fbpx
Wikipedia

Bəhailik

Bəhailik


Bəhai Dini — bütün bəşəriyyətin birliyi prinsipini vurğulayan müstəqil monoteist dindir. Bu dinin təməlini üç əsas prinsip təşkil edir: Allahın birliyi - Allah bütün yaradılışın yeganə mənbəyi və ilkin səbəbidir; İlahi dinlərin birliyi - tək Allahın tək bir dini var və o minilliklər ərzində təkamül etmişdir; bəşəriyyətin birliyi - bütün insanlar eyni Allah tərəfindən bərabər yaradılmışdır, insanlar arasındakı irqi, milli, mədəni müxtəlifliklər bəşəriyyətin zənginliyidir və müxtəliflikdə birlik təqdirəlayiq və alqışlanandır. Bəhai dini təlimlərinə görə insanın məqsədi Allahı, tək yaradanı, Həqiqi dostu tanımaq və Ona sevgi bəsləməkdir, hansı ki, bu özünü gündəlik fəaliyyətdə, insanlığa xidmətdə və fərdi ibadətdə göstərməlidir.

Bəhai dini 19-cu əsrdə İranda meydana gəlib, bu dinin peyğəmbəri Bəhaullahdır. Bəhaullah öz fikirlərinə və yaydığı təlimə görə İrandan Osmanlıya sürgün olunub və demək olar ki, həyatının sonunadək burada məhbus həyatı yaşayıb. Bəhaullahın vəfatından sonra onun böyük oğlu Əbdül-Bəha bu təlimləri inkişaf etdirməkdə davam edir, onun dövründə Bəhai dini İran və Osmanlının sərhədlərini aşır, Avropa və Amerikaya yayılmağa başlayır , həmçinin İranda getdikcə daha da möhkəmlənir və eyni zamanda güclü təqiblərə məruz qalır. Əbdül-Bəhanın vəfatından sonra Bəhai dininin inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoyur, Bəhai dini tarixində Şəhadət dövrü başa çatır və Quruculuq əsri (1921-2021) başlayır, hansı ki son nəticədə Bəhaullahın öngördüyü Ümumdünya Ədalət Evinin yaranması və Dinin dünyanın bütün məntəqələrinə yayılması ilə nəticələnməli idi. Hal-hazırda dünyanın 200 ölkə və vilayətində təqribən 5 milyonadək bəhai var. Bu dini qəbul etmiş şəxslərin nüməyəndəsi olduğu millətlərin, xalqların və etnik qrupların sayı 2100-ü keçmiş, Bəhai dini ədəbiyyatı 800-dən çox dilə tərcümə edilmişdir.

Bəhai dininə görə, ruhani tarixi silsilə Allah Elçilərinin gəlişi ilə formalaşır, bu Peyğəmbərlərin dini təlimi zamanın tələbinə və insanlığın qabiliyyətinə uyğun vəhy olunur. Son dövrlərin bilinən Peyğəmbərləri 2 soydan gəlmişlər, İbrahim peyğəmbərin soyundan - Musa (peyğəmbər), İsa, Məhəmməd, Hind soyundan - Krişna, Budda, Zərdüşt. Bəhailərin fikrincə bizim dövrün son peyğəmbərləri BabBəhaullahdır. Bəhai inancına görə, hər peyğəmbər mütləq özündən sonrakı peyğəmbər haqqında nəbilik etmiş (xəbər vermiş) və Ən Böyük Xəbər Bəhaullahın zühuru ilə gerçəkləşmişdir. İnsanlıq təkamülün növbəti mərhələsinə yetişmişdir və indi vacib olan ədalət, sülh və birliyi qlobal səviyyədə təmin etməkdir.

Etimologiyası

Bəhai sözünün kökü ərəbcədən "bəha" (BHA) (بهاء), sözündən gəlir və azərbaycan dilində birbaşa hərfi tərcüməsi yoxdur, dilimizdəki bir neçə sözü istifadə edərək bu sözə tərif verə bilərik: cəlal, şərəf, izzət, nur. Bəhai kəlməsi bir sifət olaraq Bəhaullahın ardıcılı mənasına gəlir.

Yaranması və inkişafı

 
Hayfa şəhərində Babın məqbərəsi

XIX əsrin 40-50-ci illərində İranda yaranmış Bəhai dini dünya dinləri arasında ən son yaranandır. Tam müstəqil dini təlim olmasına baxmayaraq, onu bəzən yalnış olaraq "İslam təriqəti" və yaxud "İslam daxilində reformasiya hərəkatı" kimi təqdim edirlər.

XIX əsrin əvvəllərində İran ölkəsinin insanları min il əvvəl qeybə çəkilmiş on ikinci İmam Mehdinin tezliklə zühur edəcəyini gözləyirdilər. İnanırdılar ki, O, əvvəlki görkəmində qayıdacaq, özünü Ali hökmdar elan edəcək, Yerdə zülmün kökünü kəsib, ədaləti bərpa edəcəkdir. Mehdinin yaxın günlərdə zühur etməsinə inam Şeyxi təriqətində daha güclü idi. Təriqətin lideri Şeyx Əhməd Əhsainin nəzərincə, Mehdinin hakimiyyəti mistik xarakterli olacaqdır. Onun şöhrəti dünyəvi deyil, ruhani səciyyə daşıyacaqdır. Onun qələbələri insan qəlblərinin qalalarını fəth etməkdən ibarət olacaqdır. Şeyx Əhməddən sonra onun varisi Seyid Kazım Rəşti müsəlmanlara İlahi Zühurun onun ölümündən dərhal sonra, hicri 1260-cı ildə (yəni 1844-cü il) baş verəcəyini bildirir. Çünki Əlinin (ə.s.) dilindən nəql olunan hədisdə deyilirdi ki, "Ağac ilində (60) İlahinin doğru yol göstərən ağacı dünyaya gələcəkdir". Cəfər Sadiq (ə.s.) də Mehdi barədə demişdir: "60-cı illərdə Onun fəaliyyəti üzə çıxacaq və adı tez-tez xatırlanacaq".

