fbpx
Wikipedia

Buğda

Avqust 12, 2021

Buğda (lat. Triticum) - qırtıckimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

?Buğda
Triticum
Elmi təsnifat
Elmi adı
Triticum L.

Vikinövlərdə
sistematika
Şəkil
axtarışı
ITIS  42236
NCBI  4564
IPNI  19220-1

Kökləri saçaqlı, 14-40 sm arasında uzun saplaqlı bir bitkidir. Buğda ən çox yetişdirilən taxıl olaraq yerini almışdır. Bunun əsas səbəbləri arasında, müxtəlif iqlim şərtlərinə göstərdiyi uyum, qidalandırıcı xüsusiyyəti, xammal olaraq istifadə olunan sahənin genişliyini göstərə bilərik.

Buğdа – əsаs ərzаq bitkisidir. Dünyаdа əkin sаhəsinə görə birinci yеri tutur. Buğdа dənində 80-84% еndоspеrm оlmаsı istеhsаl zаmаnı yüksək sоrtlu un çıхımını аrtırır. Buğdаnın bоtаniki və əmtəə təsnifаtı vаrdır. Cəmi 22 bоtаniki növü yаyılmışdır. Bunlаrdаn ikisi ən gеniş yаyılmışdır: yumşаq və bərk buğdа.

Yumşаq buğdаnın (T. aestivum) sünbülü bоş, qılçıqlı, dənin rəngi qırmızı, qəhvəyi və sаrı, kоnsistеnsiyаsı yаrımşüşəvаri, şüşəvаri və unlu оlur. Həm pаyızlıq və həm də yаzlıq yumşаq buğdа bеcərilir. Yumşаq buğdаdаn аlınаn un əsаsən çörəkçilikdə, аz miqdаrdа isə mаkаrоn istеhsаlındа istifаdə оlunur.

Bərk buğdаnın (T. durum) sünbülü dоlu, dəni uzunsоv sаrı, аçıq və yа tünd kəhrаbа rəngində, kоnsistеnsiyаsı isə şüşəvаri оlur. Pаyızlıq və yаzlıq bərk buğdа bеcərilir. Bərk buğdаdаn dənəvər və mаkаrоn unu istеhsаl еdilir. Yumşаq buğdаnın 9 növü, bərk buğdаnın 10 növü vаrdır. Əmtəə təsnifаtınа görə buğdа stаndаrtа əsаsən 6 tipə və yаrım tiplərə аyrılır. Аzərbаycаndа Аğ buğdа, Cəfəri, Sеvinc, Qılçıqsız və digər yеrli sоrtlаr bеcərilir.

Tarixi

Dünyada əkilib biçilən ilk bitkilərdən olan buğda, eramızdan əvvəl 700-800 -ci illərdə Qərbi Asiyada yetişdirilməyə başlandı. Daha sonra Asiyanın digər regionlarına, Cənubi Avropaya və Şimali Afrikaya yayıldı. Kəşflərdən sonra Avstraliya və Amerika qitələrinə də yayıldı.

İstehsalı

Buğda təxminən 70 ölkədə yetişdirilsə də (cəmi 690 milyon ton) onun böyük hissəsi ABŞ və Kanadanın prerilərində, Argentinanın pampalarında, Rusiyanın steplərində və Avstraliyanın, Qazaxıstanın, Ukraynanın çöllərində yığılır. Buradakı ixtisaslaşdırılmış buğda təsərrüfatları dünyanın taxıl mənbəyi sayılır. Buğda istehsalına görə Çin birinci yerdə durur. İntensiv buğda istehsalına malik Avropa ölkələrinin əksəriyyətində onun məhsuldarlığı 50-60 sentner, Şimali Amerikada 25-30, İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələrin əksəriyyətində primitiv aqrotexnikadan istifadə olunması nəticəsində cəmi 14-16 sentnerdir. Dünyada ən iri buğda ixracatçıları ABŞ, Kanada, Avstraliya, Fransa və Argentinadır. Buğdanın yarıdan çoxunu Afrika, Asiya və Latın Amerikası ölkələri ərzaq məqsədi ilə idxal edir. Qərbi Avropa və Yaponiya əsasən yem taxılı idxal edir.

