fbpx
Wikipedia

Aleutlar


Aleut xalqı və ya Unangan xalqı (öz dilində olan adı: Unangax̂ tək , Unangax iki , Unangan cəm/şərqi , Unangas cəm/qərbi ) — aborigen xalqlarından olan bu xalq Aleut adaları, Komandor adaları, ABŞ (Alyaska), Rusiya (Kamçatka) ərazisində yaşayan qədim etnos. İrq və xarici görünüşə görə Eskimoslara bənzəsələrdə, bu iki xalqın dili və mədəniyyətləri ayrı-ayrıdır.

Aleutlar
Aleut adamları
Ümumi sayı
17000-dən 18000-ə
Yaşadığı ərazilər
ABŞ
· Alyaska
17000
Rusiya
· Kamçatka
700
Dili

Aleut dili
ingilis dili
rus dili

Dini

Animizm, Şamanizm və Rus Ortodoksallığı

Qohum xalqlar

İnuit, yupik, sadlermiut

Tarixi

 
Suiti ovçuları , Unalaska,1896-cı il

Aleutlar XVIII əsrə kimi Avopalı və ya digər xalqlarla heç bir əlaqə qurmamışlar. XVIII əsrdə avropalılara dünyada belə bir xalqın yaşadığı məlum deyildi. Bu dövrə qədər Aleutlar İqlo adlı buzdan hazırlanan evlərdə yaşayır və əsasən balıqçılıqla məşğul olurdular. Aleutlar əsas fəaliyyətləri balıqçılıq olduğundan, onlar günü bu gündə mahir balıq ovcuları hesab olunurlar. Əsasən balina, suiti və müxtəlif növ balıqlar ovlanmışdır. Daha sonralar Aleutlar quruda yaşayan bəzi heyvanları, maral, tülküayı ovu ilə vəziyyətlərini xeyli yaxşılaşdırmış və yeni ov etmə üsulları mənimsəmişlər. 1750-ci illərə kimi yəni ruslar adaya gələnə qədər, Aleutlar öz sakit həyatlarını yaşayırdılar. Əslində ruslarla ilk təmaslar çox uğurlu olmuşdur, Aleutlar ruslara yeni ov etmək üsullarını öyrətmiş, bunun əvəzində isə ruslar özləri ilə gətirilən bəzi ədviyatları Aleutlara vermişlər: Sea otter hunters. Hətta bəzi rus kişilərinin Aleut qadınlarala evlənməsi məlumdur. Alyaskada birinci rus qəsəbələri Qriqori İvan Şelixov irkutsk taciri tərəfindən salınmışdır. Kütləvi şəkildə ovlanma nəticəsində dəniz heyvanlarının sayı azalmışdır. Bununla ruslar yerli əhalini daha cox inçitməyə başlamış, onları ovlamaq üçün daha əlverişsiz yerlərə göndərmişlər. Xususəndə Şelikov və Galikov şirkətinin yerli xalqa qarşı olan münasibəti nəticəsində Aleutlar, üsyan etmiş və qalib qəlmişdirlər. Ancaq texniki baxımdan daha üstün olan ruslar sonda Aleutlar üzərində qələbə qazanmışlar. Bu qələbənin əldə edilməsində Rusiya İmperiyası Rus Amerikasına bir başa dəstək göstərmişdir. Aleut xalqı Ruslarla yaratdığıları münasibərlər, kütləvi qrip epidemiyası, qətliyamlar səbəbindən xalqın 80% məhv olmuşdur. Bütün bunların nəticəsində Aleut xalqının sayı 90 min nəfərdən 10 minə kimi azalmışdır.

Etimologiyası

Aleut xalqının adı aleutca allíthuh sözündəndir. Alyaskanın kəşfindən sonra ruslar Aleut adaları istiqamətində irələməyə başlayırlar. Bu ərazilərə gələn rus kürk tacirləri tərəfindən yerli əhali Aleut (rus. Алеутъ) adlandırılır. Bu eyni adlı adalar qrupunun olması ilədə ələqəli olmuşdur.