Həmin illər Xristian dünyasında da insanlar həyacan içində idi: Asiyada Yozef Volf, İngiltərədə Edvard İrvinq, Pensilvaniyada Uilyam Miller, Almaniyada Leonard Kolber bir-birilərindən xəbərsiz – Tövratİncil yazılarının tədqiqi əsasında 1844-cü ildə (hicri 1260) İsa Məsihin ikinci zühurunun baş verəcəyini söyləyirdilər.

U.A. Spayser "Müasirlik peyğəmbərliklər işığında" kitabında yazırdı: "Müqəddəs Yazıların tədqiqatçıları ümumi bir rəyə gəliblər ki, Daniyel Peyğəmbərin bəşəriyyət üçün təyin etdiyi 2300 il sona çatır və orada 1844-cü il Qiyamət Günü kimi göstərilmişdir".

1844-cü il 23 mayında Bab (ərəbcə "qapı" deməkdir) İranın Şiraz şəhərində Öz İlahi Missiyasını elan etdiyi gün Bəhai dininin quruluş tarixi hesab olunur. O bildirir ki, gəlişində əsas məqsəd insanları Müqəddəs Kitablarda vəd olunmuş və zamanın sonunda Zühür edəcək kəsin gəlişilə müjdələmək və onları bu fövqaladə hadisəyə hazırlamaqdır. O yazırdı: "Mən ancaq bu Qüdrətli kitabın hərfiyəm və bu hüdüdsuz dəryanın damlasıyam. O zühur edəndə Mənim əsl təbiətim, Mənim sirlərim, müammalarım və eyhamlarım aşkar və anlaşılan olacaqdır..."

Şeyxi təriqətinin 18 nəfər üzvü Baba iman gətirərək, yeni dinin müjdəsini insanlara çatdırmaq üçün İranın şəhər və kəndlərinə səpələnirlər. Babın, öz görüşünə görə, mənəvi dirçəlişə, xurafatdan, mövhumatdan uzaqlaşmağa, ədalətə və qardaşlığa, qadınların əsarətdən azad edilməsinə dair alovlu çağırışları İranda Yaxın və Orta Şərqi lərzəyə gətirən babilər hərəkatına səbəb olur. Bir sıra Qərb tədqiqatçılarının fikrinə görə Babın sosial ideyaları öz qabaqçıllığına görə XIX əsr Avropa ictimai fikrini dəfələrlə arxada qoyurdu (bax: Fransa səfirliyinin məmuru L. M. Nikola və Avstriyanın hərbi atteşesi Alfred fon Qumensin əsərləri). Babilər hərəkatının geniş vüsət almasından qorxuya düşmüş şah hökuməti və ruhanilər Babı məhv etmək qərarını verirlər. Bab Təbrizə gətirilir və 1850-ci il 9 iyulda camaat qarşısında edam edilir. - əlavə -

Bəhailərin Beynəlxalq Birliyi – planetdə sülhü, qlobal ekologiyanı və insan haqlarını qorumaq, xalqların iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına nail olmaq yollarında BMT-nin bir sıra orqanları – EKOSOS, YUNİSEF, BMT-in Ətraf Mühit Proqramı, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, YUNİFEM ilə əməkdaşlıq edir. Birlik hər il dünyanın müxtəlif yerlərində təhsil, səhiyyə, ekologiya, insan hüquqları sahəsində minlərlə layihə həyata keçirir. ABŞ, Kanada, Avstraliya və bəzi Avropa, Asiya və Afrika ölkələrində Bəhai İcmaları nüfuzlu dini azlıq sayılırlar.

Əsas prinsipləri

Allahın birliyi – Allah – mütləq başlanğıc və mütləq ilkin səbəbdir, əzəli varlıq, insan şüuruna sığmayan, Kainatın Öz-özünə var olan və Özü özünə kifayət olan Yaradanı, bu dünyanın məkan və zaman çərçivələrindən azad olan bir Varlıqdır.

Dinlərin birliyi – Bu dünyanı yaradarkən, Allah insan nəzərinə tam açıqlana bilməyən bir məqsəd qoymuşdur. Lakin, Öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün Allah vaxtaşırı Elçiləri vasitəsi ilə bəşəriyyətə Öz idarə edici prinsiplərini – Vəhyini çatdırır ki, mədəni-tarixi xüsusiyyətlərlə məhdudlaşan insan qavrama qabiliyyəti dairəsində Allahın məqsədinin pərdələrini açsın. Əslində bütün İlahi dinlər eyni İlahi Həqiqəti gətirmişlər, onlar arasında olan fərq isə bəşəriyyətin müxtəlif səviyyə hazırlığında və mədəniyyət ənənələrinin müxtəlifliyindən irəli gəlmişdir. Bəhailər bütün əvvəlki İlahi Zühurları – Musa (peyğəmbər)i, Krişnanı, Buddanı, Zərdüştü, İsanı, Məhəmmədi – və eləcə də onların gətirdiyi Müqəddəs Yazıları qəbul edir və onların hər birinə ehtiramla yanaşırlar. Lakin bəhailər müxtəlif dinləri eklektik birləşdirmək fikrindən uzaqdırlar. Bəhailər müxtəlif dinlərə eyni İlahi həqiqətin tədrici açılışı kimi baxırlar. Bəhailər eləcə də hesab edir ki, Babın gəlişilə Adəm dövrü və ya Peyğəmbərlik dövrü sona yetmişdir və bu müddət ərzində bəşəriyyət öz inkişafının müəyyən mərhələsinin sonuna çatmışdır, və həmin dövrün sonuncu Peyğəmbəri Məhəmməddir. Bəhaullahın isə gəlişi ilə əvvəlki Yazılarda "Qiyamət Günü", "Gecəsiz Gündüz" kimi qeyd edilən yeni dövr başlanmışdır. Bu dövrdə bəşəriyyət üçün topladığı imkanlarını reallaşdırmaq və bundan sonra müharibə və münaqişələri uşaq xəstəlikləri kimi unudaraq daha da inkişaf etmək və təkmilləşmək təyin olunmuşdur.

