dovrun bestekarlarindandir 1940 50 ci illerde olkede muzikl janri genis yayilmisdi Bu dovrde sair bestekar hemcinin xalq mahnilari ifacilarindan X Ledbelli Vudi Qatri P Siger elece de mugenni P Robson meshurlasdi Dirijorlardan Y Ormandi L Stokovski L Maazel pianoculardan C Brauninq C Bayron B Klaybern M Dixter skripkacilardan I Menuhin I Stern mugennilerden M Lansa M Anderson M Dobbs L Prays musiqisunaslardan N Slonimski C Ceyz ABS in gorkemli musiqi xadimlerindendir 117 Elvis Presli Afroamerikan musiqisinin ritmik ve lirik uslublari ABS musiqisine genis sekilde tesir ederek onu Avropa ve Afrika enenelerinden ferqlendirir Bluz kimi xalq yaradiciligi elementleri ve indiki qedim musiqi qebul edilmis ve qlobal auditoriya malik populyar janrlara cevrilmisdir Caz XX esrin evvellerinde Lui Armstronq ve Dyuk Ellinqton kimi yenilikciler terefinden hazirlanmisdir 1920 ci illerde kantri musiqisi 1940 ci illerde ritm ve bluz inkisaf etmisdir 118 Butun dunyada bu gun de rok n rollun krali kimi yad edilen Elvis Presli 119 120 121 122 123 ve Cak Berri 1950 ci illerin ortalarinda rok n rollun qabaqcillari arasinda idi Metallica Eagles ve Aerosmith kimi rok qruplari dunya satislarinda en yuksek gelirliler arasindadir 124 125 126 1960 ci illerde Bob Dilan folk rivayvldan Amerikanin en meshur yazicilarindan biri olaraq cixdi ve Ceyms Braun funkun inkisafina rehberlik etdi Daha yeni Amerikan yaradiciligina hip hop ve haus musiqisi daxildir Amerikan pol ulduzlarina Elvis Presli Maykl Cekson ve Madonna kimi dunyada meshurlari ile yanasi 118 Teylor Svift Britni Spirs Keti Perri Beyons Jay Z Eminem ve Kanye Vest kimi muasir musiqiciler de daxildir 127 Kino Redakte Esas meqale ABS kinemotoqrafiyasi Hollivud ABS da kino istehsalina 1896 ilde Nyu Yorkda baslanilmisdir Qatarin qaret edilmesi t ilk Amerika bedii filmidir 1910 20 illerde rejissorlardan D U Qriffit tarixi ve psixoloji dram elece de epopeya janrini tekmillesdirdi T X Ins vesternin M Sennett ekssentrik komediya janrinin esasini qoydu Hollivud filmlerinde R Valentino M Pikford Duqlas Ferbenks sonralar Qreta Qarbo Merilin Monro Klark Qeybl Q Kuper ve b aktyorlar cekilirdiler Fasizm eleyhine Simal ulduzu u Yeddinci xac v ve s filmler cekildi Bu dovrde senedli kino sahesinde daha boyuk nailiyyetler elde edilmisdi w 1970 ci illerde Oklahoma bele yerdir efn lt rej S Kramer ve Xac atasi x Taksi surucusu y Herbi alay z cekilmisdir Kaliforniya statinin Los Anceles seherinin simal mehellesi olan Hollivud kino istehsalinda liderlerden biridir 128 Dunyanin ilk kommersiya meqsedli kino sergisi 1894 cu ilde Nyu Yorkda Tomas Edisonun kinetoskopu ile verilmisdir 129 Novbeti il layiheyli filmin ilk kommersiya meqsedli numayisi de Nyu Yorkda oldu ve ABS sonraki illerde sesli filmin inkisafinda on planda oldu XX esrin evvellerinden etibaren ABS film senayesi esasen Hollivud ve etrafinda cemlenmisdir buna baxmayaraq XXI esrde burada cekilmeyen filmlerin sayi artmisdir ve film sirketleri qloballasma quvvelerine tabedirler 130 Sessiz film dovrunde Amerikanin en yaxsi film rejissoru olan D U Qriffit kino dilinin inkisafi ucun esas idi ve produser ve sahibkar Volt Disney hem animasiya filmi hem de film mercandayzinqinde lider idi 131 Con Ford kimi rejissorlar Amerikanin Vehsi Qerb ve tarixinin gorunusunu yeniden mueyyenlesdirdi ve Con Hyuston kimi basqalari yer cekilisleri ile kino imkanlarini daha da genislendirerek sonraki rejissorlara boyuk tesir gostermisler Senaye erken ses dovrunden 1960 ci illerin evvellerine qeder 132 ikonik simvollar olmus Con Ueyn ve Merilin Monro kimi aktyorlarla adeten Hollivud Qizil Ili adlandirilan qizil illerini yasamisdi 133 134 1970 ci illerde Martin Skorseze Frensis Ford Koppola ve Robert Oltmen kimi kinorejissorlari Yeni Hollivud ve ya Hollivud Intibahi kimi taninanlarin vacib hissesi idi 135 cesur filmlere muharibeden sonraki dovr Fransiz ve Italyan realist tesvirleri tesir edib 136 O vaxtdan beri Stiven Spilberq Corc Lukas ve Ceyms Kemeron kimi rejissorlar esasen yuksek istehsal xercleri ile xarakterize olunan ve kassada yuksek gelir elde eden blokbaster filmleri ile meshurlasdilar Kameronun Avatari 2009 cu il 2 milyard dan cox gelir elde etmisdir 137 Amerika Film Institutunun AFI 100 siyahisinda yer alan ehemiyyetli filmlere tez tez butun zamanlarin en boyuk filmi kimi qiymetlendirilen Orson Uellsin Vetendas Keyn 1941 ci il 138 139 Kasablanka 1942 ci il Xac atasi 1972 ci il Kulekle sovrulanlar 1939 cu il Erebistanli Lourens 1962 ci il Oz olkesinin sehrbazi 1939 cu il Mezun 1967 ci il Limanda 1954 cu il Sindlerin siyahisi 1993 cu il Yagisda mahni oxumaq 1952 ci il Bu gozel heyatdir 1952 ci il ve Sanset bulvari 1950 ci il daxildir 140 Oskar kimi taninan Akademiya mukafati 1929 cu ilden beri her il Kinematoqrafiya Senet ve Elm Akademiyasi terefinden 141 ve 1944 cu il yanvar ayindan beri her il Qizil qlobus mukafati teqdim edilir 142 Teatr Redakte Esas meqale ABS teatriABS teatrinin ilk boyuk tesebbuskarlarindan biri olan F T Barnum 1841 ci ilde asagi Manhettende eylence kompleksini fealiyyete baslatdi Herriqan ve Hart komandasi 1870 ci illerin sonlarindan baslayaraq Nyu Yorkda bir sira populyar muzikl komediyalari cixardi XX esrde Brodveyde muasir muzikl formasi ortaya cixdi Irvinq Berlin Koul Porter ve Stiven Sondhaym kimi musiqi teatr bestekarlarinin mahnilari pop standartlarina cevrildi Dramaturq Yucin O Nil 1936 ci ilde edebiyyat uzre Nobel mukafatini qazandi aralarinda Tennessi Vilyams Edvard Olbi ve Auqust Vilson da olan diger taninmis ABS dramaturqlari Pulitser mukafatina layiq gorulduler 143 Xoreoqraflar Aysedora Dunkan ve Marta Qrehem 144 muasir reqsi yaratmaga komek edirdi Corc Balancin ve Cerom Robbins ise XX esr baletinde lider idi Elm ve tehsil RedakteElm Redakte Esas meqale ABS da elm Bencamin Franklin ilk amerikan alimlerinden biridir Hazirda ABS elm sahesinde hakim movqeye malikdir 145 Teqdim olunan patentlerin sayi 77 501 146 umumi elmi neticelerdeki payi ise 21 2 teskil edir 147 Amerikanlar diger olkelerin vetendaslari muqayisede daha cox Nobel mukafati laureatlaridir ve coxlu sayda elmi jurnallarda elmi eserleri var Hetta dunya maliyye bohrani ABS da elm ucun bir maneeye cevrilmedi 148 onun maliyyelesdirilmesi daha suretli temple heyata kecirildi 6 5 UDM ise yalniz 3 3 artmisdir 149 Son illerde elm xerclerinin artmasi esasen ozel menbelerdendir Amerika butun dunyada genc alimleri ozune celb edir Amerikan alimlerinin ve muhendislerin texminen 40 i olke xaricinde dogulmusdur ve magistr ve doktorluq derecesi sahibleri arasinda gelmelerin nisbeti aa davamli olaraq artir 150 Buna baxmayaraq Amerika Birlesmis Statlarinin dunya elmindeki tesiri nisbetinin lakin mutleq olmayan azalmasinin menfi tendensiyasini qeyd etmek lazimdir 151 XX XXI esrin ayricinda amerikalilarin patentlerin sayi elmi nesrler yuksek texnologiyali mehsullarin istehsali azaldilib Eyni zamanda Asiya ve xususile Cin getdikce ehemiyyetli elm sahesinde muhum rol oynayir bu olke dunyanin butun elmi nesrlerinin 10 2 ni teskil edir Bir sira tedqiqatcilar qeyd edirler ki Cin elmi fenomeni esasen ekstensiv xarakter dasiyir Elmler akademiyasi Redakte ABS Milli Elmler Akademiyasi ABS elmi heyatinda 1863 cu ilde yaradilmis ABS Milli Elmler Akademiyasi muhum rol oynayir MEA nin 2000 heqiqi o cumleden 200 Nobel mukafati laureati 350 xarici uzvu var 2008 Akademiyanin isine prezident basda olmaqla 12 neferden ibaret Sura rehberlik edir Prezident ve suranin uzvleri 6 illik muddete secilir prezident 2 defeden cox secilmir Suranin qerarlari akademiyanin illik yigincagin da tesdiq olunur Akademiya Ford Rokfeller ve Slounun fondlari Milli elmi fond ve diger fondlar terefinden maliyyelesdirilir Xarici olkeler ve beynelxalq teskilatlarla emekdasliq meqsedile akademiyanin nezdinde xususi sura ve komiteler yaradilmisdir MEA nin nesriyyati ve melumat burosu var Milli Elmler Akademiyasinin eserleri MEA Xeberleri jurnallarini hemcinin elm ve texnikanin aktual problemlerine dair elmi eser ve monoqrafiyalar nesr edir 152 153 154 Tehsil Redakte Esas meqale ABS da tehsil ABS da ali tehsil irqlere gore 2003 cu il ABS in tehsil sistemi hem federal ve stat hem de yerli hakimiyyet orqanlari terefinden idare edilir federal qrantlar uzre mehdudiyyetler vasitesile ABS Tehsil Nazirliyi terefinden tenzimlenir Dovlet mektebleri sistemi her yerde movcuddur ve desentralizasiya olunmus idealdan kenardir Diger terefden ise Amerikanin xususi ali mektebleri butun dunyadan telebe ve aspirantlari ozune celb edir ABS da savadliliq derecesi 97 dir Lakin 2003 cu ilin melumatlarina esasen 25 ve 25 den yuxari yasda olanlarin 84 6 i orta tehsillilerdir 52 5 i mueyyen ali tehsile 27 i bakalavr pillesi uzre tehsil aliblar Tehsil esasen her yerde Puerto Rikodan basqa burada resmi dil ispan dilidir ingilis dilinde aparilir 155 Statlarin ekseriyyetinde usaqlar alti ya da yeddi yasindan esasen usaq bagcasi ve ya birinci sinifden 18 yasina qeder esasen on ikinci sinife cataraq orta mektebi bitirenedek mektebe gelmelidirler bezi statlar telebelere 16 ve ya 17 yaslarinda mektebleri terk etmeye imkan verir 156 Usaqlarin texminen 12 i paroxial ve ya qeyri teriqetci ozel mekteblere qeyd olunur Usaqlarin yalniz 2 i evde tehsil alir 157 ABS her bir sagirde dunyanin diger dovletlerinden daha cox pul xercleyir 2010 cu ilde her bir ibtidai tehsil sagirdi ucun 11 000 dan artiq ve her bir orta tehsil sagirdi ucun ise 12 000 dan cox xerclenib 158 ABS in kollec telebelerinin texminen 80 i dovlet universitetlerine qebul olunur 159 25 ve daha yasli amerikalilarin 84 6 ni orta mekteb 52 6 i kollec 27 2 i bakalavr 9 6 i ise magistr derecesi alib 160 Esas savadliliq seviyyesi texminen 99 teskil edir 161 BMT nin ABS a verdiyi 0 97 tehsil indeksi onu dunyada 12 ci yere qoyur 162 Ali mektebler Redakte Harvard Universiteti Yel Universiteti Prinston Universiteti Nyu York seher kolleci 163 164 165 ABS da umimilikde 7021 kollec ve universitet vardir 166 Amerikada butun ali mekteblere ab kollec deyirler ABS ali mekteblerini bir birlerinden boyukluyune ve seraitine gore ferqlenen uc tipe bolurler Esas ferqlerden biri universitetleri kolleclerden ferqlendiren elmi tedqiqat ve aspirantura proqramlarinin olmasidir Kollec esasen telebelere tehsil verme ile mesgul olur elmi is ise burada ikinci derecelidir Dordillik kolleclerin boyuk ekseriyyeti kicik ve ozeldir buna baxmayaraq son zamanlar istedadli telebeler ucun stat kollecleri de yaradilir Kolleclerin bir coxu dini bezen de Bibliya kollecleri bible colleges adlanan kicik kolleclerlerdir 167 168 169 Muqeddes Anselm Kolleci 170 Universitetler esasen stat ac ve ozel universitetlere bolunurler Stat universitetleri adeten cox boyuk olur ve nufuzuna gore ozel universitetlerden geri qalirlar Onlarin esas meqsedi oz statlarinin telebelerine tehsil vermekdir Ona gore de diger statlardan gelmis telebelere musabiqeden kecmek daha cetin tehsil haqqi ise daha yuksekdir Bir cox stat universitetlerinde tehsil siniflerde telebe sayinin cox olmasindan muellimlerin telebelere kifayet qeder diqqet gostermemesinden ve burokratiyadan eziyyet cekir Buna baxmayaraq hetta diger statlardan ve olkelerden gelmis telebeler Berklideki Kaliforniya universitetine Miciqan ve Virciniya kimi en yaxsi stat universitetlerine hazirlasirlar Ozel universitetler arasinda en meshurlari ise Harvard 171 Yel 172 Prinston 173 174 175 Stenford 176 MTT ve Kaltexdir 177 Onlarin boyuk ekseriyyeti orta boyuklukdedirler