Növləri

Azərbaycanda becərilən buğda növləri

Azərbaycanın buğda sortları

  • Sevinc
  • Arzu
  • Yaqut
  • Zoğal buğda
  • Pirşahin
  • Gürgənə
  • Murov
  • Bolbuğda
  • Uğur
  • Qızıl buğda
  • Ruzi
  • Qırmızı buğda
  • Səba
  • Şərq
  • Bahar
  • Mirbəşir128
  • Məhsuldar
  • Fərəhim-2012
  • Zərdabi
  • Azəri
  • Birlik
  • Turan
  • Arandəni
  • Qarabağ
  • Arazbuğdası(Eritrospermum 1335/2)
  • Aran
  • Xırdabuğda
  • Bərəkətli-95
  • Kosabuğda
  • Əlincə-84
  • Zərdəbuğda
  • Mirbəşir-50
  • Kəlkəntüm
  • Nurlu-99
  • Araz
  • Murov-2
  • Naxçıvan
  • Əzəmətli-95
  • Azərbaycan-1 Qromaçevski AzETƏİ
  • Qaraqılçıq-2
  • Azərbaycan Apulikum 82/1
  • Tale-38
  • Mingəçevir
  • Əkinçi-84
  • AzKTİ-7
  • Şəki-1
  • Qafqaz Lukyanenko
  • Qırmızıgül-1
  • Ağbuğda
  • Şiraslan-23
  • Ağbuğda-13 Rojanovski
  • Pərzivan
  • Muğan
  • Qiymətli-2/17
  • Tərtər
  • Qobustan
  • Pərzvan-1
  • Mirvari
  • Ulvi

Digər növləri

  • Triticum aestivum L.
  • Triticum aethiopicum Jakubz.
  • Triticum baeoticum Boiss.
  • Triticum × borisovii Zhebrak
  • Triticum carthlicum Nevski
  • Triticum compactum Host
  • Triticum dicoccoides (Körn. ex Asch. & Graebn.) Schweinf.
  • Triticum dicoccon (Schrank) Schübl.
  • Triticum dicoccum Schrank
  • Triticum × dimococcum E.Schiem. & Staudt
  • Triticum × duelongatum Poleva
  • Triticum × duromedium Lubimova
  • Triticum durum Desf.
  • Triticum × edwardii Zhebrak
  • Triticum × fungicidum Zhuk.
  • Triticum jakubzineri (Udachin & Shakhm.) Udachin & Shakhm.
  • Triticum kiharae Dorof. & Migush.
  • Triticum macha Dekapr. & Menabde
  • Triticum monococcum L.
    • Triticum monococcum subsp. boeoticum (Boiss.) C. Yen
    • Triticum monococcum var. reuteri (Flaksb.) K. Hammer & A. Szabó
  • Triticum ovatum (L.) Gren. & Godr.
  • Triticum polonicum L.
  • Triticum pungens (Pers.) DC.
  • Triticum spelta L.
  • Triticum sphaerococcum Percival
  • Triticum × teres H.R.Jiang & X.X.Kong
  • Triticum × timococcum Kostov
  • Triticum timopheevii (Zhuk.) Zhuk.
  • Triticum turanicum Jakubz.
  • Triticum × turgidovillosum Tschermak
  • Triticum turgidum L.
    • Triticum turgidum subsp. turgidum
  • Triticum urartu Thumanjan ex Gandilyan

Payıqzlıq buğdanın inkişaf vegetasiyasının gedişi

 Məlum olduğu kimi Azərbaycanda o cümlədən bütün əkin sahələrinin taxıl bitkiləri, əkinləri içərisində ilk yeri daim payızlıq buğda tutmuşdur. Son 100 ildə (1913-2013-cü illər) taxıl bitkilərinin əkin sahəsi orta hesabla 691.5 min ha olmuşdursa, onun 463,1 min ha və ya 67%-i payzılqı buğda olmuşdur.

Son illərdə isə həm taxıl bitkilərinin və həm də payızlıq buğdanın əkin sahələri daha da artmışdır. Belə ki, 2001-2013-cü illərdə taxıl bitkilərinin ümumi sahəsi 889,5 min ha olmuşdur ki, bunun 627 min ha və ya 70%-i payılqız buğda olmuşdur. 2013-cü ildə isə taxıl bitkilərinin ümumi sahəsi 1074,1 min ha olub ki, bunun 689,1 min ha və ya 64%-i payızlıq buğdanın payına düşür.

Əldə olan məlumatların, yəni həm Kənd Təsərrüfatı nazirliyinin, həm də Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazilriyinin ekoloji və meteoroloji məlumatlarının təhlili gösyətiti ki, bir-birinə yaxın yerləşən və aqrtitexniki baxımından da eyni səviyyədə xidmət edilən ərazilərdə belə payızlıq buğdanın inkişaf fazalarının başlaması və davamiyyəti bir-birindən 10 günə qədər fərqlənir.  Burada  ayrı-ayrı buğda növlərinin xüsusiyyətləri də nəzrə alınmışdır. Aşağıdkı respublikanın müxtəlif cədvəldə payızlıq buğdanın inkişaf fazalarının başlaması tarixləri göstərilir (cədvəl).