Bəşəriyyətin birliyi – Öncə göstərilən imkanları əldə etmək üçün bəşəriyyətin indiki inkişaf mərhələsində onu vahid, harmonik fəaliyyət göstərən organizm kimi birləşdirmək vaxtıdır. Bu məqsədin həyata keçirilmə proqramı, bəhailərin fikrincə, bəşəriyyətə Bəhaullahın Vəhyi vasitəsilə gətirilmişdir. Bəhaullahın əli ilə yazılmış, sonralar Yazıların yeganə səlahiyyətli şərhçisi olan Əbdül-Bəhanın şərh etdiyi Bəhai Dininin Müqəddəs Yazılarında bu İlahi Planın bir çox təfsilatları və idarəedici prinsipləri göstərilmişdir.

Müxtəliflikdə birlik – Bütün insanların anadangəlmə bərabər olmasını qəbul etmək və bütün irqi, milli, sinfi, siyasi, dini, cinsi və s. mövhumatlardan qəti imtina etmək və bununla insanları qarşı-qarşıya duran qruplara ayıran səbəbləri aradan götürmək.

Hüquq və imkan baxımından kişi və qadınların bərabərliyi – Allahın gözündə qadın və kişi bərabər olduğu kimi, dünya həyatında yaradılan şərait də funksional fərqləri nəzərə almaq kişi və qadın arasında eyni olmalıdır.

Mövhumatın, xurafatın, təəssübün bütün formalarından imtina

Dünya sülhü və dünyanın yeni nizama ehtiyacı – Bununla dünyada ümumbəşəri sülh və razılığa nail olmaq və onu qorumaq olar.

Din və elmin ziddiyətdə yox, harmoniyada olması – Bəhai Yazılarına görə elm və din təməldə ziddiyət təşkil etmir. Elmsiz din – mövhumatdan başqa heç bir şey deyildir. Dinsiz elm – bir korluqdur ki, bəşəriyyətin imkanlarını boşa xərcləməklə onu birlik əvəzinə çarpışma vasitələrinin istehsalına və qarşılıqlı tələfat uçurumuna aparır. Din bir yerdə qalmamalıdır, əksinə, elmlə birlikdə və onun qabaqcıl nailiyyətləri ilə harmoniyada inkişaf etməlidir.

Həqiqətin müstəqil axtarışı – hər bir bəhainin haqqı və borcudur. Yalan çoxüzlüdür, həqiqət isə tək və bölünməzdir. Ona görə də insanlar həqiqəti axtarsalar, onlar mütləq birliyə gələcəklər. Bəhai dövrünün gəlişi ilə ruhanilər təbəqəsinin (mollalığın, keşişliyin) bir təsisat kimi ləğv olunması bu prinsiplə əlaqədardır.

Sivilizasiyanın daimi inkişaf prinsipi – Bəşər həyatı Allahın Planına uyğun olaraq sosial-ictimai təkamül prosesindən keçir və Bəhaullahın da dediyi kimi "bütün insanlar daim inkişaf edən sivilizasiyanı irəlilətmək üçün yaradılmışlar".

Ümumi icbari təhsil – Ümumi təhsilin vacibliyi və zəruriliyi hər bir insana ayrıca olaraq və ümumilikdə bütün bəşəriyyətə verilən qiymətsiz istedadların və imkanların təzahürünün əsas vasitəsidir. Bəşəriyyəti birləşdirmək məsələsi hər bir insan tərəfindən bəşəri biliklərin toplusuna qovuşmağı və öz imkanlarını və insan hüquqlarını dərk etməyi nəzərdə tutur.

Vahid beynəlxalq köməkçi dilin labüdlüyü – Dünyanın bütün məktəblərində şagirdlərə öz ana dilindən əlavə beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş köməkçi dilin öyrədilməsi. Beləliklə hər bir insan özünü hara getsə öz vətənində kimi hiss edə bilər.

Siyasətə qarışmamaq prinsipi – Siyasi fəaliyyət hər zaman bir qrupun digər qrupa qarşı mübarizəsini nəzərdə tutur. Ona görə də siyasətə qarışmaq istər-istəməz qarşıdurmaya gətirib çıxarır və birlik işinə mane olur.

İqtisadi problemlərin ruhani həlli – Bütün insanların müəyyən minimum xoş güzarana malik olmağa haqqları var. Əlbəttə, söhbət bərabərləşdirmədən yox, ifrat fərqlərin məhdudlaşdırılmasından gedir.

Azərbaycanda Bəhai dininin tarixi

Azərbaycanda bu hərəkata Babın ən yaxın ardıcılı, azərbaycanlı şairə-qadın Tahirə Qürrətüleyn başçılıq edirdi. Tahirə Babın gətirdiyi yeni qanunlara uyğun olaraq İslam şərqində çadrasını atmış ilk müsəlman qadını idi. Hərəkat yatırılarkən Tahirə Qürrətüleyn öldürülmüşdür.

Zəncanda 1850-ci il babi üsyanı zamanı üsyançılar arasında Zeynəb adlı gənc azərbaycanlı qız da olmuşdur. Tarix elmləri doktoru, professor Zülfəli İbrahimov bu qız haqqında yazmışdır: "Son dərəcə şücaətli olduğuna görə zəncanlılar bu qıza "Şahnamə"nin qəhrəmanı Rüstəmin adını vermişdi. Xalq ona Rüstəmə deyirdi". Başqa tədqiqatçı, tarix elmləri doktoru, professor Sabir Gəncəli yazır: "Şah qoşunları dəfələrlə hücum edib, Rüstəmənin müdafiə etdiyi istehkamı tutmağa cəhd göstərmişdilərsə də buna müvəffəq ola bilməmişdilər. Rüstəmə döyüşdə deyil, yatdığı yerdə cəsus əliylə öldürülmüşdür".

Həmin vaxtlarda babilik hərəkatı Şimali Azərbaycanda da öz ardıcıllarını tapırdı. Bab öz missiyasını elan etdiyi vaxt onun şagirdlərindən biri Molla Sadıq Vənəndli Ordubadın Vənənd kəndinin və ətraf kəndlərin adamlarını öz ətrafına toplayaraq bu təlimi onlara çatdırır. Qısa vaxt ərzində bütün NaxçıvanZəngəzur mahalında on min nəfərə qədər onun tərəfdarı yaranır. Rus hökuməti general Behbudovu beş min nəfərlik ordu ilə Molla Sadiq Vənəndliyə qarşı göndərir. O zaman artıq həkimiyyətdən salınmış Naxçıvan xanı və onun naibi Şeyxəli bəy də bu təlimin tərəfdarlarından idilər.