lakin cox kicik Kaltex kimi ve cox boyuk universitetler de meselen Cenubi Kaliforniya Universiteti 178 179 180 181 var Yerli kollecler yerlesdikleri arazideki sakinlere tehsil alma imkani vermelidirler Latin Amerikasi dordillik ali tehsil mekteblerine qebul uzun ve cetin prosesdir Qebul erizesinde sened veren sexs mektebde ve standart imtahanlarda aldigi qiymetlerle yanasi oz maraqlari mektebdenkenar sahelerde elde etdiyi ugurlar ve mukafatlar barede melumat vermeli hemcinin ona verilmis movzulara gore insalar da yazmalidir Bundan basqa sagird muellimlerinden ozu haqda tovsiyeler vermeli bezi ali tehsil muessiselerinde mezunlardan konullulerden musahibe de goturmelidir Muxtelif mekteblerde standartlar muxtelifdir Qiymetler sagirdin hazirligi barede az melumat verir Mektebliler adeten SAT ve AST adlanan iki imtahandan birini vermelidirler Bezi hallarda ise SAT II imtahnlarindan mueyyen fenler uzre biliyi yoxlayan bir ve ya bir nece imtahan verilir Bir cox universitetler mekteblinin qiymetlerine ve imtahan neticelerine baxmayaraq onlarin bilik seviyyesini yoxlayirlar Kicik ali mektebler abiturientlerin mektebdenkenar nailiyyetlerine idman incesenet ictimai islerde olan ugurlarina nezer yetirirler ve bele islerde xususi secilen telebeleri qebul edirler ki ali mekteb heyatina da rengarenglik getire bilsin Tekce elde etdiyi ugurun boyukluyu yox hem de bu uguru hansi sahede qazanmasina da diqqet yetirilir Meselen eger idmanin atletika novu ile mesguldursa bu idman novunde idmanci catmamazligi olduguna gore ve ya faqot kimi nefesle calinan musiqi aleti lazimli aletde ifa edirse hemin abiturienti diger gostericileri asagi olsa bele gotururler Aile qurulusu Redakte Esas meqale ABS da aile qurulusu Amerikan ailesi televizor qarsisinda 1958 ci il Amerikada kicik nuklear aileler vardir ve bu ailelerin merkezinde ovlad dayanir Neslin bir nece numayendelerinin ve uzaq qohumlarin daxil oldugu boyuk ailelere nadir hallarda ve yalniz ferma ve immiqrant muhitinde movcud olur Ev teserrufatlarinin movcud oldugu ailelerin umumi sayi texminen 70 teskil edir 182 Aile deyerleri amerikanlar ucun muhum rol oynayir Yaxsi aile ile bagli fikirler reklam televiziya soulari seriallar operalarda tesvir edilir Hetta usaq soularinda da aile en boyuk seadet kimi tesvir olunur Hollivud filmlerinin ideyalarini bir cox amerikanlar evde heyata kecirmeye ailesini qorumaga butun sevinc ve kederlerini ailede bolusmeye calisirlar 183 Demoqrafik gostericilerine gore Birlesmis Statlar esasen yuksek yasayis seviyyesine dunyadaki hakim movqeyine ve miqrantlari celb etmek ucun genis imkanlarina gore Qerb olkeleri arasinda liderdir 1995 ci ilden etibaren olke inkisaf etmis olkeler uzre en yuksek dogum nisbetini 2003 cu ilde munbit seraitli qadinlara nisbeten 2 07 usaq seviyyesinde yasamis bu da ehalinin sade reproduksiyasi seviyyesine yaxindir Bu 15 20 il erzinde ABS in emek ehtiyatlarini yerli resurslarla temin ede bileceyini 2025 ci ile qeder ise Qerb Avropa olkelerine texminen 40 milyon miqrant getireceyini gosterir 184 Ancaq son 30 ilde Amerika Birlesmis Statlari ailesi ehemiyyetli bir deyisiklik kecirmeye basladi ve evvelkinden daha az ehemiyyetli rol oynadi Bele ki tam ailenin nisbeti azalib 185 Bir nece onilliklerdir ki olke bosanma sayina gore liderlik edir Orta yas nigahi qadinlar ucun 25 1 il kisiler ucun ise 26 8 ildir 2000 ci ilin melumatina esasen Nesilde aileye olan munasibet deyisib nikahin vacibliyini taniyan amerikalilar problemlerini hell ede bilmedikde aile ucun bosanmanin en yaxsi secimini dusunurler Cox usaq sahibi olmagi arzulayanlarin coxluguna baxmayaraq dogumun seviyyesi de azalib Il Aileler 69 7 Qeyri aileler 31 2 Evli cutlukler 52 5 Tek valideynler Diger qan qohumlari Subaylar 25 5 Diger qeyri ailelerNuklear aile Usaqsiz Kisi Qadin2000 24 1 28 7 9 9 7 10 7 14 8 5 7 1970 40 3 30 3 5 2 5 5 5 6 11 5 1 7 2007 ci il 2007 ci il tarixine olan melumata esasen 18 yasinda ve boyuk amerikalilarin 58 i evli 6 i dul 10 i bosanmis 25 i ise hec bir vaxt evlenmemisdi 186 Qadinlar esasen evden kenarda calisirlar ve ekseriyyeti bakalavr dereceleri almisdirlar 187 ABS da yeniyetmelerin hamilelik emsali her 1000 qadina 26 5 dir Bu emsal 1991 ci ilden beri 57 azalmisdir 188 2013 ci ilde en yuksek yeniyetme dogus nisbeti Alabamada en asagi ise Vayominqde oldu 188 189 ABS da abort ABS Ali Mehkemesinin Rou Uoyda qarsi iddiasinda 1973 cu il tarixli emsal qerarina esasen qanunidir Abort nisbeti dusse de 1000 canli doguma 241 abort nisbeti ve 15 44 yasli her 1000 qadina 15 abort nisbeti bir cox Qerb olkelerinden daha yuksek olaraq qalmaqdadir 190 2013 ci ilde ilk dogumda orta yas 26 idi doguslarin 40 6 i evlenmemis qadinlarin payina dusurdu 191 2016 ci ilde umumi fertillik emsali UFE her 1000 qadina 1 82 dogus idi 192 ABS da ovladliga goturme genis yayilib ve huquqi cehetden nisbeten asandir diger Qerb olkeleri ile muqayisede 193 2001 ci ilde 127 000 den cox ovladliga goturme ile ABS butun dunyadaki ovladliga goturme reqeminin texminen yarisini teskil etdi 194 Ali mehkemenin Oberqefell Hocese qarsi isi uzre 2015 ci il qerarina esasen eynicinslilerin nigahi butun olkede qanunidir ve eynicinsli cutluklerin ovladliga goturmesi de qanunidir Poliqamiya butun ABS da qeyri qanunidir 195 Metbex Redakte Esas meqale ABS metbexi Pizza Amerika metbexinin zenginliyi hindililer afrikalilar ve hemcinin Avropa ve Asiya immiqrantlarin te siri neticesinde formalasib Muxtelif reqionlarda mesken salan etnik qruplar aspazliq medeniyyetine te sir gosteribler Elave olaraq olkenin boyuk erazisi de Amerika metbexinin muxtelifliyinin sebeblerinden biridir Esas Amerika metbexi diger Qerb olkelerinde olanlara benzerdir Taxil mehsullarinin texminen dordde ucunun bugda unundan hazirlanmasi ile bugda esas denli taxil bitkisidir 196 ve bir cox yemeklerde yerli amerikalilar ve erken Avropali muhacirler terefinden yeyilen hinduska maral eti kartof sirin kartof qargidali balqabaq ve agcaqayin serbeti kimi yerli inqredientlerden istifade olunur 197 Bu yerli qidalar Amerikanin en meshur bayramlarindan birinde paylasilan milli menyunun bir hissesidir Sukran gununu qeyd etmek munasibeti ile bezi amerikalilar enenevi yemekler hazirlayirlar 198 Alma piroqu esasen amerikan metbexi ile elaqelendirilen bir yemekdir Alma piroqu qizardilmis toyuq pizza hamburger ve hot doq kimi xarakterik yemekler muxtelif immiqrantlarin reseptlerinden yaranir Fransiz kartof qizartmasi burrito ve takos kimi Meksika yemekleri ve italyan menbelerinden serbest sekilde uygunlasdirilan makaron yemekleri genis sekilde istehlak edilir 199 Amerikalilar caydan uc defe artiq kofe icirler 200 ABS senayeleri uzre marketinq portagal suyu ve sudu her yerde seher yemeyi ickisi etmek ucun boyuk mesuliyyet dasiyir 201 202 Fastfud Festfud anlayisi birbasa Amerika metbexi ile asosiassiya edilir 203 Fast fud dedikde derhal en populyar Amerikan yemekleri olan hot doq hamburqer ve ya toyuq qanadlari yada dusur Bu yemekler hal hazirda butun dunyada cox populyardir ve onlari dunya olkelerin ekseriyyetinde dadmaq olar Amerika metbexi en cox fast fud ile elaqelendirilir Fast fud adeten bayirda nahar zamani tez telesik yeyilen cox kalorili ve o qeder saglam olmayan qida demekdir Muasir fastfud senayesinin esasi 1921 ci ilde ABS da qamburger istehsal eden White Castle sirketinin acilmasi ile qoyulub Dunyanin en genisi olan amerikan festfud senayesi 204 1940 ci illerde drive through formatina onculuk etmisdir 205 Festfud istehlaki sehiyye problemlerine sebeb oldu 1980 ci ve 1990 ci iller erzinde Amerikalilarin kalori qebulu 24 artdi 199 festfud yerlerinde tez tez yemek ictimai sehiyye resmilerinin Amerikan piylenme epidemiyasi adlandirigi mefhumla elaqelendirilir 206 Yuksek derecede sirinlesdirilmis serinlesdirici ickiler genis yayilmisdir ve sekerli ickiler Amerikan kalori qebulunun doqquz faizini teskil edir 207 Diger terefden enenevi sorbalar keksler marinadlar ve yaxud terevez ve meyve terkibli salatlar hemcinin Amerikan medeniyyetin bir hissesidir Sirin qargidali ve balqabaq kimi qidali terevezlerin vacibliyini nezerden qacirmamaliyiq Qargidali muxtelif sekilde sufreye verilir Yag ve duzla verilen bismis qargidali popkorn ve ya corn dogs uzerinde qargidali xemiri olan yaxsi qizardilmis sosiskalar en populyar yemeklerdendir Balqabaq burada hemcinin xususi terevez sayilir O esasen 31 okyabr tarixinde qeyd olunan Hellovinle elaqelendirilir Hellovin zamani butun Amerika rengini narinci renge deyisir ve evleri lampa seklinde bezeyen ici oyulmus bu terevezin yanindan kecmek qeyri mumkun olur En populyar yemekler balqabaq sorbasi ve balqabaq piroqudur Qizardilmis hinduska amerikan Sukran gunu naharinin enenevi menyusunun terkib hissesidir Sukran gununde sufreye verilen ici doldurulmus hind qusu 208 sirin kartof ve qusuzumu sousu kimi yemekler Amerikan medeniyyetinin ayrilmaz hissesidir Butun aile sufrenin arxasinda yigiliraraq elde etdiyi mehsula gore tanriya dua ve sukur edir Amerikada dostlarla gorusmek ucun o qeder sebeb var ki barbeku qril qonaqliqlari tez tez teskil olunur Bagda qonaqlarin qebulu da cox populyardir Qrilde etden ve terevezlerden tutmus meyveye kimi her sey bisirmek mumkundur Amerikan barbeku qonaqliginda adeten muxtelif souslarla verilen qabirgalar ve toyuq qanadlari istifade olunur Amerikan metbexinde salatlardan da cox istifade olunur Kahi ile Sezar salati vineqret ve ya terevezler ve berk bisirilmis yumurta ile Sefin salati da cox populyardir Basqa populyar salatlarin sirasinda mayonezli kelem ve yerkoku salati ve kereviz alma ve qozdan hazirlanan Valdorf salatlaridir Duzdur saglam ve qidali xoreklerin hazirlanmasi mueyyen vaxt ve seyleri teleb edir Lakin bunuda unutmamaliyiq ki qidanin hazirlanmasi hemcinin cehd ve fantaziya teleb eden incesenetdir Amerikan yeme verdisleri muxtelif variantlari ile ozunun Britaniya metbexi koklerine cox sey borcludur Buna baxmayaraq Amerika torpaqlari Britaniyalilarin yetisdire bilmeyediyi yeni bitkileri yetisdire bilirdi ekser kolonist Avropalilar terefinden menimsenilene qeder bu yeni qidalari yemedi 209 Vaxt kecdikce Amerika qidalari yemek tenqidcisi Con Hessin 1972 ci ilde beyan etdiyi bir noqteye geldi Bizim qurucu atalarimiz qidalarinin keyfiyyetinde oldugu kimi nesr ve zekada da indiki siyasi liderlerden daha ustun idi 210 Edebiyyat Redakte Esas meqale ABS edebiyyatiAvropalilar Amerika erazisine gelendek burada hindi tayfalarinin sifahi ve yazili edebiyyati ad olmusdur 211 212 Ingilis dilinde edebiyyat XVII esrde yaranmisdir R Vilyamsin publisistikasinda puritanciliq eleyhine ve demokratik motivler esas yer tutur Amerika poeziyasinin ilk numuneleri istiqlaliyyet ugrunda muharibenin dogurdugu ictimai yukselisle baglidir ae Volt Vitmen Nataniel Hotorn Henri Lonqfello Frensis Skott FitsceraldXVIII esr ve XIX esrin evvellerinde Amerika inceseneti ve edebiyyati oz menseyini boyuk hissesini Avropadan aldi Nataniel Hotorn Edqar Allan Po ve Henri Devid Toro kimi yazicilar XIX esrin ortalarina qeder seciyyevi Amerikan edebi novunu yaratdilar Mark Tven ve sair Volt Vitmen esrin ikinci yarisinda baslica simalar idi heyati boyu demek olar ki hec taninmayan Emili Dikinson indi esas amerikali sair kimi taninir 213 German Melvillin Mobi Dik 1851 ci il Tvenin Heklberri Finnin maceralari 1885 ci il Frensis Skott Fitsceraldin Boyuk Getsbi 1925 ci il ve Harper Linin Bulbulu oldurmek 1960 ci il kimi milli tecrube ve xarakterin esas aspektlerinin