fbpx
Wikipedia

Amerika Birləşmiş Ştatları

Amerika Birləşmiş Ştatları (ing. United States of America), ABŞ (ing. USA), Birləşmiş Ştatlar (ing. United States) və ya sadəcə Amerika (ing. America) — 50 ştatdan, bir federal dairədən, beş böyük özünüidarə edən ərazidənmüxtəlif mülklərdən ibarət ölkə. 3,8 milyon mil2 (9,8 milyon km2) əraziyə malik ABŞ dünyanın ərazisinə görə 3-cü və ya 4-cü ölkəsidir və bütün Avropa qitəsindən təxminən 3,9 milyon mil2 (10,1 milyon km2) kiçikdir. 327 milyon nəfərdən çox əhalisi olan ABŞ dünyanın ən çox əhaliyə malik üçüncü ölkəsidir. Paytaxtı Vaşinqton, ən çox əhaliyə malik şəhəri Nyu-Yorkdur. Qırx səkkiz ştat və federal ərazi kontinentaldırŞimali Amerikada KanadaMeksika arasında yerləşir.

Amerika Birləşmiş Ştatları

ing. United States of America
ABŞ
Şüarı: 
Marş:
"The Stars and Stripes Forever"
Əraziləri daxil olmaqla ABŞ
PaytaxtıVaşinqton
38°53′ şm. e. 77°01′ q. u.
Ən böyük şəhəriNyu-York
40°43′ şm. e. 74°00′ q. u.
Rəsmi dilləriFederal səviyyədə yoxdur
Milli dilİngilis
Etnik qrupları
(2018)
İrqi mənsubiyyət:
76,6%
13,4% Qara
5,8% Asiyalı
2,7% Digər/çoxirqli
1,3% Yerlilər
0,2% Okeaniyalı
Etnik mənsubiyyət:
18,3% Hispanik və ya Latın
81,7% qeyri-Hispanik və ya Latın
Dini
(2017)
  • 73.0% Xristian
  • 21.3% Bitərəf
  • 2.1% Yəhudi
  • 0.8% Müsəlman
  • 2.9% Digər
Demonim(lər)iAmerikalı
İdarəetmə formasıFederal prezidentli konstitusiya respublikası
• Prezident
Co Bayden (D)
Kamala Harris (D)
• Palata spikeri
Nensi Pelosi (D)
• Baş hakim
Con Roberts
Qanunverici orqanıKonqres
Senat
Nümayəndələr Palatası
Böyük Britaniya Krallığından müstəqillik
Tarixi 
4 iyul 1776
• Konfederasiya
1 mart 1781
3 sentyabr 1783
21 iyun 1788
24 mart 1976
• Yaranması
12 may 1784
Ərazisi
• Ümumi ərazi
3,796,742 kv. mil (9,833,520 km2) (3-cu/4-cü)
• Su (%)
6,97
• Ümumi quru ərazisi
3,531,905 kv. mil (9,147,590 km2)
Əhalisi
• 2018 təxmini
327.167.434 (3-cü)
• 2010 siyahıya alma
308.745.538 (3-cü)
• Sıxlıq
87/kv. mil (33.6/km2) (146-cı)
ÜDM (AQP)2018 təxmini
• Ümumi
20.494 trilyon $ (2-ci)
• Adam başına
62.606 $ (11-ci)
ÜDM (nominal)2018 təxmini
• Ümumi
20.494 trilyon $ (1-ci)
• Adam başına
62.606 $ (7-ci)
Cini indeksi (2016)41,5
orta · 56-cı
İİİ (2017)0,924
çox yüksək · 13-cü
ValyutasıABŞ dolları ($) (USD)
Saat qurşağıUTC−4 to −10
Tarix formatı
aa/gg/ii
iiii-aa-gg
Yolun hərəkət istiqamətisağ
Telefon kodu+1
ISO 3166 koduUS
İnternet domeni

Paleohindilər ən azı 12 min il əvvəl Sibirdən Şimali Amerika materikinə köçmüşdürlər. Avropalıların kolonizasiyası XVI əsrdə başlamışdır. ABŞ şərq sahili boyunca qurulan On üç ingilis koloniyasından yarandı. Fransız-hindu müharibəsindən sonra Böyük Britaniya ilə koloniyalar arasında çoxsaylı mübahisələr 1775-ci ildə başlamış Amerika inqilabına və ardından 1776-cı ildə ABŞ istiqlal bəyannaməsi ilə nəticələndi. Müharibə ABŞ-ın Avropa hakimiyyətindən müstəqillik əldə edən ilk ölkə olması ilə 1783-cü ildə başa çatdı. Mövcud konstitusiya 1788-ci ildə qəbul edilmiş və bir çox fundamental vətəndaş azadlıqlarını təmin etmək üçün ümumilikdə hüquqlar haqqında Bill adlanan ilk on dəyişikliklə 1791-ci ildə ratifikasiya edilmişdir. ABŞ XIX əsrdə Şimali Amerikada güclü bir genişlənməyə başladı, yeni torpaqlar aldı, yerli amerika qəbilələrini köçürdü və 1848-ci ildə qitəyə yayılanadək tədricən ştatları qəbul etdi. XIX əsrin ikinci yarısında ABŞ-da vətəndaş müharibəsi ölkədə hüquqi köləliyin sona çatmasına səbəb oldu. Əsrin sonunda ABŞ Sakit okeana qədər genişləndi və Sənaye inqilabı tərəfindən böyük ölçüdə yönləndirilən iqtisadiyyatı yüksəlməyə başladı. İspan-ABŞ müharibəsiBirinci Dünya Müharibəsi ölkənin qlobal hərbi güc statusunu təsdiqlədi. ABŞ İkinci dünya müharibəsindən qlobal bir supergüc, nüvə silahı inkişaf etdirən ilk ölkə, müharibədə istifadə edən yeganə ölkə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olaraq çıxdı. Mülkiyyət hüquqları qanunvericiliyinin, xüsusən 1964-cü il Vətəndaş hüquqları aktı, 1965-ci il Səsvermə hüquqları aktı və 1968-ci il Ədalətli mənzil aktının qəbulu irqi və ya rəngə əsaslanan ayrı-seçkiliyi qadağan etmişdir. Soyuq müharibə zamanı ABŞ və Sovet İttifaqı 1969-cu ildə ABŞ-ın Aya enişi ilə pik nöqtəsinə çatan Kosmik yarışda mübarizə apardı. Soyuq müharibənin sona çatması və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ABŞ-ı dünyanın yeganə supergücü etdi.

O, federativ respublika və nümayəndəlik demokratiyasıdır. ABŞ Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Dünya Bankının, Beynəlxalq Valyuta Fondunun, Amerika Dövlətləri Təşkilatının (ADT) və bir çox digər beynəlxalq təşkilatların təsisçi üzvüdür. Qlobal ÜDM-in təxminən dörddə birini təşkil edən nominal ÜDM üzrə dünyanın ən iri iqtisadiyyatıAQP üzrə ikinci ən iri iqtisadiyyatına malik ABŞ yüksək inkişaf etmiş ölkədir. ABŞ iqtisadiyyatı xidmətlərin və biliyə əsaslanan fəaliyyətlərin dominantlığı ilə xarakterizə edilən geniş postsənaye iqtisadiyyatdır, buna baxmayraq istehsalat sektoru dünyada ən böyük ikincidir. ABŞ dünyada dəyərinə görə məhsulların ən böyük idxalçısı və ikinci ən böyük ixracatçısıdır. Əhalisi dünya cəminin yalnız 4,3%-i olmasına baxmayaraq ABŞ dünyada ümumi sərvətin 31%-ni təşkil edir, qlobal sərvətin ən böyük payı tək bir ölkədə cəmlənmişdir.

Geniş gəlir və sərvət bərabərsizliyinə baxmayaraq, ABŞ orta əmək haqqı, insan inkişafı, adambaşına düşən ÜDM və işçi məhsuldarlığı da daxil olmaqla sosial-iqtisadi göstəricilərdə çox yüksək sırada qalmağa davam edir. Qlobal hərbi xərclərinin üçdə birini təşkil edən ABŞ dünyanın ən qabaqcıl hərbi qüvvəsidir və beynəlxalq səviyyədə aparıcı siyasi, mədəni və elmi gücdür.

Etimologiya

Həmçinin bax: Amerika (toponim), ABŞ vətəndaşlarının adlandırılması, və Amerikan (söz)
 
Amerika qitələri italyan səyyah Ameriqo Vespuççinin adını daşıdığına inanılır.

1507-ci ildə alman kartoqraf Martin Valdzmyuller qərb yarımkürəsi torpaqlarını italiyalı səyyah və kartoqraf Ameriqo Vespuççinin (lat. Americus Vespucius) şərəfinə Amerika adlandırdığı dünya xəritəsi hazırladı. "Amerika Birləşmiş Ştatları" ifadəsinin ilk sənədli sübutu Vaşinqtonun adyutantı və Kontinental Ordunun şəxsi heyət generalı polkovnik-leytenant Cozef Ridə eskvayr Stiven Moylan tərəfindən yazılmış 2 yanvar 1776-ci il tarixli məktubdur. Moylan istiqlal müharibəsi səylərinə kömək istəmək məqsədi ilə "Amerika Birləşmiş Ştatlarından İspaniyaya tam və geniş səlahiyyətlər ilə" getmək istədiyini ifadə edirdi. "Amerika Birləşmiş Ştatlarının" ifadəsinin ilk məlum nəşri Virciniya ştatının Vilyamsberq şəhərindəki The Virginia Gazette qəzetində 6 aprel 1776-cı ildə yazılmış anonim bir esse idi.

Con Dikinson tərəfindən hazırlanan və 17 iyun 1776-cı ilə qədər tamamlanan Konfederasiya Maddələrinin ikinci layihəsi "Konfederasiyanın adı 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacağını" elan etdi. 1777-ci ilin sonunda ratifikasiyası üçün ştatlara göndərilən Maddələrin yekun variantı "Konfederasiyanın müraciət forması 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacaq" cümləsini ehtiva edir. 1776-cı il iyun ayında Tomas Cefferson özünün hazırladığı istiqlal bəyannaməsinin "orijinal kobud layihəsinin" sərlövhəsində "AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI" ifadəsini böyük hərflərlə yazmışdı. Sənədin bu layihəsi 21 iyun 1776-cı ilə qədər üzə çıxmayıb və ifadəni Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddələri layihəsində istifadə etdikdən əvvəl və ya sonra yazıldığı naməlumdur.

Qısa formada "Birləşmiş Ştatlar" da standartdır. Digər ümumi formalar "B.Ş.", "ABŞ" və "Amerika"dır. Danışıq adları "A-nın B.Ş.-ı" və və beynəlxalq səviyyədə "Ştatlar"dır. XVIII əsrin sonlarında şeir və mahnılarda məşhur olan "Kolumbiya" adı öz mənşəyini Xristofor Kolumbdan götürür; bu Kölumbiya ölkəsi daxil olmaqla "Kolumbiya dairəsi", Qərb yarımkürəsinin bir çox yeri və quruluşunun adında özünü büruzə verir.

"Birləşmiş Ştatlar" ifadəsi müstəqil ştatlar toplusunun təsviri olaraq orijinal formasında cəm halında idi, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States are") ifadəsini ehtiva edən ABŞ Konstitusiyasına on üçüncü dəyişiklik 1865-ci ildə ratifikasiya edilmişdi. Tək forması, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States is") Amerika Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra məşhur oldu. İndi tək halı standart formadır; cəm halı "bu Birləşmiş Ştatlar" (ing. "these United States") deyimində saxlanılır. Fərq istifadədən daha əhəmiyyətlidir; bu ştatların toplusu və bir vahid arasındakı fərqdir.

ABŞ vətəndaşı "Amerikalıdır". "Birləşmiş Ştatlar", "Amerika" və "B.Ş." ölkəyə sifət olaraq istinad edilir ("Amerika dəyərləri", "ABŞ qüvvələri"). İngilis dilində "Amerikan" sözü nadir hallarda Amerika Birləşmiş Ştatları ilə bir-başa bağlı olmayan mövzulara aiddir.

Tarix

  Əsas məqalələr: ABŞ tarixi, ABŞ tarixinin xronologiyası, ABŞ-ın biznes tarixi, ABŞ-ın iqtisadi tarixi, və ABŞ-ın əmək tarixi

Yerli xalqlar və Kolumba qədərki dövr tarixi

Ətraflı bax: ABŞ-da yerli amerikalılar
Kahokiyada yerləşən Monks-Maund, UNESCO-nun ümumdünya irsi
Anasazilər tərəfindən inşa edilən Klif sarayı

Ümumi olaraq qəbul olunmuşdur ki, Şimali Amerikanın ilk sakinləri Berinq torpaq körpüsü vasitəsi ilə Sibirdən köçmüş və ən azı 12 min il əvvəl gəlib çatmışdılar, baxmayaraq ki, artan sübutlar daha əvvəl gəlmələrini göstərir. Torpaq körpüsündən keçdikdən sonra ilk amerikalılar Sakit Okean sahili boyunca və Kordilyer və Lavrentid buz örtükləri arasında daxili buzsuz dəhliz vasitəsilə cənuba hərəkət etdilər. Klovis mədəniyyəti e.ə. 11,000-də meydana çıxdı və bu, Amerikanın sonrakı yerli mədəniyyətlərinin əksəriyyətinin əcdadı hesab olunur. Klovis mədəniyyətinin Amerikanın ilk insan məskənini təmsil etdiyinə inanılırdı. İllər keçdikcə 15.550 il bundan əvvələ aid alətlərin də daxil olduğu daha çox sübutlar "pre-Klovis" mədəniyyətləri ideyasını inkişaf etdirmişdi. Bu, ehtimal ki, Şimali Amerikaya immiqrsayianın üç böyük dalğasının ilkini təmsil edir.

Vaxt keçdikcə Şimali Amerikadakı yerli mədəniyyətlər getdikcə daha mürəkkəbləşdi, cənub-şərqdə mövcüd olmuş Kolumba qədərki dövr Missisipi mədəniyyəti kimi bəziləri qabaqcıl kənd təsərrüfatı, möhtəşəm memarlıq və dövlət səviyyəsində cəmiyyətlər inkişaf etdirdi. Cənubda Missisipi mədəniyyəti eramızın 800–1600-cü illər arasında Meksika sərhədindən Floridaya qədər genişlənərək çiçəkləndi. Şəhər dövləti Kahokiya müasir ABŞ-ın ən böyük, ən mürəkkəb Kolumba qədərki dövr arxeoloji sahəsi sayılır. Dörd Künc bölgəsində isə Anasazilər mədəniyyəti əkinçilikdən daha çox asılılıq yaradan yüzilərlə davam edən kənd təsərrüfatı təcrübəsinin ən yüksək nöqtəsi kimi inkişaf etdi. ABŞ-da mövcud olan UNESCO-nun ümumdünya irsinin üçü Pueblosa aid edilir: Mesa-Verde Milli Parkı, Çako Mədəniyyəti Milli Tarix Parkı və Taos-Pueblo. Həmçinin Luiziananın şimal-şərqindəki Poverti-Poynt mədəniyyətinə aid yerli amerikalılar tərəfindən inşa edilən torpaq işləri də UNESCO-nun ümumdünya irsinə daxil edilib. Böyük Göllər bölgəsinin cənubunda İrokezlər İttifaqı (Haudenosuni) XII və XV əsrlər arasında bir vaxtda yaradılmışdı.

Havay adalarının ilk yaşayış məntəqələri tarixi müzakirə mövzusu olmağa davam edir. Arxeoloji dəlillər eramızın 124-cü ilində yaşayış məntəqəsinin mövcudluğunu göstərir.

Yerli xalqlar üstündə təsirləri və qarşılıqlı əlaqə

Ətraflı bax: Hindi müharibələri, Hindi soyqırımları və Yerli amerikalıların xəstəlikləri və epidemiyaları

Müasir ABŞ ərazilərində Avropa müstəmləkəçiliyinin tərəqqisi ilə yerli amerikalılar tez-tez işğal edildi və didərgin düşdülər. Amerikanın yerli əhalisi avropalılar gəldikdən sonra və əsasən təbii çiçəkqızılca xəstəlikləri kimi müxtəlif səbəblərə görə azaldı.

Avropa ilə təmas zamanı Şimali Amerikanın orijinal əhalisinin sayını təxmin etmək çətin olsa da, XX əsrin əvvəllərində Ceyms Muni tərəfindən tarixi qeydlərdən istifadə edərək 1600-cü ildə Meksikanın şimalındakı yerli əhalinin sayını təxmin etmək üçün cəhd edildi. Daha sonrakı illərdə Smitsonian İnstitutundan Duqlas Yubleykr bu rəqəmləri yeniləyib. Yubleykr cənub Atlantik ştatlarında əhalinin sayını 92.916 və Körfəz ştatlarında əhalinin sayını 473.616 olduğunu təxmin etsə də, alimlərin əksəriyyəti rəqəmi çox aşağı hesab edir. Antropoloq Henri Dobins əhalinin çox daha yüksək, Meksika körfəzinin sahillərində 1.100.000, FloridaMassaçusets arasında yaşayan 2.211.000 adam, Mississipi vadisində və qollarında 5.250.000 və Florida yarımadasında 697.000 nəfər olduğuna inanırdı.

Avropalılar və yerli amerikalılar arasında ilk qarşılıqlı əlaqə skandinavlar tərəfindən edilmişdir. İndiyədək qalan bir sıra skandinav saqası Dənizkənarı əyalətlər və onun yerli əhalisi ilə əlaqəli məlumatlar verir. Skandinavlar Kolumbdan təxminən 500 il əvvəl Şimali Amerikada məskunlaşmağa cəhd etdilər.

Kolonizasiyanın ilk günlərində bir çox avropalı qida çatışmazlığına, xəstəliklərə və yerli amerikalıların hücumlarına məruz qalmışdılar. Yerli amerikalılar tez-tez qonşu tayfalarla müharibə etmiş və Avropalılarla onların koloniya müharibələrində müttəfiq olmuşdular. Ancaq eyni zamanda bir çox yerli və kolonist bir-birindən asılı hala gəldi. Kolonistlər qida və heyvan dərisi, yerlilər isə silah, sursat və digər Avropa malları üçün ticarət edirdi. Yerlilər bir çox kolonistə qarğıdalı, paxla və balqabağın harada, nə vaxt və necə becərilməli olduğunu öyrətdi. Avropalı misyonerlər və digərləri yerli amerikalıların "mədəniləşdirilməsinin" əhəmiyyətli olduğuna hiss edir və onları Avropa kənd təsərrüfatı metodlarına və həyat tərzinə uyğunlaşmağa çağırırdılar.

Avropalıların məskunlaşması

Ətraflı bax: ABŞ-ın kolonizasiya tarixi, Şimali Amerikanın kolonizasiyasıOn üç koloniya
 
Sent-Oqastin kontinental ABŞ-da avropalıların qurduğu ən qədim daimi yaşayış məntəqəsidir (1565-ci il)
 
Meyflauer sazişi, 1620-ci il Jan Leon Jerom Ferrisin rəsm əsəri

İndiki ABŞ-ın ərazisində Avropa kolonizasiyasının inkişafı ilə, yerli amerikalılar tez-tez işğal edilmiş və yerlərindən qovulmuşdular. Müasir ABŞ ərazisinə çatan ilk avropalılar 1513-cü ildə Floridaya ilk səfərini edən Xuan Ponse de Leon kimi ispan konkistadorları olmuşdu, lakin qeydiyyata alınmamış ərazilər də nəzərə alınsa 1493-cü il ekspedisiyasında Puerto-Rikoya çıxan Xristofor Kolumb bu şərəfə nail olub. İspanlar Florida və Nyu-Meksikoda Sent-Oqastin və Santa-Fe kimi ilk yaşayış məntəqələrini saldılar. Fransızlar özlərininkini Mississippi çayı boyunca qurdular. Şimali Amerikanın şərq sahillərində İngilislərin müvəffəqiyyətli məskunlaşması 1607-ci ildə Ceymstaunda Virciniya koloniyası və 1620-ci ildə Pilqremlərin Pilmut koloniyası ilə başladı. Mühacirləri çoxu dini azadlıq axtaran müxalifətçi xristian qrupları idi. Qitənin ilk seçilmiş qanunvericilik məclisi olan Virciniyanın Berjesslərin Evi 1619-cu ildə yaradıldı, sahilə çıxmazdan əvvəl Pilqremlər ilə Meyflauer sazişi bağlandı və Konnektikutun Əsas Sərəncamları Amerika koloniyaları boyunca inkişaf edəcək nümayəndəliklərin özünüidarəetmə və konstitusionalizm nümunəsi üçün presedentlər yaratdı.

Hər koloniydakı mühacirlərin böyük hissəsi kiçik fermerlər idi, ancaq bir neçə on il ərzində koloniyaların müxtəlifliyi kimi digər sənaye sahələri də inkişaf etdi. Əmtəə bitkilərinə tütün, düyü və buğda daxil idi. Hasilat sənayesində xəz, balıqçılıq və taxta-şalban üstünlük təşkil edirdi. İstehsalçılar rom və gəmi hazırlayırdılar və kolonizasiya dövrününü sonunda amerikalılar dünyanın dəmir təchizatının yeddidə birini istehsal edirdilər. Nəticədə şəhərlər yerli iqtisadiyyatları dəstəkləmək və ticarət mərkəzləri kimi xidmət etmək üçün sahillərə səpələndilər. İngilis kolonistlər Şotland-İrland və digər qrupların dalğaları ilə tamamlandı. Sahilyanı torpaqlar daha da bahalaşdıqca azad edilmiş muzdlu nökərlər daha qərbə sıxışdırıldılar.

İngilis kaperləri ilə geniş miqyaslı bir kölə ticarətinə başlanıldı. Xəstəliklərin az olması və daha yaxşı qida və müalicə səbəbi ilə Şimali Amerikada kölələrin orta ömür uzunluğu cənuba nisbətən daha çox olması kölə sayının sürətlə artmasına səbəb oldu. Kolonist cəmiyyət əsasən köləliyin dini və mənəvi yönü baxımından bölünmüşdü və koloniyalar bu praktikanın lehinə və əleyhinə qanun aktları qəbul etdilər. Amma XVIII əsrin başlaması ilə xüsusilə cənub bölgələrində əmtəə bitkilərinin əkilməsində afrikalı kölələrin yerini muzdlu nökərlər aldı.

1732-ci ildə Corciyanın Britaniyalılar tərəfindən kolonizasiyası ilə ABŞ-ı əmələ gətirəcək on üç koloniyanın əsası qoyuldu. Hamısında İngilislərin qədim hüquqlarına və respublikaçılığa dəstək verən, özünüidarə hissinə sadiqliyi artan azad kişilərin bir çoxuna açıq seçkilərlə müəyyənləşdirilmiş yerli hökumətləri vardı. Son dərəcə yüksək doğum göstəriciləri, aşağı ölüm göstəriciləri və sabit məskunlaşma ilə koloniya əhalisi sürətlə böyüdü. Nisbətən daha az yerli amerikalı əhalisi tutulurdu. Böyük Oyanış kimi tanınan 1730-cu və 1740-cı illərin Xristian dirçəliş hərəkatı həm dinə, həm də dini azadlığa marağı artırdı.

Yeddiillik müharibə (ABŞ-da Fransız-Hindi müharibəsi kimi tanınır) dövründə ingilis orduları Kanadanı fransızlardan aldılar, ancaq frankofon əhali cənub koloniyalarından siyasi cəhətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə qaldı. Zəbt edilmiş və sürgün edilmiş yerli amerikalıları nəzərə almasaq, 1770-ci ildə 13 Britaniya koloniyasının 2,1 milyondan çox əhaliyəsi var idi, bu təxminən Britaniyanın üçdə birinə bərabərdi. Yeni gələnlərin davam etməsinə baxmayaraq, 1770-ci illərdə təbii artım tempi xaricdə anadan olan amerikalıların az olduğu vəziyyətdə idi. Koloniyaların İngiltərədən olan məsafəsi özünüidarəetmənin inkişafına imkan verdi, lakin müvəffəqiyyətləri monarxları mütəmadi olaraq krallıq hakimiyyətini yenidən təsdiq etdirməyə sövq etdi.