Rus dilində Aleut adının mənşəyi haqqında bir neçə fikir vardır:

  • Bu adın Rusiyanın şimalında yaşayan Çukçaların dilindən olan "daimi sahil sakini" sözündən yarandığı ehtimal olunur.
  • Çukca dilində Eskimoslara xitabən işlədilən A´lvayê´lilit '(yad dildə danışanlar') sözü olmuşdur.
  • G. Menovşçikov kimi bəzi alimlərin fikirincə Aleut sözü Unanganca allíthuh (cəmiyyət) sözündən yaranmışdır.

Dil

  Əsas məqalə: Aleut dili

Aleut dili və ya Unangan dili (öz adı Unangam Tunuu), Amerika Birləşmiş Ştatlarında Alyaska ştatının Aleut adaları ilə Pribilof adalarında və Rusiya Federasiyasının Kamçatka diyarına bağlı Komandor adalarında Aleut xalqı (Unangan xalqı) tərəfindən danışılan və Eskimos-Aleut dil ailəsinin tək başına iki qolundan birini oluşturan dil.

Din

Əhalisi

Alyaskada 19801992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali

Ayaska etnik sayı anadilində danışa bilənlərin sayı % danışa bilənlərin orta yaş həddi
1980 . . . .
Sibir Yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı
Yupikler 17.000 14.000 80 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
İnyupikler 12.000 5.000 40 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supikler 3.000 1.000 33 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.200 700 35 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
1992 . . . .
Sibir Yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi
Yupiklər 18.000 12.000 67 Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi
İnyupiklər 13.000 4.000 31 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supiklər 3.100 600 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.100 400 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

Rusiya Federasiyasında Komandor adalarında yaşayan, yerli aleut əhalisinin sayı:

  • 1901 - 502 nəfər
  • 1902 - 523 nəfər
  • 1903 - 509 nəfər
  • 1904 - 512 nəfər
  • 1905 - 514 nəfər
  • 1906 - 499 nəfər
  • 1913 - 516 nəfər
  • 1917 - 449 nəfər
  • 1921 - 377 nəfər
  • 1922 - 381 nəfər
  • 1923 - 364 nəfər
  • 1927 - 345 nəfər
  • 1935 - 367 nəfər

Təhsil

Aleutları yaşadığı ərazi Amerika Birləşmiş Ştatlarıı hesab olunur. Ona görədə Aleutlar ABŞ təhsil sistemi üzrə təhsil alırlar.Hal-hazırda Alyaskada 4 Aleut yarım məktəbi fəaliyyət göstərir. Şagirdlərə həm ana dilləri olan Unanganca həmdə dövlət dilləri olan ingilis dili tədris olunur.

  • Aleut Region məkətbi
  • Pribilof məktəbi
  • Aleut adları Şərqi-Şəhərcik məktəbi
  • UnAlyaska şəhər məktəbi

1987-1988-ci illərdə Alyaskada məktəblərdə dərs alan Aleutlu uşaqlar:

Yarım məktəb Anadilində danışa bilən uşaqlar Danışa bilməyən uşaqlar Cəmi şagird sayı
Aleut ərazisi 2 16 18
Ankoric 1 29 30
Bristol körfəzi . 1 1
Kenai . 1 1
Pribilof adası . 70 70
Tanana . 18 18
Cəmi 3 135 139

Mədəniyyət

Müasir durum

Qalereya

İstinadlar

  1. http://en.wikipedia.org/wiki/Aleut_people
  2. Who are the Alutiiq[ölü keçid]
  3. Eskimo of Canada
  4. The Aleuts
  5. Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 2012-11-14 at the Wayback Machine,
  6. Bilingual/Bicultural Education Programs