esasi kimi gorulen isler Boyuk Amerika romani adlandirila biler 214 On iki ABS vetendasi Edebiyyat uzre Nobel mukafati alib en sonuncusunu ise 2016 ci ilde Bob Dilan qazanib Vilyam Folkner Ernest Heminquey ve Con Steynbek XX esrin en nufuzlu yazicilari arasinda sayilirlar 215 ABS da Vestern uydurmasi ve hardboiled cinayet uydurmasi kimi meshur edebi janrlar inkisaf etmisdir Con Bart Tomas Pincon ve Don DeLillo kimi postmodernist yazicilarin daxil oldugu bit cereyani yazicilari yeni edebi yanasmalar acdilar 216 Amerikan sairi Nataniel Hotorn 1804 cu ilde Massacusets statinin Seylem seherinde anadan olmusdur 217 1825 ci ilde Boudin kollecini bitirib 218 Edebi yaradiciliga XVIII esrin 20 ci illerinde baslayib Ilk eseri Fenso Fanshaw romani olmusdur 1828 1837 ci ilde Iki defe hekaye ehvalati 1841 ci ilde Babanin kreslosu eserlerini yazmisdir 1838 ci ilde Sofiya Pibodi ile aile heyati qurmusdur Sofiya ile evlendikden sonra 1842 ci ilde gomruk idaresinde calismis transsendentalist utopik cereyana qosulmusdur Amerikan sairi Henri Lonqfello 1807 ci ilde Men statinin Portlend seherinde anadan olmusdur 1840 ci illerde abolisionizm herekatina qosulmus hindlilerin qirilmasi ve zencilerin koleliyine qarsi etiraz sesini ucaltmisdir Simali Amerika hindlilerinin folkloru esasinda yazilmis Havayata haqqinda negme 1855 poemasinda cesur ve yenilmez hindli obrazini yaratmisdir Henri Lonqfelli alim filoloq kimi de taninmisdir 1876 1879 cu iller erzinde yazdigi 31 cildlik Yerler haqqinda seirler kitabinda dunya poeziyasinda tebiet tesvirine hesr olunmus seirler toplanmisdir Lonqfellinin Rovsenbey Koroglunun atlanisi seirini Cefer Cabbarli ana diline tercume etmisdir 219 Amerikan yazicisi Frensis Skott Fitsceraldin 1920 ci ilde yazdigi Cennetin bu tayi This Side of Paradise 1920 ilk klassik romanidir Eserin qehremani Emori Bleyn ing Amory Blaine avropa koklu zengin amerikan ailesinden olub yarasiqli istedatli lakin lovga ozunuseven sohretperest ve yekexana bir adamdir Tehsilde hedsiz ugurlu oldugundan hetta derse pis hazirlasan kimi de gostermeye calisarmis Ilk olaraq idmanda olan bacariqsizligi onu muntezem mesqlere vadar edir nehayetinde ugurlar qazanmis olur Gozeller ve nehletlenmisler Frensis Skott Fitsceraldin sayca ikinci romanidir 1921 ci ilde Metropolitan jurnalinda hisse hisse cap olunduqdan sonra roman kitab kimi ilk defe 1922 ci ilde ing Scribner s nesriyyati terefinden cap edilmisdir Roman jaz dovrundeki kubar amerikan heyatindan behs edir Guman olunur ki romanin ekser sujetleri Skott ve Zelda Fitsceraldlarin aile heyatindan goturulmusdur Boyuk Getsbi 220 ing The Great Gatsby romani Amerika edebiyyatinda Caz dovrunu tipik eks etdirir 10 aprel 1925 ci ilde isiq uzu gormusdur 221 Roman amerika modernizminin ehemiyyet kesb eden eserlerinden sayilir Fitscerald romani Avropaya sefer zamani Parisde bitirerek derc etdirmisdir Vasinqton Irvinq XIX esrin I yarisinda Amerika edebiyyatinda romantizm inkisaf etmisdi Onun ilk gorkemli numayendesi Vasinqton Irvinq olmusdur 222 Onu bezen Amerika edebiyyatinin atasi da adlandirirlar Ceffri Krayonun qaralama defteri kitabina daxil olan Rip van Vinkl ve Yuxulu Dere haqqinda efsane hekayelerine gore sohret qazanmisdir Onun tarixi movzudaki eserleri ilk ABS prezidenti Corc Vasinqton irland yazicisi Oliver Qoldsmit ve Mehemmed peygemberin bioqrafiyalarindan ve XV esr Ispaniya tarixi ile bagli movzulardan Xristofor Kolumb Ispaniyada ereb istilasi ve El Hemra sarayi haqqinda eserlerden ibaretdir Irvinq hemcinin 1842 1846 ci illerde ABS in Ispaniyada sefiri islemisdir Edebiyyatda ilk addimini 1802 ci ilde Londonda derc olunan The Morning Chronicle qezetinde Conatan Oldstayl texellusu altinda Nyu Yorkun sosial heyati ve teatrlari haqqinda yazdigi yazilarla atmisdir 1815 ci ilde aile biznesi ile elaqedar Ingiltereye kocmus ve 1819 cu ilde ona sonradan dunya sohreti qazandiran Ceffri Krayonun qaralama defteri The Sketch Book of Geoffrey Crayon kitabini nesr etdirmisdir O Ceyms Fenimor Kuperle yanasi Avropada beyenilen ilk amerikali yazicilardan biri olmus ve Nataniel Houtorn Herman Melvil Henri Uodsvors Lonqfellou ve Edqar Allan Po kimi Amerika yazicilarini heveslendirmisdir 223 224 Kitablari dunyada en cox satilan ilk amerikali yazici kimi Irvinq Amerika yazicilarinin muellif huquqlarini qorumaq ucun daha sert qanunlarin qebul olunmasi ucun sey gosterirdi Ceyms Fenimor Kuper Ceyms Fenimor Kuper 225 tarixi romanlarinda Pionerler Sonuncu mogikan ve s hindi qebilelerinin amansizcasina qirilmasini tesvir etmisdir Amerika romantizminin ilk gorkemli numayendelerinden biri olan Ceyms tekce oz veteninde deyil elece de dunyanin bir cox olkelerinde yaxsi taninir Macera romanlarinin ve ovcu Natti Nataniel Bamponun serguzestleri haqqinda coxsayli eserlerin muellifidir Hemin seriyadan olan Sonuncu mogikan eseri onun yaradiciliginin zirvesi hesab olunur Milli Amerika edebiyyatinin ilk qiymetli numunelerini yaradan Kuper mehsuldar yazicilardan olmusdur Tedqiqatcilar onun yaradiciligini uc dovre bolurler Birinci dovrde 1821 1826 Casus Losman Pionerler Sonuncu mogikan 226 Ikinci dovrde 1826 1833 Igid Heydenmauer Cellad Ucuncu dovrde 1833 1850 Eve Evde Mogikanlar Lepirci 227 Vehsi heyvan ovcusu eserleri yaranmisdir C F Kuper evvelce kicik tarixceler sonralar ise Qerbi Avropa yazicilarinin tesiri altinda ilk romanlarini yazmaga baslayir Ilk romani olan Ehtiyat hec bir ugur qazanmamasina baxmayaraq bu genc yazici hevesden dusmur ve yeni eser Casus romani uzerinde isleyir Muellifin fikrince bu esl Amerika romani olmali idi Dogurdan da o dovre qeder Yeni Dunyada yaranan bedii eserler daha cox Avropa edebiyyatlarinin xususile ingilis edebiyyatinin tesiri altinda yazildigindan onlarda milli xususiyyetler cox az idi Diger terefden de hele Amerika xalqi hec de duz emelli formalasmamisdi Bunu cox yaxsi derk eden Kuper mehz milli Amerika edebiyyatini yaratmaga calisir Casus romaninin ugurlarindan sonra Kuper daha boyuk hevesle milli Amerika romanlari yazmaq qerarina gelir ve Pionerler adli eseri uzerinde isleyir Ilk defe olaraq bu romanin sehifelerinde sonradan Deri Corab Vehsi heyvan ovcusu Sahingoz Uzun Karabin ve Lepirci leqebleri ile taninacaq ag adam Nataniel Natti Bamponun ve onun qirmizi derili hindu dostlari Cinqackuk onun oglu Unkas gorundu Pionerler romani cap olunandan bir il sonra deniz movzusuna hesr etdiyi ilk romanini Losman eserini yazir Valter Skotun Pirat Deniz qulduru romani capdan cixandan sonra C F Kuper bu meshur ingilis tarixi roman ustasi ile yarisa girmek qerarina gelir ve deniz movzusunda bu eserini yazir Boston ugrunda muharibe movzusu da o dovrde cox populyar idi ve Kuper bu movzuda ingilis zadeganlarinin heyatindan behs eden Layonel Lankoli romanini yazmisdir Kuper 1826 1833 cu illerde Avropaya seyahete cixmis Fransani Italyani ve Almaniyani gezmis 1830 cu il Iyul Inqilabi nin sahidi olmus vetene qayidandan sonra Amerikanin Avropa qeydleri adli publisistik eserini qeleme almisdir Avropa seyaheti yazicinin dunyagorusunu deyismis ve onu Amerika hadiselerine duzgun qiymet vermeye sovq etmisdir Ernest Heminquey Amerikan yazicisi Ernest Miller Heminquey Cikaqoda anadan olmusdur Muellifin Hekayeler ve uc seir 1923 Bizim zemanemizde 1924 adli ilk kitablari da Parisde cihmisdi Kisilersiz qadinlar 1927 kitabinin nesrinden sonra Heminquey Parisden ABS a qayitmisdi Nisbeten sonraki dovrun mehsulu olan Zeng kimin ucun calinir 1940 romani ile birlikde Elvida silah uslub gozelliyi ve ifadeliliyi bahimindan Heminqueyin en yahsi eseri sayilir Dogrudur yazicinin ispan korridasindan behs eden Gunortadan sonra olum 1932 yahud Afrikanin yasil tepeleri 1935 senedli povestleri umumen maraqli idi lakin burada heqiqi Heminquey senetkarligi duyulmurdu Tenqidcilerin fikrince bu dovrun en ugurlu eserleri Frensis Makomberin ani hosbehtliyi ve Klimancaro qari 1932 kimi hekayeler sayila bilerdi Ispaniyadaki vetendas muharibesi vetendas ve yazici Heminqueyin bir sira diqqetelayiq cehetlerini uze ciharmisdi O herbi jurnalist kimi ic savasin en qaynar noqtelerinde olmusdu Insan qehremanliginin ve heyanetinin dehsetli sehnelerini musahide etmisdi Besinci deste 1937 pyesi ve Zeng kimin ucun calinir 1940 romani bu dovrun aci ibret derslerinin neticesi kimi meydana cihmisdi 1952 ci ilde yazicinin Life jurnalinda derc etdirdiyi Qoca ve deniz povesti ile cihdi Insani mehv etmek olar amma meglub etmek mumkun deyildir eserin esas leytmotivi muellifin bu qanadli ifadesinde oz eksini tapmisdi Insanin gucune iradesine dozumune ve ebediyyet sevgisine ehtirasli himn olan bu eser hec kimi laqeyd burahmadi Novbeti il Qoca ve deniz Pulitser mukafatina layiq goruldu Ernest Heminquey itirilmis yazici nufuzunu berpa etdi Yeniden milyonlarin sevimli muellifine cevrildi Ernest Heminqueyin 1950 ci illerde yazmis oldugu Paris heyat ucun bayramdir ve ya Muteherrik bayram avtobioqrafik eseri onun Paris heyatindan dovrunun garkemli adamlari ile goruslerinden Parisin fusunkar gozelliyinden behs edir Demokrat ve novator sair Volt Vitmen quldarliq eleyhine mubarizeni humanizm ideallarini terennum etmisdir Ot lecekleri mecmuesi 228 Onun yaradiciligi Amerika edebiyyatinda realizmin tesekkulunde muhum rol oynamisdir Humanist olmaqla yanasi hem de transsendentalizm ve realizm arasindaki kecidin bir hissesi idi ve oz eserlerinde her iki gorunusu daxil edib Vitmen Amerika kanonun en nufuzlu sairleri arasinda yer alir ve cox vaxt serbest ser atasi adlandirilir 229 Adi tarixde 100 en cox oyrenilmis sexsiyyetler siyahisina daxil edilib Edqar Allan Po Edqar Allan Po romantizm herekatinin liderlerinden biridir Valideynlerini cox erken yaslarinda itiren Edqar Con Allan adli varli tacir terefinden ogulluga goturulmusdu Evvelce Ingilterede terbiye alan Edqar 1826 ci ilde Virginiya universitetine xarici dilleri oyrenmek isteyile qebul olunmusdur 1830 cu ilde herbi akademiyada tehsilini davam etdirir lakin tezlikle burdan uzaqlasir ve bu hadise ogey atasi ile munasibetlerine son qoyur Genc Edqar butun maliyye imkanlarindan mehrum olaraq yoxsulluga ducar olur lakin tezlikle ozunu pesekar edebiyyatci ve jurnalist kimi gosteren Edqar Po cox agir ve sonu facie ile yekunlasacaq heyata baslayir Qisa ocerkler detektiv ve kriminoloji fantastik janrlarda hekayeler yazan ilk Amerika yazicilarindan biri kimi qebul olunur 230 O hemcinin elmi fantastik janra da tohfeler vermisdir Bele zengin edebi irse malik olan yazici bu nailiyetlere qirx illik qisa omru cercivesinde nail olmusdur Olumunun sebebi hele de sirr olaraq qalir Alkoqol ve narkotik maddelerden ifrat istifadeden baslayaraq veba xesteliyi quduzluga yoluxma intihar verem urek catismazligi ve s olumune mumkun sebebler kimi gosterilmisdir 231 Mark Tven Usaq alemini realizmle tesvir eden Mark Tven Amerika edebiyyatinda sosioloji romanin esasini qoymusdur af Oxuculara daha cox Heklberri Finnin maceralari Adventures of Huckleberry Finn ve Tom Soyyerin maceralari The Adventures of Tom Sawyer 233 234 adli romanlari ile tanisdir Mark Tven bir cox meshur aforizmlerin muellifi kimi de taninir Klemens dovrunun en meshur adamlari prezidentler dunya sohretli incesenet xadimleri senayeciler ve Avropa kral aileleri ile dostluq munasibetlerinde olmusdur Taninmis amerika yazicilari Vilyam Folkner Tveni Amerika edebiyyatinin atasi Ernest Heminquey ise muasir Amerika edebiyyatinin Tvenin sadece bir eserinden Haklberri Finin serguzestleri romanindan torediyini bildirmisdir 24 yasinda kapitanliq