1774-cü ildə İspaniya Hərbi Dəniz Qüvvələri gəmisi Santiago Xuan Xose Peres Ernandes başçılığı altında indiki Britaniya Kolumbiyasındakı Vankuver adasının Nutka boğazının girişinə daxil oldu və lövbər saldı. İspanların gəmidən enməməsinə baxmayaraq yerlilər xəz ilə Kaliforniyadan gətirilmiş balıq qulağı qabığı mübadiləsi etmək üçün gəmiyə tərəf üzdülər. O vaxtlar İspaniya Portuqaliyaya məhdud lisenziya verməklə Asiya və Şimali Amerika arasında ticarəti inhisara almağa müvəffəq olmuşdu. Ruslar Alyaskada böyüyən xəz ticarət sistemini qurmağa başladıqda ispanlar Peresin pasifik şimal-qərbdə bir çoxu ilə ilkə imza atan səyahətləri ilə ruslara meydan oxudu.

Üçüncü və son ekspedisiyası zamanı kapitan Ceyms Kuk Havay ilə rəsmi təmasda olmuş ilk avropalıdır. Kapitan Ceyms Kukun son ekspedisiyası Şimal-Qərb keçidinin axtarışı məqsədi ilə Şimali Amerika və Alyaska sahillərində üzməsi daxil olmaqla təxminən doqquz ay çəkdi.

Müstəqillik və genişləndirmə (1776–1865)

Ətraflı bax: ABŞ İstiqlal müharibəsi, ABŞ istiqlal bəyannaməsi, Amerika inqilabı və ABŞ ərazisinin formalaşması
 
İstiqlal bəyannaməsi, Con Trambullun rəsm əsəri

ABŞ İstiqlal müharibəsi Avropa hakimiyyətinə qarşı müstəqillik uğrunda ilk uğurlu koloniya mübarizəsi idi. Amerikalılar hökumətin xalqın yerli qanunvericilikdə ifadə edilən iradəsinə uyğun olan bir "respublikaçılıq" ideologiyası hazırladılar. Onlar ingilis olmaq və "təmsilçiliyi olmayanlardan vergitutmama" hüquqlarını tələb etdilər. İngilislər imperiyanı parlament vasitəsilə idarə etməkdə təkid edirdilər və münaqişə müharibəyə çevrildi.

İkinci Kontinental konqres 4 iyulda İstiqlal bəyannaməsini yekdilliklə qəbul etdi, uzun preambulada bütünü kişilərin bərabər və Yaradıcıları tərəfindən onların ayrılmaz hüquqları ilə birlikdə yaradıldığı və bu hüququların Böyük Britaniya tərəfindən mühafizə edilmədiyini tanındı və qətnamənin sözlərinə görə on üç birləşmiş Koloniya müstəqil bir dövlət meydana gətirdi və daha Britaniya tacına sadiq qalmağa ehtiyac qalmadı. Hər il iyul ayının dördüncü günü Müstəqillik günü kimi qeyd olunur. 9 sentyabrda İkinci Kontinental konqres bəyan etdi ki, "burada bu vaxta qədər 'Birləşmiş Koloniyalar' sözləri istifadə edilir, bu müraciət forması gələcəkdə 'Birləşmiş Ştatlar' kimi dəyişdirilə bilər". 1777-ci ildə Konfederasiyanın Maddələri 1789-cu ilə qədər fəaliyyət göstərən zəif bir hökumət qurdu.

 
ABŞ ərazilərinin satın alınması–XVII əsrdən bəri hər bir əraziyə ştat statusu verildi.

1781-ci ildə Yorktaun məğlubiyyətindən sonra Britaniya 1783-cü il sülh müqaviləsini imzaladı və Atlantikin qərb sahilindən Missisipi çayına qədər Amerikanın suverenliyi tanındı. Milliyətçilər ABŞ Konstitusiyasının yazılıdığı 1787-ci il Filadelfiya qurultayına rəhbərlik etdilər, 1788-ci ildə ştat qurultaylarında ratifikasiya edildi. 1789-cu ildə federal hökumət əlverişli nəzarət və balans yaratma prinsipi ilə üç şöbə olmaqla yenidən təşkil edildi. İnqilab ordusuna rəhbərlik edən Corc Vaşinqton yeni konstitusiya ilə seçilən ilk prezident oldu. 1791-ci ildə fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılmasını federal səviyyədə qadağan edən və bir sıra hüququ müdafiəni təmin edən hüquqlar haqqında Bill qəbul edildi.

1808-ci ildə federal hökumət beynəlxalq qul ticarətinin cinayət olduğunu qəbul etməsinə baxmayaraq, 1820-ci ildən sonra Dərin Cənubda yüksək gəlirli pambıq əkini və buna bağlı olaraq qul sayı kəskin artdı. İkinci Böyük Oyanış, xüsusən 1800–1840-cı illər milyonları yevangel protestantına çevrdi. Bu, şimalda abolisionizm daxil olmaqla bir çox ictimai islahat hərəkatlarını gücləndirdi; cənubda metodistlər və baptistlər qul əhalisi arasında yayılırdı.

 
ABŞ-ın ştat və ərazilərinin xəritəsi, təx. 1834-cü il

Amerikalıların qərbə genişlənmək istəyi uzun müddət davam edən Hindi müharibələrinə səbəb oldu. 1803-cü ildə Fransanın torpaq iddiasında olduğu Luiziananın satın alınması demək olar ki ölkə ərazisini iki dəfə artırdı. Müxtəlif narazılıqlara görə İngiltərəyə qarşı 1812-ci il müharibəsi elan edildi və birlikdə mübarizə edildi, ABŞ millətçiliyi gücləndi. Floridaya bir sıra hərbi müdaxilələr 1819-cu ildə İspaniyanın burdan və digər Körfəz sahili əraziləridən imtina etməsinə səbəb oldu. Genişlənmə paraxodların Eri və I&M kimi yeni kanallar ilə bağlanan böyük su nəqliyyatı vasitəsilə Amerika boyunca hərəkət etməyə, daha sonra sürətli dəmiryollarının ölkə ərazisi boyunca yayılmasına başlamasından sonra buxar gücündən asılı oldu.

1820-ci ildən 1850-ci illərə qədər Cekson demokratiyası daha çox ağdərili kişilərin seçki hüququnu əhatə edən bir sıra islahatlara başladı, bu 1828-ci ildən 1854-cü illərə qədər Demokratlar və Viqlərin hakim partiyalar olduğu İkinci Partiya Sisteminin yüksəlməsinə səbəb oldu. 1830-cu illərdə Gözyaşı yolu hindi rezervlərindən hindiləri qərbə köçürməklə hindilərin sürgün siyasətinə nümunə oldu. Ekspansionist tale manifesti ərzində Texas Respublikası 1845-ci ildə ABŞ-a birləşdi. 1846-cı ildə Britaniya ilə imzalanan Oreqon müqaviləsi indiki şimal-qərbi Amerikanın ABŞ nəzarətinə keçməsinə gətirib çıxardı. Meksika-ABŞ müharibəsində qələbə Kaliforniya və indiki cənub-qərbi Amerikanın böyük qisminin Meksikanın güzəştə getməsi ilə nəticələndi.

 
Milli məməməli olan Amerika bizonu Yellouston Milli Parkında, Vayominq

1848–1849-cu illər Kaliforniya qızıl hərisliyi qərbə miqrasiyaya, Kaliforniya soyqırımına və əlavə qərb ştatlarının yaranmasına sövq verdi. ABŞ-da vətəndaş müharibəsindən sonra yeni transkontinental dəmiryolları məskunların yerdəyişməsini asanlaşdırdı, daxili ticarət genişləndi və yerli amerikalılarla qarşıdurmalar artdı. Yarım əsr ərzində Amerika bizonunun (bəzən "bufallo" adlanır) məhvi bir çox düzənlik hindilərinin mədəniyyətlərinə ekzistensial zərbə vurdu. 1869-cu ildə yeni sülh siyasəti yerli amerikalıları sui-istifadədən qorumaq, daha çox müharibədən yayınmaq və onların sonrakı ABŞ vətəndaşlığını təmin etmək üçün çalışırdı. Bununla belə, geniş miqyaslı münaqişələr Qərbdə 1900-cü illərə qədər davam etdi.

Vətəndaş müharibəsi və Yenidənqurma dövrü

Ətraflı bax: ABŞ-da vətəndaş müharibəsi və Yenidənqurma dövrü
 
Gettisberq döyüşü, Ture de Tulstrupun rəsm əsəri

Afrikalıların və afroamerikalıların köləliyinə dair fikir ayrılığı nəticədə ABŞ-da vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxardı. Əvvəlcə, İttifaqa daxil olan ştatlar kölə və azad ştatlar olmaqla dəyişiliyə yol açaraq, Senatda balans saxlanılmışdılar, amma əhali arasında və Nümayəndələr Palatasında azad ştatlar kölə ştatlara nəzərən üstünlük təşkil edirdilər. Amma əlavə qərb ərazisi və daha çox boş torpaqlar ilə kölə və azad ştatlar arasındakı gərginlik köləliyi genişləndirmək və ya məhdudlaşdırmaq üçün federalizm və ərazilərin yerləşdirilməsinə dair müzakirələrə səbəb oldu.

1860-cı ildə köləliyə qarşı Respublika Partiyasından olan ilk prezident Avraam Linkolnun seçilməsi ilə on üç kölə ştatı qurultay nəticəsində ayrıldığını elan etdi və Amerika Konfederativ Ştatlarını ("Cənub"u) qurdu, baxmayaraq ki federal hökumət ("İttifaq") ayrılmanın qanunsuz olduğunu müdafiə etdi. Bu ayrılmanı təmin etmək üçün separatçılar hərbi əməliyyatlara başladı və İttifaq da eyni cavabı verdi. Bunun nəticəsi olan müharibə təxminən 618.000 əsgərin və bir çox vətəndaşın ölümünə səbəb oldu. Bu münaqişə Amerika tarixində ən ölümcül hərbi münaqişə oldu. Cənub qulların azadlığına qarşı mübarizə aparırdı, İttifaq isə ilk növbədə ölkəni bir bütün halda saxlamaq üçün mübarizə aparırdı. Bunula belə 1863-cü ildən sonra meydana gələn itkilər və Linkolnun öz Azadlıq Bəyannaməsini elan etməsi İttifaq baxımından müharibənin əsas məqsədini köləliyin ləğvinə çevirdi. Həqiqətən də İttifaq 1865-ci il aprel ayında müharibəni tamamilə qazandıqda məğlub olan Cənubdakı ştatların hər birini köləliyi qadağan edən on üçüncu dəyişikliyi ratifikasiya etməyə məcbur etdi.

Müharibədən sonrakı illərdə ABŞ Konstitusiyasına üç dəyişiklik əlavə edildi: yuxarıda adı çəkilən on üçüncü dəyişiklik ilə yanaşı kölə olmuş təxminən dörd milyon afroamerikalıya vətəndaşlığı təmin edən on dördüncü dəyişiklik və afroamerikalıların nəzəriyyədə səs vermə hüququnu təmin edən on beşinci dəyişiklik. Müharibə və onun nəticəsi reinteqrasiya və yeni azad olunan qulların hüquqlarını təmin etməklə Cənubun yenidən bərpası məqsədi daşıyan federal gücün əhəmiyyətli dərəcədə artımına səbəb oldu.

Müharibədən sonra ciddi şəkildə yenidənqurma başladı. Prezident Linkoln İttifaq və keçmiş Konfedarasiya arasında dostluq və əfvi təşviq etməyə təşəbbüs göstərərkən, 14 aprel 1865-ci ildə bir sui-qəsdçi gülləsi Şimal ilə Cənub arasında təkrar bir sərhəd çəkdi. Federal hökumətdə Respublikaçılar Cənubun yenidən qurulmasını və afroamerikalıların hüquqlarının təmin edilməsini öz amallarına çevirdilər. Onlar Demokratların 1876-cı prezident seçkilərini güzəştə getmək müqabilində Respublikaçıların afroamerikalıların hüquqlarının qorunması barədə razılaşdığı 1877-ci il Kompromisinə qədər israr etdilər.

Özlərini "Xilaskarlar" adlandıran Cənublu ağ Demokratlar Yenidənqurmadan sonra Cənubu öz nəzarətlərinə aldılar. 1890-cı ildən 1910-cu illərə qədər qondarma Jim Krou qanunları bölgənin bir çox qara və bəzi kasıb ağlarını hüquqlarından məhrum etdi. Qaralar xüsusilə Cənubda irqi seqresiya ilə üzləşdilər. Onlar həmçinin vaxtaşırı linç daxil olmaqla qeyri-qanuni zorakılığa məruz qaldılar.

 
Nyu-York şəhərindəki Ellis adası avropalı immiqrantlar üçün başlıca giriş qapısı olmuşdu.
 
1886-cı ildə hədiyyə edilmiş Nyu-York şəhərindəki Azadlıq heykəli ABŞ ilə yanaşı azadlıq, demokratiya və ədalətin də simvoludur.

Əlavə immiqrasiya, genişləndirmə və sənayeləşmə

  Əsas məqalələr: ABŞ-ın iqtisadi tarixi və ABŞ-ın texnologiya və sənaye tarixi

Şimalda urbanizasiya və CənubiŞərqi Avropadan immiqrantların görünməmiş axını ölkəni sənayeləşmə üçün izafi içşi qüvvəsi ilə təmin etdi və onun mədəniyyətinə çevrildi. Teleqraf və transkontinental dəmir yolları daxil olmaqla milli infrastruktur iqtisadi artıma və Vəhşi Qərbin yaşayış məntəqələrinin böyüməsinə və inkişafına səbəb oldu. Daha sonra elektrik lampasınıntelefonun ixtirası kommunikasiya və şəhər həyatına da təsir edəcəkdir.

ABŞ, 1810-cu ildən ən az 1890-cı ilədək Mississippi çayının qərbindəki Hindi müharibələrində vuruşdu. Bu münaqişələrin əksəriyyəti yerli hindi ərzilərinin güzəştə gedilməsi və sonuncuların hindi rezervlərinə məhkum olması ilə nəticələndi. Bu, mexaniki becərilən əkin sahələrini daha da genişləndiridi, beynəlxalq bazarlar üçün əlavə dəyərləri artırdı. Materik genişlənməsi 1867-ci ildə Rusiyadan Alyaskanın satın alınmasını da əhatə etmişdi. 1893-cü ildə Havayda Amerikayönümlü qüvvələr monarxiyanı devirdi və 1898-ci ildə ABŞ-a qoşulacaq Havay Respublikasını yaratdı. Eyni il İspan-ABŞ müharibəsi nəticəsində Puerto-Riko, QuamFilippin İspaniya tərəfindən güzəştə gedildi. 1900-cü ildə İkinci Samoa Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra Amerika Samoası ABŞ tərəfindən əldə edildi. ABŞ 1917-ci ildə ABŞ Vircin adalarını Danimarkadan satın aldı.

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində sürətli iqtisadi inkişaf bir çox görkəmli sənayeçilərin yüksəlməsinə səbəb oldu. Kornelius Vanderbilt, Con RokfellerEndrü Karnegi kimi maqnatlar dəmir yolu, neft və polad sənayesində milli irəliləyişə rəhbərlik etmişdi. Bankçılıq C.P.Morqanın əhəmiyyətli rolu ilə birlikdə iqtisadiyyatın mühüm hissəsinə çevrildi. EdisonTesla elektrik enerjisinin sənayeyə, evlərə və küçələrin işıqlandırılması üçün geniş yayılmasını öz öhdələrinə götürdülər. Henri Ford avtomobil sənayesində inqilab etdi. Amerika iqtisadiyyatı bum yaşayaraq dünyanın ən nəhənginə çevrildi və ABŞ böyük güc statusu əldə etdi. Bu dramatik dəyişikliklər ictimai iğtişaşlar və populist, sosialist və anarxist hərəkatların yüksəlməsi ilə müşayiət olundu. Bu dövr sonunda qadınlara seçki hüququnun verilməsi, spirtli içki qadağası, istehlak mallarının tənzimlənməsi, işçi vəziyyətinə rəqabət və diqqətin təmin edilməsi üçün daha çox antiinhisar tədbirləri daxil olmaqla, bir çox ictimai sahələrdə ciddi islahatlar keçirən Proqressiv dövrünün inkişafı ilə sona çatdı.

Birinci Dünya müharibəsi, Böyük böhran və İkinci Dünya Müharibəsi

Ətraflı bax: Birinci Dünya müharibəsi, Böyük böhranİkinci Dünya müharibəsi
 
Böyük böhran dövründə, 1931-ci ildə Empayr Steyt Bildinq tamamlandığında dünyanın ən hündür binası idi.

ABŞ Birinci Dünya müharibəsinin başladığı 1914-cü ildən Mərkəzi qüvvələrin axınına qarşı Müttəfiq dövlətləri ilə formal olaraq yanaşı "dəstək qüvvə" qismində müharibəyə qoşulduğu 1917-ci ilə qədər bitərəf qaldı. 1919-cu ildə prezident Vudro Vilson Paris Sülh Konfransında aparıcı diplomatik rol oynadı və ABŞ-ın Millətlər Liqasına qoşulmasını güclü şəkildə müdafiə etdi. Buna baxmayaraq, Senat bunu təsdiqləməkdən imtina etdi və Millətlər Liqasını təsis edən Versal müqaviləsini ratifikasiya etmədi.

1920-ci ildə qadın hüquqları hərəkatı qadınlara seçki hüququ verən konstitusiya dəyişikliyinin qəbulunu təmin etmişdi. 1920-ci və 1930-cu illərdə kütləvi kommunikasiya üçün radioların artışı və erkən televiziyanın ixtirası müşahidə edildi. Kükrəyən iyirmilərin tərəqqisi 1929-cu il Uoll-Strit iflası və Böyük böhranın başlanğıcı ilə sona çatdı. 1932-ci ildə prezident seçildikdən sonra Franklin D. Ruzvelt Sosial Təminatın yaradılmasını da əhatə edən Yeni xətt ilə cavab verdi. Amerikanın cənubundan milyonlarla afroamerikalının böyük köçü Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl başlamış və 1960-cı illərə qədər davam etmişdir; halbuki, 1930-cu illərin ortalarında Toz kasası bir çox kənd təsərrüfatı icmalarını yoxsullaşdırdı və qərbə yeni köç dalğasını gücləndirdi.

İkinci Dünya müharibəsi dövründə əvvəlcə bitərəf olan ABŞ Almaniyanın Avropa qitəsinin böyük hissəsini işğal etməsi ilə 1941-ci il mart ayında Lend-Liz proqramı vasitəsilə Müttəfiqlərə material tədarük etməyə başladı. 7 dekabr 1941-ci ildə Yaponiya imperiyasının gözlənilmədən başladığı Pörl-Harbor hücumu ABŞ-ı Ox qüvvələrinə qarşı Müttəfiqlərə qoşulmağa təşviq etdi. Müharibə dövründə ABŞ Britaniya, Sovet İttifaqı və Çin ilə yanaşı müharibədən sonrakı dünya planını razılaşdıran Müttəfiq qüvvələrinin "Dörd polisindən" biri hesab olunurdu. Ölkə təxminən 400.000 hərbi personalını itirməsinə baxmayaraq müharibədən iqtisadi və hərbi nüfuzunu daha da artıraraq nisbətən zərər görmədən çıxdı.

Böyük Britaniya, Sovet İttifaqı və digər müttəfiqlər ilə yeni beynəlxalq maliyyə institutları və Avropanın müharibədən sonra yenidən qurulması haqqında müqavilələrin imzalandığı Bretton-Vuds və Yalta konfranslarında ABŞ-ın aparıcı rolu olmuşdur. Müttəfiqlər Avropada qələbə qazandıqda 1945-ci ildə San-Fransiskoda keçirilən beynəlxalq konfransda müharibədən sonra fəaliyyətə başlayacaq BMT Nizamnaməsi hazırlandı. ABŞ ilk nüvə bombasını inkişaf etdirdi və Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərində istifadə etməsi yaponların təslim olmasına səbəb olaraq 2 sentyabrda İkinci Dünya müharibəsini sonlandırdı. Qələbə Günü olaraq bilinən parad və bayramlar başladı.

Soyuq müharibə və mülki hüquqlar dövrü

  Əsas məqalələr: ABŞ tarixi (1945–1964), ABŞ tarixi (1964–1980), və ABŞ tarixi (1980–1991)
Ətraflı bax: Soyuq müharibə, Mülki hüquqlar hərəkatı, Yoxsulluğa qarşı müharibə, Kosmik yarışReyqanomika
 
Martin Lüter Kinq Sent-Pol şəhərində yerləşən Minnesota Universitetində Vyetnam müharibəsinə qarşı mitinqdə çıxış edərkən, 27 aprel 1967-ci il
 
ABŞ Prezidenti Ronald Reyqan (solda) və Sov.İKP MK-nın Baş katibi Mixail Qorbaçovun (sağda) 1985-ci ildə Cenevrədə görüşü

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Soyuq müharibə kimi tanınan dövrdə ideoloji olaraq kapitalizmkommunizmgeosiyasi baxımdan Atlantik və Avrasiya düşərgələrinə bölünmüş ABŞ və Sovet İttifaqı güc yarışına başladı. Bir tərəfdə ABŞ və onun NATO müttəfiqləri, digər tərəfdə isə SSRİ və onun Varşava Paktı müttəfiqləri ilə Avropanın hərbi əlaqələrində hökmranlıq edirdilər. ABŞ kommunist nüfuzunun genişlənməsinə qarşı çəkindirmə siyasəti hazırladı. ABŞ və Sovet İttifaqı vasitəçilik müharibələri etsələr və güclü nüvə silahları inkişaf etdirsələr də iki ölkə birbaşa hərbi münaqişədən çəkinirdi.

ABŞ bir çox hallarda Sovet himayəsində olduğunu düşündüyü Üçüncü dünya hərəkatına qarşı çıxırdı və bəzən sağçı hökumətlərə qarşı rejim dəyişikliyi üçün birbaşa müdaxilə edirdi. 1950–53-cü illərdə Koreya müharibəsində Amerika əsgərləri kommunist ÇinŞimali Koreya qüvvələri ilə döyüşdülər. Sovet İttifaqının 1957-ci ildə ilk süni peyki buraxması və 1961-ci ildə ilk insanlı kosmik uçuşu başlatmasına qarşı 1969-cu ildə ABŞ-ın Aya insanın ayaq basdığı ilk ölkəyə çevrilməsi "Kosmik yarış"-ın başlanğıcını qoydu. Cənub-Şərqi Asiyada vasitəçilik müharibəsi sonda Vyetnam müharibəsində ABŞ-ın tam iştirak etməsi ilə nəticələndi.

Öz ölkəsində ABŞ davamlı iqtisadi inkişafa və əhalisinin və orta sinifin sürətlə artımına nail oldu. Ştatlararası avtomagistral sisteminin tikintisi növbəti on illər ərzində ölkənin infrastrukturuna böyük təsir göstərdi. Milyonlarla insan fermalardan və daxili şəhərlərdən böyük şəhərətrafı mənzillərə köçdü. 1959-cu ildə Havay ölkəyə qoşulan 50-ci və sonuncu ABŞ ştatı oldu. Artan mülki hüquqlar hərəkatı Martin Lüter Kinqin görkəmli liderliyi və öndərliyində seqreqasiya və diskriminasiyaya qarşı dinc mübarizədən istifadə edirdi. Məhkəmə qərarları və qanunvericiliyin birləşməsi irqçi ayrı-seçkiliyi dayandırmağa çalışan 1968-ci il Mülki Hüquqlar aktı ilə başa çatmışdı. Bu arada, Vyetnam müharibəsinə, qara millətçiliyinə və seksual inqilaba qarşı alovlanan kontur-mədəniyyət hərəkatı genişlənirdi.