Payızlıq buğdanın inkişaf fazalarının başlanması

Rayon Səpin Cücərmə Boru atma Sünbülləmə Mum yetişmə Tam yetişmə Hündürlük m-lə
Beyləqan 18.X 10.XI 28.III 6.V 10.VI 20.VI 55
Kürdəmir 28.X 18.XI 3.IV 11.V 12.VI 21.VI 2
Cəfərxan 20.X 8.XI 25.IV 5.V 8.VI 14.VI -16
Biləsüvar 7.XI 26.XI 9.IV 9.V 10.VI 19.VI  
Zaqatala 12.IX 23.XI 5.IV 8.V 16.VI 26.VI 487
Şəki 19.X 11. XI 14.IV 14.V 16.VI 24.VI 639
Göyçay 30.X 19.XI 5.IV 7.V 11.VI 20.VI 94
Qəbələ 17.X 30.XI 26.IV 21.V 2.VII 10.VIII 781
Şamaxı 4.X 20.X 10.IV 19.V 26.VI 5.VII 750
Xaçmaz 22.X 13.XI 15.IV 18.V 18.VI 29.VI 27
Quba 10.X 29.X 20.IV 22.V 1.VII 12.VII 550
Qazax 20.X 10.XI 13.IV 13.V 18.VI 24.VI 390
Şəkmir 26.X 12.XI 7.IV 11.V 16.VI 25.VI 404
Səngə 31.X 19.XI 5.IV 7.V 13.VI 23.VI 312
Tər-tər 26.X 16.XI 26.III 6.V 11.VI 20.VI 160
Ağdam 24.X 9.XI 4.IV 8.V 16.VI 26.VI 378
Fizüli 27.X 16.XI 8.IV 11.V 17.VI 26.VI 439
Xankəndi 20.X 5.XI 23.IV 24.V 1.VII 14.VI 827
Şuşa 7.X 20.X 1.V 24.V 11.VII 25.VII 1358
Laçın 7.X 25.X 23.IV 18.V 30.VI 13.VII 1152
Naxçıvan 11.X 4.XI 14.IV 16.V 23.VI 30.VI 875
Göy təpə 23.X 10.XI 21.III 5.V 10.VI 19.VI -2
Cəlilabad 25.X 9.XI 8.IV 5.V 6.VI 16.VII 22
Lənkəran 25.X 8.XI 26.III 8.V 14.VI 24.VI -13
Lerik 3.X 19.XI 22.IV 26.V 4.VII 15.VII 1115

                                                                                                                

Səpin tarixi.

Payızlıq buğdanın səpilməsi ilə olaraq dağlıq ərazilərdə dəniz səviyyəsindən 1000–1400 m yüksəkliklərdə sentyabrın III ongünlüyününü axırlarında başlanır (şəkil 2.1.2. - Səpin tarixləri).  Bundan aşağı hündürlüyə malik olan  ərazilərdə səpin oktyabr ayında həyata keçirilir. Hündürlüyün azalması ilə əlaqədar olaraq səpin prosesi oktyabrın I və II ongünlüyün qədər uzana bilir. Respublika ərazsinin  çox böyük hissəsində payızlıq buğdanın səpini oktyabrın 25-nə qədər yekunlaşır. Bəzən müxtəlif səbəblər üzündən xüsusən düzən ərazilərdə payızlıq buğdanın  səpin kompaniyası uzanır ki, bu da  öz növbəsində cücərəmə  fazasının gecikməsinə səbəb olur. Bunun ən əsas səbəbi isə düzən ərazilərdə rütubət çatışmazlığıdır. Bunun qarşısını almaq üşün bəzi təsərrüfatlarda “zəp-suvar” kimi sınaqdan çıxmış aqrptexniki tədbirdən istifadə edilir. Bu tədbir gəlcək yüksək məhsuldarlığın əsasını qoyulmasınd xüsusi rol oynayır.

Səpin-cücərmə.

Respublika ərazisində bu inkişaf fazası çoxillik məlumatların təhlilinə əsasən 13-27 gün davam edir. Eyni zamanda düzənlik rayonlarda onun davamiyyəri daha çox olur. Belə ki, Kür-Araz ovalığında, Kiçik-Qafqazın dağətəyi hissələrində Böyü Qafqazın şimal-şərq yamacının dağətəyi hissələrində, Havçıvanın düzən ərazilərində bu fazanın davamiyyəti 20 günə qədər olur. Payız aylarının daha soyuq keçdiyi ayrı-ayrı illərdə səpin cücərmə fazası 30-35 günə qədər davam edə bilir.

Çoxillik məlumatların təhlili göstərir ki, payız ayları daha rütubətli  keçən illərdə, xüsusən səpindən əvvəl və ya səpin dövründə yağıntı düşərsə, cücərmə fazası da müvəffəqiyyətlə gedir və bitki vaxtında cücərir. Beləliklə, payızda səpinin gecikməsinin səbəbini ya həmin dövrdə atmosfer yağıntılarının az düşməsi ya da səp-suvar kimi aqrotexniki tədbirin gecikməsində və ya aparılmasında axtramaq lazımdır.

Kollanma. Respublika ərazisində payızlıq buğdanın kollanma fazası 50-80% hallarda payız fəslində, qəni noyabrda və ya dekabrın əəvllərində başa çatır. Bu inkişaf fazası adətən havanın orta sutkalıq temperaturunun 30C-dən aşağı keçməsinə qədər (bu göstərici, payızlıq buğdanın bioloji minimum temperaturu hesab edilir) başa çatır.