selahiyyetini oz uzerine goturdu ve Amerika Vetendas Muharibesi cixib cay gezintileri qadagan edilene qeder cayda kapitanliq etdi 18 noyabr 1865 gunu New York Saturday Prcccvbbes adli qezetde numayis olunan Klaravasda tullanan qurbaga adli hekaye ile edebiyyat sahesinde cixis etdi Bir komur saxtasi dusergesinde medencilerden dinlediyi yerli bir ehvalati oz agizindan izah ederek meshurlasdirmisdir tutmusdu Hekaye 1867 ci ilde numayis olunan ilk kitabinda da yer aldi 1866 ci ilde bir qezetin muxbiri olaraq Havay adalarina gederek oradan yazilar gonderdi Iki il sonra yene yerli bir qezetin isteyi uzerine Araliq denizide bir gemi dovrune cixdi ve gezinti yazilarini cemlesdirib Xarici Olke adli kitabinda yigdi Bu eseri ile olkesinde cox meshur komediya yazicisi oldu Tvenin qelem secimi Conklin Csescent Filler olub Bu qelemin esas ustunluyu masaya qoyulanda yuvarlanib dusmemeyi imis Ancaq Tvenin revmatizmasi oldugundan sonradan eserlerini dikte edib Cek London Guclu irade tebiet ve cemiyyetle mubarize romantikasini Cek London tesvir etmisdir 235 236 London yaradiciliga Yaponiya sahillerinde tayfun adli ocerki ile gelir ve bu gelis kifayet qeder ugurlu olur Bele ki San Fransisko qezetlerinden biri genc yazicini mukafatlandirir Bir az sonra qeleme aldigi Canavar oglu Boston 1900 Atalarinin tanrisi Cikaqo 1901 Saxtanin ovladlari Nyu York 1902 Insana inam Nyu York 1904 Ayuzlu Nyu York 1906 Itirilmis sima Nyu York 1910 hekayelerinden ibaret toplu Qarlar qizi 1902 Deniz canavari 1904 Martin Iden romanlari yaziciya boyuk sohret getirir 1894 cu ilde Buffaloda 30 gun muddetine hebs edilen London daha sonra Oaklanda geri qayitdi ve Oakland Litseyine yazildi Burda Aegis mekteb jurnalinda bezi yazilari nesr edildi Cek London umidsizce Berkli Universitetine girmeyi arzu edirdi ve 1899 ci ilde yay boyunca davamli ders calisdiqdan sonra bunu bacara bildi Amma maddi problemler sebebi ile 1897 ci ilde ayrilmaga mecbur oldu ve diplom ala bilmedi 237 238 239 Teodor Drayzer Teodor Drayzer sade amerikalilarin facieli taleyini tesvir etdi ag Drayzer ozunun en meshur eseri olan Kerri baci romanini 1900 cu ilde yazmisdir 240 Romanin qehremani once evli adamin mesuqesi sonra ise meshur aktrisa olan bir qizdir Yazicinin ilk irihecmli bu eseri hec de ona sohret yox rusvayciliq ve heqaret getirdi 1250 nusxede cap edilmis kitabin yalniz 450 si oxucuya yetisdi qalan nusxeler ise donduruldu tenqidciler dostyane Drazyzeri qeddarliqda exlaqsizliqda gunahlandirib ona gencleri pis yola ceken damgasi vurdu Yeddi ilden sonra Kerri baci kitabi Ingilterede novbeti defe isiq uzu gordu bestsellere cevrildi tenqidcilerin en yuksek reyini qazandi butun Avropa dillerine cap olundu ve yalniz bundan sonra ABS da nesr olundu Hazirda ise bu kitabi XX esr Amerika edebiyyatinin vizit karti adlandirirlar 1915 ci ilden sonra Drayzer hekaye ve esseler tercumeyi hal yazmisdir butun bu eserlerde ictimai qaydalarin adi adama gosterdiyi ezici tesiri eks etdirir Bu ideya onun en meshur eseri olan Amerika faciesi nin movzusunu teskil edir Eseri heqiqeten bas vermis mehkeme prosesinin protokoluna eseslanir cemiyyetde ireli getmeye can atan genc adam cinayet toredir ve olum cezasina mehkum edilir Yeri gelmisken bu kitabda evvelki Spenser heyranligi basqa dunyagorusu ile evez olunur Kerri baci romanindan sonra Teodor Drayzer Cenni Herhardt 1911 Arzular trilogiyasi Maliyyeci 1912 Titan 1914 Dozumluluk tamamlanmamis 1947 Dahi 1915 Amerika faciesi 1925 Dayaq 1946 romanlarini publisistik meqaleler ve Vur tebil pyesini Drayzer Rusiyaya baxir 1928 Facieli Amerika 1931 ve Mektublar 1959 publisistik eserlerini yazmisdir 241 German Melvillin 242 birinci iki kitabi diqqeti cox celkb etmisdir baxmayaraq ki onlar bestsellerler deyildiler ve onun meshurlugu yalniz bir nece ilden sonra esasen de Mobi Dik romanindan sonra basladi Onun 20 den cox romani dunya dillerine tercume olunmusdur Bir Amerikan edebiyyat klassiki qebul edilen Mobi Dik adli taninmis eserin muellifidir Uzun iller boyu unudulmus bir yazici olaraq qalmis 1920 ci ilde yeniden kesf edilib boyuk bir yazici kimi taninmisdir 243 244 245 Sair Co Hill sosialist ideyalarini terennum etmisdir Birinci Dunya Muharibesi erefesinde K Sendberq R Frost V Lindsey E A Robinson ve basqa sairler realist eserler yazdilar Rey Bredberi Robert Haynlayn Stiven Kinq Corc MartinAmerikan yazicisi Rey Bredberi 246 Mars xronikalari 247 1950 Sekilli kitabdaki adam 1951 Gunesin qizil almalari 1953 Farenheytle 451 248 1955 En yaxsi eyyam 1959 Elektrik cazibesini vesf edirem 1969 ve s elmi fantastik eserlerinde aktual ictimai problemlere toxunulur Zencirotu serabi 249 Pas Mezuniyyet Salam xudahafiz hekayeleri Azerbaycan diline tercume edilmisdir 250 ABS fantastikasinin patriarxi Robert Haynlayn 251 252 253 dovrunu qabaqlayan bir cox ideyalarin muellifi olmus ve bir cox nufuzlu mukafatlara layiq bilinmisdir Ideya zenginliyi obrazlarin qeyri standarliligi canli ve iti dil bas verenlere oxucunu inandirmaq bacarigi yazicinin en esas xususiyyetlerindendir Onun bir cox eserleri ekranlasdirilmisdir Dord defe Huqo mukafatina layiq gorulmusdur Fantastik edebiyyat sahesindeki nealiyyetlerine gore ise bir nece defe Nebula mukafatini qazanmisdir Onun en meshur eseri 1965 ci ilde yazdigi Ay sert sahibedir romanidir Eserde hadiseler Ayda bas verir 21 ci esrde Ay Terradan Yerden mehkumlarin gonderildiyi boyuk hebsxanadir Ayda insanlar torpaqsiz suxurlarin uzerinde taxil yetisdirmeli ve Terraya gondermelidirler Bu olduqca agir zehmet teleb edir Eyni zamanda su faydali qazinti kimi ayrica meden senayesidir Xercler dayanmadan artir Yasamaq ezaba cevrilir Sosial tezyiqler dozulmez hal alir Yerli inzibatcilarin ozbasinaligina ve qeddarligina qarsi Ay sakinleri inqilab etmek qerarini verirler Qorxu triller fantastika fentezi mistika kimi janrlarda eserler yazan Stiven Kinq 254 1967 ci ilde ilk pesekar qisa hekayesi olan Suse doseme ni ingilisce The Glass Floor yazmisdir 1971 ci ilin payizinda Stiven Men statinin Hampden seherinde yerlesen Hampden akademiyasinda ingilis dili dersleri kecmeye baslayir Geceler ve heftesonlari ise o qisa hekayeler ve novellalar yazirdi 1973 cu ilin yazinda Dabldey amp Ko sirketi onun Kerri ingilisce Carrie adli eserini cap etmeye raziliq verir Bu eser nesr edildikden sonra Kinqin Dabldey amp Ko dan olan redaktoru Bill Tompson ona muellimlik pesesini buraxaraq butun vaxtini yaziciliga serf etmeye imkan verecek qeder maddi cehetden temin olunacagini bildirir 1973 cu ilin yayinin sonunda Kinqin getdikce artan ailesi anasinin sehhetini pislesmesi ile elaqedar olaraq Men statinin cenubuna kocurler Burada aile Simali Vinhemde Sebaqo golu yaxinliginda ozune yay evi kirayeleyir Kinq burada oz Seylim Pusku ingilisce Salem s Lot adli eserini yazir Bu dovr erzinde Kinqin 59 yasli anasi xerceng xesteliyinden dunyasini deyisir Kerri eseri 1974 cu ilin yazinda nesr edildi Hemin ilin payizinda aile Kolorado statinin Bulder seherine kocur Burada yasadigi 1 ilden de az muddet erzinde Kinq oz Parilti ingilisce The Shining adli eserini yazir 1975 ci ilde Kinq Men statina geri qayidaraq Qerbi Menin gollerle zengin olan rayonunda ozune ev alir ve hele Bulder seherinde yazmaga basladigi Qarsidurma ingilisce The Stand adli eserini bitirir ve Olu zona ingilisce The Dead Zone adli eserini yazir Onu dunyada meshurlasdiran muellifin uzerinde 30 ilden artiq bir muddetde islediyi ve ozunun butun yaradiciligi boyu erseye getirmis oldugu en yaxsi eseri ise efsanevi tsikl Qaranliq qala kitablar seriyasidir 255 256 257 Amerikan yazici eyni zamanda ssenarist ve produser olan Corc Martinin eserleri esasen fantaziya elmi fantastik ve qorxu janrlarindadir 258 259 Fantastik qurgu janrinda yazilan Buz ve Alovun negmesi adli romanlar seriyasi onun en meshur eseridir Bu eserin esasinda Taxtlarin oyunu adli teleserial hazirlanmisdir Folklor Redakte Esas meqale ABS folkloru Betsi Ross ilk amerikan bayraginin toxuyucusu 260 ABS folkloru efsaneler nagillar atalar sozleri letifeler inanclar mifler ve s ibaretdir 261 ABS folklorunun bir sira standart menbeleri movcuddur Bu menbelerden Murdokun Simali Amerika folklorunun etnoqrafik biblioqrafiyasi Ethnographic Bibliography of North America ve Carlz Hayvudun Amerika folklorunun ve xalq negmelerinin biblioqrafiyasi Bibliography of North American Folklore and Folksong iki cildlik kitabi ikinci nesr 1961 ci ilde isiq uzu gormusdur Elave olaraq Simali Amerika folkloru haqqinda 130 dan cox movzu ve dissertasiya isi yazilmisdir Amerikanin Felsefe Cemiyyetinin kitabxanasinda hindu medeniyyeti ve folklor elyazmalarinin depoziti ve muxtelif nesr olunmamis lakin arasdirilmis numuneler saxlanilir Bu menbelerden diqqet cekenleri Erminie Uiler Voegelinin Edebiyyat ensiklopediyasi nda Simali Amerikanin yerli edebiyyati North American Native Literature 1946 ve Folklorun Standart lugeti Standard Dictionary of Folklore Simali Amerika hindularinin folkloru North American Indian Folklore Mifologiya ve efsaneler Mythology and Legend 1950 Erminie Uiler Voegelinin tedqiqati butun folklor janrlarini ehate edir Diger tedqiqat isleri mifler yaxud nagillarin tedqiqati uzre aparilmisdir Bele arasdirmalardan H B Aleksandrin Simali Amerikanlarin mifleri North American Mythology 10 cildde Butun etnik qruplarin mifologiyasi Mythology of All Races series 1916 ve Stits Tompsonun Amerika hindularinin nagillarini arasdiran Folklor tedqiqat isleridir 262 1891 ci ilde Boas Nagillarin Simali Amerika hindulari arasinda yayilmasi Dissemination of Tales Among the natives of North America materialini cap etdirmisdir ki bu elmi tedqiqat isinde nagillarin Simali Amerika qitesinde yayilmasi areali arasdirilmisdir Hemin arasdirmada Boasin teqdimatinda bu nagillar Asiya ve Simali Amerika xalq nagillari bir biri ile inteqrasiya etmisdir Baxmayaraq ki Teylor evvelden Asiya Amerika hindu nagillari arasindaki paralelliyi gostermisdir Boas ilk defe bu sahe uzre fundamental tedqiqat isi aparmis ve elde edilen neticeler XX esr folklorsunaslari arasinda ciddi intriqaya sebeb olmusdur Boas oz tedqiqat isinde Asiya ve Simali Amerika hindularinin mif ve nagillarindaki cox sayda paralel neticeleri teqdim etmisdir Elave olaraq klassik tedqiqatcilar Bogoras 1902 ve Hattin 1949 1951 ve diger ekser tedqiqatcilar olan Erkes 1925 Koppers 1930 Hoebel 1941 Norbeck 1955 Ikeda 1960 Chouninq 1962 oz meqalelerinde hindu mif ve nagillari tehlil ederek eyni neticeye gelmisdirler Simali Amerika hindularinin incesenet ve musiqileri Asiya enenleri esasinda arasdirilmisdir Adam 1931 Hentze 1958 Barbeau 1942 1962 Boas eyni zamanda Amerikanin simal ve cenub qitesinde yasayan hindu tayfalarinin foklorunu muqayiseli olaraq arasdirmis ve bu zaman Navaho tayfasinin nagil ve mifleri esas obyekt kimi goturulmusdur 263 Antropologiya RedakteABS da antropologiya elmi dord yarimqrupa bolunur medeni arxeoloji bioloji ve dilcilik antropologiyasi Avropada ise etnologiya adlandirilan elm sonralar sosial antropologiya adlandirilib Muasir dovrde artiq bu elmin adi sosial medeni antropologiya kimi islenir 264 Sosial medeni antropologiya insan ve icma cemiyyet arasindaki elaqeleri insanlarin dunya tebiet haqqindaki dusunce ve fikirlerini muqayiseli sekilde oyrenir Medeni antropologiya esasen felsefe edebiyyat ve incesenetle six temasdadir Bioloji antropologiya insan ve diger canli primatlarin ali memeliler destesi insanlar meymunlar ve yarimmemeliler bioloji tekamul demoqrafik