Medikeyr və Medikeydin yaradılması, eləcə də yaşlılara və yoxsullara tibbi səhiyyə xidməti təmin edən müfavif olaraq qida talonu və himayəsində uşaqlar olan ailələrə yardım adlı iki proqram daxil olmaqla "Yoxsulluğa qarşı müharibə"nin başlaması sosial təminat hüquqlarını və xərclərini genişləndirdi.

1970-ci illər və 1980-ci illərin əvvəlləri staqflyasiyanın başlanğıcı oldu. 1980-ci ildə prezident seçildikdən sonra Ronald Reyqan iqtisadi durgunluğa azad bazar yönümlü islahatlarla cavab verdi. Yumşalmanın çöküşündən sonra o, "çəkindirmə"dən imtina etdi və SSRİ-yə qarşı daha təcavüzkar "geriyə qaytarma" strategiyasına başladı. Keçən on il ərzində qadınların əmək fəaliyyətində iştirakının artmasından sonra 1985-ci ilədək yaşı 16 və daha çox olan qadınların əksəriyyəti işlə təmin olundu.

1980-ci illərin sonları Sovet İttifaqı ilə münasibətlərə "yumşalma" gətirdi və 1991-ci ildə onun dağılması Soyuq Müharibəni sonlandırdı. Bu, ABŞ-ın dünyadakı dominant supergücü kimi tək qütblü olmasına gətirib çıxardı. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ortaya çıxan Pax Americana konsepsiyası Soyuq müharibədən sonra yeni dünya nizamı termini olaraq geniş populyarlıq qazanmışdı.

Yeni tarix

  Əsas məqalələr: ABŞ tarixi (1991–2008) və ABŞ tarixi (2008-bügünə qədər)
Ətraflı bax: Körfəz müharibəsi, 11 sentyabr terror aktları, Terrorizmlə Mübarizə, 2007-2008-ci il maliyyə böhranı və Xəstə müdafiəsi və əlverişli qayğı aktı
Aşağı Manhettendə yerləşən Dünya Ticarət Mərkəzi islam terorist qrupu Əl-Qaidə tərəfindən törədilən 2001-ci il 11 sentyabr terror aktları zamanı
Onun yerində yeni tikilmiş Dünya Ticarət Mərkəzi 1

Soyuq müharibədən sonra 1990-cı ildə Səddam Hüseynin rəhbərliyində İraqın ABŞ-ın müttəfiqi olan Küveyti işğal və birləşdirməyə cəhd etdiyi vaxt Yaxın Şərqdə yaranan münaqişə 1990-cı ildə böhrana səbəb oldu. Qeyri-sabitliyin digər bölgələrə yayılacağından qorxan prezident Corc H. U. Buş Səudiyyə Ərəbistanı müdafiə məqsədi ilə Səhra qalxanı əməliyyatıSəhra fırtınası əməliyyatına başladı, İraqa qarşı ABŞ liderliyindəki 34 ölkədən olan koalisiya qüvvələri İraq qüvvələrini Küveytdən müvəffəqiyyətlə çıxartdı və keçmiş monarxiyanı bərpa etdi.

ABŞ-ın müdafiə şəbəkələrindən yaranan İnternet beynəlxalq akademik şəbəkələrə, sonra isə 1990-cı illərdə ictimaiyyətə yayılır, bu da qlobal iqtisadiyyata, cəmiyyətə və mədəniyyətə böyük təsir göstərir.

Dot-kom bumu, Alan Qrinspen rəhbərliyində sabit pul siyasəti və sosial təminat xərclərinin azaldılması səbəbiylə, 1990-cı illər 2001-ci ildə sona çatan müasir ABŞ tarixində ən uzun iqtisadi böyüməyə şahid oldu. 1994-cü ilin əvvəllərində ABŞ 450 milyon insanın 17 trilyon $ dəyərində məhsul və xidmət istehsal etdiyi Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyasına (NAFTA) daxil oldu. Müqavilənin məqsədi 1 yanvar 2008-ci ilədək ABŞ, Kanada və Meksika arasında ticarət və investisiya maneələrini aradan qaldırmaq idi. Üç tərəfdaş arasında ticarət NAFTA qüvvəyə mindikdən sonra artmışdır.

2001-ci il sentyabrın 11-də Əl-Qaidə terrorçuları Nyu-York şəhərindəki Dünya Ticarət Mərkəzinə və Vaşinqtonda yerləşən Pentaqona zərbə vurdu, təxminən 3,000 nəfər həlak oldu. Buna cavab olaraq ABŞ, Əfqanıstanda müharibə və İraq müharibəsini əhatə edən Terrorizmlə Mübarizə başlatdı. 2007-ci ildə Buş administrasiyası İraq müharibəsində böyük hərbi birlikləri artırmış, bu da şiddətin müvəffəqiyyətlə azaldılmasına və regionda daha çox sabitliyə gətirib çıxarmışdı.

Əlverişli mənzillərin təşviq edilməsi üçün hökumət siyasəti, korporativ və tənzimləyici idarəetmədə geniş yayılmış uğursuzluqlar və Federal Ehtiyat tərəfindən müəyyən edilmiş tarixən aşağı faiz dərəcələri Böyük böhrandan sonra ölkə tarixində ən böyük daralma olan 2008-ci il maliyyə böhranı ilə nəticələnən 2000-ci illərin ortalarının mənzil bumuna səbəb oldu. İlk afroamerikalı və çoxirqli prezident olan Barak Obama böhranın ortasında 2008-ci ildə seçilmiş və böhranın mənfi təsirlərini azaltmaq və təkrarlanmamasını təmin etmək üçün stimullaşdırıcı tədbirlər olan Dodd-Frank Uoll-Strit islahatları və istehlakçı qoruma aktının qəbuluna nail oldu. Bu stimul infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə və işsizliyin nisbətən azalmasına şərait yaratdı. İqtisadiyyata təsirləri haqqında müzakirələr olmasına baxmayaraq Dodd-Frank maliyyə sabitliyi və istehlakçı qorumasını yaxşılaşdırdı.

2010-cu ildə Obama administrasiyası təxminən beş on il ərzində ölkənin səhiyyə sisteminə mandat, subsidiya və sığorta mübadiləsi daxil olmaqla ən geniş islahatları həyayta keçirən əlverişli qayğı aktını qəbul etdi. Qanun 2016-cı ildə 24 milyon nəfəri əhatə edərək, sağlamlıq sığortası olmayan insanların sayının və faizinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına gətirib çıxardı, lakin səhiyyə xərcləri, sığorta haqları və iqtisadi göstəricilərə təsirləri səbəbindən mübahisəli qalır. 2009-cu il iyun ayında tənəzzülün miniumuma çatmasına baxmayaraq, seçicilər iqtisadiyyatın bərpasının yavaş tempi qarşısında məyus qaldılar. Obamanın siyasətinə qarşı çıxan Respublikaçılar 2010-cu ildə səs çoxluğu ilə Nümayəndələr Palatasını və 2014-cü ildə Senatı nəzarət altına aldılar.

2009 və 2010-cu illərdə İraqdakı ABŞ qoşunlarının böyük qismi geri çəkildi və bölgədəki müharibənin 2011-ci il dekabr ayında rəsmən bitdiyi elan edildi. Geri çəkilmə Əl-Qaidənin bölgədəki varisi olan İraq Şam İslam Dövlətinin yüksəlməsi nəticəsində məzhəb qiyamlarının artmasına səbəb oldu. 2014-cü ildə Obama Kuba ilə tam diplomatik əlaqələrin bərpa ediləcəyini elan etdi. Növbəti il, ABŞ 5+1 qrupu ölkələrinin üzvü olaraq İranın nüvə proqramının inkişafını ləngitməyə yönəldilmiş saziş olan Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planını imzaladı, baxmayaraq ki, ABŞ 2018-ci il may ayında sazişdən geri çəkildi. 2016-cı il ABŞ Prezident seçiklərində Respublikaçı Donald Tramp ABŞ-ın 45-ci prezidenti seçildi. Tramp ABŞ tarixində ən yaşlı və ən varlı prezident seçilmişdir.

Coğrafiya, iqlim və təbiət

  Əsas məqalələr: ABŞ coğrafiyası, ABŞ iqlimi, və ABŞ təbiəti
 
Kontinental ABŞ və ətraf ərazilərin kompleks peyk şəkli
 
Köppen iqlim təsnifatları

ABŞ-ın bütün quru ərazisi təxminən 3,800,000 kvadrat mil (9,841,955 km2), bunun isə 2,959,064 kvadrat mil (7,663,940.6 km2) hissəsini kontinental ABŞ təşkil edir. Kontinental ABŞ-dan Kanada ilə ayrılmış Alyaska 663,268 kvadrat mil (1,717,856.2 km2) ərazi ilə ən böyük ştatdır. Sakit okeanın şimalında, Şimali Amerikanın cənub-qərbində yerləşən arxipelaqda olan Havay 10,931 kvadrat mil (28,311 km2) əraziyə malikdir. Puerto-Riko, Amerika Samoası, Quam, Şimali Mariana adalarıABŞ Vircin adalarının əhaliyə malik əraziləri birlikdə 9,185 kvadrat mil (23,789 km2) ərazini əhatə edir. Yalnız quru ərazisi nəzərə alındıqda Rusiya və Çindən sonra üçüncü olan ABŞ Kanadanın önündədir.

ABŞ, Rusiya və Kanadadan sonra və Çindən əvvəl və ya sonra olmaqla, ümumi sahəsinə (torpaq və su) görə dünyanın üçüncü və ya dördüncü ən böyük ölkəsidir. Sıralama, Çin və Hindistan tərəfindən mübahisə edilən iki ərazinin necə hesablandığına və ABŞ-ın ümumi ölçüsünün necə ölçüldüyünə bağlı olaraq dəyişir. Məsələn, Britannika Ensiklopediyası, ABŞ-ın ölçüsünü 3,677,649 kvadrat mil (9,525,067 km2) olaraq göstərir, çünki onlar ölkənin sahil və ya məhəlli sularını saymır. Bu suları əhatə edən The World Factbook rəqəmi 3,796,742 kvadrat mil (9,833,517 km2) olaraq verir.

Atlantik boyu sahil düzənliyinin daxilində daha çox yarpağını tökən meşələr və Pidmontun yastı təpələrinə rast gəlinir. Appalaç dağları şərq sahilini Böyük göllərəOrta Qərbin otlaqlarına bölür. Dünyanın dördüncü ən uzun çay sistemi olan Missisipi-Missuri çayı, ölkənin mərkəzi ilə əsasən şimal-cənub istiqamətində hərəkət edir. Böyük düzənliklərin yastı, münbit preriləri cənub-şərqdə dağlıq bir bölgə tərəfindən bölünərək qərbə uzanır.

 
Ölkədə ən yüksək nöqtə olan Denali dağı

Böyük düzənliklərin qərb sərhəddindəki Qayalı dağlar, ölkənin şimalından cənuba uzanır və Koloradoda 14,000 fut (4,300 m)-dən çox yüksəkliyinə çatır. Daha şərqdə qayalı Böyük hövzə və ÇiuauaMoxave kimi səhralar var. Syerra-Nevada və Kaskad dağ silsilələri Sakit okena sahilinə yaxın uzanır və hər ikisi də 14,000 fut (4,300 m)-dən artıq yüksəkliyə çatırlar. Kontinental ABŞ-ın ən alçaq və ən yüksək nöqtələri Kaliforniya ştatındadır və aralarında sadəcə 84 mil (135 km) məsafə vardır. 20,310 fut (6,190.5 m) hündürlüyə malik Alyaska Denalisi (Mak-Kinli dağı) ölkənin və Şimali Amerikanın ən yüksək nöqtəsidir. Aktiv vulkanlar Alyaskanın AleksandrAleut adaları boyunca yayılmışdır və Havay vulkanik adalardan ibarətdir. Qayalarda yerləşən Yellouston Milli Parkında əsasını təşkil edən supervulkan qitənin ən böyük vulkanik xüsusiyyətidir. ABŞ dünyanın digər ölkələrinin hər birindən daha çox ekoregiona malikdir.

Böyük miqyaslı və coğrafi müxtəlifliyi ilə ABŞ, əksər iqlim növlərini əhatə edir. 100-cü meridianın şərqində iqlim şimalda rütubətli kontinentaldan cənubda rütubətli subtropikə qədər dəyişir. 100-cü meridianın qərbindəki Böyük düzənliklər yarımsəhradır. Qərb dağlarının çox hissəsi dağ iqliminə malikdir. Böyük hövzədə və Cənub-qərbdəki səhralarda çöl, Kaliforniya sahilində AralıqOreqon, Vaşinqton və cənubi Alyaskada dəniz iqlimi mövcuddur. Alyaskanın əksəriyyəti subarktik və ya arktikdir. Havay və Floridanın cənub kənarı Karib və Sakit okean ərazilərində olduğu kimi tropikdir. Ekstremal hava qeyri-adi deyil — Meksika körfəzini əhatələyən ştatlar qasırğalara meyllidir və dünya tornadolarının əksəriyyəti ölkə daxilində, əsasən Orta Qərb və Cənubdakı Tornado xiyabanı adlı ərazilərdə baş verir.

Vəhşi təbiət

  Əsas məqalələr: ABŞ faunası və ABŞ florası
Həmçinin bax: Kateqoriya:ABŞ biotası

ABŞ ekologiyası meqamüxtəlifdir : kontinental ABŞ və Alyaskada təxminən 17.000 damarlı bitki növü müşahidə edilir və Havayda 1.800-dən artıq çiçəkli bitki növü vardır, bunların bəziləri materikdə müşahidə edilir. ABŞ 428 məməli, 784 quş, 311 sürünən və 295 amfibiya növünə ev sahibliyi edir. Təxminən 91.000 həşərat növü təsvir edilmişdir. Ağbaş qartal ABŞ-ın həm milli quşu, həm də milli heyvanıdır və ölkənin özünəməxsus simvoludur.

59 milli park və yüzlərlə digər federal idarəyə tabe park, meşə və vəhşi təbiət əraziləri var. Ümumiyyətlə, hökumət ölkənin torpaq sahəsinin 28%-nə sahibdir. Bunların əksəriyyəti mühafizə olunur, baxmayaraq ki, bunların bəziləri neft və qaz hasilatı, dağ-mədən, ağac tədarükü və ya iribuynuzlu maldarlıq üçün icarəyə verilir; təxminən 0,86%-i hərbi məqsədlər üçün istifadə olunur.

Ekoloji problemlər 1970-ci ildən milli gündəlikdə olub. Ətraf mühit mübahisələrinə neft və nüvə enerjisi ilə bağlı müzakirələr, hava və suyun çirklənməsi, vəhşi təbiətin qorunmasının iqtisadi xərcləri, ağac tədarükü və meşəsizləşmə və qlobal istiləşməyə qarşı beynəlxalq reaksiyalar daxildir. Bir çox federal və ştat qurumları iştirak edir. Ən görkəmlisi olan Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi (EPA) 1970-ci ildə prezidentin əmri ilə yaradılmışdır. Vəhşi təbiət ideyası 1964-cü ildən bəri Vəhşi təbiət aktı ilə ictimai torpaqların idarə edilməsini formalaşdırmışdır. 1973-cü il nəsli kəsilməkdə olan növlər aktı, ABŞ Balıq və Vəhşi Təbiət Xidməti tərəfindən izlənilən təhlükə altında və nəsli kəsilməkdə olan növlər və onların yaşayış yerlərinə qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Demoqrafiya

  Əsas məqalələr: ABŞ əhalisi, Amerikalılar, və ABŞ-da irq və etnik mənsubiyyət

Əhali

Həmçinin bax: Əhalisinə görə ABŞ-ın ştat və ərazilərinin siyahısı və Əhalisinə görə ABŞ şəhərlərinin siyahısı
İllərə görə əhali
İl Əhali
17903.929.214
18005.308.48335.1%
18107.239.88136.4%
18209.638.45333.1%
183012.866.02033.5%
184017.069.45332.7%
185023.191.87635.9%
186031.443.32135.6%
187038.558.37122.6%
188050.189.20930.2%
189062.979.76625.5%
190076.212.16821.0%
191092.228.49621.0%
1920106.021.53715.0%
1930123.202.62416.2%
1940132.164.5697.3%
1950151.325.79814.5%
1960179.323.17518.5%
1970203.211.92613.3%
1980226.545.80511.5%
1990248.709.8739.8%
2000281.421.90613.2%
2010308.745.5389.7%
Təxm. 2018327.167.43416.3%
1610–1780-ci illər əhali məlumatı.
Qeyd edək ki, siyahıyaalma rəqəmləri 1860-cı
ilə qədər yerli amerikalıları əhatə etmir.

ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, ölkənin əhalisini 1 iyul 2018-ci il tarixinə olan məlumata əsasən 327.167.434 olaraq hesablamış və buna hər 13 saniyədə bir nəfər (tam artım) və gündə təxminən 6.646 adam əlavə edilir. XX əsr ərzində demək olar ki, dörd dəfə artan ABŞ əhalisi 1900-cü ildə 76,2 milyondan 2000-ci ildə 281,4 milyon nəfərə çatmışdır. ÇinHindistandan sonra ən çox əhaliyə malik ölkə olan ABŞ böyük əhali artımının proqnozlaşdırıldığı yeganə böyük sənaye ölkəsidir. 1800-cü illərdə orta hesabla bir qadına 7,04 uşaq düşürdü, 1900-cü illərdə isə bu rəqəm 3,56-ya endi. 1970-ci illərin əvvəlindən etibarən, doğum səviyyəsi 2017-ci ildə qadın başına düşən 1,76 uşaq ilə 2,1-ə bərabər əvəzetmə nisbətindən aşağı düşmüşdür. Xarici doğumluların immiqrasiyası xaricdə doğulan əhalinin sayını iki dəfə artıraraq 1990-cı ildə təxminən 20 milyondan 2015-ci ildə 45 milyona çatdıraraq ABŞ əhalisi sürətlə artımının davam etməsinə səbəb oldu, bu əhali artımının üçdə birini təşkil edirdi. 2018-ci ildə demək olar ki, 90 milyon immiqrant və onların ABŞ-da doğulmuş uşaqları ( ikinci nəsil) var idi, bu ümumi ABŞ əhalisinin 28%-inə bərabər idi. ABŞ bir çox müxtəlif millətlərə malikdir, 37 əcdad qrupunun 1 milyondan çox nümayənədəsi var. Amerika almanları ən böyük etnik qrupdur (50 milyondan çox), onları amerika irlandları (təxminən 37 milyon), amerika meksikalıları (təxminən 31 milyon) və amerika ingilisləri (təxminən 28 milyon) izləyir.

Ağ amerikalılar (əsasən Avropalı əcdada malik qruplar) ən böyük irqi qrupdur; Qara amerikalılar ölkənin ən böyük irqi azlığı (qeyd edək ki, ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, Hispanik və Latın amerikalılarını "irqi" qrup kimi yox, etnik qrup kimi hesaba alır) və ən böyük üçüncü əcdad qrupudur. Amerika asiyalıları ölkənin ikinci ən böyük irqi azlığıdır; ən böyük üç amerika asiyalıları etnik qrupu amerika çinliləri, amerika flippinliləri və amerika hindliləridir. 2015-ci il sorğularının nəticələrinə görə, Avropa mənşəli ən böyük Amerika cəmiyyəti əhalinin 14%-dən çoxunu təşkil edən Amerika almanlarıdır. 2010-cu ildə ABŞ əhalisinə bəzi Amerika hindiləri və Alyaska yerlilərinin (sırf belə bir nəsildən 2,9 milyon) nəslindən təxminən 5,2 milyon nəfər və yerli havaylılar və okeaniyalıların (sırf 0,5 milyon) nəslindən 1,2 milyon nəfər daxil idi. Siyahıyaalma 2010-cu ildə rəsmi beş irq kateqoriyasının "hər hansı bir ilə müəyyən edilə bilməyən" 19 milyondan çox adamı "Bəzi Digər İrq" kimi hesab etmişdi, bunlardan 18,5 milyondan çoxu (97%) Hispanik etnik mənsubiyyətinə aid idi.

 
200-ci ildə ABŞ ştatının hər birində hakim əcdadlar
     Almanlar      Amerikalılar      Meksikalı      İrland      Afrikalı      İtalyan      İngilislər      Yaponlar      Puerto-Rikolular

Hispanik və ya Latın amerikalıların əhali artımı (şərtlər rəsmi olaraq əvəzlənəbilir) əsas demoqrafik tendensiyadır. 50,5 milyon Hispanik mənşəli amerikalı Siyahıyaalma Bürosu tərəfindən ayrı-ayrı "etnik mənsubiyyəti" paylaşmış kimi tanınır; hispanik amerikalıların 64%-i Meksika mənşəlidir. 2000–2010-cu illərdə ölkənin hispanik əhalisi 43% artıb, qeyri-hispan əhalisi isə yalnız 4,9% artıb. Bu artımın çox hissəsi immiqrasiyadır; 2007-ci ildə ABŞ əhalisinin 12,6%-i xaricdə doğulub, bu rəqəmin 54%-i Latın Amerikasında doğulmuşdur.

ABŞ-da fertilliyin 2007-ci ildə 2,08-dən 2017-ci ildə 1,76-a düşməsi, əsasən yaşlı qadınların 2,1 olan əvəzetmə nisbətindən az olan doğum nisbətinin yüksəlməsinə baxmayaraq Hispaniklərin, yeniyetmələrin və gənc qadınların doğum nisbətinin azalması ilə əlaqədardır. 2018-ci ildə ABŞ əhalisinin orta yaşı 38,1 il olmuşdu.

2012-ci ildə azlıqlar (Siyahıyaalma Bürosu tərəfindən qeyri-Hispanik və çoxirqli olmayan ağlarla yanaşı tərif edilən) əhalinin 37,2%-ni və bir yaşdan aşağı uşaqların 50%-ni təşkil etmişdi və 2044-cü ilə qədər nisbi əksəriyyəti təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır.

ABŞ-da doğum nisbəti əhalinin hər 1000 nəfərinə 13-dür ki, bu da dünya ortalamasından 5 doğuş azdır. Əhalinin artım tempi müsbət 0,7 faizdir, bu da bir çox inkişaf etmiş ölkələrdən daha yüksəkdir. 2017-ci maliyyə ili üçün bir milyondan çox immiqrant (onların əksəriyyəti ailə birləşməsi yolu ilə daxil olmuşdur) üçün yaşayış hüququ verilmişdir. Meksika 1965-ci il İmmiqrasiya aktından bəri yeni sakinlərin başlıca mənbəyi olmuşdur. Çin, Hindistan və Flippin 1990-cı illlərdən bəri hər il donor ölklər arasında ilk dördlükdə olmuşdur. 2012-ci il (2012-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, təxminən 11,4 milyon sakin qanunsuz immiqrantdır. 2015-ci il (2015-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, bütün immiqrantların 47%-i Hispanik, 26%-i asiyalı, 18%-i ağ və 8%-i qaradır. Asiyadan olan immiqrantların faizi artarkən, Hispaniklərin faizi isə azalır. Qeyri-qanuni immiqrantların təxmini sayı 2007-ci ildəki 12,2 milyonluq pik nöqtədən 2017-ci ildə 10,7 milyona enmişdir. 2017-ci ildə ABŞ-da 33.000 mühacir köçürüldü. Bu on illər ərzində ilk dəfə dünyanın digər hissələrindən az idi. 2017-ci il Qellap sorğusu yetkin amerikalıların 4,5%-nin (qadınların 5,1%-i və kişilərin 3,9%-i) LGBT olduğunu müəyyənləşdirdi. Ən yüksək faiz Kolumbiya dairəsində (10%) əldə edilmiş, ən aşağı faizə malik ştat isə 1,7% ilə Şimali Dakota olmuşdur.

Başlıca yaşayış məskənləri

ABŞ Siyahıyaalma Bürosu yaşayış məntəqələrini şəhərə, metropiliten statistik ərazilərinə (MSƏ-lər) və daha böyük birləşmiş statistik ərazilərə (BSƏ) görə sıralayır.