Həmçinin bax

Həmçinin bax

aleutlar, aleut, xalqı, unangan, xalqı, dilində, olan, adı, unangax, tək, unangaxiki, unangancəm, şərqi, unangascəm, qərbi, aborigen, xalqlarından, olan, xalq, aleut, adaları, komandor, adaları, abş, alyaska, rusiya, kamçatka, ərazisində, yaşayan, qədim, etnos. Aleut xalqi ve ya Unangan xalqi oz dilinde olan adi Unangax tek Unangaxiki Unangancem serqi Unangascem qerbi aborigen xalqlarindan olan bu xalq Aleut adalari Komandor adalari ABS Alyaska Rusiya Kamcatka erazisinde yasayan qedim etnos Irq ve xarici gorunuse gore Eskimoslara benzeselerde bu iki xalqin dili ve medeniyyetleri ayri ayridir Aleutlar Aleut adamlariUmumi sayi17000 den 18000 eYasadigi erazilerABS Alyaska 17000 1 Rusiya Kamcatka 700 1 DiliAleut diliingilis dilirus diliDiniAnimizm Samanizm ve Rus OrtodoksalligiQohum xalqlarInuit yupik sadlermiut Mundericat 1 Tarixi 2 Etimologiyasi 3 Dil 4 Din 5 Ehalisi 6 Tehsil 7 Medeniyyet 8 Muasir durum 9 Qalereya 10 Istinadlar 11 Hemcinin bax 12 Hemcinin baxTarixi Redakte Suiti ovculari Unalaska 1896 ci il Aleutlar XVIII esre kimi Avopali ve ya diger xalqlarla hec bir elaqe qurmamislar XVIII esrde avropalilara dunyada bele bir xalqin yasadigi melum deyildi Bu dovre qeder Aleutlar Iqlo adli buzdan hazirlanan evlerde yasayir ve esasen baliqciliqla mesgul olurdular Aleutlar esas fealiyyetleri baliqciliq oldugundan onlar gunu bu gunde mahir baliq ovculari hesab olunurlar Esasen balina suiti ve muxtelif nov baliqlar ovlanmisdir Daha sonralar Aleutlar quruda yasayan bezi heyvanlari maral tulku ve ayi ovu ile veziyyetlerini xeyli yaxsilasdirmis ve yeni ov etme usullari menimsemisler 1750 ci illere kimi yeni ruslar adaya gelene qeder Aleutlar oz sakit heyatlarini yasayirdilar Eslinde ruslarla ilk temaslar cox ugurlu olmusdur Aleutlar ruslara yeni ov etmek usullarini oyretmis bunun evezinde ise ruslar ozleri ile getirilen bezi edviyatlari Aleutlara vermisler Sea otter hunters Hetta bezi rus kisilerinin Aleut qadinlarala evlenmesi melumdur Alyaskada birinci rus qesebeleri Qriqori Ivan Selixov irkutsk taciri terefinden salinmisdir Kutlevi sekilde ovlanma neticesinde deniz heyvanlarinin sayi azalmisdir Bununla ruslar yerli ehalini daha cox incitmeye baslamis onlari ovlamaq ucun daha elverissiz yerlere gondermisler Xususende Selikov ve Galikov sirketinin yerli xalqa qarsi olan munasibeti neticesinde Aleutlar usyan etmis ve qalib qelmisdirler Ancaq texniki baximdan daha ustun olan ruslar sonda Aleutlar uzerinde qelebe qazanmislar Bu qelebenin elde edilmesinde Rusiya Imperiyasi Rus Amerikasina bir basa destek gostermisdir Aleut xalqi Ruslarla yaratdigilari munasiberler kutlevi qrip epidemiyasi qetliyamlar sebebinden xalqin 80 mehv olmusdur Butun bunlarin neticesinde Aleut xalqinin sayi 90 min neferden 10 mine kimi azalmisdir Etimologiyasi RedakteAleut xalqinin adi aleutca allithuh sozundendir Alyaskanin kesfinden sonra ruslar Aleut adalari istiqametinde irelemeye baslayirlar Bu erazilere gelen rus kurk tacirleri terefinden yerli ehali Aleut rus Aleut adlandirilir Bu eyni adli adalar qrupunun olmasi ilede eleqeli olmusdur Rus dilinde Aleut adinin menseyi haqqinda bir nece fikir vardir Bu adin Rusiyanin simalinda yasayan Cukcalarin dilinden olan daimi sahil sakini 2 