inkisafini oyrenir Arxeoloji antropologiya qedim cemiyyetin yasayisi meisetde isledilen materiallar ve numuneleri arasdirir Dilcilik antropologiyasi ise sifahi dil qaydalarini insanlarin unsiyyet prosesini zaman ve mekana gore dillerin muxtelifliyini diller ve medeniyyetler arasindaki qohumluq elaqelerini arasdirir Felsefe Redakte Esas meqale ABS felsefesi Ralf Uold Emerson Toro ve Ralf Uold Emersonun rehberlik etdiyi transsendentalistler ilk boyuk Amerika felsefi ceryanini qurdular Vetendas muharibesinden sonra Carlz Sanders daha sonra ise Vilyam Ceyms ve Con Dyui praqmatizmin inkisafinda lider idi Uillard van Orman Kuayn ve Ricard Rotri sonradan Noam Comski analitik felsefeni Amerika felsefe mektebinde on plana cixarmisdilar Con Rolz ve Robert Nozik siyasi felsefenin canlanmasina rehberlik etdiler ve Marta Nussbaum bugun bunun en ehemiyyetli simasidir Kornel Vest ve Cudit Batler Amerika felsefe mektebinde kontinental eneneye rehberlik etmisdir Milton Fridmen Ceyms Byukenen ve Tomas Souell Cikaqo mektebi iqtisadiyyatcilari sosial ve siyasi felsefede muxtelif sahelere tesir edibler 265 266 1836 ci ilde ABS da transsendental klubun esasini qoymus idealist filosof ve yazicilar qrupuna Ralf Uold Emerson 1803 1882 C Ripli 1802 1880 T Parker 1810 1860 M Fuller 1810 1850 Henri Devid Toro 1817 1862 ve basqalari daxil idi 267 Transsendentalistler sensualizme menfi munasibetini bildirir Kant ve Fixtenin Yakobinin ve Sleyermaxerin felsefesi ile oz elaqesini qeyd edirdiler Onlarin dunyagorusune Amerikan puritanizminin etik sosial ideyalari Platonun ingilis romantik sairlerinin C Kolric U Vordsvortun Gol mektebi Karleylin ve Jan Jak Russonun baxislari derin tesir gostermisdir Romantizm ve xirda burjua demokratizmi movqelerinden kapitalizmin amansizligini tenqid etmis sosial munaqiselerin hellinde menevi ozunutekmillesdirmeye diqqet yetirmis tebietle yaxinlasmaga cagirmislar Bir cox transsendentalistler ABS da kohneliye qarsi feal cixis etmisler 1841 ci ilde C Ripli yazici H Qotorn ve basqalari ile birlikde Boston yaxinligindaki Bruk Farm 1847 ci ile qeder movcud olmusdur adli furyerist koloniya teskil etmisler Baxislari Ralf Uold Emersonun Tebiet eserinde tam sekilde ifade olunmus transsendentalistler Amerika edebiyyati ve felsefesinin inkisafinda mueyyen iz qoymuslar 268 269 270 Con Dyui Amerikan filosofu Con Dyui 271 praqmatizm felsefi cereyaninin inkisafinda muhum rol oynamisdir 272 273 274 Con Dyuinin de praqmatizminde tecrube anlayisi cixis noqtesini teskil edir Dyui onu bir terefden insanin tebiete rengareng munasibetlerini ehate eden naturalist perspektivde diger terefden ise sosial tecrube kimi menevi siyasi aspektde nezerden kecirir Dyuiye gore felsefe qedim filosoflarin dusundukleri kimi alemin gozelliyinden heyrete gelmeden yox gergin ictimai heyatin stresslerinden meydana gelir Buna gore de onun fikirlerine gore felsefenin esas meqsedi sosial tecrubeni mehz tehlil edib telmillesdirmekdir Con Dyui tecrubeni cox genis sekilde anlayaraq onu innsanin tebiete munasibetlerini bezen hetta tebietin ozunu de daxil etmekle insan heyatinin fealligi ile eynilesdirir Onun fikirlerine gore tecrube hadiseler ve simalar alemi tecrubede qavranilan alem habele insanin fealiyyeti ve taleyi magiya ve mistika bir sozle yasanilan her seydir 275 Tecrubenin bu sur anlanmasi onun hansi metafizik esaslarini axtamaq zeruretini istisna edir Muasir filosoflar da Dyuinin xidmetlerini ele mehz fundamentalizmin esaslarini sarsitmasinda gorurler Basqa sozle evvelki felsefe butun o cumleden menevi hadiselerin hansisa davamli esaslarinin olmasini dusunurdu Ekser muasir filosoflarin fikirlerine gore bele esaslar ve ya ilkin baslangiclar movcud deyildirler Dyuinin ozu materializmle idealizmin bir birine eksini Qedim Yunanistanda emeyin fiziki emekle eqli emeye bolgusunden cixarir Dyui hesab edir ki bu gun materializmle idealizmi qarsi qarsiya qoymaga esas yoxdur Tecrubeye uygun ve qeyri uygun mahiyyetlere bolgu tanis deyil yeni tecrubede fasilesiz prinsipi tesir gostermekdedir Her bir bolgu nisbi ehemiyyete malikdir buna gore bu ve ya diger ideyalarin materializm ve ya idealizm halinda dondurulmasini dogru hesab etmek olmaz 276 Uillard van Orman Kuayn Mentiqin esaslari ve xususile de semantik istiqametleriyle elaqedar bir qayda inkisaf etdirmis olan ve analitik felsefeni on plana cixaran Uillard van Orman Kuayn ABS li muasir mentiqci ve filosofdur Umumiyyetle Russell ve Vaythed terefinden inkisaf etdirilmis olan riyazi mentiqe sadiq qalmis olan Quinn ingilis filosoflarinin mentiqin ontoloji olaraq neytral oldugu umumi fikirine eleyhdar bir terzde bir mentiq nezeriyyesinin qebulunu ortaya cixardigi ontoloji neticeleri dile getirmeye calismisdir Duzeldilmesi mumkun olmayan analitik mulahizelerle tecrube neticesinde duzeldile bilen sintetik mulahizeler arasinda esasli bir ayri seckilik oldugu nezeriyyesi ile menali her mulahizenin birbasa ve vasitecisiz tecrubelerden hereketle yaradilmis bir sey oldugu fikirine siddetle qarsi cixan Quinn Duhemi izleyerek elm adaminin tecrubeni sinaqdan kecirmesine daginiq bir mulahizeni deyil bir sira teklifleri qebul etdiyini iddia etdi Onun fikirine gore bir mulahize yalniz tecrubelerin yalin bir xulasesi deyil lakin elmi sistemin bir hissesidir 277 Con Rolz Insan huquqlari ve edalet prinsipleri barede mesele ikinci dunya muharibesinden sonra yeni bir seslenme yaranmisdir Onun muzakiresine muhum tohfeni amerikan filosofu Con Rolz getirmisdir Edalet nezeriyyesi A Theory of Justice 1971 kitabinda o huquq edalet ve edaletli bolgu ile bagli prinsipial meseleleri muzakire edir 278 Insan huquqlari ve edalet nezeriyyelerinin problemlerinden biri ondadir ki onlarin formule etdiyi prinsipler cox vaxt ele bir birine zidd olur Meselen eger nezeriyye insanlarin en boyuk sayi ucun mumkun olan en boyuk xosbextlik utilitarist prinsipden cixis edirse onda o her bir ayrica insani ferdin deyerli olmasi prinsipi ile asanliqla konflikte gire biler Mueyyen menada Rolz muasir liberal demokratiyaya xas olan edalet prinsiplerini izah etmeye cehd edir 279 280 Ozunun Edalet nezeriyyesi nde o gostermeye calisir ki edaletin ele mueyyen prinsipleri movcuddur ki her bir zekavi insan onlari secerdi Rolz metodoloji olaraq ozunemexsus fikri eksperiment heyata kecirir Eger siz milli tedrisi sosial ve siyasi statusunuza gore kim oldugunuzu hansi cinse hansi irqe ve hansi sinfe mexsus oldugunuzu bilmeseydiniz onda siz cemiyyetin hansi formasina ustunluk vererdiniz Eger siz ele bir cemiyyete dusseydiniz ki burada sizin movqeyiniz ve yeriniz qeyri melumdur onda siz bu cemiyyet ucun edaletin hansi prinsiplerini secerdiniz Bu fikri eksperimenti Rolz cixis veziyyeti adlandirir ferd burada ozunun statusunu ve yerini bilmeden cemiyyet ucun edaletin prinsiplerini secmelidir Bu fikri eksperimentin ideyasi ondadir ki edaletli sosial nizam ucun ele prinsipleri tapmaq gerekdir ki onlarla butun zekavi insanlar razilassinlar Basqa cur deyilse eksperimentin megzi rollarin deyismesi hipotetik yolu ile universallasdirmadan ibaretdir Rolza gore biz gozleye bilerik ki cixis veziyyetinde olan ve demeli oz tebii istedadi ve resurslari barede melumatlanmayan zekavi insan liberal siyasi huquqlarin xeyrine secim edecekdir Hec bir kes bele bir seraitde siyasi azadligi olmayan cemiyyeti secmezdi 281 282 283 Idman Redakte Esas meqale ABS da idman En meshur ABS idman novleri Amerika futbolu beysbol basketbol ve buzustu xokkey 284 Amerika futbolu bir cox gostericiye gore en meshur tamasaci idmandir 285 Milli Futbol Liqasi NFL dunyada en yuksek ortalama istirakciya malik idman liqasidir ve Super Boul dunyada milyonlar terefinden izlenilir Beysbol XIX esrin sonundan ABS in milli idman novu olaraq qebul edilib Boyuk Beysbol Liqasi MLB ust liqadir Basketbol ve buzustu xokkey olkenin novbeti iki aparici pesekar komanda idmandir Milli Basketbol Assosiasiyasi NBA ve Milli Xokkey Liqasi NHL ust liqalardir Bu dord boyuk idman pesekarliqla oynanildiqda her biri ilin feqli lakin ust uste dusen vaxtlarinda bir movsum kecirirler Kollec futbolu ve basketbolu boyuk auditoriyani celb edir 286 Futbolda olke 1994 FIFA Dunya Kubokuna ev sahibliyi etdi kisi milli futbol komandasi on defe Dunya Kubokuna vesiqe qazanib ve qadin milli futbol komandasi uc defe FIFA Qadinlararasi dunya cempionati qalibi olub MLS ABS da bu idmanin en yuksek liqasidir ah ABS da professional idman bazari texminen 69 milyard teskil edir bu butun Avropa Yaxin Serq ve Afrika olkelerinin ceminden texminen 50 boyukdur 287 ABS da sekkiz Olimpiya oyunlari teskil edilib 2028 Yay Olimpiya Oyunlari doqquzuncu olacaq 2017 ci il 2017 ci il tarixine olan melumata esasen ABS Yay Olimpiya Oyunlarinda diger butun olkelerden daha cox olmaqla 2 522 medal qazanib ve Qis Olimpiya Oyunlarinda 305 medal qazanaraq Norvecden sonra ikincidir 288 Beysbol ve amerika futbolu kimi baslica ABS idman novleri Avropa praktikasinda inkisaf etmemesine baxmayaraq basketbol voleybol skeytbordinq ve snoubordinq Amerikanin ixtiralaridir ve bezileri ise dunyada meshurdur Lakross ve sorfinq Qerb temasindan evvelki yerli amerika ve yerli havaylilarin fealiyyetlerinden yaranmisdir 289 En cox izlenilen ferdi idman novleri qolf ve avtoidman xususile NASCAR dir 290 291 Reqbi birliyi 115 000 qeydiyyatdan kecmis oyuncu ve ayrica 1 2 milyon istirakci ile ABS da en suretle boyuyen idman sayilir 292 KIV Redakte Esas meqale ABS kutlevi informasiya vasiteleri Qizcigaz The Washington Post qezeti ile 21 iyul 1969 cu il ABS in dord boyuk yayim telekanali vardir 293 Bunlar National Broadcasting Company NBC 294 295 296 Columbia Broadcasting System CBS 297 American Broadcasting Company ABC 298 ve Fox Broadcasting Company FOX 299 dur Dord boyuk yayim televiziya sebekesi her biri kommersiya qurumudur Kabel televiziyasi muxtelif movqelere xidmet eden yuzlerle kanal teklif edir 300 Amerikalilar gunde orta hesabla iki saat yarim esasen kommersiya meqsedli radio proqramlarini dinleyirler 301 1998 ci ilde ABS in kommersiya meqsedli radiostansiyalarinin sayi 4 793 AM stansiyasi ve 5 662 FM stansiyasina catmisdir Bununla yanasi 1 460 ictimai radiostansiya movcuddur Bu stansiyalarin ekseriyyeti tehsil meqsedleri ucun universitetler ve dovlet orqanlari terefinden idare olunur ve dovlet ve ya ozel fondlar abunelikler ve korporativ zemanetler vasitesi ile maliyyelesdirilir Bir cox ictimai radio yayimi NPR ai terefinden maliyyelesdirilir NPR 1967 ci il Ictimai yayim akti esasinda 1970 ci il fevral ayinda tesis edilmisdir televiziya hemkari PBS de eyni qanunla yaradilib aj 30 sentybar 2014 cu il 30 sentybar 2014 cu il tarixine olan melumata esasen ABS Fedral Kommunikasiya Komissiyasina FCC gore ABS da 15 433 lisenziyali tam guclu radio stansiyasi var 302 Taninmis qezetlere The Wall Street Journal The New York Times ve USA Today daxildir 303 Nesriyyatin qiymeti iller erzinde artmasina baxmayaraq qezetlerin qiymeti umumiyyetle asagi qaldi qezetleri reklam gelirlerine ve milli ve dunya ehatesine gore Associated Press ve Reuters kimi boyuk informasiya xidmetinin teqdim etdiyi meqalelere daha cox arxalanmagina mecbur etdi Cox az istisnalar olmaqla ABS da olan butun qezetler ozeldir onlarla hetta yuzlerle qezaete sahib olan Gannett ve McClatchy kimi boyuk zencirler bir nece qezate sahib kicik zencirler ve ya getdikce nadir hal alsa da ferd ve aileler terefinden idare olunur Boyuk seherlerde esasen gundelik qezetlerden elave alternativ heftelikler var