Amerikalıların təxminən 82%-i urban ərazilərdə (şəhərətrafı daxil olmaqla) yaşayır; onların da təxminən yarısı əhalisi 50.000-dən çox olan şəhərlərin sakinidirlər. ABŞ meqaregion kimi tanınan bir çox şəhər birləşmələrinə malikdir, ən böyüyü olan Böyük Göllər meqapolisindən sonra Şimal-şərq meqapolisi və Cənubi Kaliforniya gəlir. 2008-ci ildə 273 birləşmiş bələdiyyənin 100.000-dən çox əhalisi var idi, 9 şəhərdə bir milyondan çox və dörd qlobal şəhərdə iki milyondan çox (Nyu-York, Los-Anceles, ÇikaqoHyuston) əhali olmuşdur. Bir milyondan çox əhalisi olan 52 metropolitan ərazisi var. Ən sürətli inkişaf edən 50 metro ərazisinin 47-i Qərbdə və ya Cənubdadır. San-Bernardino, Dallas, Hyuston, AtlantaFiniks metro ərazilərində 2000 və 2008-ci illər arasında əhali artımı bir milyondan çox olmuşdur.

Dil

  Əsas məqalə: ABŞ dilləri
Həmçinin bax: Evdə danışıq dili, ABŞ-da ölməkdə olan dillərin siyahısı, və ABŞ-da dil təhsili

İngilis dili (Amerikan ingiliscəsi) de-fakto milli dildir. Federal səviyyədə rəsmi bir dil olmasa da, ABŞ vətəndaşlığına qəbul şərtləri kimi bəzi qanunlar ingilis dilini tələb edir. 2010-cu ildə beş və daha çox yaşı olan əhalinin təxminən 230 milyonu və ya 80%-i evdə yalnız ingilis dilində danışırdı. Əhlinin 12%-i tərəfindən evdə danışılan ispan dili ikinci ən ümumi dil və ən çox tədris edilən ikinci dildir. Bəzi amerikalılar 32 ştatada olduğu kimi, ölkənin rəsmi dilini ingilis dili olmasına tərəfdardırlar.

Havayda ştat qanunlarına görə havay və ingilis dilinin hər ikisi rəsmi dildir. Alyaska ingilis dili ilə yanaşı iyirmi yerli dili tanıyır. Rəsmi dil olmasına baxmayaraq Nyu-Meksiko qaydaları ingilis və ispan dilinin, Luiziana qaydaları isə ingilis və fransız dilinin istifadəsini nəzərdə tutur. Kaliforniya kimi digər ştatlar məhkəmə formaları daxil olmaqla, bəzi hökumət sənədlərinin ispanca versiyalarının dərc edilməsini tövsiyə edirlər.

Bir neçə federal torpaq ingilis dili ilə yanaşı öz yerli dillərini də rəsmi tanınmasını təmin etmişlər: samoa dili rəsmi olaraq Amerika Samoası tərəfindən tanınır. Çamorro dili Quamın rəsmi dilidir. Karolin və çamorro dilinin hər ikisi Şimali Marian adalarında rəsmi tanınır. İspan dili Puerto-Rikonun rəsmi dilidir və orada ingilis dilindən daha çox danışılır. ABŞ-da uşaq baxcasından universitetlərin bakalavr səviyyəsinə qədər qeydiyyat sayı baxımından ən çox tədris edilən xarici dillər ispan (təxminən 7,2 milyon tələbə), fransız (1,5 milyon) və alman (500.000) dilidir. Digər çox tədris edilən dillərə latın, yapon dili, AİD, italyan və çin dili daxildir. Bütün amerikalıların 18%-i ingilis dilindən əlavə ən az bir dil danışdığını iddia edir.

ABŞ-da 1 milyondan çox insanın evdə danışdığı dillər (2016-cı il)
Dil Əhalinin
faizi
Danışanların
sayı
İngilis dilini
əla danışanların
sayı
İngilis dilini
əla danışmayanların
sayı
İngiliscə (sadəcə) ~80% 237.810.023 N/A N/A
İspanca
(İspan kreolu daxil olmaqla amma Puerto-Riko istisna olmaqla)
13% 40.489.813 23.899.421 16.590.392
Çincə
(Mandarin və Kanton daxil olmaqla bütün növlər)
1,0% 3.372.930 1.518.619 1.854.311
Taqalca
(Filippin dili daxi olmaqla)
0,5% 1.701.960 1.159.211 542.749
Vyetnamca 0,4% 1.509.993 634.273 875.720
Ərəbcə
(bütün növlər)
0,3% 1.231.098 770.882 460.216
Fransızca
(Patua və Kajun daxil olmaqla)
0,3% 1.216.668 965.584 251.087
Koreyaca 0,2% 1.088.788 505.734 583.054

Din

  Əsas məqalə: ABŞ-da din
ABŞ-da dini mənsubiyyət (2014-cü il)
Mənsubiyyət ABŞ əhalisinin %-i
Xristianlıq 70,6 70.6
 
Protestantlıq 46,5 46.5
 
Evangelik protestantlıq 25,4 25.4
 
Meynstrim protestantlığı 14,7 14.7
 
Qara Kilsə 6,5 6.5
 
Roma-Katolik 20,8 20.8
 
Mormonlar 1,6 1.6
 
Yehovanın Şahidləri 0,8 0.8
 
Şərqi pravoslav kilsəsi 0,5 0.5
 
Digər xristianlıq 0,4 0.4
 
İudaizm 1,9 1.9
 
Hinduizm 1,2 1.2
 
İslam 0,9 0.9
 
Buddizm 0,9 0.9
 
Digər inanclar 1,8 1.8
 
Dinsizlik 22,8 22.8
 
Xüsusi heç bir şey 15,8 15.8
 
Aqnostik 4,0 4
 
Ateist 3,1 3.1
 
Bilmir vəya cavab vermir 0,6 0.6
 

ABŞ Konstitusiyasına edilən birinci dəyişiklik dinin azad həyata keçirilməsinə zəmanət verir və qurulmasına uyğun olaraq Konqresi qanunların qəbul edilməsinə qadağa qoyur.

2013-cü ildəki sorğuda amerikalılar 56%-i dinin "onların həyatında çox önəmli rol" oynadığını demişdilər, bu rəqəm də digər inkişaf etmiş ölkələrdən çok daha yüksəkdir. 2009-cu il Qellap sorğusunda amerikalıların 42%-i həftəlik və ya demək olar ki, həftəlik kilsədə iştirak etdiyini söylədilər, bu rəqəm ən az Vermontda olmaqla 23% və ən çox Missisipidə olmaqla 63% dəyişir.

Digər Qərb ölkələrində olduğu kimi, ABŞ daha az dindar hala gəlir. 30 yaşdan gənc amerikalılar arasında dinsizlik sürətlə genişlənir. Sorğular göstərir ki, 1980-ci ilin ortalarından etibarən bütün Amerikada mütəşəkkil dinə olan inam azalıb, xüsusən də gənc amerikalılar getdikcə dinsiz olurlar. 2012-ci il tədqiqatına əsasən, ABŞ əhalisi arasında protestantlığın çəkisi 48%-ə enmişdir, bu da ilk dəfə onun əksəriyyətin dini kateqoriyası statusunu əlindən almışdır. 2,2 uşağa malik xrsitianlarla müqayisədə dinsiz amerikalıların 1,7 uşağı var. Xristianların 52%-nin evliliyi ilə müqayisədə dinsizlərin 37% evlilik ilə evlənməyə daha az həvəslidirlər.

2014-ci il sorğusuna əsasən, ABŞ-dakı yetkinlərin 70,6%-i özlərini xristian hesab edirlər. Protestantlıq 46,5%-ə malik olsa da, 20,8% ilə Roma-Katolik kilsəsi ən geniş tək məzhəbi formalaşdırır. 2014-cü ildə ABŞ yetkinlərinin 5,9%-i qeyri-xristian dinə inandıqlarını dedilər. Bunlara İudaizm (1,9%), Hinduizm (1,2%), Buddizm (0,9%) və İslam (0,9%) aiddir. Tədqiqatda amerikalıların 22,8%-i özlərini aqnostik, ateist və ya sadəcə dini olmayan kimi təsvir etdilər, bu 1990-cı ildən 8,2 % artıq idi. Burada həmçinin Uniteryan Universalizm, Sayentologiya, Bəhailik, Siqhizm, Caynizm, Şintoizm, Konfutsiçilik, Satanizm, Daosizm, Druidizm, Yerli amerikalıların dini, Vikka, Dini humanizm və Deizm icmaları vardır.

Protestantlıq təxminən bütün amerikalıların yarısı hesabına ən böyük xristian dini qruplaşmasıdır. Baptistlər ümumi şəkildə 15,4% ilə protestantlığın ən böyük məzhəbini təşkil edirlər və ABŞ əhalisinin 5,3%-nin mənsub olduğu Cənubi Baptist Konvensiyası ən geniş fərdi protestant məzhəbidir. Baptistlərdən başqa digər protestant kateqoriyalarına məzhəbsiz protestantlıq, Metodizm, Əllincilər, müəyyənləşdirilməmiş Protestanlar, Lüteranlıq, Presbiterianizm, Konqreqasional kilsə, digər Kalvinizm, Episkopalianizm/Anqlikanizm, Kvakerlər, Adventisizm, Müqəddəslik hərəkatı, Xristian fundamentalizm, Anabaptistlər, Pietizm və başqaları daxildir. Amerikalı protestantların üçdə ikisi yenidən doğulacaqlarını düşünürlər. ABŞ-da Roma-Katolizmi amerikadakı ispan və fransız koloniyalarında, eləcə də ingilis koloniyası olan Merilend koloniyasında yaranmışdır. Daha sonra irland, italyan, polyak, alman və hispanik immiqrasiya nəticəsində inkişaf etdi. Rod-Aylend ən böyük Katolik nisbətə malikdir, ümumi əhalinin 40%-i. Yuta Mormonizmin əhalisinin əksəriyyətinin dini olduğu yeganə ştatdır. Mormon koridoru həmçinin Arizona, Kaliforniya, Aydaho, NevadaVayominq ərazlərinə qədər genişlənib. Şərqi pravoslav kilsəsi keçmiş Rusiya koloniyası olan Alyaskada əhalinin 5%-i tərəfindən qəbul edilib və Şərqi Avropadan gələn son immiqrasiya səbəbiylə kontinental ABŞ-da varlığını təmin edir. Nəhayət Birlik pentekostalizmi, Yehovanın Şahidləri, Restavrasionizm, Məsihin kilsələri, Xristian elm, Unitarianizm və başqaları daxil olmaqla bir sıra digər xristian qrupları ölkədə fəaldırlar.

İncil kəməri Cənubi ABŞ-dakı sosial mühafizəkar evangelist protestantlığın mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi və məzhəblər arasında xristian kilsəsinə iştiraka əsasən ölkə ortalamasından yüksək olduğu bölgə üçün qeyri-rəsmi ifadədir. Əksinə, din Yeni İngiltərə və Qərbi ABŞda daha az əhəmiyyətə malik rol oynayır.

Ailə quruluşu

  Əsas məqalə: ABŞ-da ailə quruluşu

2007-ci il (2007-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, 18 yaşında və böyük amerikalıların 58%-i evli, 6%-i dul, 10%-i boşanmış, 25%-i isə heç bir vaxt evlənməmişdi. Qadınlar əsasən evdən kənarda çalışırlar və əksəriyyəti bakalavr dərəcələri almışdırlar.

ABŞ-da yeniyetmələrin hamiləlik əmsalı hər 1000 qadına 26,5-dir. Bu əmsal 1991-ci ildən bəri 57% azalmışdır. 2013-ci ildə ən yüksək yeniyetmə doğuş nisbəti Alabamada, ən aşağı isə Vayominqdə oldu. ABŞ-da abort ABŞ Ali Məhkəməsinin Rou Uoyda qarşı iddiasında 1973-cü il tarixli əmsal qərarına əsasən qanunidir. Abort nisbəti düşsə də, 1000 canlı doğuma 241 abort nisbəti və 15–44 yaşlı hər 1000 qadına 15 abort nisbəti bir çox Qərb ölkələrindən daha yüksək olaraq qalmaqdadır. 2013-ci ildə ilk doğumda orta yaş 26 idi, doğuşların 40,6%-i evlənməmiş qadınların payına düşürdü.

2016-cı ildə ümumi fertillik əmsalı (ÜFƏ) hər 1000 qadına 1,82 doğuş idi. ABŞ-da övladlığa götürmə geniş yayılıb və hüquqi cəhətdən nisbətən asandır (digər Qərb ölkələri ilə müqayisədə). 2001-ci ildə 127.000-dən çox övladlığa götürmə ilə ABŞ bütün dünyadakı övladlığa götürmə rəqəminin təxminən yarısını təşkil etdi. Ali məhkəmənin Oberqefell Hocesə qarşı işi üzrə 2015-ci il qərarına əsasən eynicinslilərin nigahı bütün ölkədə qanunidir və eynicinsli cütlüklərin övladlığa götürməsi də qanunidir. Poliqamiya bütün ABŞ-da qeyri-qanunidir.

Səhiyyə

Həmçinin bax: ABŞ-da səhiyyə, ABŞ-da səhiyyə islahatı, və ABŞ-da tibbi sığorta
 
Fannin küçəsindən Texas Medical Center-in görünüşü. Mərkəz dünyada ən böyük tibbi kompleksdir.

On illərlə davam edən artımın ardından gözlənilən ömür uzunluğu azalmasının üçüncü ili olan 2017-ci ildə ABŞ-da orta ömür uzunluğu 78,6 idi. Son zamanlardakı azalmaya əsasən narkotik vasitələrdən istifadə və intiharın kəskin artımı səbəb olur. Orta ömür uzunluğu ən çox Asiyalılar və Hispaniklərdə, ən az qaradərililərdə idi. XNM və Siyahıyaalma Bürosu məlumatına əsasən, intihar, alkoqol və narkotik vasitələrdən istifadə ilə bağlı ölümlər 2017-ci ildə rekord səviyyəyə çatıb.

ABŞ-da köklüyün artması və dünyanın digər yerlərində səhiyyənin inkişafı ölkənin orta ömür uzunluğuna görə 1987-ci ildəki 11-ci yerdən 2007-ci ildə 42-ci yerə qədər düşməsinə səbəb oldu. Köklük nisbəti son 30 ildə iki dəfədən artıq artaraq sənayeləşmiş dünyada və digər yerlərdən ən yüksək səviyyəyə çatdı. Yetkinlərin təxminən hər üç nəfərindən biri kökdür və bundan əlavə biri isə normadan artıq çəkiyə malikdir. Köklük ilə əlaqəli 2-ci tip diabet səhiyyə mütəxəssisləri tərəfindən epidemiya olaraq qəbul edilir.

2010-cu ildə ürəyin işemik xəstəliyi, ağciyər xərçəngi, insult, ağciyərlərin xroniki obstruktiv xəstəliyi və yol qəzaları ABŞ-da il ərzində ən çox ölüm səbəbi olmuşdur. Bel ağrısı, depressiya, sümük-əzələ xəstəlikləri, servikalgiya və həyəcan pozğunluqları il ərzində ən çox əlillik səbəbi olmuşdur. Ən zərərli risk faktorları yetərsiz qidalanma, tütünçəkmə, köklük, yüksək qan təzyiqi, yüksək qan şəkəri, fiziki hərəkətsizlik və spirt istifadəsi idi. Altsheymer xəstəliyi, narkotik vasitələrdən istifadə, böyrək xəstəlikləri, xərçəng və yıxılmalar 1990-cı illərdə adam başında düşən yaşa görə sıralanmış ölüm səbəbi oldu. ABŞ-da yeniyetmə hamiləliyi və abort dərəcələri digər Qərb ölkələrinə nisbətən daha yüksəkdir, xüsusən də qaraların və hispaniklərin arasında.

ABŞ tibbi innovasiyada qlobal liderdir. 2001-ci ildə həkimlər arasında aparıla sorğuya görə, ABŞ 1975-ci ildən etibarən ən əhəmiyyətli ilk on mühüm tibbi innovasiyaların 9-unu inkişaf etdirmişdir, halbuki Avropa İttifaqı və İsveçrə birlikdə beş töhfə vermişdir. 1966-cı ildən etibarən ümumilikdə dünyanın qalan hissələrinə nisbətən daha çox amerikalılar tibb üzrə Nobel mükafatı almışlar. 1989-cu ildən 2002-ci ilə qədər Amerikada özəl biotexnologiya şirkətlərinə Avropadan 4 dəfə artıq investisiya qoyulmuşdur. ABŞ səhiyyə sistemi adambaşına düşən xərclər və ÜDM-in faizləri ilə rəqəmlərin hər ikisinə görə digər dövlətlərdən çox-çox üstündür.

ABŞ-da səhiyyə xidmətinin əhatə dairəsi dövlət və özəl səylərin birləşməsidir və universal deyil. 2017-ci ildə əhalinin 12,2%-i tibbi sığortalanmamışdı. Sığortanamamış və qeyri-kafi sığortalanmış amerikalılar mövzusu böyük siyasi məsələdir. 2006-cı ildə Massaçusets universal tibbi sığorta səlahiyyətini həyata keçirən ilk ştat oldu. 2010-cu ilin əvvəlində qəbul edilən federal qanunvericilik, 2014-cü ilə qədər ölkə ərazisində universal tibbi sığortaya yaxın sisteminin yaranmasına səbəb olacaqdı, buna baxmayaraq, qanun layihəsi və onun yekun təsiri mübahisəlidir.

Təhsil

 
1819-ci ildə Tomas Cefferson tərəfindən əsası qoyulmuş Virciniya Universiteti ABŞ-da çoxsaylı dövlət universitetlərindən biridir. ABŞ-da hökumət tərəfindən universal maliyyələşdirilən təhsil mövcuddur, bununla yanaşı bir çox özəl maliyyələşdirilən qurumlar da var.

ABŞ-da ictimai təhsili dövlət və yerli hökumətlər tərəfindən idarə olunur, federal qrantlar üzrə məhdudiyyətlər vasitəsilə ABŞ Təhsil Nazirliyi tərəfindən tənzimlənir. Ştatların əksəriyyətində uşaqlar altı ya da yeddi yaşından (əsasən, uşaq bağçası və ya birinci sinifdən) 18 yaşına qədər (əsasən on ikinci sinifə çataraq orta məktəbi bitirənədək) məktəbə gəlməlidirlər; bəzi ştatlar tələbələrə 16 və ya 17 yaşlarında məktəbləri tərk etməyə imkan verir.

Uşaqların təxminən 12%-i paroxial və ya qeyri-təriqətçi özəl məktəblərə qeyd olunur. Uşaqların yalnız 2%-i evdə təhsil alır. ABŞ hər bir şagirdə dünyanın digər dövlətlərindən daha çox pul xərcləyir, 2010-cu ildə hər bir ibtidai təhsil şagirdi üçün 11.000 $-dan artıq və hər bir orta təhsil şagirdi üçün isə 12.000 $-dan çox xərclənib. ABŞ-ın kollec tələbələrinin təxminən 80%-i dövlət universitetlərinə qəbul olunur.

25 və daha yaşlı amerikalıların 84,6%-ni orta məktəb, 52,6%-i kollec, 27,2%-i bakalavr, 9,6%-i isə magistr dərəcəsi alıb. Əsas savadlılıq səviyyəsi təxminən 99% təşkil edir. BMT-nin ABŞ-a verdiyi 0,97 təhsil indeksi onu dünyada 12-ci yerə qoyur.

Ali təhsil

  Əsas məqalə: ABŞ-ın ali təhsil

ABŞ-da bir çox rəqabət aparan xüsusi və dövlət ali təhsil müəssisələri var. Müxtəlif qiymətləndirmə təşkilatları tərəfindən siyahılanan dünyanın ən yaxşı universitetlərinin əksəriyyəti ABŞ-dadır. Həmçinin əsasən daha çox açıq qəbul siyasəti, daha qısa akademik proqramlar və aşağı təhsil haqqı olan yerli icma kollecləri də var.

2018-ci ildə tədqiqat yönümlü universitetlərin şəbəkəsi olan U21 ABŞ-ı ali təhsilin genişliyi və keyfiyyətinə görə dünyada birinci, ÜDM nəzərə alındıqda isə 15-ci yerdə qərarlaşdırdı.

Ali təhsilə dövlət xərclərinə gəldikdə ABŞ bəzi digər İƏİT ölkələrindən geri qalsa da, lakin tələbə başına digər İƏİT ortalamasından və bütün ölkələrin dövlət və özəl xərclərinin cəmindən daha çox xərcləyir. 2018-ci il (2018-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, tələbə kredit borcu 1,5 trilyon $-dan çoxdur, bu amerikalıların kredit kartları borcundan daha çoxdur.

Hökumət və siyasət

  Əsas məqalələr: ABŞ federal hökuməti, ABŞ ştat hökumətləri, ABŞ-da yerli hökumət, və ABŞ-da seçkilər
ABŞ Kapitoli,
Konqresinin toplaşdığı yer:
solda Senat, sağda Palata
Ağ Ev, ABŞ prezidentinin yaşayış və iş yeri
Ali Məhkəmə Binası, ölkənin ən yüksək məhkəməsi yerləşir

ABŞ dünyanın mövcud ən qədim federasiyasıdır. Bu "qanunla qorunan azlıqların hüquqularına riayət edilən çoxluq qaydasında" nümayəndəlik demokratiyasıdır. Hökumət ölkənin ali qanuni sənədi olan ABŞ Konstitusiyası ilə müəyyən edilmiş bir yoxlamalar və tarazlıqlar sistemi ilə tənzimlənir. 2018-ci ildə ABŞ Demokratiya İndeksində 25-ci və Korrupsiya Qavrama İndeksində 22-ci sırada olmuşdur.

Amerika federal sistemində vətəndaşlar əsasən hökumətin üç səviyyəsinin subyektidir: federal, ştat və yerli. Yerli hökumətin vəzifələri əsasən qraflıq və bələdiyyə orqanları arasında bölünür. Demək olar ki, bütün hallarda icra və qanunvericilik nümayəndələri dairələrə görə vətəndaşların səs çoxluğu ilə seçilirlər. Proporsional seçki sistemi federal səviyyədə yoxdur və aşağı səviyyələrdə nadirdir.

Federal hökumət üç şöbədən ibarətdir:

  • Qanunverici: SenatNümayəndələr Palatasından ibarət ikipalatalı Konqres federal qanunlar hazırlayır, müharibə elan edir, müqavilələri təsdiqləyir, xəzinə gücünə malikdir və hökumətin nümayəndələrini vəzifədən kənarlaşdırmaq üçün impiçment gücünə malikdir.
  • İcraedici: Prezident ordunun Ali Baş Komandanıdır, qanuna çevrilmədən əvvəl qanun təkliflərini (Konqresin təsdiqinə tabe olanlar) veto edə bilər və federal qanun və siyasəti idarə edən və tətbiq edən Konqres üzvlərini (Senatın təsdiqinə tabe olanlar) və digər vəzifəli şəxsləri təyin edir.
  • Məhkəmə: Hakimləri Prezident tərəfindən Senatın razılığı ilə təyin edilən Ali Məhkəmə və aşağı federal məhkəmələr qanunları şərh edir və konstitusiyaya zidd olan qərarı ləğv edirlər.

Nümayəndələr Palatasında 435 səsvermə hüququna malik üzv var, hər biri iki il müddətinə bir konqres dairəsini təmsil edir. Palatadakı mandatlar hər on ildə bir əhali sayına görə ştatlar arasında bölüşdürülür. 2010-cu il əhalinin siyahıya alınmasında, yeddi ştat ən azı bir nümayəndəyə malik idi, halbuki ən çox əhaliyə malik Kaliforniya ştatı isə 53 nümayəndəyə malik idi. Kolumbiya dairəsi və beş böyük ABŞ ərazisinin hər birinin bir Konqres üzvü var — bu üzvlərə səs verməyə icazə verilmir.