sozunden yarandigi ehtimal olunur Cukca dilinde Eskimoslara xitaben isledilen A lvaye lilit yad dilde danisanlar 3 sozu olmusdur G Menovscikov kimi bezi alimlerin fikirince Aleut sozu Unanganca allithuh cemiyyet sozunden yaranmisdir 4 Dil Redakte Esas meqale Aleut diliAleut dili ve ya Unangan dili oz adi Unangam Tunuu Amerika Birlesmis Statlarinda Alyaska statinin Aleut adalari ile Pribilof adalarinda ve Rusiya Federasiyasinin Kamcatka diyarina bagli Komandor adalarinda Aleut xalqi Unangan xalqi terefinden danisilan ve Eskimos Aleut dil ailesinin tek basina iki qolundan birini olusturan dil Din RedakteEhalisi RedakteAlyaskada 1980 ve 1992 ci illerde Eskimo Aleut dillerinde dannisa bilen ehali 5 Ayaska etnik sayi anadilinde danisa bilenlerin sayi danisa bilenlerin orta yas heddi1980 Sibir Yupikleri 1 100 1 050 95 Orta neslin coxu ve usaqlarin hamisiYupikler 17 000 14 000 80 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiInyupikler 12 000 5 000 40 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiSupikler 3 000 1 000 33 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiAleutlar 2 200 700 35 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismi1992 Sibir Yupikleri 1 100 1 050 95 Orta neslin hamisi ve usaqlarin boyuk bir qismiYupikler 18 000 12 000 67 Orta neslin hamisi ve usaqlarin kicik bir qismiInyupikler 13 000 4 000 31 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiSupikler 3 100 600 19 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiAleutlar 2 100 400 19 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiRusiya Federasiyasinda Komandor adalarinda yasayan yerli aleut ehalisinin sayi 4 1901 502 nefer 1902 523 nefer 1903 509 nefer 1904 512 nefer 1905 514 nefer 1906 499 nefer 1913 516 nefer 1917 449 nefer 1921 377 nefer 1922 381 nefer 1923 364 nefer 1927 345 nefer 1935 367 neferTehsil RedakteAleutlari yasadigi erazi Amerika Birlesmis Statlarii hesab olunur Ona gorede Aleutlar ABS tehsil sistemi uzre tehsil alirlar Hal hazirda Alyaskada 4 Aleut yarim mektebi fealiyyet gosterir Sagirdlere hem ana dilleri olan Unanganca hemde dovlet dilleri olan ingilis dili tedris olunur Aleut Region meketbi Pribilof mektebi Aleut adlari Serqi Sehercik mektebi UnAlyaska seher mektebi1987 1988 ci illerde Alyaskada mekteblerde ders alan Aleutlu usaqlar 6 Yarim mekteb Anadilinde danisa bilen usaqlar Danisa bilmeyen usaqlar Cemi sagird sayiAleut erazisi 2 16 18Ankoric 1 29 30Bristol korfezi 1 1Kenai 1 1Pribilof adasi 70 70Tanana 18 18Cemi 3 135 139Medeniyyet RedakteMuasir durum RedakteQalereya Redakteperrow 5 Aleutlu baliq ovcusu Aleut evi Aleut milli baliqci formasi Aleut avarcekenler Aleut avarcekenler Aleut avarceken Kisi ve qadin 1820 Aleut adami Aleut adami Aleut qayiqcisiIstinadlar Redakte 1 2 http en wikipedia org wiki Aleut people Who are the Alutiiq olu kecid Eskimo of Canada 1 2 The Aleuts Panu Hallamaa 1997 Unangam Tunuu and Sugtestun A Struggle for Continued Life Arxivlesdirilib 2012 11 14 at the Wayback Machine Bilingual Bicultural Education ProgramsHemcinin bax RedakteHemcinin bax RedakteInuit xalqi Iqlo Eskimoslar Alyaska AborigenMenbe https az wikipedia org w index php title Aleutlar amp oldid 5717389, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.