Bəzi soyuq illərdə bu proses  qışda, bəzən isə yazın əvvəllərində başa çatır. İlk kollanma sentyabrın axırı, oktyabrın əvvəllərində təsadüf etməklə, dağlıq ərazilərdə başlayır. Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi hissələrində bu faza noyabrın III ongünlüyündə Kür-Araz ovalığında isə dekabra təsadüf edir.

Qış sakitliyi dövrü

Qış sakitliyi dövrü payızlıq bitkilər üçün havanın orta sutkalıq temperaturunun payızda 30C-dən aşağı, yazad isə həmin həddən yuxarı keçməsi müddəti qəbul edilir.

Azərbaycan ərazisində, xüsusən düzənlik hissələrdə nisbi qış sakitliyi dövrü müşahidə edilir. Çünki. Qışda belə ayrı-ayrı günlərdə, yəni havnın orta sutkalıq temperaturunun 30C-dən yuxarı olduğu dövrlərdə vegetasiya davam edir. Bəzən isə, hətta bir inkişaf fazası digəri ilə əvəz olunur.

Bu dövr  təqridən 2-3 ay davam edir və ümumi vegetasiya müddətinin 25-40%-ni əhatə edir (şəkil....). Respublikanın cənub-şərqində yerləşən Lənkəran ovalığında isə bu faza çox qısa müddəti əhatə edir, bəzən isə ümumiyyətlə orada qış sakitliyi dövrü heç müşahidə olunmur. Buna görə də respublikanın dağətəyi və alçaq dağlıq hissələrində bu dövrü nisbi qış sakitliyi dövrü adlandırmaq  daha doğru olardı.

Boruatma fazası. Bu inkişaf fazası respublikanın  bütün ərazilərində yazda, daha çox qprel ayında müşahidə eidlir (şəkil....). Burada da şaquli zonallıq özünü biruzə verir. Belə ki, boruatma ilk olaraq düzənlik, sonra dağətəyi,  daha sonra isə orta dağlıq zonada müşahidə edilir. Aran rayonlarında bu faza  martın axırı, aprelin əvvəllərində baş verir. Böyük və Kiçik qafqazın dağətəyi hissələrində  I və II ongünlükləri ərazində payızlıq buğdanın boruatma fazası başa çatır.  Mayın əvvəllərində isə boruatma fazası Böyük və Kiçik Qafqazda, 1200–1400 m yüksəkliklərdə müşahidə edilir.

Sünbülləmə fazası.

Payızlıq buğdanın məhsuldarlığında çox mühüm rol  oynana bu inkişaf fazası respublikanın bütün ərazisində may ayında müşahidə olunur və əvvəlki fazada olduğu kimi burada da şaquli zonallıq qanunu tamamilə gözlənilir. Sünbülləmə ilk olaraq 25 apel-5 mayda Kür-Araz ovalığında və dağətəyi maili düzənliklərdə müşahidə olunur (şəkil .....).

25 maya qədər bu faza Kiçik Qafqazda və Böyük Qafqazın şimal yamacında 1000–1300 m hündürlüklərdə, şimal-şərq yamacda 700 m yüksəkliklərə qədər ərazilərdə, Talışda 1000  m hündürlüklərdə. Naxçıvanda isə daha yüksək ərazilərdə başa çatır. ən hündür yerlərdə isə sünbülləmə fazası mayın III ongünlüyündə başa çatır.

Mum yetişmə

Bu inkişaf fazası qanunauyğunluğa müvafiq olaraq əvvəlcə Kür-Araz ovalığında başlayır və tədrisən dağətəyi maili düzənliklərə və aşağı və orta dağlıq zonya keçir. Bu ərazilərdə fazanın inkişafı sürətli keçsədə, dağlara doğru onun sürəti azalır (şəkil....). İyul ayında  payızlıq buğda dəniz səviyyəsindən 1200–1500 m yüksəkliklərdə mum yetişmə fazasını başa çatdırır. Daha hündür yerlərdə isə bu faza avqustun ilk günlərində yekunlaşır.

Mum yetişmə fazası başa çatandan təqribən 10-12  gün, bəzən isə 8-10 gün sonra hər yerdə payızlıq buğda tam yetişmə fazasını naşata çatırır və biçin başlanır.

Payızlıq buğdanın  tam vegetasiya dövrü (səpindən yetişməyə qədər) ovalıq-düzənliklərdə və eləcə də dağətəyi hissələrdə 230-250 gün, dağlıq hissələrdə isə 280-300 gün davam edir (şəkil...). 230 günlük izoxətt Şirvan, Cənub-Şərqi Şirvan, Qarabağ, Muğan və Mil düzlərini, həmçinin Abşeronu əhatə edir. Dağlara doğru vegetasiyanın davamiyyəti bir qədər artır. Belə ki, 280 günlük izoxətt 800–1000 m hündürlükləri, 290-300 günlük izoxətt isə 1200–1400 m və daha yüksək əraziləri əhatə edir. Müəyyən edilmişdir ki, dağlıq ərazilərdə hündürlüyün hər 100 m artması ilə vegetasiya dövrünün ümumi davamiyyəti Böyük və Kiçik Qafqazda 5-6 gün, Talışda 5-7 gün, Naxçıvanda 2-4 gün uzanır. Orta dağlıq zonada payızlıq buğdanın ümumi vegetasiya dövrünün uzunluğuna, ərazinin dəniz səviyyəsindən  hündürlüyündən başqa yamacların istiqaməti də böyük təsir gösətərir. Eyni hündürlüyə malik ərazilərdə bu proses ilk olaraq cənub və şərq yamaclarda başa çatır.