Senatda altı illik müddətə seçilmiş hər ştatdan 2 senator olmaqla 100 üzv var; hər iki ildən bir Senatdakı mandatların üçdə biri yenidən seçilir. Kolumbiya dairəsi və beş böyük ABŞ ərazisinin senatorları yoxdur. Prezident dörd il müddətinə səlahiyyətlərini yerinə yetirir və iki dəfədən artıq vəzifəyə seçilə bilməz. Prezident birbaşa səsvermə yolu ilə deyil, ştatlar və Kolumbiya dairəsi arasında bölüşdürülmüş səslərin müəyyənləşdirdiyi Seçicilər Kollegiyası sistemi tərəfindən seçilir. ABŞ Ali Məhkəməsinin sədrinin başçılıq etdiyi Ali Məhkəmənin ömürlük xidmət edən doqquz üzvü var.

Ştat hökumətləri təxminən oxşar şəkildə qurulmuşdur; Nebraska özünəməxsus birpalatalı qanunvericiliyə malikdir. Hər bir ştatın qubernatoru (icraçı direktoru) birbaşa seçilir. Bəzi ştatlarda hakimlər və kabinet işçilər müvafiq ştatların qubernatorları tərəfindən, bəzilərində isə səsvermə ilə seçilir.

Konstitusiyanın ilkin mətni federal hökumətin strukturu və vəzifələrini və fərdi ştatlarla əlaqələrini qurur. Birinci maddə habeas korpusun "böyük yazı" hüququnu qoruyur. Konstitusiya 27 dəfə dəyişiklik edilib; hüquqlar haqqında Billi təşkil edən ilk on dəyişiklik və dördüncü dəyişiklik Amerikalıların fərdi hüquqlarının mərkəzi bazasını təşkil edir. Bütün qanunlar və hökumət prosedurları məhkəmə baxışına tabedir və məhkəmələr tərəfindən Konstitusiyaya zidd olduğuna hökm edilən hər bir qanun qüvvədən düşür. Konstitusiyada açıq şəkildə qeyd olunmayan məhkəmə baxışının prinsipi Merberi Medisona qarşı (1803-cü il) iddiasında Ali Məhkəmənin sədri Con Marşall tərəfindən verilmiş qərarla Ali Məhkəmə tərəfindən yaradılıb.

İnzibati bölgüsü

  Əsas məqalələr: ABŞ-ın inzibati bölgüsü, Ştat (ABŞ), ABŞ-ın əraziləri, ABŞ-ın ştat və ərazilərinin siyahısı, və Hindi rezervi
Ətraflı bax: ABŞ ərazisinin təkamülü və ABŞ ərazilərinin satın alınması
 
Ştatların, ərazilərin və mülklərin göstərildiyi ABŞ-ın müstəsna iqtisadi zona xəritəsi

ABŞ 50 ştat, bir federal dairə, beş ərazi və bir neçə məskunlaşmamış ada mülklərindən ibarət federal respublikadır. Ştatlar və ərazilər ölkənin əsas inzibati rayonlarıdır. Bunlar qraflıqlara və müstəqil şəhərlərə bölünürlər. Kolumbiya dairəsi ABŞ-ın paytxatı olan Vaşinqtondan ibarət federal dairədir. Ştatlar və Kolumbiya dairəsi ABŞ Prezidentini seçirlər. Hər bir ştatın Konqresdə öz nümayəndə və senatorlarının sayına bərabər, Kolumbiya dairəsinin isə üç prezident seçicisi var (23-cü dəyişikliyə görə). Puerto-Riko kimi ABŞ-ın əraziləri prezident seçicilərinə malik deyil və bu ərazilərdə olan insanlar prezidentə səs verə bilməzlər.

Konqres dairələri on ildə bir dəfə əhalinin siyahıyaalınmasından sonra ştatlar arasında yenidən bölüşdürülür. Hər bir ştat daha sonra siyahıyaalma bölüşdürülməsinə uyğun olaraq birmandatlı dairələr tərtib edir. Səsvermə hüququna malik nümayəndələrin ümumi sayı 435-dir. Həmçinin, Kolumbiya dairəsini və ABŞ-ın beş böyük ərazisini təmsil edən 6 səsvermə hüququna malik olmayan nümayəndə var.

ABŞ həmçinin ştatların suverenliyi kimi Amerika hindi xalqlarının məhdud dərəcədə tayfa suverenliyini tanıyır. Amerika hindilərı ABŞ vətəndaşıdırlar və qəbilə torpaqları ABŞ Konqresinin və federal məhkəmələrin səlahiyyətlərinə tabedir. Ştatlar kimi onların da böyük muxtariyyəti var, lakin ştatlar kimi onlara da müharibə etməyə, öz xarici əlaqələrini qurmağa və ya valyuta çap etməyə və buraxmağa icazə verilmir.

Amerika Samoası istisna olmaqla bütün ştatlar, Kolumbiya dairəsi və bütün böyük ABŞ ərazilərində doğulanlara vətandaşlıq ilə təmin edilir.

Siyasi partiyalar və seçki

  Əsas məqalələr: ABŞ siyasi sistemi və ABŞ-da siyasi hərəkətlər
 
2011-ci ildə o vaxtkı prezident Obamanın konqresin rəhbərliyi ilə görüşü.
Co Bayden
46-cı Prezident
20 yanvar 2021-ci ildən
Kamala Harris
49-cu vitse-prezident
20 yanvar 2021-ci ildən

ABŞ öz tarixinin böyük hissəsində ikipartiyalı sistem əsasında idarə edilmişdir. Əksər səviyyələrdə seçkili vəzifələr üçün ştat tərəfindən idarə olunan ilkin seçkilərdə sonrakı ümumi seçkilər üçün əsas partiya namizədləri seçilirlər. 1856-cı il ümumi seçkilərindən bəri əsas partiyalar 1824-cü ildə qurulmuş Demokrat Partiya və 1854-cü ildə qurulmuş Respublikaçılar Partiyasıdır. Vətəndaş Müharibəsindən bəri, yalnız bir üçüncü partiya prezident namizədi — 1912-ci ildə Proqressiv kimi namizədliyini irəli sürən keçmiş prezident Teodor Ruzvelt xalq səslərinin 20 %-ini qazanmışdı. Prezident və vitse-prezident Seçicilər Kollegiyası sistemi vasitəsilə seçilir.

Amerika siyasi mədəniyyətinin içərisində sağ mərkəzçi Respublikaçılar Partiyası "mühafizəkar", sol mərkəzçi Demokrat Partiya isə "liberal" hesab olunur. "Mavi ştatlar" kimi tanınan Şimal Şərq, Qərbi sahili və bəzi Böyük Göllər ştatları nisbətən liberaldırlar. Cənubi ABŞ və Böyük Düzənliklər və Qayalı Dağların bəzi hissələrinin "qırmızı ştatları" nisbətən mühafizəkardır.

2020-ci il prezident seçkilərində qalib olan Demokrat Kamala Harris, 46-cı ABŞ prezidenti vəzifəsini icra edir. Senat rəhbərliyinə Vitse-prezident Kamala Harris, Prezident Pre Tempore Patrik Lihi, Çoxluq rəhbəri Çak Şumer və Azlıq rəhbəri Mitç Makkonnell daxildir. Palata rəhbərliyinə Palata Spikeri Nensi Pelosi, Çoxluq rəhbəri Steni Hoyer və Azlıq rəhbəri Kevin Makkarti daxildir.

ABŞ-ın 117-ci Konqresində Nümayəndələr PalatasınaSenata Demokrat Partiyası nəzarət edir. Senat 50 Respublikaçı və Demokratlarla birlikdə olan 2 partiyasız ilə 48 Demokratdan ibarətdir, Nümayəndələr Palatası 222 Demokrat və 211 Respublikaçıdan ibarətdir. Ştat qubernatorluğunda 27 Respublikaçı və 23 Demokrat var. KM meri və 5 ərazi qubernatoru arasında 2 Respublikaçı, 1 Demokrat, 1 Yeni Progressiv və 2 partiyasız var.

Xarici əlaqələr

  Əsas məqalələr: ABŞ-ın xarici əlaqələri və ABŞ-ın xarici siyasəti
 
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş qərargahı 1952-ci ildə Midtaun Manhettendə inşa edilmişdir.

ABŞ xarici əlaqələrin qurulmuş strukturuna malikdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür və Nyu-York şəhəri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş qərargahına ev sahibliyi edir. G7, G20İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının üzvüdür. Demək olar ki, Vaşinqtonda bütün ölkələrin səfirlikləri var və bir çoxlarının ölkə ərzisində konsulluqları xidmət göstərir. Eyni şəkildə demək olar ki, bütün ölkələr ABŞ diplomatik nümayəndəliklərinə malikdir. Buna baxmayaraq İran, Şimali Koreya, Butan və Çin Respublikası (Tayvan) ABŞ ilə rəsmi diplomatik əlaqələrə malik deyildir (baxmayaraq ki, ABŞ hələ də Tayvan ilə qeyri-rəsmi münasibətləri saxlayır və onu hərbi təchizat ilə təmin edir).

ABŞ-ın Böyük Britaniya ilə "Xüsusi münasibət"i və Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Filippin, Yaponiya, Cənubi Koreya, İsrail və Fransa, İtaliya, Almaniya və İspaniya da daxil olmaqla bir çox Avropa İttifaqı ölkələri ilə sıx əlaqələri var. NATO-nun digər üzvləri ilə hərbi və təhlükəsizlik məsələləri, qonşuları ilə Amerika Dövlətləri Təşkilatı və Kanada və Meksika ilə üçtərəfli Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyası kimi azad ticarət sazişləri ilə sıx əməkdaşlıq edir. 2008-ci ildə ABŞ rəsmi inkişaf yardımına 25,4 milyard $ xərcləyib. Amerikanın Ümumi Milli Gəliri ən böyük olmasına baxmayaraq 0,18 %-lik iştirak ilə 22 donor ölkə arasında sonuncudur. Əksinə, Amerikalılar tərəfindən xaricə xüsusi ianələr nisbətən daha səxavətlidir. Kolumbiya ənənəvi olaraq ABŞ tərəfindən onun Cənubi Amerikada ən sadiq müttəfiqi kimi qəbul edilir. Hər iki ölkədəki siyasətçilər Kolumbiya Planının ABŞ üçün xarici siyasət uğuru hesab edirlər.

ABŞ Azad assosiasiya sazişi vasitəsilə üç suveren dövlət (Mikroneziya, Marşal adalarıPalau) üçün tam beynəlxalq müdafiə etmə orqanı və məsuliyyətini həyata keçirir. Bunlar ABŞ tərəfindən idarə olunan Sakit okean adaları etimad ərazisinin bir hissəsi olmuş, daha sonra müstəqillik əldə etmiş Sakit okean adalarıdır.

2017-ci il oktyabrın 25-də vitse-prezident Mayk Pens Vaşinqtonda Xristianların Müdafiəsi illik şam ziyafətində ABŞ-ın Yaxın Şərqdə Xristianların təqibinə qarşı mübarizə hallarının da daxil olduğu BMT-nin yardım səylərinin maliyyələşdirməsini dayandıracağını, lakin ABŞ-ın xristianlara birbaşa Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi vasitəsilə yardım və kömək edəcəklərini bəyan etdi. Pens dekabr ayında Yaxın Şərqə səfər edəcəyini və sülh müqavilələrini müzakirə etmək üçün İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahu və Fələstin Prezidenti Mahmud Abbas ilə görüşəcəyini söylədi.

Dövlət maliyyəsi

Həmçinin bax: ABŞ-da vergilər və ABŞ-ın federal büdcəsi
 
1790-cı ildən 2013-cü ilə qədər əhaliyə ÜDM faizi ilə düşən ABŞ-ın federal borcu.

ABŞ-da vergilər federal, dövlət və yerli hökumət səviyyələrində qoyulur. Bunlara gəlir, əmək haqqı, əmlak satışı, idxal, mülklər və hədiyyələr üzrə vergilər, habelə müxtəlif yığımlar daxildir. ABŞ-da vergilər yaşamağa deyil, vətəndaşlığa əsaslanır. Xaricdə yaşayan qeyri-rezident vətəndaşlar və Qrin kard sahibləri yaşadıqları və ya gəlir əldə etdiklərin yerdən asılı olmayaraq, gəlirləri üzrə vergiyə cəlb edilirlər. Eritreyadan başqa dünyada yeganə dövlədir ki, bu praktikaya malikdir.

2010-cu ildə federal, ştat və bələdiyyə hökumətləri tərəfindən toplanan vergilər ÜDM-in 24,8% -ni təşkil edib. 2012-ci maliyyə ilində federal hökumət vergi gəlirlərindən təxminən 2,45 trilyon $ əldə edib, bu 2,30 trilyon $ əldə edilən 2011-ci maliyyə ilinin yekunundan 147 milyard $ və ya 6% artıqdır. Başlıca gəlir kateqoriyalarına fərdi mənfəət vergiləri (1,132 milyard $ və ya 47%), Sosial Müdafiə / Sosial Sığorta vergiləri (845 $ milyard və ya 35%) və korporativ vergilər (242 milyard $ və ya 10%) daxil olmuşdur. KBİ hesablamalarına əsasən, 2013-cü il vergi qanun ilə ilk 1%-lik hissə 1979-cu ildən bəri ən yüksək vergini ödəyəcək, amma digər gəlir qrupları isə indiyə qədərki ən aşağı səviyyədə qalacaq.

ABŞ-ın vergi sistemi, xüsusilə federal gəlir vergisi tarixən əsasən proqressiv olmuşdur, buna baxmayaraq, 1980-ci ildən sonra əksər tədbirlər nəzərəçarpacaq dərəcədə daha az proqressiv olmuşdur. Bu bəzən inkişaf etmiş dünyada ən proqressivlər arasında təsvir edilir, lakin bu xarakteristikalar mübahisəlidir. Gəlir əldə edənlərin ən yüksək 10%-i federal vergilərin əksəriyyətini və bütün vergilərin təxminən yarısını ödəyir. Sosial Müdafiə üçün əmək haqqı vergisi düz reqressiv vergidir, gəlirləri 118,500 $ -dan az olanlar (2015 və 2016-cı il üçün) vergiyə cəlb olunmur və səhmlər və kapital mənfəətləri kimi qazanılmamış gəlirə heç bir vergi ödənilmir. Əmək haqqı vergisinin reqressiv xarakterinin tarixi mühakimələri ondan ibarətdir ki, hüquq proqramları rifah köçürmələri kimi qiymətləndirilməmişdir. Lakin, Konqresin Büdcə İdarəsinə görə, Sosial Müdafiənin bariz təsiri vergi rüsumunun fayda sistemi ən yüksək qazanc kvantili üçün təxminən 70%-dən ən aşağı qazanılmış kvantili üçün təxminən 170%-ə qədər artaraq sistemin mütərəqqi olmasını təmin edir.

2009-cu ildə ilk 10%-lik hissə ümumi federal vergilərin 51,8%-ni ödəyib və ilk 1%-lik hissə vergidən əvvəlki milli gəlirin 13,4% ilə birlikdə federal vergilərin 22,3%-ini ödəyib. 2013-cü ildə Vergi Siyasəti Mərkəzi ümumilikdə federal effektiv vergi dərəcələrinin ilk 1%-lik hissə üçün 35,5%, yuxarı kvantil üçün 27,2%, orta kvantil üçün 13,8% və aşağı kvantil üçün −2,7% səviyyəsində proqnozlaşdırmışdır. Korporativ gəlir vergisinin yükü on illər boyu davam edən müzakirə mövzusudur. Ştat və yerli vergilər geniş şəkildə fərqlənir, lakin əsasən federal vergilərə nisbətən daha az proqressivdirlər, çünki gəlirlik axını daha az olan geniş əhatəli reqressiv satış və əmlak vergilərinə əsaslanırlar, baxmayaraq ki, onların dəyərləndirilməsi ümumi vergitutmanın proqressiv xarakterini aradan qaldırmır.

2012-ci maliyyə ili ərzində federal hökumət büdcə və ya kassa əsasında 3,54 trilyon $ xərclədi, bu da 2011-ci ildəki 3,60 trilyon $ xərcdən 60 milyard $ və ya 1,7% azdır. 2012-ci maliyyə ilinin xərclərinin əsas kateqoriyalarına daxildir: Medicare & Medicaid (802 milyard $ və ya xərclərin 23%-i), sosial müdafiə (768 milyard $ və ya 22%), Müdafiə Nazirliyi (670 milyard $ və ya 19%), qeyri-müdafiə diskresion (615 milyard $ və ya 17%), digər zəruri (461 milyard $ və ya 13%) və faiz (223 milyard $ və ya 6%).

2014-cü ildə ABŞ-ın dövlət borcu 18,527 trilyon $ (ÜDM-in 106%-i) təşkil etmişdir. ABŞ dünyada ən böyük xarici borca və dünyada ÜDM %-i nisbətinə görə ən böyük 14-cü dövlət borcuna malikdir.

Silahlı qüvvələr

 
Dəniz piyadaları, donanmahərbi hava qüvvələrinə aid təyyarələr ilə Kitty Hawk, Ronald Reagan, and Abraham Lincolndan ibarət daşıyıcı zərbə qrupu.

Prezident, ölkənin silahlı qüvvələrinin Ali Baş Komandanıdır və Müdafiə Nazirini və Baş Qərargah Heyətinin rəisini təyin edir. ABŞ Müdafiə Nazirliyi ordu, dəniz piyadaları, donanmahərbi hava qüvvələri daxil olmaqla silahlı qüvvələri idarə edir. Sahil Mühafizə Xidməti sülh dövründə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi və müharibə dövründə Dəniz Qüvvələri Nazirliyi tərəfindən idarə olunur. 2008-ci ildə silahlı qüvvələrin aktiv vəzifədə 1,4 milyon nəfər kadrı vardı. Ehtiyat və Milli Qvardiya ümumi qoşun sayını 2,3 milyona çatdırdı. Müdafiə Nazirliyi podratçılar istisna olmaqlaq 700.000 mülki şəxsi işə götürmüşdür.

Hərbi xidmət könüllüdür, buna baxmayaraq, Seçici Xidmət Sistemi vasitəsilə müharibə dövründə səfərbərlik elan edilə bilər. Amerika qüvvələri hava qüvvələrinin geniş nəqliyyat təyyarələri donanması, donanmanın 11 aktiv aviadaşıyıcısı və Atlantik və Sakit Okean flotlarına malik dəniz piyadaları ekspedisiya bölmələri vasitəsi ilə sürətlə yerləşdirilə bilir. Ordunun xaricdə 865 bazası və qurğusu fəaliyyət göstərir və 25 xarici ölkədə 100-dən çox fəal kontingenti mövcuddur.

 
ABŞ-ın qlobal hərbi mövcudluğu.

2011-ci ildə ABŞ-ın hərbi büdcəsi 700 milyard $-dan artıq idi, bu da qlobal hərbi xərclərin 41%-ini təşkil edirdi və sonrakı ən böyük 14 milli hərbi xərcin cəminə bərabər idi. ÜDM-in 4,7%-i dərəcəsi ilə 15 aparıcı hərbi xərclər arasında Səudiyyə Ərəbistanından sonra ikinci yerdə idi. MKİ-yə görə 2012-ci ildə ABŞ-ın müdafiə xərcləri ÜDM fazi nisbətində dünyada 23-cü yerdə dayanır. Müdafiə xərcləri ABŞ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən federal tədqiqat və inkişafın təxminən yarısı ilə elm və texnologiya investisiyalarında böyük rol oynayır. Ümumilikdə ABŞ iqtisadiyyatında müdafiənin payı ümumilikdə son on illərdə aşağı düşüb, Soyuq müharibə dövründəki pik zamanında, 1953-cü ildə ÜDM-in 14,2%-i və 1954-cü ildə federal xərclərin 69,5%-indən 2011-ci ildə ÜDM-in 4,7%-inə və federal xərclərin 18,8%-inə enmişdir.

2012-ci il üçün Müdafiə Nazirliyinin büdcəsinin nəzərdə tutulan bazası, 553 milyard $ olmuşdu, 2011-ci ildən 4,2% artmışdır; İraq və Əfqanıstanda hərbi əməliyyatlar üçün əlavə 118 milyard $ nəzərdə tutulmuşdu. İraqda xidmət edən son Amerikan əsgərləri 2011-ci il dekabr ayında ərazini tərk edib və İraq müharibəsi zamanı 4.484 xidmət üzvü ölüb. 2012-ci il aprel ayında təxminən 90 min ABŞ əsgəri Əfqanıstanda xidmət edirdi və 8 noyabr 2013-cü il tarixinə qədər Əfqanıstandakı müharibə zamanı 2.285 nəfər ölüb.

Hüquq-mühafizə və cinayətkarlıq

  Əsas məqalələr: ABŞ-da hüquq-mühafizə orqanları və ABŞ-da cinayətkarlıq
Həmçinin bax: ABŞ-da hüquq, ABŞ Konstitusiyasına ikinci dəyişiklik, ABŞ-da insan hüquqları § Ədliyyə sistemi, ABŞ-da azadlıqdan məhrumetmə, və ABŞ-da edam hökmü
 
ABŞ-da hüquq-mühafizə əsasən yerli polis departamentləri tərəfindən həyata keçirilir. Nyu-York Polis Departamenti (NYPD) ölkədə ən böyükdür.

ABŞ-da hüquq-mühafizə daha geniş xidmət göstərən ştat polisi ilə birlikdə əsasən yerli polis departamentlərinin və şerif idarələrinin səlahiyyətindədir. Nyu-York Polis Departamenti (NYPD) ölkədə ən böyükdür. Federal Təhqiqat Bürosu (FBI) və ABŞ Marşal Xidməti kimi federal orqanlar, vətəndaş hüquqlarını, milli təhlükəsizliyi qoruyan və ABŞ federal məhkəmələrinin qərarlarını və federal qanunları tətbiq edən xüsusi vəzifələrə malikdir. Federal səviyyədə və demək olar ki, hər bir ştatda hüquq sistemi ortaq hüquq müstəvisində işləyir. Ştat məhkəmləri daha çox cinayət işlərinə baxırlar, federal məhkəmlər isə müəyyən edilmiş cinayət işləri ilə yanaşı ştat məhkəmələrindən edilən şikayət işlərinə baxırlar. Təqsirin etirafı geniş yayılmışdır, ölkədəki cinayət işlərinin əksəriyyəti andlılar məhkəməsindən daha çox təqsirin etirafı ilə həll edilir.

2015-ci ildə 15.696 qətl hadisəsi olmuşdur, bu 2014-cü ildən 1.532 hadisə artaraq 10,8% yüksək, 1971-ci ildən bəri isə ən yüksək səviyyəyə idi. 2015-ci ildə qətl nisbəti hər 100.000 nəfərə 4,9 idi. 2016-cı ildə 17.413 qətl hadisəsi ilə qətl nisbəti 8,6% faiz artmışdır. 2015-ci ildə adam öldürmə üçün milli klirens nisbəti 1965-ci ildəki 90% ilə müqayisədə 64,1% olmuşdu. 2012-ci ildə ABŞ-da hər 100.000 nəfərə qətl 1980-ci ildəki müasir pik olan 10,2-dən 54% azalaraq 4,7 olub. 2001–2002-ci illərdə ABŞ digər inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə zorakı cinayətlərdə ortalamadan yüksək və xüsusilə də silahlı zorakılıqlarda yüksək səviyyələrə malik idi. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Ölüm Məlumat Bazasının 2010-cu ildən müqayisəli təhlili göstərmişdir ki, "digər yüksək gəlirli ölkələrə nisbətən qətl hadisələri 7,0 dəfə, silahlı qətl hadisələri isə 25,2 dəfə yüksəkdir." Silah əldə etmək hüququ mübahisəli siyasi müzakirə mövzusu olmağa davam edir. 2016-cı ildə ABŞ-ın 100.000-ə 5,4 olan qətl nisbəti təxmini qlobal ortalama olan 100.000-ə 5,15 olan nisbəti ilə bənzər idi.