XIX əsrin ikinci yarısında Bəhai İcmaları Şimali Azərbaycanın Bakı, Balaxanı, Gəncə, Bərdə, Şəki və digər yerlərində fəaliyyət göstərirdi. Qeyd edək Bakı və Balaxanı İcmaları, ümumiyyətlə, dünyanın ən qədim Bəhai İcmalarından hesab olunurlar. 1860-70-ci illərdə Bakı İcmasının yaradılmasında Azərbaycanın xalq şairi Mikayıl Müşfiqin babası Xızılı Mirzə Əbdülqədir İsmayılzadə böyük rol oynamışdır. Artıq 80-cı illərin əvvəllərində bu icmalarda yüzlərlə insan var idi. Bakı İcmasının arxivində həmin İcmanın adına 1887-ci ildə alınmış Çadrovu küçəsi (indiki Mirzağa Əliyev) 216 nömrəli evin mülkiyyət hüququna dair sənəd vardır.

Bəhai İcmaları Azərbaycanda dini fanatizmi, mövhumat və cəhaləti pisləmiş, maarifçiliyi, uşaqlara, xüsusən də qızlara dünyəvi təhsilin verilməsini, qadınların cəmiyyətdə və ailədə hüquqlarının qorunmasını təbliğ etmiş, dinlər və xalqlar arası dialoq və əməkdaşlığa can atmışlar. İlk dəfə azərbaycanlı qızlara təhsil verilməsində bəhailərin rolu böyük olmuşdur. Bu cür fəaliyyətlər ruhanilərin xoşuna gəlməmiş, nəticədə Bakı, Mərdəkan, Balaxanı, BərdəŞamaxıda bəhailərə qarşı ciddi təzyiqlər olmuşdur. Mərdəkan məscidinin axundu İbrahimxəlil biləndə ki, yeganə oğlu Molla Sadiq Bəhai dinini qəbul edib və onun ən fəal təbliğatçısı olub, qəzəblənərək onun ölümünə fətva verir. 1901-ci ildə Bakı qoçuları Molla Sadiqi neft quyusuna ataraq qətlə yetirirlər. Hazırda Molla Sadiqin qəbri Mərdəkan qəbirstanlığındadır.

İstinadlar

  1. Hutter, Manfred (2005). "Bahā'īs". In Jones, Lindsay. Encyclopedia of Religion 2 (2nd ed.). Detroit, Michigan: Macmillan Reference US. pp. 737–740.
  2. The Life of Bahá’u’lláh: Banishment from Iran
  3. ‘Abdu’l-Bahá's travel to west
  4. Affolter, Friedrich W. (January 2005). The Specter of Ideological Genocide: The Bahá'ís of Iran
  5. Bahá'í statistics
  6. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-21.
  7. Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge: Cambridge University Press.
  8. The Dawn-Breakers: Nabíl’s Narrative of the Early Days of the Bahá’í Revelation, CHAPTER I: THE MISSION OF SHAYKH AHMAD-I-AHSÁ’Í
  9. Individualism and the Spiritual Path in Shaykh Ahmad al-Ahsa'i by Juan R. I. Cole
  10. The World as Text: Cosmologies of Shaykh Ahmad al-Ahsa'i by Juan R.I. Cole, Department of History, University of Michigan Studia Islamica 80 (1994):1-23.
  11. The Dawn-Breakers: Nabíl’s Narrative of the Early Days of the Bahá’í Revelation, CHAPTER II: THE MISSION OF SIYYID KÁZIM-I-RASHTÍ, page 45
  12. Wikipedia:Joseph Wolff
  13. Wikipedia: Edward Irving
  14. Wikipedia: William Miller (preacher)
  15. The Dawn-Breakers: Nabíl’s Narrative of the Early Days of the Bahá’í Revelation, CHAPTER III: THE DECLARATION OF THE BÁB’S MISSION
  16. 'Abdu'l-Bahá and Mírzá Ghaffár Zanúzí: ALM Nicolas's ‘Abdoul-Béha et la situation', 1912
  17. Hatcher, William; Martin, Douglas (1985). The Bahá'í Faith
  18. Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge: Cambridge University Press.
  19. Tablets of Bahá’u’lláh: Kitáb-i-‘Ahd (Book of the Covenant)
  20. Roxanne Lalonde, Unity in Diversity: Acceptance and Integration in an Era of Intolerance and Fragmentation, 2004
  21. Buck, Christopher (1999). Paradise and Paradigm: Key Symbols in Persian Christianity and the Baha'i Faith
  22. [Hatcher, W.S.; Martin, J.D. (1998). The Bahá'í Faith: The Emerging Global Religion. San Francisco: Harper & Row.]
  23. Stockman, Robert (2000). "The Baha'i Faith". In Beversluis, Joel. Sourcebook of the World's Religions
  24. [Smith, P. (1999). A Concise Encyclopedia of the Bahá'í Faith. Oxford, UK: Oneworld Publications. pp. 363–364.]
  25. Letter written on behalf of the Universal House of Justice. Research Department of the Universal House of Justice, Bahá’í World Centre (published December 1995). Retrieved 2007-12-01.
  26. [For an annotated compilation of excerpts from the Bahá'í writings regarding the principle of International or Universal Auxiliary Language, see "The Greatest Instrument for Promoting Harmony and Civilization: Excerpts from the Bahá'í Writings and Related Sources on the Question of an International Auxiliary Language." Oxford: George Ronald Publisher. 2015. ]
  27. See for example: Political Non-involvement and Obedience to Government – A compilation of some of the Messages of the Guardian and the Universal House of Justice (compiled by Dr. Peter J. Khan)
  28. Bryan Graham, Baha'i Faith and economics: a review and synthesis
  29. Ə. Cəfərzadə "Azərbaycanın aşıq və şair qadınları", Bakı, "Gənclik" nəşriyyatı, 1991; Ə. Cəfərzadə "Zərintac Tahirə", Bakı, Göytürk, 1996
  30. Martha L. Root "Tahirih, The Pure, Iran's Greatest Woman" Copyright, 1938
  31. bahai.az - İcmanın tarixi
  32. M. S. Ordubadi "Həyatım və mühitim", Əcəmi nəşriyyat-poliqrafiya birliyi, Naxçıvan, 2012
  33. "The Baha'is of the Caucasus: From Russian Tolerance to Soviet Repression {2/3}". 2011-05-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-24.
  34. Səlahəddin Əyyubov, Bəhai Dini Azərbaycanda və ya bütün dinlərdə Vəd Olunmuş Kəsin zühuru. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013
  35. [Əzizə Cəfərzadə, "İşığa doru", Bakı, Şirvannəşr, 1998]