meselen en taninmis ikisi Nyu Yorkda The Village Voice ve ya Los Ancelesde LA Weekly dir Boyuk seherler hemcinin yerli biznes jurnalina yerli senayelerle bagli ticaret qezetlerine ve yerli etnik ve sosial qruplar ucun qezetlere destek ola bilir XIX esrde Amerika qezetlerinin komiks stirpleri ve komiks kitablarinin erken versiyalari ortaya cixmaga basladi 1938 ci ilde DC Comicsin superqehreman komiks kitabi olan Supermen bir Amerika simvoluna cevrilmisdir 304 Veb portallari ve axtaris motorlarindan elave en meshur saytlar Facebook YouTube Vikipediya Yahoo eBay Amazon ve Twitterdir 305 ABS da kutlevi informasiya vasiteleri ingilis dilinden sonra olkede en cox istifade edilen dil olan ispan dilinde hazirlanir 306 307 Qeydler Redakte Luisvill Tyul Sprinqs Santa Ros adasi b e e XXV XV minillik hinduca ciy et yeyen buz komalar geyimin ici ve sethi deriden ibaret olur tlinkitler haydalar ve s ox kaman qarpun tele baliq tutmaq ucun xususi cengel aleti yumsaq maral derisi kisiler ucun dizden asagi qadinlar ucun topuga qeder qasiq qablar bosqab Qalxan oz sahibine xosbextlik ve muveffeqiyyet getiren quvve kimi derk edilirdise samanin esasi ona ruhi aleme daxil olmaq ucun quvve getirir ve bu esya vasitesile ruhlari cagirmaq mumkun idi Debilqe insanin daxili menevi gucu sexsi leyaqetinin tezahuru kimi basa dusulurdu Maska ecdad ve ya fovqeltebii quvvelerin tezahuru kimi derk edilirdi qoz meyve yabani bitkilerin toxum ve koklerinin yigimi yungul idman qayigi preri yeni col duz Meselen sosonlar Tam Apo lakotasiular Yakan Tanka zuniler Auonavilon ve s adlandirirlar Menbe 2015 ci il Amerika Ictimaiyyet Sorgusu ABS Siyahiyaalma Burosu Evde ingilis dilinden basqa bir dilde danisan repondentlerin ekseriyyeti hemcinin ingilis dilinde yaxsi ve ya cox yaxsi danisdiqlarini qeyd edibler Yuxarida qeyd olunan dil qruplari ucun en guclu ingilis dili biliyi alman dilinde danisanlar arasindadir 96 i ingilis dilinde yaxsi ve ya ela danisdigini qeyd edib onu fransiz 93 5 taqal 92 8 ispan 74 1 koreya 71 5 cin 70 4 ve vyetnam dilinde 66 9 danisanlar izleyir caz spiricuels bluz reqtaym ve s 1903 rej E Porter 1943 rej L Maylstoun 1944 rej F Sinneman C Ford U Uayler F Kapra ve basqalarinin filmleri rej F Koppola rej M Skorseze rej O Stoun 2003 2007 ci illerde cemi 2 idi hetta kollec olmayan mekteblere bele stat universitetler hokumet terefinden maliyyelesdirilir epik efsaneler esatir emek ve doyus mahnilari F Freno C Barlou Heklberri Finnin maceralari romani ile 232 Cenni Herhard Amerika faciesi Kerri baci romanlari 21 Amerika ve 3 Kanada komandasi cixis edir kecmis Milli Ictimai Radio NPR ve PBS bir birinden ayri idare edilirMenbe RedakteIstinadlar Redakte Adams J Q Strother Adams Pearlie 2001 Dealing with diversity the anthology Chicago Kendall Hunt Pub ISBN 978 0 7872 8145 8 Thompson William E Hickey Joseph V 2004 Society in focus an introduction to sociology 5th Boston Pearson Allyn and Bacon ISBN 978 0 205 41365 2 Fiorina Morris P Peterson Paul E 2010 The New American democracy 7th London Longman seh 97 ISBN 978 0 205 78016 7 Holloway Joseph E 2005 Africanisms in American culture 2nd Bloomington Indiana University Press 18 38 ISBN 978 0 253 21749 3 Johnson Fern L 2000 Speaking culturally language diversity in the United States Sage Publications seh 116 ISBN 978 0 8039 5912 5 Richard Koch 10 iyul 2013 Is Individualism Good or Bad Huffington Post Huntington Samuel P 2004 Chapters 2 4 Who are We The Challenges to America s National Identity Simon amp Schuster ISBN 978 0 684 87053 3 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 also see American s Creed written by William Tyler Page and adopted by Congress in 1918 AP 25 iyun 2007 Americans give record 295B to charity USA Today Istifade tarixi 4 oktyabr 2013 International comparisons of charitable giving PDF Charities Aid Foundation Noyabr 2006 2014 12 24 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 oktyabr 2013 Clifton Jon 21 mart 2013 More Than 100 Million Worldwide Dream of a Life in the U S More than 25 in Liberia Sierra Leone Dominican Republic want to move to the U S Gallup Istifade tarixi 10 yanvar 2014 A Family Affair Intergenerational Social Mobility across OECD Countries PDF Economic Policy Reforms Going for Growth OECD 2010 Istifade tarixi 20 sentyabr 2010 Blanden Jo Gregg Paul Machin Stephen Aprel 2005 Intergenerational Mobility in Europe and North America PDF Centre for Economic Performance 23 iyun 2006 tarixinde arxivlesdirilib PDF Gould Elise 10 oktyabr 2012 U S lags behind peer countries in mobility Economic Policy Institute Istifade tarixi 15 iyul 2013 Understanding Mobility in America Center for American Progress 26 aprel 2006 Schneider Donald 29 iyul 2013 A Guide to Understanding International Comparisons of Economic Mobility The Heritage Foundation Istifade tarixi 22 avqust 2013 Winship Scott Yaz 2013 Overstating the Costs of Inequality PDF National Affairs 13 yanvar 2014 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 yanvar 2014 Gutfeld Amon 2002 American Exceptionalism The Effects of Plenty on the American Experience Brighton and Portland Sussex Academic Press seh 65 ISBN 978 1 903900 08 6 Zweig Michael 2004 What s Class Got To Do With It American Society in the Twenty First Century Ithaca NY Cornell University Press ISBN 978 0 8014 8899 3 Effects of Social Class and Interactive Setting on Maternal Speech Education Resource Information Center Istifade tarixi 27 yanvar 2007 Eichar Douglas 1989 Occupation and Class Consciousness in America Westport CT Greenwood Press ISBN 978 0 313 26111 4 O Keefe Kevin 2005 The Average American New York PublicAffairs ISBN 978 1 58648 270 1 M J Manafova N T Efendiyeva ve S A Sahhuseynovanin umumi redaktesile 2010 seh 132 Columbus Random House Webster s Unabridged Dictionary M J Manafova N T Efendiyeva ve S A Sahhuseynovanin umumi redaktesile 2008 Kaplan Lawrence D 1990 The Language of the Alaskan Inuit PDF In Dirmid R F Collis ed Arctic Languages An Awakening PDF format missing url Vendome UNESCO 131 158 ISBN 92 3 102661 5 Nuttall Mark Encyclopedia of the Arctic New York Routledge 2005 ISBN 978 1 57958 436 8 1 2 3 4 5 6 M J Manafova N T Efendiyeva ve S A Sahhuseynovanin umumi redaktesile 2010 seh 133 1 2 3 M J Manafova N T Efendiyeva ve S A Sahhuseynovanin umumi redaktesile 2010 seh 134 M J Manafova N T Efendiyeva ve S A Sahhuseynovanin umumi redaktesile 2008 seh 134 1 2 3 4 M J Manafova N T Efendiyeva ve S A Sahhuseynovanin umumi redaktesile 2010 seh 135 M J Manafova N T Efendiyeva ve S A Sahhuseynovanin umumi redaktesile 2010 seh 136 Language Spoken at Home by the U S Population 2010 American Community Survey U S Census Bureau in World Almanac and Book of Facts 2012 p 615 Welles Elizabeth B Winter Spring 2004 Foreign Language Enrollments in United States Institutions of Higher Learning Fall 2002 PDF ADFL Bulletin 35 2 3 7 doi 10 1632 adfl 35 2 7 21 iyun 2009 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 fevral 2017 Feder Jody 25 yanvar 2007 English as the Official Language of the United States Legal Background and Analysis of Legislation in the 110th Congress PDF Ilw com Congressional Research Service Istifade tarixi 19 iyun 2007 The Constitution of the State of Hawaii Article XV Section 4 Hawaii Legislative Reference Bureau 7 noyabr 1978 24 iyul 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 iyun 2007 Chapel Bill 21 aprel 2014 Alaska OKs Bill Making Native Languages Official NPR org Dicker Susan J 2003 Languages in America A Pluralist View Clevedon UK Multilingual Matters 216 220 225 ISBN 978 1 85359 651 3 California Code of Civil Procedure Section 412 20 6 Legislative Counsel State of California 22 iyul 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 dekabr 2007 California Judicial Council Forms Judicial Council State of California Istifade tarixi 17 dekabr 2007 Samoan UCLA Language Materials Project UCLA 2018 09 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 oktyabr 2014 Frederick T L Leong Mark M Leach 2010 Suicide Among Racial and Ethnic Minority Groups Theory Research and Practice Routledge seh 185 ISBN 978 1 135 91680 0 Robert D Craig 2002 Historical Dictionary of Polynesia Scarecrow Press seh 33 ISBN 978 0 8108 4237 3 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Nessa Wolfson Joan Manes 1985 Language of Inequality Walter de Gruyter seh 176 ISBN 78 3 11 009946 1 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Lawrence J Cunningham Janice J Beaty Yanvar 2001 A History of Guam Bess Press seh 203 ISBN 978 1 57306 047 9 Eur 2002 The Far East and Australasia 2003 Psychology Press seh 1137 ISBN 978 1 85743 133 9 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Yaron Matras Peter Bakker 2003 The Mixed Language Debate Theoretical and Empirical Advances Walter de Gruyter seh 301 ISBN 978 3 11 017776 3 in the Northern Marianas Chamarro Carolinian the minority language of a group of Carolinian immigrants and English received the status of co official languages in 1985 Rodriguez Ponga 1995 24 28 Translation in Puerto Rico Puerto Rico Channel 2018 10 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 dekabr 2013 Foreign Language Enrollments in K 12 Public Schools PDF American Council on the Teaching of Foreign Languages ACTFL Fevral 2011 2016 04 08 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 oktyabr 2015 Goldberg David Looney Dennis Lusin Natalia Fevral 2015 Enrollments in Languages Other Than English in United States Institutions of Higher Education Fall 2013 PDF Modern Language Association Istifade tarixi 20 may 2015 David Skorton Glenn Altschuler America s Foreign Language Deficit Forbes United States Modern Language Association Istifade tarixi 2 sentyabr 2013 Bureau U S Census American FactFinder Results 2020 02 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 05 U S Stands Alone in its Embrace of Religion Pew Global Attitudes Project 2012 09 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi January 1 2007 parameter ignored suggest Religion Gallup Iyun 2013 Istifade tarixi 10 yanvar 2014 1 2 Mississippians Go to Church the Most Vermonters Least Gallup Istifade tarixi 13 yanvar 2014 Merica Dan 12 iyun 2012 Pew Survey Doubt of God Growing Quickly among Millennials CNN Istifade tarixi 14 iyun 2012 Hooda Samreen 12 iyul 2012 American Confidence in Organized Religion at All Time Low Huffington Post Istifade tarixi 14 iyul 2012 1 2 3 4 America s Changing Religious Landscape Pew Research Center Religion amp Public Life 12 may 2015 Religion Among the Millennials The Pew Forum on Religion amp Public Life Istifade tarixi 29 avqust 2012 Nones on the Rise One in Five Adults Have No Religious Affiliation PDF 29 iyun 2014 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 may 2015 US Protestants no longer a majority study BBC News Mormons more likely to marry have more children than other U S religious groups Pew Research Center 22 may 2015 Church Statistics and Religious Affiliations Pew Research Istifade tarixi 23 sentyabr 2014 1 2 Nones on the Rise Pew Forum on Religion amp Public Life 2012 Istifade tarixi 10 yanvar 2014 Barry A Kosmin Egon Mayer Ariela Keysar 19 dekabr 2001 American Religious Identification Survey 2001 PDF CUNY Graduate Center Istifade tarixi 16 sentyabr 2011 United States Istifade tarixi 2 may 2013 Media Minorities and Meaning A Critical Introduction p 88 Debra L Merskin 2010 1 2 3 4 