2017-ci ildə 17.264 qətl hadisəsi olmuşdur və qətl nisbəti 100.000-ə 5,3 idi. Silahla bağlı cinayətlərin 73%-i odlu silahla, 10%-i bıçaqla, 17%-i digər vasitələrlə törədilib. Zorakı cinayət 1960-cı illərdən 1990-cı illərə qədər kəskin şəkildə artmış və 1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərdə azalmışdır. 2014-cü ildə qətl nisbəti 1957-ci ildən (4,0) ən aşağı səviyyəyə (4,5) düşmüşdür. 2014–2017-ci illər arasında zorakı cinayətlər nisbəti 5,9% və qətl nisbəti 20,5% artmışdır. 2017-ci ildə ağır cinayətlərə görə həbs olunanların 58,5%-i ağlar, 37,5%-i qaralar, 2,1%-i amerika hindiləri və ya Alyaska yerliləri və 1,5% -i asiyalılar idi. Etnik olaraq, 23,5% -i Hispanik, 76,5%-i qeyri-Hispanik idi. Silah zaorakılığı 1999-cu ildə 9.527-ə geriləmədən əvvəl 1993-cü ildə 17.125 silahlı qətl ilə zirvəyə çatdı və o vaxtdan bəri davamlı olaraq 12.772-yə yüksəlir. Silahsız cinayətlər 1980-ci ildə 8.340 pik səviyyəsinə çatdı və 2017-ci ildə 4.668 ilə 2010-cu illərin əvvəllərinə qədər bir çox ildə geriləmişdir. Oğurluq nisbəti 1990–2017-ci illər arasında 62% azalmışdır.

1980-ci ildən 2008-ci ilə qədər qətl qurbanlarının 77%-ini və cinayətkarların 90%-ini kişilər təşkil etmişdir. Qaradərililər bu müddət ərzindəki bütün qətllərin 52,5%-ində iştirak ediblər, bu nisbət ağlardan ("ağlar" hispaniklərin əksəriyyətini əhatə edir) demək olar ki, səkkiz dəfə çox idi və ağlardan altı dəfə artıq qurban olublar. Qətllərin əksəriyyəti irqlər daxilində idi, qaradərili qurbanların 93%-i qaradırililər tərəfindən, ağ qurbanların 84%-i ağlar tərəfindən öldürülüb. 2012-ci ildə ABŞ-da qətl və ehtiyatsızlıqdan adam öldürmə nisbəti ən yüksək Luizianada, ən aşağı Nyu-Hempşirdə idi. FTB-nin Vahid Cinayət Hesabatları hesablamalarına görə, 2012-ci ildə hər 100,000 min sakinə 3.246 zorakı və əmlak cinayəti faktı var idi, cinayətlərin ümumi cəmi 9 milyondan artıq idi.

ABŞ-da ölüm hökmü müəyyən federal və hərbi cinayətlər üçün və həmçinin, ştat səviyyəsində 30 ştatda tətbiq olunur. Ölüm hökmünün ixtiyari tətbiq edilməsi ilə bağlı ABŞ Ali məhkəməsinin qərarına görə 1967-ci ildən 1977-ci ilə qədər icra edilməyib. 1976-cı ildə Məhkəmə müvafiq hallarda ölüm cəzasının tətbiqinin konstitusional olduğuna hökm verdi. Qərarın qəbulundan bəri 1.300-dən artıq edam icra edilib, onların böyük əksəriyyəti üç ştatın payına düşür: Texas, Virciniya və Oklahoma. Eyni zamanda, bir neçə ştat edam hökmü qanunlarını ləğv edib ya da dayandırıb. 2015-ci ildə ölüm hökmünün icra sayında görə ölkə Çin, İran, PakistanSəudiyyə Ərəbistanından sonra beşinci yerdə idi.

 
İllər üzrə ABŞ-da ümumi həbs

ABŞ dünyada sənədləşdirilmiş ən yüksək həbs dərəcəsinə və ən çox məhbus sayına malikdir. 2008-ci ilin əvvəlində 2,3 milyondan artıq şəxs həbs edilmişdi, bu hər 100 yetkin şəxsə birdən artıq idi. 2012-ci il dekabr ayında müştərək ABŞ islah müəssisələri sistemi təxminən 6.937.600 cinayətkara nəzarət edirdi. 2012-ci il dekabr ayında hər 35 yetkin ABŞ sakinindən təxminən 1-i müəyyən formada islah altında idi, bu 1997-ci ildən bəri ən aşağı göstərici idi. Həbsxana sakinlərinin sayı 1980-ci ildən bəri 4 dəfə artmış və bu müddət ərzində həbsxana və nəzarətxanalara ayrılmış ştat və yerli xərclər ictimai təhsilə ayrılan xərclərdən üç dəfə artıq böyümüşdü. Buna baxmayaraq, 2013-cü ildə ştat və federal müəssisələrdə bir ildən artıq həbs cəzası verilmiş bütün məhbuslar üçün azadlıqdan məhrumetmə nisbəti 100.000-ə 478 olmuş və 2012-ci ildə məhkəməyə qədər və nəzarətdə olan məhkum hər 100.000 nəfərə 153 olmuşdur. Ölkənin yüksək səviyyəli həbs nisbəti əsasən məhkumluq təlimatları və narkotik siyasəti ilə bağlıdır. Federal Cəzaçəkmə Bürosunun məlumatına görə, federal həbsxanalarda saxlanılan məhkumların əksəriyyəti narkotik cinayətlərdə ittiham olunublar. Həbsxanaların və həbsxana xidmətlərinin özəlləşdirilməsi 1980-ci illərin əvvələrindən başlayan müzakirənin mövzusu olmuşdur. 2018-ci ildə ən yüksək həbs dərəcəsinə Oklahoma (hər 100.000 nəfərə 1.079) və ən aşağı Massaçusets (hər 100.000 nəfərə 324) sahib olmuşdur. ABŞ-ın əraziləri arasında həbs dərəcəsi ən yüksək ABŞ Vircin adalarında (hər 100.000 nəfərə 542) və ən aşağı Puerto-Rikoda (hər 100.000 nəfərə 313) olmuşdu.

Amerika İmmiqrasiya İslahatları Federasiyası 2018-ci ildə ştatlar və bələdiyyələr daxil olmaqla 564 ABŞ yurisdiksiyasının dini siyasəti mənimsədiyini təxmin etmişdi.

İqtisadiyyat

  Əsas məqalə: ABŞ iqtisadiyyatı
Həmçinin bax: ABŞ-ın iqtisadi tarixi
İqtisadi göstəricilər
Nominal ÜDM 20.66 trilyon $(Q3 2018)
Real ÜDM artımı 3,5% (Q3 2018)
2,1% (2017)
İQİ inflyasiyası 2,2% (Noyabr 2018)
Məşğulluq-əhali nisbəti 60,6% (Noyabr 2018)
İşsizlik 3,7% (Noyabr 2018)
İşçi qüvvəsi iştirak nisbəti 62,9% (Noyabr 2018)
Ümumi dövlət borcu 21,85 trilyon $ (Noyabr 2018)
Təsərrüfatın xalis dəyəri 109,0 trilyon $ (Q3 2018)

ABŞ bol təbii ehtiyatlar və yüksək məhsuldarlıq ilə təmin olunan kapitalist qarışıq iqtisadiyyata malikdir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına əsasən, ABŞ-ın 16,8 trilyon $-lıq ÜDM-si dünya valyuta məzənnələri bazarındakı ümumi dünya məhsulunun 24%-ni və ümumi dünya məhsulunun alıcılıq qabiliyyəti paritetinin (AQP) 19%-dən çoxunu təşkil edir.

2014-ci il (2014-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ-ın nominal ÜDM-si 17,528 trilyon $ səviyyəsində qiymətləndirilir. 1983-cü ildən 2008-ci ilədək real mürəkkəb illik ÜDM artımı G7-nin qalan hissəsi üçün 2,3% ağırlıqlı ortalama ilə müqayisədə 3,3% idi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məlumatına əsasən, ölkə adambaşına düşən nominal ÜDM-ə görə dünyada doqquzuncu (Amerikada birinci) və adambaşına düşən ÜDM (AQP)-yə görə altıncı yeri tutur. ABŞ dolları dünyanın əsas ehtiyat valyutasıdır.

Adambaşına düşən ixracat nisbətən aşağı olsa da, ABŞ ən böyük mal idxalçısı və ikinci ən böyük ixracatçısıdır. 2010-cu ildə ABŞ-ın ümumi ticarət kəsiri $635 milyard idi. Kanada, Çin, Meksika, YaponiyaAlmaniya onun ən böyük ticarət tərəfdaşlarıdır. 2010-cu ildə ölkənin ən böyük idxal məhsulu neft, ixrac məhsulu isə nəqliyyat vasitələri olmuşdu. Yaponiya, ABŞ dövlət borcunun ən böyük xarici sahibidir. ABŞ borcunun ən böyük sahibi, borcun əksəriyyətini təşkil edən federal hökumət hesabları və Federal Ehtiyat Sistemi də daxil olmaqla, Amerika orqanlarıdır.

 
Uoll-Stritdəki Nyu-York Fond Birjası, əhəmiyyətli bir marj ilə qeydə alınmış şirkətlərin 2018-ci ilin aprel ayına olan məlumata əsasən 23,1 trilyon $-ı həcmində bazar kapitallaşmasına görə dünyanın ən böyük fond birjası

2009-cu ildə iqtisadiyyatın 86,4%-ni özəl sektor, 4,3%-ini federal hökumət fəaliyyəti, qalan 9,3%-ini dövlət və yerli idarəetmə fəaliyyətləri (federal köçürmələr daxil olmaqla) təşkil edirdi. Hökumətin bütün səviyyələrində işçilərin sayı istehsalatda olanlardan 1:1,7 nisbətində çoxdur. İqtisadiyyatının postsənaye səviyyəsinə çatmasına və xidmət sahəsinin ÜDM-nin 67,8%-ini təşkil etməsinə baxmayraq, ABŞ sənaye gücü olaraq qalır. Xalis gəlirlə istehsala görə ümumi biznes gəlirləri üzrə aparıcı biznes sahələri topdan və pərakəndə ticarətdir. Françayzinq biznes modelində McDonald's və Subway dünyanın ən tanınmış iki markasıdır. Coca-Cola dünyanın ən tanınmış sərinləşdirici içki şirkətidir.

Kimya sənayesi məhsulları aparıcı istehsalat sahəsidir. ABŞ dünyanın ən böyük neft istehsalçısı və ikinci böyük idxalçısıdır. O, dünyanın nüvə enerjisi nin bir nömrəli, eləcə də maye təbii qaz, kükürd, fosfatduz istehsalçısıdır. Milli Mədənçilik Assosaiyası kömürberillium, mis, qurğuşun, maqnezium, sink, titan və digərlərini ehtiva edən minerallara aid məlumatları təqdim edir.

ÜDM-də kənd təsərrüfatının payı 1%-dən azdır, lakin ABŞ hələ də qarğıdalı və soyanın dünyada ən böyük istehsalçısıdır. Milli Kənd Təsərrüfatı Statistika Xidməti yerfındığı, yulaf, çovdar, buğda, düyü, pambıq, qarğıdalı, arpa, saman, günəbaxanbitki yağı məhsulları üçün kənd təsərrüfatı statistikasını aparır. Bundan əlavə, ABŞ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi (USDA) mal, quş, donuzsüd məhsulları ilə bağlı heyvandarlıq statistikalarını təmin edir. Ölkə dünyanın biotexniki bitkilərinin yarısını təmsil edən geni dəyişdirilmiş qidalarının əsas inkişaf etdiricisi və yetişdiricisidir. Kontinental 48 ştatda otlaq kimi 35% torpaq istifadə edilir, 28%-i meşə ilə örtülmüşdür, 21%-i kənd təsərrüfatı torpaqlarıdır, 20%-dən azı digər məqsədlər ilə istifadə edilir.

2015-ci ildə istehlakçı xərcləri ABŞ iqtisadiyyatının 68%-ni təşkil edir. 2010-cu il avqust ayında Amerika işçi qüvvəsi 154,1 milyon nəfərdən ibarət idi. 21,2 milyon nəfər ilə hökumət məşğulluq sahəsində liderdir. Ən böyük fərdi məşğulluq sektoru, 16,4 milyon adam ilə səhiyyə və sosial yardımdır. Qərbi Avropadakı 30% ilə müqayisədə işçilərin təxminən 12 %-i həmkarlar ittifaqına üzvdürlər. Dünya Bankı işçiləri işə götürmək və azad etməkdə asanlıqda ABŞ-da birinci sırada göstərir. ABŞ həmçinin Qlobal Rəqabətlilik Hesabatında da ilk üçlükdədir. Daha kiçik bir sosial dövləti var və Avropalı ölkələrinə nisbətən hökumət hərəkatı vasitəsilə gəlirlərin daha az hissəsi yenidən paylaşdırırlır.

ABŞ işçilərin ödənişli məzuniyyətinə təminat verməyən yeganə inkişaf etmiş iqtisadiyyatdır və dünyada ödənişli hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyətin qanuni hüquq olmadığı çox az ölkədən biridir, digərləri isə Papua-Yeni Qvineya, SurinamLiberiyadır. Federal qanunvericiliyin xəstəliyə görə məzuniyyət tələb etməməsinə baxmayaraq, dövlət işçiləri və şirkətlərdə tam ştat işçilər bundan faydalana bilirlər. Əmək Statistikası Bürosunun məlumatına görə, tam ştat amerikalı işçilərin 74%-i xəstəliyə görə məzuniyyətə malikdirlər, buna baxmayaraq, yarım ştat işçilərin yalnız 24%-i eyni imtiyazlara malikdir. 2009-cu ildə ABŞ, LüksemburqNorveçdən sonra dünyada üçüncü ən yüksək adam başına əmək məhsuldarlığına sahib olmuşdu. Saat başına düşən məhsuldarlığa görə bu iki ölkə və Niderlanddan sonra dördüncü idi.

2008–2012-ci illərdə dünya maliyyə böhranı Konqresin Büdcə İdarəsinə görə hələ potensialın altında olan ABŞ-a əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Bu, yüksək işsizlik (azalan, lakin böhrandan əvvələ nisbətən yüksək qalan) ilə birlikdə aşağı istehlakçı inamı, ev qiymətlərinin mütəmadi azalması və girovların və şəxsi iflasların artması, artan federal borc böhranı, inflyasiya və neft və qida qiymətlərinin artması ilə nəticələndi.

Elm və texnologiya

  Əsas məqalələr: ABŞ-da elm və texnologiya və ABŞ-ın elm siyasəti
 
1971-ci ildə astronavt Ceyms İrvin Apollon 15-in ay modulunun və ay roverinin yanında Ayda gəzir.

ABŞ XIX əsrin sonlarından etibarən texnoloji innovasiyada və XX əsrin ortalarından etibarən elmi tədqiqatlarda liderdir. XIX əsrin birinci yarısında ABŞ Müharibə Nazirliyinin Federal Arsenalı tərəfindən əvəzolunan hissələrin istehsal üsulları hazırlanmışdır. Bu texnologiya metalkəsən dəzgah sənayesinin yaradılması ilə yanaşı XIX əsrin sonlarında ABŞ-ın tikiş maşınları, velosipedlər və digər məmulatların istehsalını genişləndirmişdir və Amerikan istehsalat sistemi olaraq tanınır. XX əsrin əvvəllərində zavodların elektrikləşdirməsi və montaj xəttinin və digər əməyə qənaət üsullarının tətbiqi kütləvi istehsal adlanan sistemi yaratdı.

1876-cı ildə Aleksandr Qrem Bell telefon üçün ilk ABŞ patentini almışdı. Növünun ilklərindən biri olan Tomas Edisonun tədqiqat laboratoriyası fonoqrafı, ilk uzunömürlü işıq lampasını və ilk işləyən film kamerasını inkişaf etdirdi. Sonuncusu dünya əyləncə sənayesinin ortaya çıxmasına gətirib çıxardı. XX əsrin əvvəllərində Rensom Eli Olds və Henri Fordun avtomobil şirkətləri montaj xəttini populyarlaşdırdılar. 1903-cü ildə Rayt qardaşları ilk sabit və idarəolunan havadan yüngül özügedən uçuş həyata keçirdilər.

1920-ci və 1930-cu illərdə faşizmnasizmin yüksəlişi Albert Eynşteyn, Enriko FermiCon fon Neyman da daxil olmaqla bir çox Avropalı alimin Amerikaya immiqrasiya etməsinə səbəb oldu. İkinci Dünya müharibəsi ərzində Manhetten layihəsi Atom dövrünü başladan nüvə silahları inkişaf etdirdiyi müddətdə Kosmik yarış roket hazırlama, materialşünaslıqaeronavtika sahələrində sürətli irəliləyişlər etdi.

1950-ci illərdə praktik olaraq bütün müasir elektronikanın əsas aktiv komponenti olan tranzistorun ixtirası bir çox texnoloji inkişafa və ABŞ texnologiya sənayesinin əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsinə gətirib çıxardı. Bu da öz növbəsində, bir çox yeni texnologiya şirkətləri və ölkədə Kaliforniyadakı Silikon Vadisi kimi regionların yaranmasına səbəb oldu. Advanced Micro Devices (AMD) və Intel kimi Amerika mikroprosessor şirkətləri ilə yanaşı Adobe Systems, Apple Inc., IBM, MicrosoftSun Microsystems də daxil olmaqla proqram təminatı və aparat təminatı şirkətləri şəxsi kompüteri yaratdı və populyarlaşdırdı. ARPANET 1960-cı illərdə Müdafiə Nazirliyinin tələblərinə cavab vermək üçün hazırlanmış və İnternetə çevrilən bir sıra şəbəkələrdən birincisi olmuşdur.

Bu irəliləyişlər daha sonra fərdi istifadə üçün texnologiyanın daha çox şəxsiləşdirməsinə gətirib çıxartdı. 2013-cü il (2013-cü il) tarixinə olan məlumata əsasən, Amerika ev təsərrüfatlarının 83,8%-i ən az bir kompüterə və 73,3%-i yüksək sürətli internet xidmətinə malikdir. 2013-cü il may ayı (2013-cü il may ayı) tarixinə olan məlumata əsasən, Amerikalıların 91%-i mobil telefona sahibdir. ABŞ internetdən istifadə azadlığı ilə əlaqədar yüksək dərəcələrə sahibdir.

XXI əsrdə tədqiqat və inkişafın maliyyələşdirməsinin təxminən üçdə ikisi özəl sektora düşür. ABŞ dünyanın elmi tədqiqat məqalələri və impakt faktorda liderlik edir.

Gəlir, yoxsulluq və sərvət

Ətraflı bax: ABŞ-da gəlir, ABŞ-da yoxsulluq, ABŞ-da zənginlik, Adam başına düşən gəlirə görə ABŞ qraflıqlarının siyahısı və ABŞ-da gəlir bərabərsizliyi
 
Kaliforniyanın San-Xose şəhərində kütləvi ev tikintisinin inkişafı

Dünya əhalisinin 4,4%-ni təşkil edən amerikalılar ümumilikdə dünyanın ümumi sərvətinin 41,6%-nə sahibdirlər və dünyadakı milyonerlərin təxminən yarısını amerikalılar təşkil edirlər. 2013-cü il mart ayında ABŞ Qlobal Qida Təhlükəsizliyi İndeksində qida imkanları və ümumi ərzaq təhlükəsizliyi üzrə birinci omuşdu. Amerikalılar ortalama olaraq Avropa İttifaqı sakinlərindən iki dəfə daha artıq və hər bir Aİ ölkəsindən daha çox mənzil və adam başına düşən yaşayış sahəsinə malikdirlər. ABŞ 2017-ci il üçün BMT-nin İnkişaf proqramının İnsan İnkişafı İndeksində 189 ölkə arasında 13-cü yerdə idi və Bərabərsizliyə uyğunlaşdırımış İnsan İnkişafı İndeksində (Bİİİ) 151 ölkə arasında 25-ci yerdə idi.

2016-cı ildəki sabit artımdan sonra, Siyahıyaalma Bürosuna görə iki il ardıcıl rekord böyümədən sonra gəlir ən yüksək səviyyəyə çatdı, buna baxmayaraq, ən çox qazanan 5 şəxsin ümumi gəlirin yarısından çoxunu malik olması ilə gəlir bərabərsizliyi yüksək səviyyələrdə qalır. 1970-ci illərdən etibarən məhsuldarlıq və orta gəlirlər arasında genişlənən bir boşluq olmuşdur. Bununla birlikdə, tibbi sığorta kimi işçilərin artan imtiyazları sayəsində ümumi kompensasiya və məhsuldarlıq arasındakı fərq geniş deyil. İllik gəlirin paylaşıdırılmasında 1976-cı ildəki 9%-dən iki dəfədən çox artaraq 2011-ci ildə 20% olan ilk 1%-lik hissənin payının yüksəlişi gəlir bərabərsizliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş, ABŞ-ı İƏİT ölkələri arasında ən geniş gəlir bölgülərindən birinə sahib etmişdir. 2018-ci ildə İƏİT tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən, ABŞ digər inkişaf etmiş ölkələrdən daha yüksək gəlir bərabərsizliyinə və aşağı gəlirli işçilər daha böyük faiz nisbətinə malikdir. Bunun başlıca səbəbi riskli işçilərin demək olar ki, heç bir dövlət dəstəyinə malik olmaması və çox zəif kollektiv müqavilə sisteminin qurulmasıdır. Gəlir əldə edənlərin ilk 1 faizi 2009-cu ildən 2015-ci ilədək gəlir artımının 52 faizini təşkil edib ki, burada gəlir dövlət köçürmələri istisna olmaqla, bazar gəliri kimi müəyyən edilib. Gəlirin bərabərsizliyin həddi və uyğunluğu müzakirə mövzusudur.

ABŞ ailələrinin orta xalis dəyəri Mənbə: Fed Survey of Consumer Finances
2013-cü ildə ($ ilə) 1998 2013 fərq
Bütün ailələr 102.500$ 81.200$ -20,8%
Gəlirlərin aşağı 20%-i 8.300$ 6.100$ -26,5%
Gəlirlərin 2-ci aşağı 20%-i 47.400$ 22.400$ -52,7%
Gəlirlərin orta 20%-i 76.300$ 61.700$ -19,1%
Ən yüksək 10% 646.600$ 1.130.700$ +74,9%

Sərvət, gəlir və vergilər kimi yüksək mərkəzləşmiş səviyyədədir, yetkin əhalinin ən zəngin 10%-i ölkənin ev təsərrüfatlarının zənginliyinin 72%-inə, aşağı hissəsi isə yalnız 2%-inə malikdir. Federal Ehtiyat Sisteminin 2017-ci il sentyabr ayına olan hesabatına əsasən, ilk 1% 2016-cı ildə ölkə sərvətinin 38,6%-ini idarə edirdi. 2007-ci il iyun ayından 2008-ci il noyabr ayına qədər olan qlobal böhran dünyadakı aktiv qiymətlərinin düşməsinə gətirib çıxardı. Amerikalılara məxsus əmlaklar dəyərlərinin təxminən dörddə birini itirdi. Ev təsərrüfatlarının sərvəti 2007-ci ilin ikinci rübündə zirvəyə çıxandan bəri 14 trilyon $ azalıb, lakin 2006-cı ildən bəri 14 trilyon $ artmışdır. 2014-cü ilin sonunda ev təsərrüfatı borcu 2008-ci ilin sonundakı 13,8 trilyon $-dan aşağı düşərək 11,8 trilyon $ təşkil etmişdir.

2014-cü il yanvar ayında ABŞ-da sığınacağa malik və malik olmayan 578.424 nəfər evsiz insan olub və təxminən üçdə ikisi fövqəladə sığınacaqlarda və ya keçid mənzil proqramında qalır. 2011-ci ildə 2007-ci ildəkindən təxminən 35% artıq olmaqla 16,7 milyon uşaq ərzaq təhlükəsizliyi olmayan evlərdə yaşayırdı, buna baxmayaraq ABŞ-dakı uşaqlarının yalnız 1,1%-i və ya 845.000-i il ərzində hər hansı bir müddətdə azaldılmış qida qəbulu və ya yemək normalarını pozulması ilə üzləşib və əksər hallar xroniki deyildi. Siyahıyaalma Bürosunun 2014-cü il hesabatına görə, beş gənc yetkindən biri yoxsulluq şəraitində yaşayır, 1980-ci ildə isə bu rəqəm yeddi idi. 2017-ci il sentyabr ayı (2017-ci il sentyabr ayı) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ əhalisinin təxminən 12,7%-i olan 40 milyon insan yoxsulluq şəraitində yaşayırdı və bunun 18,5 milyonu dərin yoxsulluq (ailə gəliri yoxsulluq səviyyəsinin yarısından az olan) şəraitində yaşayırdı. 2016-cı ildə 13,3 milyon uşaq yoxsulluq şəraitində yaşayırdı, bu da yoxsul əhalinin 32,6% -ni təşkil edirdi.