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • bahai.az
  • Türk dillerinde Bəhai duaları
  • Bahá’í International Community

bəhailik, əsas, fiqurlar, bəhaullah, əbdül, bəha, abbas, dini, mətnlər, kitab, aqdas, kitab, iqan, gizli, sözlər, yeddi, dərə, idarə, mərkəzi, ümumdünya, ədalət, tarix, şeyx, əhməd, əhsai, babilik, bəhailərin, təqibi, bəhai, xronologiyası, şəxslər, şövqi, əfən. Behailik Esas fiqurlar Behaullah Bab Ebdul Beha Abbas Dini metnler Kitab i Aqdas Kitab i Iqan Gizli sozler Yeddi dere Idare merkezi Umumdunya Edalet Evi Tarix Seyx Ehmed Ehsai Babilik Behailerin teqibi Behai xronologiyasi Sexsler Sovqi Efendi Tahire Qurretuleyn Badi Marta Rot Diger Behai telimi Behai edebiyyati Behai simvolizm Behailikde zevvarliq Behai teqvimi Behai namazi baxmuzakireredakteBehai Dini butun beseriyyetin birliyi prinsipini vurgulayan musteqil monoteist dindir Bu dinin temelini uc esas prinsip teskil edir Allahin birliyi Allah butun yaradilisin yegane menbeyi ve ilkin sebebidir Ilahi dinlerin birliyi tek Allahin tek bir dini var ve o minillikler erzinde tekamul etmisdir beseriyyetin birliyi butun insanlar eyni Allah terefinden beraber yaradilmisdir insanlar arasindaki irqi milli medeni muxteliflikler beseriyyetin zenginliyidir ve muxteliflikde birlik teqdirelayiq ve alqislanandir 1 Behai dini telimlerine gore insanin meqsedi Allahi tek yaradani Heqiqi dostu tanimaq ve Ona sevgi beslemekdir hansi ki bu ozunu gundelik fealiyyetde insanliga xidmetde ve ferdi ibadetde gostermelidir Behai dini 19 cu esrde Iranda meydana gelib bu dinin peygemberi Behaullahdir Behaullah oz fikirlerine ve yaydigi telime gore Irandan Osmanliya surgun olunub ve demek olar ki heyatinin sonunadek burada mehbus heyati yasayib 2 Behaullahin vefatindan sonra onun boyuk oglu Ebdul Beha bu telimleri inkisaf etdirmekde davam edir onun dovrunde Behai dini Iran ve Osmanlinin serhedlerini asir Avropa ve Amerikaya yayilmaga baslayir 3 hemcinin Iranda getdikce daha da mohkemlenir ve eyni zamanda guclu teqiblere meruz qalir 4 Ebdul Behanin vefatindan sonra Behai dininin inkisafi yeni merheleye qedem qoyur Behai dini tarixinde Sehadet dovru basa catir ve Quruculuq esri 1921 2021 baslayir hansi ki son neticede Behaullahin ongorduyu Umumdunya Edalet Evinin yaranmasi ve Dinin dunyanin butun menteqelerine yayilmasi ile neticelenmeli idi Hal hazirda dunyanin 200 olke ve vilayetinde teqriben 5 milyonadek behai var Bu dini qebul etmis sexslerin numeyendesi oldugu milletlerin xalqlarin ve etnik qruplarin sayi 2100 u kecmis Behai dini edebiyyati 800 den cox dile tercume edilmisdir 5 Behai dinine gore ruhani tarixi silsile Allah Elcilerinin gelisi ile formalasir bu Peygemberlerin dini telimi zamanin telebine ve insanligin qabiliyyetine uygun vehy olunur Son dovrlerin bilinen Peygemberleri 2 soydan gelmisler Ibrahim peygemberin soyundan Musa peygember Isa Mehemmed Hind soyundan Krisna Budda Zerdust Behailerin fikrince bizim dovrun son peygemberleri Bab ve Behaullahdir Behai inancina gore her peygember mutleq ozunden sonraki peygember haqqinda nebilik etmis xeber vermis ve En Boyuk Xeber 6 Behaullahin zuhuru ile gerceklesmisdir Insanliq tekamulun novbeti merhelesine yetismisdir ve indi vacib olan edalet sulh ve birliyi qlobal seviyyede temin etmekdir 7 Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Yaranmasi ve inkisafi 3 Esas prinsipleri 4 Azerbaycanda Behai dininin tarixi 5 Istinadlar 6 Hemcinin bax 7 Xarici kecidlerEtimologiyasi RedakteBehai sozunun koku erebceden beha BHA بهاء sozunden gelir ve azerbaycan dilinde birbasa herfi tercumesi yoxdur dilimizdeki bir nece sozu istifade ederek bu soze terif vere bilerik celal seref izzet nur Behai kelmesi bir sifet olaraq Behaullahin ardicili menasina gelir Yaranmasi ve inkisafi Redakte Hayfa seherinde Babin meqberesi XIX esrin 40 50 ci illerinde Iranda yaranmis Behai dini dunya dinleri arasinda en son yaranandir Tam musteqil dini telim olmasina baxmayaraq onu bezen yalnis olaraq Islam teriqeti ve yaxud Islam daxilinde reformasiya herekati kimi teqdim edirler XIX esrin evvellerinde Iran olkesinin insanlari min il evvel qeybe cekilmis on ikinci Imam Mehdinin tezlikle zuhur edeceyini gozleyirdiler Inanirdilar ki O evvelki gorkeminde qayidacaq ozunu Ali hokmdar elan edecek Yerde zulmun kokunu kesib edaleti berpa edecekdir Mehdinin yaxin gunlerde zuhur etmesine inam Seyxi teriqetinde daha guclu idi Teriqetin lideri Seyx Ehmed Ehsainin nezerince Mehdinin hakimiyyeti mistik xarakterli olacaqdir Onun sohreti dunyevi deyil ruhani seciyye dasiyacaqdir Onun qelebeleri insan qelblerinin qalalarini feth etmekden ibaret olacaqdir 8 9 10 Seyx Ehmedden sonra onun varisi Seyid Kazim Resti muselmanlara Ilahi Zuhurun onun olumunden derhal