İstinadlar

  1. Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
  2. Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.

Buğda:The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)

Həmçinin bax

   Birləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

Avqust 12, 2021
buğda, triticum, qırtıckimilər, fəsiləsinə, bitki, cinsi, triticumelmi, təsnifataləmi, bitkilərşöbə, örtülütoxumlularsinif, birləpəliləryarımsinif, kommelinidsıra, qırtıcçiçəklilərfəsilə, qırtıckimilərcins, elmi, adıtriticum, vikinövlərdəsistematikaşəkilaxtarı. Bugda lat Triticum 1 qirtickimiler fesilesine aid bitki cinsi 2 BugdaTriticumElmi tesnifatAlemi BitkilerSobe OrtulutoxumlularSinif BirlepelilerYarimsinif KommelinidSira QirticciceklilerFesile QirtickimilerCins BugdaElmi adiTriticum L VikinovlerdesistematikaSekilaxtarisiITIS 42236NCBI 4564IPNI 19220 1Kokleri sacaqli 14 40 sm arasinda uzun saplaqli bir bitkidir Bugda en cox yetisdirilen taxil olaraq yerini almisdir Bunun esas sebebleri arasinda muxtelif iqlim sertlerine gosterdiyi uyum qidalandirici xususiyyeti xammal olaraq istifade olunan sahenin genisliyini gostere bilerik Bugda esas erzaq bitkisidir Dunyada ekin sahesine gore birinci yeri tutur Bugda deninde 80 84 endosperm olmasi istehsal zamani yuksek sortlu un cihimini artirir Bugdanin botaniki ve emtee tesnifati vardir Cemi 22 botaniki novu yayilmisdir Bunlardan ikisi en genis yayilmisdir yumsaq ve berk bugda Yumsaq bugdanin T aestivum sunbulu bos qilciqli denin rengi qirmizi qehveyi ve sari konsistensiyasi yarimsusevari susevari ve unlu olur Hem payizliq ve hem de yazliq yumsaq bugda becerilir Yumsaq bugdadan alinan un esasen corekcilikde az miqdarda ise makaron istehsalinda istifade olunur Berk bugdanin T durum sunbulu dolu deni uzunsov sari aciq ve ya tund kehraba renginde konsistensiyasi ise susevari olur Payizliq ve yazliq berk bugda becerilir Berk bugdadan denever ve makaron unu istehsal edilir Yumsaq bugdanin 9 novu berk bugdanin 10 novu vardir Emtee tesnifatina gore bugda standarta esasen 6 tipe ve yarim tiplere ayrilir Azerbaycanda Ag bugda Ceferi Sevinc Qilciqsiz ve diger yerli sortlar becerilir Mundericat 1 Tarixi 2 Istehsali 3 Novleri 3 1 Azerbaycanda becerilen bugda novleri 3 2 Azerbaycanin bugda sortlari 4 Diger novleri 5 Payiqzliq bugdanin inkisaf vegetasiyasinin gedisi 6 Sepin tarixi 7 Sepin cucerme 8 Qis sakitliyi dovru 9 Sunbulleme fazasi 10 Mum yetisme 11 Istinadlar 12 Hemcinin baxTarixi RedakteDunyada ekilib bicilen ilk bitkilerden olan bugda eramizdan evvel 700 800 ci illerde Qerbi Asiyada yetisdirilmeye baslandi Daha sonra Asiyanin diger regionlarina Cenubi Avropaya ve Simali Afrikaya yayildi Kesflerden sonra Avstraliya ve Amerika qitelerine de yayildi Istehsali RedakteBugda texminen 70 olkede yetisdirilse de cemi 690 milyon ton onun boyuk hissesi ABS ve Kanadanin prerilerinde Argentinanin pampalarinda Rusiyanin steplerinde ve Avstraliyanin Qazaxistanin Ukraynanin collerinde yigilir Buradaki ixtisaslasdirilmis bugda teserrufatlari dunyanin taxil menbeyi sayilir Bugda istehsalina gore Cin birinci yerde durur Intensiv bugda istehsalina malik Avropa olkelerinin ekseriyyetinde onun mehsuldarligi 50 60 sentner Simali Amerikada 25 30 Inkisaf Etmekde Olan Olkelerin ekseriyyetinde primitiv aqrotexnikadan istifade olunmasi neticesinde cemi 14 16 sentnerdir Dunyada en iri bugda ixracatcilari ABS Kanada Avstraliya Fransa ve Argentinadir Bugdanin yaridan coxunu Afrika Asiya ve Latin Amerikasi olkeleri erzaq meqsedi ile idxal edir Qerbi Avropa ve Yaponiya esasen yem taxili idxal edir Novleri RedakteAzerbaycanda