2017-ci ildə ən aşağı yoxsulluq səviyyəsi olan bölgə Nyu-Hempşir (7,3%), ən yüksək yoxsulluq səviyyəsi olan bölgə isə Amerika Samoası (65%) idi. Ştatlar arasında ən yüksək yoxsulluq səviyyəsi Missisipidə (21,9 %) idi. BMT-nin məlumatına görə, ABŞ-da təxminən beş milyon insan "üçüncü dünya" şəraitində yaşayır.

İnfrastruktur

Nəqliyyat

  Əsas məqalə: ABŞ-da nəqliyyat
 
46,876 mil (75,440 km) uzanan ştatlararası avtomagistral sistemi.

Şəxsi nəqliyyatda 57,000 mil (91,700 km) uzunluğu ilə dünyanın ən uzun avtomagistral sistemlərindən birinin də daxil olduğu 4 milyon mil (6.4 milyon kilometr) uzunluğa malik ictimai yollar şəbəkəsi ilə fəaliyyət göstərən avtomobillər üstünlük təşkil edir. Dünyanın ikinci ən böyük avtomobil bazarı olan ABŞ 1000 amerikalıya 765 nəqliyyat vasitəsi (1996-cı il) olmaqla dünyada ən yüksək adambaşına düşən nəqliyyat vasitə nisbətinə malikdir. Şəxsi nəqliiyat vasitələrin təxminən 40%-i furqon, SUV və ya yüngül yük maşınlarıdır. Orta Amerikalı yetkinlər (bütün sürücülər və sərnişinlər daxil olmaqla) hər gün sürüşə 55 dəqiqə sərf edərək 29 mil (47 km) yol gedir. 2017-ci ildə minik avtomobilləri, avtobuslar və digər yük maşınları daxil olmaqla, lakin motosiklet və digər iki təkərlilər istisna olmaqla 255.009.283 ədəd motorlu nəqliyyat vasitəsi və ya hər 1.000 nəfərə 910 nəqliyyat vasitəsi var idi.

 
ABŞ-da Amtrak (sərnişin) dəmiryolu sürətlərini göstərən xəritə.

Kütləvi nəqliyyat bütün ABŞ iş səfərlərinin 9%-ni təşkil edir. Dəmir yolu ilə malların daşınması genişdir, baxmayaraq ki, qismən ABŞ-ın daxili hissələrinin çoxunda əhalinin aşağı sıxlığı səbəbindən nisbətən az sayda sərnişin (təxminən ildə 31 milyon) şəhərlərarası dəmiryolundan istifadə edir. Bununla belə, 2000-ci ildən 2010-cu ilədək milli şəhər arası sərnişin qatarı sistemi olan Amtrak təxminən 37% genişlənib. Son illərdə yüngül relsli dəmir yolu inkişafı da artmışdır. İşə gediş-gəlişlərdə velosiped istifadəsi minimum səviyyədədir.

Mülki hava yolu sənayesi tamamilə özəl mülkiyyətə aiddir və 1978-ci ildən etibarən böyük ölçüdə nəzarət ləğv edilmişdir, buna baxmayaraq, ən böyük hava limanları isə ictimaiyyətə məxsusdur. Sərnişin daşımaya görə dünyanın ən böyük üç aviaşirkəti ABŞ mənşəlidir, American Airlines 2013-cü ildə US Airways tərəfindən satın alındıqdan sonra birincidir. Dünyanın ən işlək 50 sərniş hava limanından 16-sı ABŞ-dadır, bura ən işlək olan Hartsfield-Cekson Atlanta Beynəlxalq Hava Limanı, dördüncü ən işlək olan Los-Anceles Beynəlxalq Hava Limanı və Çikaqoda yerləşən dördüncü ən işlək olan O'Hara Beynəlxalq Hava Limanı da daxildir. 2001-ci ildə baş verən 11 sentyabr terror aktlarından sonra hava limanları və kommersiya məqsədli aviaşirkətləri qorumaq məqsədi ilə Nəqliyyat Təhlükəsizliyi İdarəsi yaradıldı.

Enerji

Ətraflı bax: ABŞ-ın enerji siyasəti

ABŞ-ın enerji bazarı ildə təxminən 29,000 teravatt saatdır. Adambaşına düşən enerji istehlakı ildə 7,8 ton (7076 kq) neft ekvivalentidir, dünyanda ən yüksək 10-cudur. 2005-ci ildə bu enerjinin 40%-i neftdən, 23%-i kömürdən, 22%-i isə təbii qazdan əldə edilib. Qalanı isə nüvə enerjisi və bərpa olunan enerji qaynaqları ilə təmin edilib. ABŞ dünyanın ən böyük neft istehlakçısıdır. ABŞ qlobal kömür ehtiyatlarının 27%-inə malikdir. Dünyanın ən böyük təbii qaz və xam neft istehsalçısıdır.

1979-cu il Tri-Mayl-Aylend qəzasından sonra əhalinin qavrayışı səbəbi ilə on illər ərzində nüvə enerjisi digər inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən məhdud rol oynadı. 2007-ci ildə yeni nüvə stansiyaları üçün bir neçə müraciət edilib.

2007-ci ildən etibarən ABŞ-ın ümumi istixana qazları emmisiyası ölkə olaraq ikinci ən böyükdür, yalnız Çindən geri qalır. ABŞ tarixən dünyanın ən böyük istixana qaz istehsalçısıdır və adambaşına düşən istixana qazı emissiyası yüksək olaraq qalmaqdadır.

Su təchizatı və sanitariya

  Əsas məqalə: ABŞ-da su təchizatı və sanitariya

ABŞ-da su təchizatını təsir edən məsələlər arasında Qərbdə quraqlıqlar, su qıtlığı, çirklənmə, investisiya borcları, kasıblar üçün suyun əlçatanlığı ilə bağlı narahatlıqlar və işçi qüvvəsinin sürətlə təqaüdə çıxması daxildir. İqlim dəyişikliyi nəticəsində yağışın dəyişkənliyi və intensivliyinin artmasının birləşdirilmiş kanalizasiya daşqınlarından su təchizatı və çirlənmə üçün potensial ciddi nəticələrə səbəb olacaq daha çox quraqlıq və daşqın yaratması gözlənilir.

Mədəniyyət

  Əsas məqalə: ABŞ mədəniyyəti

ABŞ bir çox mədəniyyətə, müxtəlif etnik qruplara, ənənələrə və dəyərlərin geniş müxtəlifliyinə ev sahibliyi edir. Yerli amerikalılar, havaylılar və alyaskalılardan başqa, demək olar ki, bütün amerikalılar və ya onların əcdadları son beş əsrdə məskunlaşıb və ya immiqrasiya edib. Hakim Amerika mədəniyyəti əsasən Afrikalı kölələrin gətirdiyi ənənələr kimi digər mənbələrin təsirləri ilə Avropalı immiqrantların ənənələrindən törəmiş Qərb mədəniyyətidir. Asiyadan və xüsusilə Latın Amerikasından olan ən son immiqrasiya həm homogen əritmə qazanı, həm də immiqrantlar və onların nəsillərinin fərqli mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxladığı heterogen salat kasası kimi təsvir edilən mədəni qarışığa əlavə edilmişdi.

Əsas Amerika mədəniyyəti protestant Britaniya kolonistləri tərəfindən yaradılıb və əldə edilən xüsusiyyətlərin nəsillərə ötürülməsi və asimilasya ilə immiqrantlara köçürülməsi ilə sərhədyanı yaşayış məntəqəsi prosesi ilə formalaşmışdır. Amerikalılar ənənəvi olaraq güclü iş etikası, rəqabət qabiliyyəti və fərdiyyətçiliyə, habelə azadlığın, bərabərliyin, xüsusi mülkiyyətin, demokratiyanın, qanunun aliliyinin və məhdud hökumətin üstünlüyünü vurğulayan bir "Amerika kredosu"na birləşən inanc ilə xarakterizə olunurlar. Amerikalılar qlobal standartlara görə son dərəcə xeyirxahdırlar. 2006-cı ildə bir ingilis araşdırmasına əsasən, amerikalılar ÜDM-in 1,67-ini xeyriyyəçilik üçün xərcləyirlər, bu tədqiq edilən bütün dövlətlərdən artıq idi, ikinci yerdəki ingilislərin 0,73%-lik göstəricisindən iki dəfə və fransızların 0,14%-lik göstəricisindən təxminən on iki dəfə artıq idi.

Amerikan xəyalı və ya amerikalıların yüksək ictimai hərəkətlilikdən zövq aldığı ideyası immiqrantlar cəlb olunmasında əsas rol oynayır. Bu ideyanın gerçəkliyi müzakirə mövzusu olmuşdur. Hakim mədəniyyət ABŞ-ın sinifsiz cəmiyyət olduğunu düşünsə də, alimlər ölkənin ictimai sinifləri arasında sosializasiya, dil və dəyərlərə təsir göstərən əhəmiyyətli fərqləri müəyyən edirlər. Amerikalıların özünütənqid, sosial baxışları və mədəni ümidləri peşələri ilə qeyri-adi dərəcədə sıx bağlıdır. Amerikalılar sosial-iqtisadi uğurları qiymətləndirmək üçün böyük dərəcədə məcbur olsa da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür. Amerikalılar ictimai-iqtisadi uğurları böyük qiymətləndirməyə meyilli olsalar da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür.

Mətbəx

  Əsas məqalə: ABŞ mətbəxi
 
Alma piroqu əsasən amerikan mətbəxi ilə əlaqələndirilən bir yeməkdir.

Əsas Amerika mətbəxi digər Qərb ölkələrində olanlara bənzərdir. Taxıl məhsullarının təxminən dörddə üçünün buğda unundan hazırlanması ilə buğda əsas dənli taxıl bitkisidir və bir çox yeməklərdə yerli amerikalılar və erkən Avropalı mühacirlər tərəfindən yeyilən hinduşka, maral əti, kartof, şirin kartof, qarğıdalı, balqabaq və ağcaqayın şərbəti kimi yerli inqredientlərdən istifadə olunur. Bu yerli qidalar Amerikanın ən məşhur bayramlarından birində paylaşılan milli menyunun bir hissəsidir, Şükran gününü qeyd etmək münasibəti ilə bəzi amerikalılar ənənəvi yeməklər hazırlayırlar.

 
Qızardılmış hinduşka amerikan Şükran günü naharının ənənəvi menyusunun tərkib hissəsidir.

Alma piroqu, qızardılmış toyuq, pitsa, hamburger və hot-doq kimi xarakterik yeməklər müxtəlif immiqrantların reseptlərindən yaranır. Fransız kartof qızartması, burrito və takos kimi meksika yeməkləri və italyan mənbələrindən sərbəst şəkildə uyğunlaşdırılan makaron yeməkləri geniş şəkildə istehlak edilir. Amerikalılar çaydan üç dəfə artıq kofe içirlər. ABŞ sənayeləri üzrə marketinq portağal suyu və südü hər yerdə səhər yeməyi içkisi etmək üçün böyük məsuliyyət daşıyır.

Amerikan yemə vərdişləri müxtəlif variantları ilə özünün Britaniya mətbəxi köklərinə çox şey borcludur. Buna baxmayaraq, Amerika torpaqları Britaniyalıların yetişdirə bilməyədiyi yeni bitkiləri yetişdirə bilirdi, əksər kolonist Avropalılar tərəfindən mənimsənilənə qədər bu yeni qidaları yemədi. Vaxt keçdikcə Amerika qidaları yemək tənqidçisi Con Hessin 1972-ci ildə bəyan etdiyi bir nöqtəyə gəldi: "Bizim qurucu atalarımız qidalarının keyfiyyətində olduğu kimi nəsr və zəkada da indiki siyasi liderlərdən daha üstün idi".

Dünyanın ən genişi olan amerikan fəstfud sənayesi 1940-cı illərdə drive-through formatına öncülük etmişdir. Fəstfud istehlakı səhiyyə problemlərinə səbəb oldu. 1980-ci və 1990-cı illər ərzində Amerikalıların kalori qəbulu 24% artdı; fəstfud yerlərində tez-tez yemək ictimai səhiyyə rəsmilərinin Amerikan "piylənmə epidemiyası" adlandırığı məfhumla əlaqələndirilir. Yüksək dərəcədə şirinləşdirilmiş sərinləşdirici içkilər geniş yayılmışdır və şəkərli içkilər Amerikan kalori qəbulunun doqquz faizini təşkil edir.

Ədəbiyyat, fəlsəfə və təsviri incəsənət

  Əsas məqalələr: ABŞ ədəbiyyatı, ABŞ fəlsəfəsi, ABŞ memarlığı, və ABŞ təsviri incəsənəti
 
Mark Tven, Amerika yazıçısı və yumorist.

XVIII əsr və XIX əsrin əvvəllərində Amerika incəsənəti və ədəbiyyatı öz mənşəyini böyük hissəsini Avropadan aldı. Nataniel Hotorn, Edqar Allan PoHenri Devid Toro kimi yazıçılar XIX əsrin ortalarına qədər səciyyəvi Amerikan ədəbi növünü yaratdılar. Mark Tven və şair Volt Vitmen əsrin ikinci yarısında başlıca simalar idi; həyatı boyu demək olar ki, heç tanınmayan Emili Dikinson indi əsas amerikalı şair kimi tanınır. German Melvillin Mobi Dik (1851-ci il), Tvenin Heklberri Finnin macəraları (1885-ci il), Frensis Skott Fitsceraldın Böyük Getsbi (1925-ci il) və Harper Linin Bülbülü öldürmək (1960-cı il) kimi milli təcrübə və xarakterin əsas aspektlərinin əsası kimi görülən işlər "Böyük Amerika romanı" adlandırıla bilər.

On iki ABŞ vətəndaşı Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alıb, ən sonuncusunu isə 2016-cı ildə Bob Dilan qazanıb. Vilyam Folkner, Ernest HeminqueyCon Steynbek XX əsrin ən nüfuzlu yazıçıları arasında sayılırlar. ABŞ-da Vestern uydurması və hardboiled cinayət uydurması kimi məşhur ədəbi janrlar inkişaf etmişdir. Con Bart, Tomas Pinçon və Don DeLillo kimi postmodernist yazıçıların daxil olduğu bit cərəyanı yazıçıları yeni ədəbi yanaşmalar açdılar.

Toro və Ralf Uold Emersonun rəhbərlik etdiyi transsendentalistlər ilk böyük Amerika fəlsəfi cəryanını qurdular. Vətəndaş müharibəsindən sonra, Çarlz Sanders, daha sonra isə Vilyam CeymsCon Dyui praqmatizmin inkişafında lider idi. Uillard van Orman Kuayn və Riçard Rotri, sonradan Noam Çomski analitik fəlsəfəni Amerika fəlsəfə məktəbində ön plana çıxarmışdılar. Con RolzRobert Nozik siyasi fəlsəfənin canlanmasına rəhbərlik etdilər və Marta Nussbaum bugün bunun ən əhəmiyyətli simasıdır. Kornel Uest və Cudit Batler Amerika fəlsəfə məktəbində kontinental ənənəyə rəhbərlik etmişdir. Milton Fridmen, Ceyms Byukenen və Tomas Souell Çikaqo məktəbi iqtisadiyyatçıları sosial və siyasi fəlsəfədə müxtəlif sahələrə təsir ediblər.

Təsviri incəsənətdə Hudzon çayı məktəbi Avropa naturalizm ənənələrində XIX əsr cərəyanı idi. Tomas İkinsin realist rəsmləri artıq geniş şəkildə tanınır. 1913-cü ildə Nyu-York şəhərində keçirilən Avropa modernist sənət sərgisi olan Arsenal şou ictimaiyyəti şok etdi və ABŞ-ın incəsənət səhnəsini dəyişdirdi. Corciya O'Kiff, Marsden Hartli və və başqaları yeni, fərdi üslublarla təcrübələr apardılar. Cekson PollokVillem de Kuninqin abstrakt ekspressionizmiEndi Uorhol və Roy Lixtenşteynin pop-artı kimi başlıca bədii hərəkatlar ABŞ-da geniş inkişaf etmişdir. Modernizmin və sonra postmodernizmin qabarıqlaşması Frank Lloyd Rayt, Filip Conson və Frank Qeri kimi Amerika memarlarına şöhrət gətirdi. Alfred Stiqlitz, Edvard Stayxen və Ansel Adams da daxil olmaqla, böyük fotoqraflarla amerikalılar fotoqrafiyanın müasir sənət mühitində uzun müddət əhəmiyyətli olmuşdur.

ABŞ teatrının ilk böyük təşəbbüskarlarından biri olan F. T. Barnum 1841-ci ildə aşağı Manhettendə əyləncə kompleksini fəaliyyətə başlatdı. Herriqan və Hart komandası 1870-ci illərin sonlarından başlayaraq Nyu-Yorkda bir sıra populyar müzikl komediyaları çıxardı. XX əsrdə Brodveydə müasir müzikl forması ortaya çıxdı, İrvinq Berlin, Koul Porter və Stiven Sondhaym kimi musiqi teatr bəstəkarlarının mahnıları pop standartlarına çevrildi. Dramaturq Yucin O'Nil 1936-cı ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazandı; aralarında Tennessi Vilyams, Edvard Olbi və Auqust Uilson da olan digər tanınmış ABŞ dramaturqları Pulitser mükafatına layiq görüldülər.

Xoreoqraflar Aysedora DunkanMarta Qrehem müasir rəqsi yaratmağa kömək edirdi, Corc Balançin və Cerom Robbins isə XX əsr baletində lider idi.

Musiqi

  Əsas məqalələr: ABŞ musiqisi və ABŞ klassik musiqisi

O vaxtlar az tanınsa da də Çarlz Ayvsın 1910-cu illərdə etdiyi işlər onu klassik ənənədə ilk böyük ABŞ bəstəkarı etdi, Henri Kouell və Con Keyc kimi ekspermentalistlər klassik bəstəkarlığa fərqli bir Amerikan yanaşması yaratdılar. Aaron KoplendCorc Gerşvin populyar və klassik musiqinin yeni bir sintezini inkişaf etdirdilər.

Afroamerikan musiqisinin ritmik və lirik üslubları ABŞ musiqisinə geniş şəkildə təsir edərək, onu Avropa və Afrika ənənələrindən fərqləndirir. Blüz kimi xalq yaradıcılığı elementləri və indiki qədim musiqi qəbul edilmiş və qlobal auditoriya malik populyar janrlara çevrilmişdir. Caz XX əsrin əvvəllərində Lui Armstronq və Dyuk Ellinqton kimi yenilikçilər tərəfindən hazırlanmışdır. 1920-ci illərdə kantri musiqisi, 1940-cı illərdə ritm və blüz inkişaf etmişdir.

Elvis PresliÇak Berri 1950-ci illərin ortalarında rok-n-rollun qabaqcılları arasında idi. Metallica, EaglesAerosmith kimi rok qrupları dünya satışlarında ən yüksək gəlirlilər arasındadır. 1960-cı illərdə Bob Dilan folk-rivayvldan Amerikanın ən məşhur yazıçılarından biri olaraq çıxdı və Ceyms Braun funkun inkişafına rəhbərlik etdi.

Daha yeni Amerikan yaradıcılığına hip-hop və haus musiqisi daxildir. Amerikan pol ulduzlarına Elvis Presli, Maykl CeksonMadonna kimi dünyada məşhurları ilə yanaşı, Teylor Svift, Britni Spirs, Keti Perri, Beyons, Jay-Z, Eminem, Kanye UestAriana Qrande kimi müasir musiqiçilər də daxildir.

Kinemotoqrafiya

  Əsas məqalə: ABŞ kinemotoqrafiyası

Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərinin şimal məhəlləsi olan Hollivud kino istehsalında liderlərdən biridir. Dünyanın ilk kommersiya məqsədli kino sərgisi 1894-cü ildə Nyu-Yorkda Tomas Edisonun kinetoskopu ilə verilmişdir. Növbəti il layihəyli filmin ilk kommersiya məqsədli nümayişi də Nyu-Yorkda oldu və ABŞ sonrakı illərdə səsli filmin inkişafında ön planda oldu. XX əsrin əvvəllərindən etibarən ABŞ film sənayesi əsasən Hollivud və ətrafında cəmlənmişdir, buna baxmayaraq XXI əsrdə burada çəkilməyən filmlərin sayı artmışdır və film şirkətləri qloballaşma qüvvələrinə tabedirlər.

Səssiz film dövründə Amerikanın ən yaxşı film rejissoru olan D. U. Qriffit kino dilinin inkişafı üçün əsas idi və prodüser və sahibkar Volt Disney həm animasiya filmi, həm də film merçandayzinqində lider idi. Con Ford kimi rejissorlar Amerikanın Vəhşi Qərb və tarixinin görünüşünü yenidən müəyyənləşdirdi və Con Hyuston kimi başqaları yer çəkilişləri ilə kino imkanlarını daha da genişləndirərək, sonrakı rejissorlara böyük təsir göstərmişlər. Sənaye erkən səs dövründən 1960-cı illərin əvvəllərinə qədər, ikonik simvollar olmuş Con UeynMerilin Monro kimi aktyorlarla adətən "Hollivud Qızıl İli" adlandırılan qızıl illərini yaşamışdı. 1970-ci illərdə Martin Skorseze, Frensis Ford KoppolaRobert Oltmen kimi kinorejissorları "Yeni Hollivud" və ya "Hollivud İntibahı" kimi tanınanların vacib hissəsi idi, cəsur filmlərə müharibədən sonrakı dövr Fransız və İtalyan realist təsvirləri təsir edib. O vaxtdan bəri Stiven Spilberq, Corc LukasCeyms Kemeron kimi rejissorlar əsasən yüksək istehsal xərcləri ilə xarakterizə olunan və kassada yüksək gəlir əldə edən blokbaster filmləri ilə məşhurlaşdılar, Kameronun Avatarı (2009-cu il) 2 milyard $-dan çox gəlir əldə etmişdir.

Amerika Film İnstitutunun AFİ 100 siyahısında yer alan əhəmiyyətli filmlərə tez-tez bütün zamanların ən böyük filmi kimi qiymətləndirilən Orson Uellsin Vətəndaş Keyn (1941-ci il), Kasablanka (1942-ci il), Xaç atası (1972-ci il), Küləklə sovrulanlar (1939-cu il), Ərəbistanlı Lourens (1962-ci il), Oz ölkəsinin sehrbazı (1939-cu il), Məzun (1967-ci il), Limanda (1954-cü il), Şindlerin siyahısı (1993-cü il), Yağışda mahnı oxumaq (1952-ci il), Bu gözəl həyatdır (1952-ci il) və Sanset bulvarı (1950-ci il) daxildir. Oskar kimi tanınan Akademiya mükafatı 1929-cu ildən bəri hər il Kinematoqrafiya Sənət və Elm Akademiyası tərəfindən və 1944-cü il yanvar ayından bəri hər il Qızıl qlobus mükafatı təqdim edilir.