sonra hicri 1260 ci ilde yeni 1844 cu il bas vereceyini bildirir 11 Cunki Elinin e s dilinden neql olunan hedisde deyilirdi ki Agac ilinde 60 Ilahinin dogru yol gosteren agaci dunyaya gelecekdir Cefer Sadiq e s de Mehdi barede demisdir 60 ci illerde Onun fealiyyeti uze cixacaq ve adi tez tez xatirlanacaq Hemin iller Xristian dunyasinda da insanlar heyacan icinde idi Asiyada Yozef Volf 12 Ingilterede Edvard Irvinq 13 Pensilvaniyada Uilyam Miller 14 Almaniyada Leonard Kolber bir birilerinden xebersiz Tovrat ve Incil yazilarinin tedqiqi esasinda 1844 cu ilde hicri 1260 Isa Mesihin ikinci zuhurunun bas vereceyini soyleyirdiler U A Spayser Muasirlik peygemberlikler isiginda kitabinda yazirdi Muqeddes Yazilarin tedqiqatcilari umumi bir reye gelibler ki Daniyel Peygemberin beseriyyet ucun teyin etdiyi 2300 il sona catir ve orada 1844 cu il Qiyamet Gunu kimi gosterilmisdir 1844 cu il 23 mayinda Bab erebce qapi demekdir Iranin Siraz seherinde Oz Ilahi Missiyasini elan etdiyi gun Behai dininin qurulus tarixi hesab olunur O bildirir ki gelisinde esas meqsed insanlari Muqeddes Kitablarda ved olunmus ve zamanin sonunda Zuhur edecek kesin gelisile mujdelemek ve onlari bu fovqalade hadiseye hazirlamaqdir O yazirdi Men ancaq bu Qudretli kitabin herfiyem ve bu hududsuz deryanin damlasiyam O zuhur edende Menim esl tebietim Menim sirlerim muammalarim ve eyhamlarim askar ve anlasilan olacaqdir Seyxi teriqetinin 18 nefer uzvu Baba iman getirerek yeni dinin mujdesini insanlara catdirmaq ucun Iranin seher ve kendlerine sepelenirler 15 Babin oz gorusune gore menevi dircelise xurafatdan movhumatdan uzaqlasmaga edalete ve qardasliga qadinlarin esaretden azad edilmesine dair alovlu cagirislari Iranda Yaxin ve Orta Serqi lerzeye getiren babiler herekatina sebeb olur Bir sira Qerb tedqiqatcilarinin fikrine gore Babin sosial ideyalari oz qabaqcilligina gore XIX esr Avropa ictimai fikrini defelerle arxada qoyurdu bax Fransa sefirliyinin memuru L M Nikola ve Avstriyanin herbi attesesi Alfred fon Qumensin eserleri 16 Babiler herekatinin genis vuset almasindan qorxuya dusmus sah hokumeti ve ruhaniler Babi mehv etmek qerarini verirler Bab Tebrize getirilir ve 1850 ci il 9 iyulda camaat qarsisinda edam edilir elave Behailerin Beynelxalq Birliyi planetde sulhu qlobal ekologiyani ve insan haqlarini qorumaq xalqlarin iqtisadi sosial ve medeni inkisafina nail olmaq yollarinda BMT nin bir sira orqanlari EKOSOS YUNISEF BMT in Etraf Muhit Proqrami Umumdunya Sehiyye Teskilati YUNIFEM ile emekdasliq edir Birlik her il dunyanin muxtelif yerlerinde tehsil sehiyye ekologiya insan huquqlari sahesinde minlerle layihe heyata kecirir ABS Kanada Avstraliya ve bezi Avropa Asiya ve Afrika olkelerinde Behai Icmalari nufuzlu dini azliq sayilirlar Esas prinsipleri Redakte Allahin birliyi Allah mutleq baslangic ve mutleq ilkin sebebdir ezeli varliq insan suuruna sigmayan Kainatin Oz ozune var olan ve Ozu ozune kifayet olan Yaradani bu dunyanin mekan ve zaman cercivelerinden azad olan bir Varliqdir 17 Dinlerin birliyi Bu dunyani yaradarken Allah insan nezerine tam aciqlana bilmeyen bir meqsed qoymusdur Lakin Oz meqsedlerini heyata kecirmek ucun Allah vaxtasiri Elcileri vasitesi ile beseriyyete Oz idare edici prinsiplerini Vehyini catdirir ki medeni tarixi xususiyyetlerle mehdudlasan insan qavrama qabiliyyeti dairesinde Allahin meqsedinin perdelerini acsin Eslinde butun Ilahi dinler eyni Ilahi Heqiqeti getirmisler onlar arasinda olan ferq ise beseriyyetin muxtelif seviyye hazirliginda ve medeniyyet enenelerinin muxtelifliyinden ireli gelmisdir 18 Behailer butun evvelki Ilahi Zuhurlari Musa peygember i Krisnani Buddani Zerdustu Isani Mehemmedi ve elece de onlarin getirdiyi Muqeddes Yazilari qebul edir ve onlarin her birine ehtiramla yanasirlar Lakin behailer muxtelif dinleri eklektik birlesdirmek fikrinden uzaqdirlar Behailer muxtelif dinlere eyni Ilahi heqiqetin tedrici acilisi kimi baxirlar Behailer elece de hesab edir ki Babin gelisile Adem dovru ve ya Peygemberlik dovru sona yetmisdir ve bu muddet erzinde beseriyyet oz inkisafinin mueyyen merhelesinin sonuna catmisdir ve hemin dovrun sonuncu Peygemberi Mehemmeddir Behaullahin ise gelisi ile evvelki Yazilarda Qiyamet Gunu Gecesiz Gunduz kimi qeyd edilen yeni dovr baslanmisdir Bu dovrde beseriyyet ucun topladigi imkanlarini reallasdirmaq ve bundan sonra muharibe ve munaqiseleri usaq xestelikleri kimi unudaraq daha da inkisaf etmek ve tekmillesmek teyin olunmusdur Beseriyyetin birliyi Once gosterilen imkanlari elde etmek ucun beseriyyetin indiki inkisaf merhelesinde onu vahid harmonik fealiyyet gosteren organizm kimi birlesdirmek vaxtidir Bu meqsedin heyata kecirilme proqrami behailerin fikrince beseriyyete Behaullahin Vehyi vasitesile