becerilen bugda novleri Redakte Yumsaq bugda Triticum aestivum Berk bugda Triticum durum Azerbaycanin bugda sortlari Redakte Sevinc Arzu Yaqut Zogal bugda Pirsahin Gurgene Murov Bolbugda Ugur Qizil bugda Ruzi Qirmizi bugda Seba Serq Bahar Mirbesir128 Mehsuldar Ferehim 2012 Zerdabi Azeri Birlik Turan Arandeni Qarabag Arazbugdasi Eritrospermum 1335 2 Aran Xirdabugda Bereketli 95 Kosabugda Elince 84 Zerdebugda Mirbesir 50 Kelkentum Nurlu 99 Araz Murov 2 Naxcivan Ezemetli 95 Azerbaycan 1 Qromacevski AzETEI Qaraqilciq 2 Azerbaycan Apulikum 82 1 Tale 38 Mingecevir Ekinci 84 AzKTI 7 Seki 1 Qafqaz Lukyanenko Qirmizigul 1 Agbugda Siraslan 23 Agbugda 13 Rojanovski Perzivan Mugan Qiymetli 2 17 Terter Qobustan Perzvan 1 Mirvari UlviDiger novleri RedakteTriticum aestivum L Triticum aestivum subsp aestivum Triticum aethiopicum Jakubz Triticum baeoticum Boiss Triticum borisovii Zhebrak Triticum carthlicum Nevski Triticum compactum Host Triticum dicoccoides Korn ex Asch amp Graebn Schweinf Triticum dicoccon Schrank Schubl Triticum dicoccum Schrank Triticum dimococcum E Schiem amp Staudt Triticum duelongatum Poleva Triticum duromedium Lubimova Triticum durum Desf Triticum edwardii Zhebrak Triticum fungicidum Zhuk Triticum jakubzineri Udachin amp Shakhm Udachin amp Shakhm Triticum kiharae Dorof amp Migush Triticum macha Dekapr amp Menabde Triticum monococcum L Triticum monococcum subsp boeoticum Boiss C Yen Triticum monococcum var reuteri Flaksb K Hammer amp A Szabo Triticum ovatum L Gren amp Godr Triticum polonicum L Triticum pungens Pers DC Triticum spelta L Triticum sphaerococcum Percival Triticum teres H R Jiang amp X X Kong Triticum timococcum Kostov Triticum timopheevii Zhuk Zhuk Triticum turanicum Jakubz Triticum turgidovillosum Tschermak Triticum turgidum L Triticum turgidum subsp turgidum Triticum urartu Thumanjan ex GandilyanPayiqzliq bugdanin inkisaf vegetasiyasinin gedisi Redakte Melum oldugu kimi Azerbaycanda o cumleden butun ekin sahelerinin taxil bitkileri ekinleri icerisinde ilk yeri daim payizliq bugda tutmusdur Son 100 ilde 1913 2013 cu iller taxil bitkilerinin ekin sahesi orta hesabla 691 5 min ha olmusdursa onun 463 1 min ha ve ya 67 i payzilqi bugda olmusdur Son illerde ise hem taxil bitkilerinin ve hem de payizliq bugdanin ekin saheleri daha da artmisdir Bele ki 2001 2013 cu illerde taxil bitkilerinin umumi sahesi 889 5 min ha olmusdur ki bunun 627 min ha ve ya 70 i payilqiz bugda olmusdur 2013 cu ilde ise taxil bitkilerinin umumi sahesi 1074 1 min ha olub ki bunun 689 1 min ha ve ya 64 i payizliq bugdanin payina dusur Elde olan melumatlarin yeni hem Kend Teserrufati nazirliyinin hem de Ekologiya ve Tebii Servetler nazilriyinin ekoloji ve meteoroloji melumatlarinin tehlili gosyetiti ki bir birine yaxin yerlesen ve aqrtitexniki baximindan da eyni seviyyede xidmet edilen erazilerde bele payizliq bugdanin inkisaf fazalarinin baslamasi ve davamiyyeti bir birinden 10 gune qeder ferqlenir Burada ayri ayri bugda novlerinin xususiyyetleri de nezre alinmisdir Asagidki respublikanin muxtelif cedvelde payizliq bugdanin inkisaf fazalarinin baslamasi tarixleri gosterilir cedvel Payizliq bugdanin inkisaf fazalarinin baslanmasi Rayon Sepin Cucerme Boru atma Sunbulleme Mum yetisme Tam yetisme Hundurluk m leBeyleqan 18 X 10 XI 28 III 6 V 10 VI 20 VI 55Kurdemir 28 X 18 XI 3 IV 11 V 12 VI 21 VI 2Ceferxan 20 X 8 XI 25 IV 5 V 8 VI 14 VI 16Bilesuvar 7 XI 26 XI 9 IV 9 V 10 VI 19 VI Zaqatala 12 IX 23 XI 5 IV 8 V 16 VI 26 VI 487Seki 19 X 11 XI 14 IV 14 V 16 VI 24 VI 639Goycay 30 X 19 XI 5 IV 7 V 11 VI 20 VI 94Qebele 17 X 