America s Changing Religious Landscape Pew Research Center Religion amp Public Life 12 may 2015 Richard Middleton Colonial America A History 1565 1776 third edition London Blackwell 2002 pp 95 103 U S Religion Map and Religious Populations U S Religious Landscape Study Pew Forum on Religion amp Public Life Religions pewforum org Istifade tarixi 26 fevral 2014 Religious Landscape Study 11 may 2015 Walsh Margaret 2005 The American West Visions and Revisions Cambridge University Press seh 124 ISBN 978 0 521 59671 8 Adults in Alaska Pew Research Center s Religion amp Public Life Project 11 may 2015 U S Department of Commerce Federal Holiday Calendar ing Holidays ingilis Embassy of the United States Ottawa Canada 2013 04 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 04 19 Canadian Heritage Public holidays Government of Canada Retrieved 2014 02 02 2009 Federal Holidays U S Office of Personnel Management Retrieved 2014 02 02 Bank holidays and British Summer time HM Government Retrieved 2014 02 02 Christmas Merriam Webster Retrieved 2014 02 02 Archived 2009 10 31 The World Book Encyclopedia 1984 Cild 14 s 237 http www thenation com doc 20060130 jones Presidents Day HIP Pocket Change United States Mint Istifade tarixi January 21 2014 Memorial Day United States Department of Veterans Affairs May 27 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi May 28 2010 Fourth of July Is Independence Day ing 2015 03 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 09 Fourth of July Is Independence Day ing Emek gunu Columbus Day Giornata di Cristoforo Colombo 2014 10 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 02 15 Governo Italiano Dipartimento per il Cerimoniale dello Stato Governo it November 23 2012 Istifade tarixi 2015 01 30 Official Website Veterans Day Brown Milton W 1963 The Story of the Armory Show 2nd New York Abbeville Press ISBN 978 0 89659 795 2 Janson Horst Woldemar Janson Anthony F 2003 History of Art The Western Tradition Prentice Hall Professional seh 955 ISBN 978 0 13 182895 7 Davenport Alma 1991 The History of Photography An Overview UNM Press seh 67 ISBN 978 0 8263 2076 6 Art International February 1973 pp 38 39 The Location of the Second Generation New York Sun James Brooks Midcentury Modern Art in Texas Maker Sherry Edward Hopper Brompton Books New York 1990 p 6 ISBN 0 517 01518 8 Bockris Victor 1997 Warhol The Biography New York Da Capo Press ISBN 0 306 81272 X Colacello Bob 1990 Holy Terror Andy Warhol Close Up New York HarperCollins ISBN 0 06 016419 0 Danto Arthur C 2009 Andy Warhol Yale University Press ISBN 978 0 300 13555 8 Abstract expressionism Arxivlesdirilib 2009 02 04 at the Wayback Machine ing Editors of Phaidon Press 2001 The 20th Century art book Reprinted London Phaidon Press ISBN 0 7148 3542 0 Category link Category Hess Barbara Abstract Expressionism 2005 Jackson Pollock Horsley Carter B Mud Pies Jackson Pollock Museum of Modern Art November 1 1998 to February 2 1999 The Tate Gallery London March 11 to June 6 1999 While it is de rigueur to concentrate on the signature worksthat define an artist s style it is very important to understand its evolution Dell Upton 1998 Architecture in the United States Oxford history of art pp 11 ff ISBN 0 19 284217 X Condit Carl W The Chicago school of architecture a history of commercial and public building in the Chicago area 1875 1925 University of Chicago Press 1973 Arhitekturnyj stil modern Leslie Thomas Chicago Skyscrapers 1871 1934 University of Illinois Press 2013 Sharp Dennis 1991 The Illustrated Encyclopedia of Architects and Architecture New York Whitney Library of Design seh 109 ISBN 0 8230 2539 X September 8 2015 Press release Saint Louis Art Museum marks Gateway Arch anniversary with St Louis Modern St Louis Art Museum Retrieved January 1 2017 Exhibition detail Cranbrook Goes to the Movies Films and Their Objects 1925 1975 Cranbrook Art Museum website Retrieved January 1 2017 Bauhaus The Tate Collection retrieved 18 May 2008 Isaacs Reginald 1991 Walter Gropius An illustrated Biography of the Creator of the Bauhaus First English language Berlin Bulfinch Press ISBN 978 0 8212 1753 5 Bruno Zevi 1999 E Mendelsohn The Complete Works Birkhauser Verlag ISBN 3 7643 5975 7 Von Eckardt Wolf 1960 Masters of World Architecture Eric Mendelsohn London Mayflower ISBN 0 8076 0230 2 Blake Peter 1976 The Master Builders New York W W Norton amp Company Inc ISBN 0 393 00796 0 Carter Peter 1974 Mies van der Rohe at Work New York Praeger OCLC 627943 Spaeth David 1985 Mies Van Der Rohe New York Rizzoli International Publications Inc ISBN 0 8478 0563 8 Zimmerman Claire 2015 Mies Van Der Rohe Koln Germany Taschen ISBN 978 3 8365 6042 9 La tour a vu le jour a Levallois Le Parisien 30 April 2004 Istifade tarixi 2013 12 17 Bertrand Lemoine Institut francais d architecture La Statue de la Liberte Mardaga 1995 Collection A R C H I V E S ISBN 2 87009 260 1 et 9782870092606 Sutherland 2003 seh 17 19 Memorial honoring Marines dedicated Reading Eagle Pennsylvania Associated Press November 10 1954 seh 1 Metropolitan Opera The Met s 2015 16 Season Will Feature 227 Performances of 25 Operas Including Six New Productions Provine Rob with Okon Hwang and Andy Kershaw Our Life Is Precisely a Song in the Rough Guide to World Music Volume 2 p 167 1 2 Biddle Julian 2001 What Was Hot Five Decades of Pop Culture in America New York Citadel seh ix ISBN 978 0 8065 2311 8 Rok n roll kralinin teyyareleri herraca qoyuldu 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 03 Elvis Presli rok n roll seltenetinin krali ARASDIRMA Poklonniki Elvisa Presli otmechayut 80 letie so dnya rozhdeniya korolya rok n rolla 80 let s rozhdeniya Elvisa 16 Avgusta 1977 umer Elvis Presli korol rok n rolla 2018 09 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 03 Hartman Graham 5 yanvar 2012 Metallica s Black album is Top Selling Disc of last 20 years Loudwire Istifade tarixi 12 oktyabr 2015 Vorel Jim 27 sentyabr 2012 Eagles tribute band landing at Kirkland Herald amp Review Istifade tarixi 12 oktyabr 2015 Aerosmith will rock Salinas with July concert 2 fevral 2015 Istifade tarixi 12 oktyabr 2015 Taylor Swift Teen idol to biggest pop artist in the world The Tennessean 24 sentyabr 2015 Lynch Gerald Britney Spears is the most searched for celebrity of the decade Tech Digest Istifade tarixi 12 oktyabr 2015 Katy Perry now the world s richest famous woman the Guardian Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Rosen Jody Beyonce The Woman on Top of the World The New York Times BBC Imagine Jay Z He Came He Saw He Conquered bbc co uk Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Introducing the King of Hip Hop Rolling Stone Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Ben Westhoff The enigma of Kanye West and how the world s biggest pop star ended up being its most reviled too the Guardian Nigeria surpasses Hollywood as world s second largest film producer Press reliz United Nations 5 may 2009 Istifade tarixi 17 fevral 2013 Billboard Nielsen Business Media Inc 29 aprel 1944 seh 68 ISSN 0006 2510 John Landis Rails Against Studios They re Not in the Movie Business Anymore The Hollywood Reporter Istifade tarixi 24 yanvar 2015 apostrophe markup Krasniewicz Louise Disney Walt 2010 Walt Disney A Biography ABC CLIO seh 10 ISBN 978 0 313 35830 2 Matthews Charles 3 iyun 2011 Book explores Hollywood Golden Age of the 1960s 70s The Washington Post Istifade tarixi 6 avqust 2015 Banner Lois 5 avqust 2012 Marilyn Monroe the eternal shape shifter Los Angeles Times Istifade tarixi 6 avqust 2015 Rick Jewell 8 avqust 2008 John Wayne an American Icon University of Southern California 22 avqust 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 avqust 2015 Greven David 2013 Psycho Sexual Male Desire in Hitchcock De Palma Scorsese and Friedkin University of Texas Press seh 23 ISBN 978 0 292 74204 8 Morrison James 1998 Passport to Hollywood Hollywood Films European Directors SUNY Press seh 11 ISBN 978 0 7914 3938 8 Turow Joseph 2011 Media Today An Introduction to Mass Communication Taylor amp Francis seh 434 ISBN 978 1 136 86402 5 Village Voice 100 Best Films of the 20th century 2001 Arxivlesdirilib 2014 03 31 at the Wayback Machine Filmsite Sight amp Sound Top Ten Poll 2002 British Film Institute 2002 5 noyabr 2002 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib AFI s 100 Years American Film Institute Istifade tarixi 24 yanvar 2015 Drowne Kathleen Morgan Huber Patrick 2004 The 1920 s Greenwood Publishing Group seh 236 ISBN 978 0 313 32013 2 Kroon Richard W 2014 A V A to Z An Encyclopedic Dictionary of Media Entertainment and Other Audiovisual Terms McFarland seh 338 ISBN 978 0 7864 5740 3 Moran Eugene V 2002 A People s History of English and American Literature Nova Publishers seh 228 ISBN 978 1 59033 303 7 Graham Martha 1991 Blood Memory An autobiography New York Doubleday ISBN 978 0 385 26503 4 Kitaj priznali nauchnym liderom budushego Lenta ru 2012 07 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 03 31 parameter ignored suggest Science and Engineering Indicators 2010 National Science Foundation Arlington VA 2010 Appendix Table 6 57 Budushee amerikanskoj vlasti dominirovanie i upadok v perspektive Istoriya SShA Budushee amerikanskoj vlasti dominirovanie i upadok v perspektive Istoriya SShA New NSF Estimates Indicate that U S R amp D Spending Continued to Grow in 2008 National Science Foundation Division of Science Resources Statistics January 2010 Nauchno tehnicheskoe sopernichestvo SShA i Kitaya pervye itogi Istoriya SShA Segal A Is America Losing Its Edge Foreign Affairs November December 2004 Vol 83 No 6 P 2 ABS MEA Resmi sayt Nader Ralph 1975 Introduction The brain bank of America An inquiry into the politics of science By Boffey Philip McGraw Hill ISBN 978 0 07 006368 6 Hilgartner Stephen 2000 Science on Stage Expert Advice as Public Drama Writing science Stanford University Press ISBN 978 0 8047 3646 6 634 School Finance Federal Education Budget Project New America Foundation Istifade tarixi May 21 2013 Ages for Compulsory School Attendance U S Dept of Education National Center for Education Statistics Istifade tarixi 10 iyun 2007 Statistics About Non Public Education in the United States U S Dept of Education Office of Non Public Education Istifade tarixi 5 iyun 2007 AP 25 iyun 2013 U S education spending tops global list study shows CBS Istifade tarixi 5 oktyabr 2013 Rosenstone Steven J 17 dekabr 2009 Public Education for the Common Good University of Minnesota 1 avqust 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 mart 2009 Educational Attainment in the United States 2003 PDF U S Census Bureau Istifade tarixi 1 avqust 2006 For more detail on U S literacy see A First Look at the Literacy of America s Adults in the 21st century U S Department of Education 2003 Human Development Indicators PDF United Nations Development Programme Human Development Reports 2005 20 iyun 2007 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 14 yanvar 2008 Nyu York seher kollecinin resmi sayti DMOZ da Nyu York seher kolleciReference Education Colleges and Universities North America United States New York CUNY City College of New York ABS medeniyyeti City College of New York Library 2019 04 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 06 NCES September 2013 Fast Facts Educational Institutions 11 April 