getirilmisdir Behaullahin eli ile yazilmis sonralar Yazilarin yegane selahiyyetli serhcisi olan 19 Ebdul Behanin serh etdiyi Behai Dininin Muqeddes Yazilarinda bu Ilahi Planin bir cox tefsilatlari ve idareedici prinsipleri gosterilmisdir Muxteliflikde birlik Butun insanlarin anadangelme beraber olmasini qebul etmek ve butun irqi milli sinfi siyasi dini cinsi ve s movhumatlardan qeti imtina etmek ve bununla insanlari qarsi qarsiya duran qruplara ayiran sebebleri aradan goturmek 20 Huquq ve imkan baximindan kisi ve qadinlarin beraberliyi Allahin gozunde qadin ve kisi beraber oldugu kimi dunya heyatinda yaradilan serait de funksional ferqleri nezere almaq kisi ve qadin arasinda eyni olmalidir 21 22 Movhumatin xurafatin teessubun butun formalarindan imtina 23 Dunya sulhu ve dunyanin yeni nizama ehtiyaci Bununla dunyada umumbeseri sulh ve raziliga nail olmaq ve onu qorumaq olar 24 Din ve elmin ziddiyetde yox harmoniyada olmasi Behai Yazilarina gore elm ve din temelde ziddiyet teskil etmir 25 Elmsiz din movhumatdan basqa hec bir sey deyildir Dinsiz elm bir korluqdur ki beseriyyetin imkanlarini bosa xerclemekle onu birlik evezine carpisma vasitelerinin istehsalina ve qarsiliqli telefat ucurumuna aparir Din bir yerde qalmamalidir eksine elmle birlikde ve onun qabaqcil nailiyyetleri ile harmoniyada inkisaf etmelidir Heqiqetin musteqil axtarisi her bir behainin haqqi ve borcudur Yalan coxuzludur heqiqet ise tek ve bolunmezdir Ona gore de insanlar heqiqeti axtarsalar onlar mutleq birliye gelecekler Behai dovrunun gelisi ile ruhaniler tebeqesinin mollaligin kesisliyin bir tesisat kimi legv olunmasi bu prinsiple elaqedardir Sivilizasiyanin daimi inkisaf prinsipi Beser heyati Allahin Planina uygun olaraq sosial ictimai tekamul prosesinden kecir ve Behaullahin da dediyi kimi butun insanlar daim inkisaf eden sivilizasiyani ireliletmek ucun yaradilmislar Umumi icbari tehsil Umumi tehsilin vacibliyi ve zeruriliyi her bir insana ayrica olaraq ve umumilikde butun beseriyyete verilen qiymetsiz istedadlarin ve imkanlarin tezahurunun esas vasitesidir Beseriyyeti birlesdirmek meselesi her bir insan terefinden beseri biliklerin toplusuna qovusmagi ve oz imkanlarini ve insan huquqlarini derk etmeyi nezerde tutur Vahid beynelxalq komekci dilin labudluyu Dunyanin butun mekteblerinde sagirdlere oz ana dilinden elave beynelxalq seviyyede qebul olunmus komekci dilin oyredilmesi Belelikle her bir insan ozunu hara getse oz veteninde kimi hiss ede biler 26 Siyasete qarismamaq prinsipi Siyasi fealiyyet her zaman bir qrupun diger qrupa qarsi mubarizesini nezerde tutur Ona gore de siyasete qarismaq ister istemez qarsidurmaya getirib cixarir ve birlik isine mane olur 27 Iqtisadi problemlerin ruhani helli Butun insanlarin mueyyen minimum xos guzarana malik olmaga haqqlari var Elbette sohbet beraberlesdirmeden yox ifrat ferqlerin mehdudlasdirilmasindan gedir 28 Azerbaycanda Behai dininin tarixi RedakteAzerbaycanda bu herekata Babin en yaxin ardicili azerbaycanli saire qadin Tahire Qurretuleyn basciliq edirdi Tahire Babin getirdiyi yeni qanunlara uygun olaraq Islam serqinde cadrasini atmis ilk muselman qadini idi 29 Herekat yatirilarken Tahire Qurretuleyn oldurulmusdur 30 Zencanda 1850 ci il babi usyani zamani usyancilar arasinda Zeyneb adli genc azerbaycanli qiz da olmusdur Tarix elmleri doktoru professor Zulfeli Ibrahimov bu qiz haqqinda yazmisdir Son derece sucaetli olduguna gore zencanlilar bu qiza Sahname nin qehremani Rustemin adini vermisdi Xalq ona Rusteme deyirdi Basqa tedqiqatci tarix elmleri doktoru professor Sabir Genceli yazir Sah qosunlari defelerle hucum edib Rustemenin mudafie etdiyi istehkami tutmaga cehd gostermisdilerse de buna muveffeq ola bilmemisdiler Rusteme doyusde deyil yatdigi yerde cesus eliyle oldurulmusdur Hemin vaxtlarda babilik herekati Simali Azerbaycanda da oz ardicillarini tapirdi Bab oz missiyasini elan etdiyi vaxt onun sagirdlerinden biri Molla Sadiq Venendli Ordubadin Venend kendinin ve etraf kendlerin adamlarini oz etrafina toplayaraq bu telimi onlara catdirir Qisa vaxt erzinde butun Naxcivan ve Zengezur mahalinda on min nefere qeder onun terefdari yaranir 31 Rus hokumeti general Behbudovu bes min neferlik ordu ile Molla Sadiq Venendliye qarsi gonderir O zaman artiq hekimiyyetden salinmis Naxcivan xani ve onun naibi Seyxeli bey de bu telimin terefdarlarindan idiler 32 XIX esrin ikinci yarisinda Behai Icmalari Simali Azerbaycanin Baki Balaxani Gence Berde Seki ve diger yerlerinde fealiyyet gosterirdi Qeyd edek Baki ve Balaxani Icmalari umumiyyetle dunyanin en qedim Behai Icmalarindan hesab olunurlar 33 1860 70 ci illerde Baki Icmasinin yaradilmasinda Azerbaycanin xalq sairi Mikayil Musfiqin babasi Xizili Mirze Ebdulqedir Ismayilzade