30 XI 26 IV 21 V 2 VII 10 VIII 781Samaxi 4 X 20 X 10 IV 19 V 26 VI 5 VII 750Xacmaz 22 X 13 XI 15 IV 18 V 18 VI 29 VI 27Quba 10 X 29 X 20 IV 22 V 1 VII 12 VII 550Qazax 20 X 10 XI 13 IV 13 V 18 VI 24 VI 390Sekmir 26 X 12 XI 7 IV 11 V 16 VI 25 VI 404Senge 31 X 19 XI 5 IV 7 V 13 VI 23 VI 312Ter ter 26 X 16 XI 26 III 6 V 11 VI 20 VI 160Agdam 24 X 9 XI 4 IV 8 V 16 VI 26 VI 378Fizuli 27 X 16 XI 8 IV 11 V 17 VI 26 VI 439Xankendi 20 X 5 XI 23 IV 24 V 1 VII 14 VI 827Susa 7 X 20 X 1 V 24 V 11 VII 25 VII 1358Lacin 7 X 25 X 23 IV 18 V 30 VI 13 VII 1152Naxcivan 11 X 4 XI 14 IV 16 V 23 VI 30 VI 875Goy tepe 23 X 10 XI 21 III 5 V 10 VI 19 VI 2Celilabad 25 X 9 XI 8 IV 5 V 6 VI 16 VII 22Lenkeran 25 X 8 XI 26 III 8 V 14 VI 24 VI 13Lerik 3 X 19 XI 22 IV 26 V 4 VII 15 VII 1115 Sepin tarixi RedaktePayizliq bugdanin sepilmesi ile olaraq dagliq erazilerde deniz seviyyesinden 1000 1400 m yuksekliklerde sentyabrin III ongunluyununu axirlarinda baslanir sekil 2 1 2 Sepin tarixleri Bundan asagi hundurluye malik olan erazilerde sepin oktyabr ayinda heyata kecirilir Hundurluyun azalmasi ile elaqedar olaraq sepin prosesi oktyabrin I ve II ongunluyun qeder uzana bilir Respublika erazsinin cox boyuk hissesinde payizliq bugdanin sepini oktyabrin 25 ne qeder yekunlasir Bezen muxtelif sebebler uzunden xususen duzen erazilerde payizliq bugdanin sepin kompaniyasi uzanir ki bu da oz novbesinde cucereme fazasinin gecikmesine sebeb olur Bunun en esas sebebi ise duzen erazilerde rutubet catismazligidir Bunun qarsisini almaq usun bezi teserrufatlarda zep suvar kimi sinaqdan cixmis aqrptexniki tedbirden istifade edilir Bu tedbir gelcek yuksek mehsuldarligin esasini qoyulmasind xususi rol oynayir Sepin cucerme RedakteRespublika erazisinde bu inkisaf fazasi coxillik melumatlarin tehliline esasen 13 27 gun davam edir Eyni zamanda duzenlik rayonlarda onun davamiyyeri daha cox olur Bele ki Kur Araz ovaliginda Kicik Qafqazin dageteyi hisselerinde Boyu Qafqazin simal serq yamacinin dageteyi hisselerinde Havcivanin duzen erazilerinde bu fazanin davamiyyeti 20 gune qeder olur Payiz aylarinin daha soyuq kecdiyi ayri ayri illerde sepin cucerme fazasi 30 35 gune qeder davam ede bilir Coxillik melumatlarin tehlili gosterir ki payiz aylari daha rutubetli kecen illerde xususen sepinden evvel ve ya sepin dovrunde yaginti duserse cucerme fazasi da muveffeqiyyetle gedir ve bitki vaxtinda cucerir Belelikle payizda sepinin gecikmesinin sebebini ya hemin dovrde atmosfer yagintilarinin az dusmesi ya da sep suvar kimi aqrotexniki tedbirin gecikmesinde ve ya aparilmasinda axtramaq lazimdir Kollanma Respublika erazisinde payizliq bugdanin kollanma fazasi 50 80 hallarda payiz feslinde qeni noyabrda ve ya dekabrin eevllerinde basa catir Bu inkisaf fazasi adeten havanin orta sutkaliq temperaturunun 30C den asagi kecmesine qeder bu gosterici payizliq bugdanin bioloji minimum temperaturu hesab edilir basa catir Bezi soyuq illerde bu proses qisda bezen ise yazin evvellerinde basa catir Ilk kollanma sentyabrin axiri oktyabrin evvellerinde tesaduf etmekle dagliq erazilerde baslayir Boyuk ve Kicik Qafqazin dageteyi hisselerinde bu faza noyabrin III ongunluyunde Kur Araz ovaliginda ise dekabra tesaduf edir Qis sakitliyi dovru RedakteQis sakitliyi dovru payizliq bitkiler ucun havanin orta sutkaliq temperaturunun payizda 30C den asagi yazad ise hemin hedden yuxari kecmesi muddeti qebul edilir Azerbaycan erazisinde xususen duzenlik hisselerde nisbi qis sakitliyi dovru musahide edilir Cunki Qisda bele ayri ayri gunlerde yeni havnin orta sutkaliq temperaturunun 30C den yuxari oldugu dovrlerde