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 April 2015 Bible Schools in The Canadian Encyclopedia 3rd page in online version of article Member Schools European Evangelical Accrediting Association 2016 04 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 05 06 Member Colleges South Pacific Association of Evangelical Colleges 2016 04 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 05 06 Saint Anselm Athletics website Harvard Universiteti harvard edunun resmi sayti Yel Universiteti olu kecid Prinston Universiteti princeton edunun resmi sayti Princeton Environmental Institute Official athletics website Stanford Universiteti 2011 08 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 06 Kaliforniya Texnologiya Institutu caltech edunun resmi sayti Academics Overview usf edu University of South Florida 5 June 2010 tarixinde Tampa Campus Services orijinalindan bad url arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 June 2013 Academics Overview usf edu University of South Florida 23 December 2008 tarixinde Tampa Campus Services orijinalindan bad url arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 June 2013 Uzaqdan Oyrenme 2008 12 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 06 mektebin resmi sayti arasdirma ile bagli sehifesi Williams Brian 2005 Marriages Families amp Intimate Relationships Boston MA Pearson ISBN 0 205 36674 0 parameter ignored Baskina Ada Povsednevnaya zhizn amerikanskoj semi Molodaya gvardiya 2003 g Semya v usloviyah postindustrialnogo obshestva na primere SShA Evolyuciya semi v SShA Table 55 Marital Status of the Population by Sex Race and Hispanic Origin 1990 to 2007 PDF Statistical Abstract of the United States 2009 U S Census Bureau Istifade tarixi 11 oktyabr 2009 Women s Advances in Education Columbia University Institute for Social and Economic Research and Policy 2006 9 iyun 2007 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 iyun 2007 1 2 Births Final Data for 2013 tables 2 3 PDF U S Department of Health amp Human Services Istifade tarixi 23 iyul 2015 Trends in Teen Pregnancy and Childbearing U S Department of Health amp Human Services Istifade tarixi 23 iyul 2015 Strauss Lilo T ve b 24 noyabr 2006 Abortion Surveillance United States 2003 MMWR Centers for Disease Control and Prevention National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion Division of Reproductive Health Istifade tarixi 17 iyun 2007 FASTSTATS Births and Natality Centers for Disease Control and Prevention 21 noyabr 2013 Istifade tarixi 13 yanvar 2014 National Vital Statistics Volume 67 Number 1 January 31 2018 PDF Center for Desease Control CDC Istifade tarixi 3 fevral 2018 Jardine Cassandra 31 oktyabr 2007 Why adoption is so easy in America The Daily Telegraph London Child Adoption Trends and policies PDF United Nations Department of Economic and Social Affairs 2009 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Hagerty Barbara Bradley 27 may 2008 Some Muslims in U S Quietly Engage in Polygamy National Public Radio All Things Considered Istifade tarixi 23 iyul 2009 apostrophe markup Wheat Info Wheatworld org 11 oktyabr 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 yanvar 2015 Traditional Indigenous Recipes American Indian Health and Diet Project Istifade tarixi 15 sentyabr 2014 Sidney Wilfred Mintz 1996 Tasting Food Tasting Freedom Excursions Into Eating Culture and the Past Beacon Press 134 ISBN 978 0 8070 4629 6 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 1 2 Klapthor James N 23 avqust 2003 What When and Where Americans Eat in 2003 Newswise Institute of Food Technologists Istifade tarixi 19 iyun 2007 H D The coffee insurgency The Economist Istifade tarixi 15 yanvar 2015 Smith 2004 pp 131 132 Levenstein 2003 pp 154 155 Talwar Jennifer 2003 Fast Food Fast Track Immigrants Big Business and the American Dream Westview Press ISBN 0 8133 4155 8 Breadsley Eleanor Why McDonald s in France Doesn t Feel Like Fast Food NPR Istifade tarixi 15 yanvar 2015 When Was the First Drive Thru Restaurant Created Wisegeek org Istifade tarixi 15 yanvar 2015 Chapman Roger Ciment James 2010 Culture Wars An Encyclopedia of Issues Viewpoints and Voices New York M E Sharpe 413 14 ISBN 978 0 7656 1761 3 Isganaitis Elvira Lustig Robert H 15 sentyabr 2005 Fast Food Central Nervous System Insulin Resistance and Obesity Arteriosclerosis Thrombosis and Vascular Biology 25 12 2451 2462 doi 10 1161 01 ATV 0000186208 06964 91 PMID 16166564 Istifade tarixi 9 iyun 2007 Let s Eat Out Americans Weigh Taste Convenience and Nutrition PDF U S Dept of Agriculture 7 dekabr 2009 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 9 iyun 2007 Angus K Gillespie Jay Mechling 1995 American Wildlife in Symbol and Story Univ of Tennessee Press 31 ISBN 978 1 57233 259 1 Harvey A Levenstein 1988 Revolution at the Table The Transformation of the American Diet University of California Press seh 3 ISBN 978 0 520 23439 0 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Jennifer Jensen Wallach 2013 How America Eats A Social History of U S Food and Culture Rowman amp Littlefield seh xi ISBN 978 1 4422 0874 2 Istifade tarixi 25 oktyabr 2015 Famous American Trials John Peter Zenger Trial 1735 Arxivlesdirilib 2010 08 28 at the Wayback Machine Doug Linder University of Missouri Kansas City 2001 Accessed September 9 2010 American history told by contemporaries Volume 2 John Gould Curtis The Macmillan company 1919 p 192 Harold Bloom 1999 Emily Dickinson Broomall PA Chelsea House Publishers seh 9 ISBN 978 0 7910 5106 1 Buell Lawrence Spring Summer 2008 The Unkillable Dream of the Great American Novel Moby Dick as Test Case American Literary History 20 1 2 132 155 doi 10 1093 alh ajn005 ISSN 0896 7148 Edward Quinn 2006 A dictionary of literary and thematic terms 2nd Facts On File seh 361 ISBN 978 0 8160 6243 0 David Seed 2009 A companion to twentieth century United States fiction Chichester West Sussex Wiley Blackwell seh 76 ISBN 978 1 4051 4691 3 Jeffrey Meyers 1999 Hemingway A biography New York Da Capo Press seh 139 ISBN 978 0 306 80890 6 Lesher Linda Parent 2000 The Best Novels of the Nineties A Reader s Guide McFarland seh 109 ISBN 978 1 4766 0389 6 Haas Irvin Historic Homes of American Authors Washington DC The Preservation Press 1991 118 ISBN 0 89133 180 8 Manning Hawthorne Nathaniel Hawthorne at Bowdoin The New England Quarterly Vol 13 No 2 June 1940 246 279 ASE VI cild Baki 1982 seh 260 http kulis az news 5018 Qetsbi Azerbaycana gelib dahimi oldu Hoover Bob 10 May 2013 The Great Gatsby still challenges myth of American Dream Pittsburgh Post Gazette Retrieved 10 May 2013 Burrows Edwin G and Mike Wallace Gotham A History of New York City to 1898 Oxford University Press 1999 417 See Jones 74 75 Busting a Columbus Myth How the Myth of the Flat Earth Dogma Started the Religion Science War James Fenimore Cooper Ceyms Fenimor Kuper Sonuncu mogikan Terc E Zeynalov Red C Nagiyev on sozun muellifi S Mustafayev B Onder 2005 376 s Ceyms Fenimor Kuper Lepirci Terc E Zeynalov Baki Serq Qerb 2006 384 s Walt Whitman Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc 2012 Web 16 Jul 2012 lt http www britannica com EBchecked topic 642866 Walt Whitman gt Reynolds David S Walt Whitman s America A Cultural Biography New York Vintage Books 1995 ISBN 0 679 76709 6 Allen Hervey 1927 Introduction The Works of Edgar Allan Poe New York P F Collier amp Son Edgar Allan Poe National Historic Site Adventures of Huckleberry Finn with all the original illustrations Free Online Mark Twain Project ing The Adventures of Tom Sawyer 135th Anniversary Edition 2010 04 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 07 The Adventures of Tom Sawyer London Jack Encyclopaedia Britannica Online Library Edition Retrieved 2011 10 05 Dictionary of American Biography Base Set American Council of Learned Societies 1928 1936 Reproduced in Biography Resource Center Farmington Hills Mich Thomson Gale 2006 Jacobs Rodger preface 2010 Asprey Matthew ed Jack London San Francisco Stories Sydney Sydney Samizdat Press ISBN 1 4538 4050 8 Haley James L 2010 Wolf The Lives of Jack London New York City Basic Books ISBN 0 465 00478 4 Hamilton David 1986 The Tools of My Trade Annotated Books in Jack London s Library University of Washington ISBN 0 295 96157 0 Sister Carrie The International Theodore Dreiser Society Garner Stanton 1993 The Civil War World of Herman Melville Lawrence University Press of Kansas ISBN 978 0 7006 0602 3 Johnson Bradley A 2011 The Characteristic Theology of Herman Melville Aesthetics Politics Duplicity Eugene OR Wipf and Stock ISBN 978 1 61097 341 0 Kelley Wyn ed 2006 A Companion to Herman Melville Blackwell Publishing ISBN 9781405122313 Pardes Ilana Melville s Bibles University of California Press 2008 ISBN 9780520254541 Ray Bradbury ing Internet Movie Database saytinda Rey Bredberi Mars Xronikalari eserinin tehlili Rey Bredberi 451 farenheyt eserinin tehlili Rey Bredberi Zencirotu serabi eserinin tehlili Rey Bredberi Bizimyol az olu kecid Andrej Balabuha Admiral zvyozdnyh morej rus 2012 08 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 13 Mihail Popov avgust 2006 Grazhdanin galaktiki Robert Hajnlajn rus Mir fantastiki 2012 08 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 13 M Keith Booker Anne Marie Thomas 2009 The Science Fiction Handbook Blackwell Guides to Literature Series John Wiley and Sons p 155 ISBN 978 1 4051 6205 0 Brooks Justin 2008 Stephen King A Primary Bibliography of the World s Most Popular Author Cemetery Dance ISBN 1 58767 153 0 Collings Michael R 1985 The Many Facets of Stephen King Starmont House ISBN 0 930261 14 3 Collings Michael R David A Engebretson 1985 The Shorter Works of Stephen King Starmont House ISBN 0 930261 02 X Collings Michael R 1985 Stephen King as Richard Bachman Starmont House ISBN 0 930261 00 3 Lev Grossman 2005 11 13 The American Tolkien ingilis Time 2008 12 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 08 29 John Hodgman 2011 04 21 The 2011 TIME 100 George R R Martin ingilis Time Istifade tarixi 2014 08 29 Cox Vicki Betsy Ross A Flag For A Brand New Nation Leaders of the American Revolution 2005 Coffin Tristram P Cohen Hennig editors Folklore in America tales songs superstitions proverbs riddles games folk drama and folk festivals Garden City N Y Doubleday 1966 Selections from the Journal of American folklore Simali Amerika folklorunun tesnifati seh 1 olu kecid Simali Amerika folklorunun tesnifati seh 2 olu kecid Simali Amerika folklorunun tesnifati seh 3 olu kecid Summers Lawrence H 19 noyabr 2006 The Great Liberator The New York Times Istifade tarixi 17 may 2013 McFadden Robert D 9 yanvar 2013 James M Buchanan Economic Scholar and Nobel Laureate Dies at 93 The New York Times Istifade tarixi 17 may 2013 Dillard Daniel The American Transcendentalists A Religious Historiography 49th Parallel Birmingham England 28 Spring 2012 online Gura Philip F American Transcendentalism A History 2007 Harrison C G The Transcendental Universe six lectures delivered before the Berean Society London 1894 1993 edition ISBN 0 940262 58 4 US 0 904693 44 9 UK Miller Perry ed 1950 a hr, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
.svg.html){kind=link}
.png.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
_(photo_by_Carl_van_Vechten).jpg.html){kind=link}
_-cropped-.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