boyuk rol oynamisdir Artiq 80 ci illerin evvellerinde bu icmalarda yuzlerle insan var idi Baki Icmasinin arxivinde hemin Icmanin adina 1887 ci ilde alinmis Cadrovu kucesi indiki Mirzaga Eliyev 216 nomreli evin mulkiyyet huququna dair sened vardir 34 Behai Icmalari Azerbaycanda dini fanatizmi movhumat ve cehaleti pislemis maarifciliyi usaqlara xususen de qizlara dunyevi tehsilin verilmesini qadinlarin cemiyyetde ve ailede huquqlarinin qorunmasini teblig etmis dinler ve xalqlar arasi dialoq ve emekdasliga can atmislar Ilk defe azerbaycanli qizlara tehsil verilmesinde behailerin rolu boyuk olmusdur Bu cur fealiyyetler ruhanilerin xosuna gelmemis neticede Baki Merdekan Balaxani Berde ve Samaxida behailere qarsi ciddi tezyiqler olmusdur Merdekan mescidinin axundu Ibrahimxelil bilende ki yegane oglu Molla Sadiq Behai dinini qebul edib ve onun en feal tebligatcisi olub qezeblenerek onun olumune fetva verir 1901 ci ilde Baki qoculari Molla Sadiqi neft quyusuna ataraq qetle yetirirler Hazirda Molla Sadiqin qebri Merdekan qebirstanligindadir 35 Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Hutter Manfred 2005 Baha is In Jones Lindsay Encyclopedia of Religion 2 2nd ed Detroit Michigan Macmillan Reference US pp 737 740 The Life of Baha u llah Banishment from Iran Abdu l Baha s travel to west Affolter Friedrich W January 2005 The Specter of Ideological Genocide The Baha is of Iran Baha i statistics Quran 78 2 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 21 Smith Peter 2008 An Introduction to the Baha i Faith Cambridge Cambridge University Press The Dawn Breakers Nabil s Narrative of the Early Days of the Baha i Revelation CHAPTER I THE MISSION OF SHAYKH AHMAD I AHSA I Individualism and the Spiritual Path in Shaykh Ahmad al Ahsa i by Juan R I Cole The World as Text Cosmologies of Shaykh Ahmad al Ahsa i by Juan R I Cole Department of History University of Michigan Studia Islamica 80 1994 1 23 The Dawn Breakers Nabil s Narrative of the Early Days of the Baha i Revelation CHAPTER II THE MISSION OF SIYYID KAZIM I RASHTI page 45 Wikipedia Joseph Wolff Wikipedia Edward Irving Wikipedia William Miller preacher The Dawn Breakers Nabil s Narrative of the Early Days of the Baha i Revelation CHAPTER III THE DECLARATION OF THE BAB S MISSION Abdu l Baha and Mirza Ghaffar Zanuzi ALM Nicolas s Abdoul Beha et la situation 1912 Hatcher William Martin Douglas 1985 The Baha i Faith Smith Peter 2008 An Introduction to the Baha i Faith Cambridge Cambridge University Press Tablets of Baha u llah Kitab i Ahd Book of the Covenant Roxanne Lalonde Unity in Diversity Acceptance and Integration in an Era of Intolerance and Fragmentation 2004 Buck Christopher 1999 Paradise and Paradigm Key Symbols in Persian Christianity and the Baha i Faith Hatcher W S Martin J D 1998 The Baha i Faith The Emerging Global Religion San Francisco Harper amp Row Stockman Robert 2000 The Baha i Faith In Beversluis Joel Sourcebook of the World s Religions Smith P 1999 A Concise Encyclopedia of the Baha i Faith Oxford UK Oneworld Publications pp 363 364 Letter written on behalf of the Universal House of Justice Research Department of the Universal House of Justice Baha i World Centre published December 1995 Retrieved 2007 12 01 For an annotated compilation of excerpts from the Baha i writings regarding the principle of International or Universal Auxiliary Language see The Greatest Instrument for Promoting Harmony and Civilization Excerpts from the Baha i Writings and Related Sources on the Question of an International Auxiliary Language Oxford George Ronald Publisher 2015 See for example Political Non involvement and Obedience to Government A compilation of some of the Messages of the Guardian and the Universal House of Justice compiled by Dr Peter J Khan Bryan Graham Baha i Faith and economics a review and synthesis E Ceferzade Azerbaycanin asiq ve sair qadinlari Baki Genclik nesriyyati 1991 E Ceferzade Zerintac Tahire Baki Goyturk 1996 Martha L Root Tahirih The Pure Iran s Greatest Woman Copyright 1938 bahai az Icmanin tarixi M S Ordubadi Heyatim ve muhitim Ecemi nesriyyat poliqrafiya birliyi Naxcivan 2012 The Baha is of the Caucasus From Russian Tolerance to Soviet Repression 2 3 2011 05 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 05 24 Selaheddin Eyyubov Behai Dini Azerbaycanda ve ya butun dinlerde Ved Olunmus Kesin zuhuru Baki Elm ve tehsil 2013 Ezize Ceferzade Isiga doru Baki Sirvannesr 1998 Hemcinin bax RedakteBabilik BehaullahXarici kecidler Redaktebahai az Turk dillerinde Behai dualari Baha i International Community Din ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Behailik amp oldid 5950934, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.