vegetasiya davam edir Bezen ise hetta bir inkisaf fazasi digeri ile evez olunur Bu dovr teqriden 2 3 ay davam edir ve umumi vegetasiya muddetinin 25 40 ni ehate edir sekil Respublikanin cenub serqinde yerlesen Lenkeran ovaliginda ise bu faza cox qisa muddeti ehate edir bezen ise umumiyyetle orada qis sakitliyi dovru hec musahide olunmur Buna gore de respublikanin dageteyi ve alcaq dagliq hisselerinde bu dovru nisbi qis sakitliyi dovru adlandirmaq daha dogru olardi Boruatma fazasi Bu inkisaf fazasi respublikanin butun erazilerinde yazda daha cox qprel ayinda musahide eidlir sekil Burada da saquli zonalliq ozunu biruze verir Bele ki boruatma ilk olaraq duzenlik sonra dageteyi daha sonra ise orta dagliq zonada musahide edilir Aran rayonlarinda bu faza martin axiri aprelin evvellerinde bas verir Boyuk ve Kicik qafqazin dageteyi hisselerinde I ve II ongunlukleri erazinde payizliq bugdanin boruatma fazasi basa catir Mayin evvellerinde ise boruatma fazasi Boyuk ve Kicik Qafqazda 1200 1400 m yuksekliklerde musahide edilir Sunbulleme fazasi RedaktePayizliq bugdanin mehsuldarliginda cox muhum rol oynana bu inkisaf fazasi respublikanin butun erazisinde may ayinda musahide olunur ve evvelki fazada oldugu kimi burada da saquli zonalliq qanunu tamamile gozlenilir Sunbulleme ilk olaraq 25 apel 5 mayda Kur Araz ovaliginda ve dageteyi maili duzenliklerde musahide olunur sekil 25 maya qeder bu faza Kicik Qafqazda ve Boyuk Qafqazin simal yamacinda 1000 1300 m hundurluklerde simal serq yamacda 700 m yuksekliklere qeder erazilerde Talisda 1000 m hundurluklerde Naxcivanda ise daha yuksek erazilerde basa catir en hundur yerlerde ise sunbulleme fazasi mayin III ongunluyunde basa catir Mum yetisme RedakteBu inkisaf fazasi qanunauygunluga muvafiq olaraq evvelce Kur Araz ovaliginda baslayir ve tedrisen dageteyi maili duzenliklere ve asagi ve orta dagliq zonya kecir Bu erazilerde fazanin inkisafi suretli kecsede daglara dogru onun sureti azalir sekil Iyul ayinda payizliq bugda deniz seviyyesinden 1200 1500 m yuksekliklerde mum yetisme fazasini basa catdirir Daha hundur yerlerde ise bu faza avqustun ilk gunlerinde yekunlasir Mum yetisme fazasi basa catandan teqriben 10 12 gun bezen ise 8 10 gun sonra her yerde payizliq bugda tam yetisme fazasini nasata catirir ve bicin baslanir Payizliq bugdanin tam vegetasiya dovru sepinden yetismeye qeder ovaliq duzenliklerde ve elece de dageteyi hisselerde 230 250 gun dagliq hisselerde ise 280 300 gun davam edir sekil 230 gunluk izoxett Sirvan Cenub Serqi Sirvan Qarabag Mugan ve Mil duzlerini hemcinin Abseronu ehate edir Daglara dogru vegetasiyanin davamiyyeti bir qeder artir Bele ki 280 gunluk izoxett 800 1000 m hundurlukleri 290 300 gunluk izoxett ise 1200 1400 m ve daha yuksek erazileri ehate edir Mueyyen edilmisdir ki dagliq erazilerde hundurluyun her 100 m artmasi ile vegetasiya dovrunun umumi davamiyyeti Boyuk ve Kicik Qafqazda 5 6 gun Talisda 5 7 gun Naxcivanda 2 4 gun uzanir Orta dagliq zonada payizliq bugdanin umumi vegetasiya dovrunun uzunluguna erazinin deniz seviyyesinden hundurluyunden basqa yamaclarin istiqameti de boyuk tesir goseterir Eyni hundurluye malik erazilerde bu proses ilk olaraq cenub ve serq yamaclarda basa catir Istinadlar Redakte Nureddin Eliyev Azerbaycanin derman bitkileri ve fitoterapiya Baki Elm 1998 Elsad Qurbanov Ali bitkilerin sistematikasi Baki 2009 Bugda The Plant List saytinda takson barede melumat ing Hemcinin bax Redakte Birlepeliler ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Bugda amp oldid 5958658, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.