İdman

  Əsas məqalə: ABŞ-da idman
Ən məşhur Amerika idmanları Amerika futbolu, beysboll, basketbolbuzüstü xokkeydir

Amerika futbolu bir çox göstəriciyə görə ən məşhur tamaşaçı idmandır, Milli Futbol Liqası (NFL) dünyada ən yüksək ortalama iştirakçıya malik idman liqasıdır və Super Boul dünyada milyonlar tərəfindən izlənilir. Beysbol XIX əsrin sonundan ABŞ-ın milli idman növü olaraq qəbul edilib, Böyük Beysbol Liqası (MLB) üst liqadır. Basketbolbuzüstü xokkey ölkənin növbəti iki aparıcı peşəkar komanda idmandır, Milli Basketbol Assosiasiyası (NBA) və Milli Xokkey Liqası (NHL) üst liqalardır. Bu dörd böyük idman peşəkarlıqla oynanıldıqda hər biri ilin fəqli, lakin üst-üstə düşən vaxtlarında bir mövsüm keçirirlər. Kollec futbolu və basketbolu böyük auditoriyanı cəlb edir. Futbolda ölkə 1994 FİFA Dünya Kubokuna ev sahibliyi etdi, kişi milli futbol komandası on dəfə Dünya Kubokuna vəsiqə qazanıb və qadın milli futbol komandası dörd dəfə FİFA Qadınlararası dünya çempionatı qalibi olub, MLS ABŞ-da bu idmanın ən yüksək liqasıdır (21 Amerika və 3 Kanada komandası çıxış edir). ABŞ-da professional idman bazarı təxminən 69 milyard $ təşkil edir, bu bütün Avropa, Yaxın Şərq və Afrika ölkələrinin cəmindən təxminən 50% böyükdür.

ABŞ-da səkkiz Olimpiya oyunları təşkil edilib (2028 Yay Olimpiya Oyunları doqquzuncu olacaq). 2017-ci il (2017-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ, Yay Olimpiya Oyunlarında digər bütün ölkələrdən daha çox olmaqla 2.522 medal qazanıb və Qış Olimpiya Oyunlarında 305 medal qazanaraq Norveçdən sonra ikincidir. Beysbolamerika futbolu kimi başlıca ABŞ idman növləri Avropa praktikasında inkişaf etməməsinə baxmayaraq basketbol, voleybol, skeytbordinq və snoubordinq Amerikanın ixtiralarıdır və bəziləri isə dünyada məşhurdur. Lakross və sörfinq Qərb təmasından əvvəlki yerli amerika və yerli havaylıların fəaliyyətlərindən yaranmışdır. Ən çox izlənilən fərdi idman növləri qolf və avtoidman, xüsusilə NASCAR-dır. Reqbi birliyi 115.000+ qeydiyyatdan keçmiş oyunçu və ayrıca 1,2 milyon iştirakçı ilə ABŞ-da ən sürətlə böyüyən idman sayılır.

Kütləvi informasiya vasitələri

  Əsas məqalə: ABŞ kütləvi informasiya vasitələri
 
American Broadcasting Company-ın Nyu-York şəhərindəki korporativ qərargahı

ABŞ-ın dörd böyük yayımçı National Broadcasting Company (NBC), Columbia Broadcasting System (CBS), American Broadcasting Company (ABC) və Fox Broadcasting Company (FOX)-dur. Dörd böyük yayım televiziya şəbəkəsi hər biri kommersiya qurumudur. Kabel televiziyası müxtəlif mövqelərə xidmət edən yüzlərlə kanal təklif edir. Amerikalılar gündə orta hesabla iki saat yarım əsasən kommersiya məqsədli radio proqramlarını dinləyirlər.

1998-ci ildə ABŞ-ın kommersiya məqsədli radiostansiyalarının sayı 4.793 AM stansiyası və 5.662 FM stansiyasına çatmışdır. Bununla yanaşı, 1.460 ictimai radiostansiya mövcuddur. Bu stansiyaların əksəriyyəti təhsil məqsədləri üçün universitetlər və dövlət orqanları tərəfindən idarə olunur və dövlət və ya özəl fondlar, abunəliklər və korporativ zəmanətlər vasitəsi ilə maliyyələşdirilir. Bir çox ictimai radio yayımı NPR (keçmiş Milli İctimai Radio) tərəfindən maliyyələşdirilir. NPR, 1967-ci il İctimai yayım aktı əsasında 1970-ci il fevral ayında təsis edilmişdir; televiziya həmkarı, PBS də eyni qanunla yaradılıb (NPR və PBS bir-birindən ayrı idarə edilir). 30 sentybar 2014-cü il (30 sentybar 2014-cü il) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ Fedral Kommunikasiya Komissiyasına (FCC) görə ABŞ-da 15.433 lisenziyalı tam güclü radio stansiyası var.

Tanınmış qəzetlərə The Wall Street Journal, The New York TimesUSA Today daxildir. Nəşriyyatın qiyməti illər ərzində artmasına baxmayaraq, qəzetlərin qiyməti ümumiyyətlə aşağı qaldı, qəzetləri reklam gəlirlərinə və milli və dünya əhatəsinə görə Associated PressReuters kimi böyük informasiya xidmətinin təqdim etdiyi məqalələrə daha çox arxalanmağına məcbur etdi. Çox az istisnalar olmaqla, ABŞ-da olan bütün qəzetlər özəldir, onlarla, hətta yüzlərlə qəzaetə sahib olan Gannett və McClatchy kimi böyük zəncirlər, bir neçə qəzatə sahib kiçik zəncirlər və ya getdikcə nadir hal alsa da fərd və ailələr tərəfindən idarə olunur. Böyük şəhərlərdə əsasən gündəlik qəzetlərdən əlavə "alternativ həftəliklər" var, məsələn ən tanınmış ikisi Nyu-Yorkda The Village Voice və ya Los-Ancelesdə LA Weekly-dir. Böyük şəhərlər həmçinin yerli biznes jurnalına, yerli sənayelərlə bağlı ticarət qəzetlərinə və yerli etnik və sosial qruplar üçün qəzetlərə dəstək ola bilir. XIX əsrdə Amerika qəzetlərinin komiks stirpləri və komiks kitablarının erkən versiyaları ortaya çıxmağa başladı. 1938-ci ildə DC Comicsin superqəhrəman komiks kitabı olan Supermen bir Amerika simvoluna çevrilmişdir. Veb portalları və axtarış motorlarından əlavə, ən məşhur saytlar Facebook, YouTube, Vikipediya, Yahoo!, eBay, AmazonTwitterdir.

800-dən çox nəşr var ABŞ-da ingilis dilindən sonra ən çox istifadə edilən dil olan ispan dilində hazırlanır.

Həmçinin bax

  • ABŞ məqalələri indeksi
  • ABŞ ştatları mövzularının siyahıları
  • ABŞ xülasəsi

İstinadlar

Qeydlər

  1. ABŞ Kodeksi, 36 § 302
  2. İngilis dili 32 ştatın rəsmi dilidir; İngilis və havay dillərinin hər ikisi Havayda və ingilis və 20 yerli dil Alyaskada rəsmi dildir. Alqonkin, çeroki və siu dilləri ölkədə yerlilərin nəzarətindəki torpaqlarda bir çox digər rəsmi dillər sırasındadır. Fransız dili MenLuizianada de-fakto dil olsa da rəsmi statusa malik deyil, halbu ki Nyu-Meksiko qanunu ispan dilinə xüsusi status verir.
  3. Beş ərazidə ingilis, eləcə də bir və ya daha çox yerli dil rəsmidir: İspan dili Puerto-Rikoda, Samoa dili Amerika Samoasında, Çamorro dili Quam və Şimali Marian adalarında. Həmçinin Karolin dili də Şimali Marian adalarında rəsmi dildir.
  4. Britannika Ensiklopediyası dünyanın ən böyük ölkəsi kimi 9,572,900 km2 əraziyə malik Çini üçüncü (Rusiya və Kanadadan sonra) və 9,526,468 km2 əraziyə malik ABŞ-ı dördüncü olaraq siyahıya daxil edir. ABŞ üçün olan məlumat The World Factbook-dan daha azdır, çünki məhəlli suları əhatə etmir.The World Factbook dünyanın ən böyük ölkəsi kimi 9,833,517 km2 əraziyə malik ABŞ-ı üçüncü (Rusiya və Kanadadan sonra) və 9,596,960 km2 əraziyə malik Çini dördüncü olaraq siyahıya daxil edir. ABŞ üçün olan məlumat Britannika Ensiklopediyası-dan daha çoxdur, çünki məhəlli suları əhatə edir.
  5. Puerto-Riko və digər qeyri-inkorporativ ərazilər istisna olmaqla.
  6. ABŞ-da saat qurşaqlarının tənzimlənməsinə dair qanunlar haqqında ətraflı məlumat almaq üçün ABŞ-da zaman məqaləsinə baxın.
  7. ABŞ Vircin adaları istisna olmaqla.
  8. ISO 3166 designation. In actual use, the six original Generic top-level domains are preferred.
  9. Beş böyük ərazi Amerika Samoası, Quam, Şimali Marian adaları, Puerto-RikoABŞ Vircin adalarıdır. Daimi əhalisi olmayan on bir kiçik ada ərazisi var : Beyker adası, Carvis adası, Conston rifi, Haulend adası, Kinqmen rifi, Miduey rifiPalmira rifi. Baxo-Nueva, Navassa adası, Serranilla bankəsi və Ueyk rifi üzərində ABŞ-ın suverenliyi mübahisəlidir.
  10. İspaniya XVI əsrə qədər uzanan Pasifik şimal-qərb üzərində uzun müddətli mülkiyyət iddiasını təsdiqləmək üçün Alyaskaya bir neçə ekspedisiya göndərdi. 1785-1795-ci illərdə Ser Cozef Banksın cəsarətləndiridiyi və hökumətlərinin dəstəyi ilə Britaniya tacirləri İspaniyanın iddiaları və naviqasiya hüquqlarına baxmayaraq, bu ticarətin inkişafı üçün davamlı bir cəhd etdi. Bu tacirlərin təşəbbüsləri İspaniyanın müqaviməti qarşısında uzun sürmədi. Bu mübarizəyə yapon bir holdinq də qarşı çıxdı.
  11. Fertillik də həmçinin bir faktordur; 2010-cu ildə ortalama Hispanik qadın həyatı boyu 2,35 uşaq doğurdu, bununla müqayisədə qeyri-Hispanik qara qadın üçün 1,97 və qeyri-Hispanik ağ qadın üçün 1,79-dur (hər ikisi 2,1-ə bərabər olan əvəzetmə nisbətindən aşağıdır). 2006-2017-ci illər arasında Hispaniklər üzrə əhalinin artım tempi 3,7%-dən 2,0%-ə, Asiyalılar üzrə 3,5%-dən 2,9%-ə, qaradərililər üzrə 1,0%-dən 0,9%-ə və qeyri-Hispanik ağlar üzrə isə 0,1%-dən 0,0%-ə düşüb. Hispaniklər 2016-cı ildən 2017-ci ilə qədər olan əhali artmınının 51%-ni təşkil edir. 2010-cu ildə azlıqlar (Siyahıyaalma Bürosu tərəfindən qeyri-Hispanik və çoxirqli olmayan ağlarla yanaşı tərif edilən) əhalinin 36,3%-ni (2015-ci ildə təxminən 40%) və bir yaşdan aşağı uşaqların 50%-ni təşkil etmişdi və 2042-ci ilə qədər nisbi əksəriyyəti təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır. Bu hesabat, ABŞ-da əhalinin siyahıyaalma məlumatlarına əsaslanan Milli Vital Statistika Hesabatları ilə ziddiyyətlidir, belə ki, doğumların 54%-ini (2010-cu ildə 3.999.386-dan 2.162.406-ısı) qeyri-Hispanik ağlar təşkil edir. 2006-2013-cü illərdə doğum nisbəti Hispaniklərdə 25%, qeyri-Hispaniklərdə isə sadəcə 5% aşağı düşmüşdü.
  12. Mənbə: 2015-ci il Amerika İctimaiyyət Sorğusu, ABŞ Siyahıyaalma Bürosu. Evdə ingilis

amerika, birləşmiş, ştatları, united, states, america, abş, birləşmiş, ştatlar, united, states, sadəcə, amerika, america, ştatdan, federal, dairədən, beş, böyük, özünüidarə, edən, ərazidən, qeydlər, müxtəlif, mülklərdən, ibarət, ölkə, milyon, mil2, milyon, əra. Amerika Birlesmis Statlari ing United States of America ABS ing USA Birlesmis Statlar ing United States ve ya sadece Amerika ing America 50 statdan bir federal daireden bes boyuk ozunuidare eden eraziden qeydler 9 ve muxtelif mulklerden ibaret olke 3 8 milyon mil2 9 8 milyon km2 eraziye malik ABS dunyanin erazisine gore 3 cu ve ya 4 cu olkesidir qeydler 4 ve butun Avropa qitesinden texminen 3 9 milyon mil2 10 1 milyon km2 kicikdir 327 milyon neferden cox ehalisi olan ABS dunyanin en cox ehaliye malik ucuncu olkesidir Paytaxti Vasinqton en cox ehaliye malik seheri Nyu Yorkdur Qirx sekkiz stat ve federal erazi kontinentaldir ve Simali Amerikada Kanada ve Meksika arasinda yerlesir Amerika Birlesmis Statlariing United States of America ABSBayragi GerbiSuari In God We Trust 1 qeydler 1 Himni The Star Spangled Banner source source track track track track track track track track track track track track track track track track track track track Mars The Stars and Stripes Forever 2 3 source source track track track Erazileri daxil olmaqla ABSPaytaxtiVasinqton38 53 sm e 77 01 q u En boyuk seheriNyu York40 43 sm e 74 00 q u Resmi dilleriFederal seviyyede yoxdur qeydler 2 Milli dilIngilis qeydler 3 Etnik qruplari 2018 6 Irqi mensubiyyet 76 6 Ag13 4 Qara5 8 Asiyali2 7 Diger coxirqli1 3 Yerliler0 2 OkeaniyaliEtnik mensubiyyet 18 3 Hispanik ve ya Latin81 7 qeyri Hispanik ve ya LatinDini 2017 7 73 0 Xristian 21 3 Biteref 2 1 Yehudi 0 8 Muselman 2 9 DigerDemonim ler iAmerikaliIdareetme formasiFederal prezidentli konstitusiya respublikasi PrezidentCo Bayden D Vitse prezidentKamala Harris D Palata spikeriNensi Pelosi D Bas hakimCon RobertsQanunverici orqaniKonqres Yuxari palatasiSenat Asagi palatasiNumayendeler PalatasiBoyuk Britaniya Kralligindan musteqillikTarixi Beyanname4 iyul 1776 Konfederasiya1 mart 1781 Paris sulh muqavilesi3 sentyabr 1783 Movcud konstitusiya21 iyun 1788 Dovlete en son qebul24 mart 1976 Yaranmasi12 may 1784Erazisi Umumi erazi3 796 742 kv mil 9 833 520 km2 qeydler 4 9 3 cu 4 cu Su 6 97 Umumi quru erazisi3 531 905 kv mil 9 147 590 km2 Ehalisi 2018 texmini 327 167 434 qeydler 5 10 3 cu 2010 siyahiya alma308 745 538 qeydler 5 11 3 cu Sixliq87 kv mil 33 6 km2 146 ci UDM AQP 2018 texmini Umumi20 494 trilyon 12 2 ci Adam basina62 606 12 11 ci UDM nominal 2018 texmini Umumi20 494 trilyon 12 1 ci Adam basina62 606 12 7 ci Cini indeksi 2016 41 5 13 orta 56 ciIII 2017 0 924 14 cox yuksek 13 cuValyutasiABS dollari USD Saat qursagiUTC 4 to 10 qeydler 6 Tarix formatiaa gg iiiiii aa gg 15 Yolun hereket istiqametisag qeydler 7 Telefon kodu 1ISO 3166 koduUSInternet domeni us qeydler 8 Paleohindiler en azi 12 min il evvel Sibirden Simali Amerika materikine kocmusdurler 21 Avropalilarin kolonizasiyasi XVI esrde baslamisdir ABS serq sahili boyunca qurulan On uc ingilis koloniyasindan yarandi Fransiz hindu muharibesinden sonra Boyuk Britaniya ile koloniyalar arasinda coxsayli mubahiseler 1775 ci ilde baslamis Amerika inqilabina ve ardindan 1776 ci ilde ABS istiqlal beyannamesi ile neticelendi Muharibe ABS in Avropa hakimiyyetinden musteqillik elde eden ilk olke olmasi ile 1783 cu ilde basa catdi 22 Movcud konstitusiya 1788 ci ilde qebul edilmis ve bir cox fundamental vetendas azadliqlarini temin etmek ucun umumilikde huquqlar haqqinda Bill adlanan ilk on deyisiklikle 1791 ci ilde ratifikasiya edilmisdir ABS XIX esrde Simali Amerikada guclu bir genislenmeye basladi yeni torpaqlar aldi 23 yerli amerika qebilelerini kocurdu ve 1848 ci ilde qiteye yayilanadek tedricen statlari qebul etdi 23 XIX esrin ikinci yarisinda ABS da vetendas muharibesi olkede huquqi koleliyin sona catmasina sebeb oldu 24 25 Esrin sonunda ABS Sakit okeana qeder genislendi 26 ve Senaye inqilabi terefinden boyuk olcude yonlendirilen iqtisadiyyati yukselmeye basladi 27 Ispan ABS muharibesi ve Birinci Dunya Muharibesi olkenin qlobal herbi guc statusunu tesdiqledi ABS Ikinci dunya muharibesinden qlobal bir superguc nuve silahi inkisaf etdiren ilk olke muharibede istifade eden yegane olke ve Birlesmis Milletler Teskilatinin Tehlukesizlik Surasinin daimi uzvu olaraq cixdi Mulkiyyet huquqlari qanunvericiliyinin xususen 1964 cu il Vetendas huquqlari akti 1965 ci il Sesverme huquqlari akti ve 1968 ci il Edaletli menzil aktinin qebulu irqi ve ya renge esaslanan ayri seckiliyi qadagan etmisdir Soyuq muharibe zamani ABS ve Sovet Ittifaqi 1969 cu ilde ABS in Aya enisi ile pik noqtesine catan Kosmik yarisda mubarize apardi Soyuq muharibenin sona catmasi ve 1991 ci ilde Sovet Ittifaqinin dagilmasi ABS i dunyanin yegane supergucu etdi 28 O federativ respublika ve numayendelik demokratiyasidir ABS Birlesmis Milletler Teskilatinin Dunya Bankinin Beynelxalq Valyuta Fondunun Amerika Dovletleri Teskilatinin ADT ve bir cox diger beynelxalq teskilatlarin tesisci uzvudur Qlobal UDM in texminen dordde birini teskil eden nominal UDM uzre dunyanin en iri iqtisadiyyati ve AQP uzre ikinci en iri iqtisadiyyatina malik ABS yuksek inkisaf etmis olkedir 29 ABS iqtisadiyyati xidmetlerin ve biliye esaslanan fealiyyetlerin dominantligi ile xarakterize edilen genis postsenaye iqtisadiyyatdir buna baxmayraq istehsalat sektoru dunyada en boyuk ikincidir 30 ABS dunyada deyerine gore mehsullarin en boyuk idxalcisi ve ikinci en boyuk ixracatcisidir 31 32 Ehalisi dunya ceminin yalniz 4 3 i olmasina baxmayaraq 33 ABS dunyada umumi servetin 31 ni teskil edir qlobal servetin en boyuk payi tek bir olkede cemlenmisdir 34 Genis gelir ve servet berabersizliyine baxmayaraq ABS orta emek haqqi insan inkisafi adambasina dusen UDM ve isci mehsuldarligi da daxil olmaqla sosial iqtisadi gostericilerde cox yuksek sirada qalmaga davam edir 35 36 Qlobal herbi xerclerinin ucde birini teskil eden ABS dunyanin en qabaqcil herbi quvvesidir 37 ve beynelxalq seviyyede aparici siyasi medeni ve elmi gucdur 38 Mundericat 1 Etimologiya 2 Tarix 2 1 Yerli xalqlar ve Kolumba qederki dovr tarixi 2 2 Yerli xalqlar ustunde tesirleri ve qarsiliqli elaqe 2 3 Avropalilarin meskunlasmasi 2 4 Musteqillik ve genislendirme 1776 1865 2 5 Vetendas muharibesi ve Yenidenqurma dovru 2 6 Elave immiqrasiya genislendirme ve senayelesme 2 7 Birinci Dunya muharibesi Boyuk bohran ve Ikinci Dunya Muharibesi 2 8 Soyuq muharibe ve mulki huquqlar dovru 2 9 Yeni tarix 3 Cografiya iqlim ve tebiet 3 1 Vehsi tebiet 4 Demoqrafiya 4 1 Ehali 4 1 1 Baslica yasayis meskenleri 4 2 Dil 4 3 Din 4 4 Aile qurulusu 4 5 Sehiyye 4 6 Tehsil 4 6 1 Ali tehsil 5 Hokumet ve siyaset 5 1 Inzibati bolgusu 5 2 Siyasi partiyalar ve secki 5 3 Xarici elaqeler 5 4 Dovlet maliyyesi 5 5 Silahli quvveler 6 Huquq muhafize ve cinayetkarliq 7 Iqtisadiyyat 7 1 Elm ve texnologiya 7 2 Gelir yoxsulluq ve servet 8 Infrastruktur 8 1 Neqliyyat 8 2 Enerji 8 3 Su techizati ve sanitariya 9 Medeniyyet 9 1 Metbex 9 2 Edebiyyat felsefe ve tesviri incesenet 9 3 Musiqi 9 4 Kinemotoqrafiya 9 5 Idman 9 6 Kutlevi informasiya vasiteleri 10 Hemcinin bax 11 Istinadlar 11 1 Qeydler 11 2 Menbeler 11 3 Biblioqrafiya 12 Xarici kecidlerEtimologiya RedakteHemcinin bax Amerika toponim ABS vetendaslarinin adlandirilmasi ve Amerikan soz Amerika qiteleri italyan seyyah Ameriqo Vespuccinin adini dasidigina inanilir 39 1507 ci ilde alman kartoqraf Martin Valdzmyuller qerb yarimkuresi torpaqlarini italiyali seyyah ve kartoqraf Ameriqo Vespuccinin lat Americus Vespucius serefine Amerika adlandirdigi dunya xeritesi hazirladi 40 Amerika Birlesmis Statlari ifadesinin ilk senedli subutu Vasinqtonun adyutanti ve Kontinental Ordunun sexsi heyet generali polkovnik leytenant Cozef Ride eskvayr Stiven Moylan terefinden yazilmis 2 yanvar 1776 ci il tarixli mektubdur Moylan istiqlal muharibesi seylerine komek istemek meqsedi ile Amerika Birlesmis Statlarindan Ispaniyaya tam ve genis selahiyyetler ile getmek istediyini ifade edirdi 41 42 43 Amerika Birlesmis Statlarinin ifadesinin ilk melum nesri Virciniya statinin Vilyamsberq seherindeki The Virginia Gazette qezetinde 6 aprel 1776 ci ilde yazilmis anonim bir esse idi 44 Con Dikinson terefinden hazirlanan ve 17 iyun 1776 ci ile qeder tamamlanan Konfederasiya Maddelerinin ikinci layihesi Konfederasiyanin adi Amerika Birlesmis Statlari olacagini elan etdi 45 1777 ci ilin sonunda ratifikasiyasi ucun statlara gonderilen Maddelerin yekun varianti Konfederasiyanin muraciet formasi Amerika Birlesmis Statlari olacaq cumlesini ehtiva edir 46 1776 ci il iyun ayinda Tomas Cefferson ozunun hazirladigi istiqlal beyannamesinin orijinal kobud layihesinin serlovhesinde AMERIKA BIRLESMIS STATLARI ifadesini boyuk herflerle yazmisdi 45 Senedin bu layihesi 21 iyun 1776 ci ile qeder uze cixmayib ve ifadeni Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddeleri layihesinde istifade etdikden evvel ve ya sonra yazildigi namelumdur 45 Qisa formada Birlesmis Statlar da standartdir Diger umumi formalar B S ABS ve Amerika dir Danisiq adlari A nin B S i ve ve beynelxalq seviyyede Statlar dir XVIII esrin sonlarinda seir ve mahnilarda meshur olan Kolumbiya adi oz menseyini Xristofor Kolumbdan goturur bu Kolumbiya olkesi daxil olmaqla Kolumbiya dairesi Qerb yarimkuresinin bir cox yeri ve qurulusunun adinda ozunu buruze verir 47 Birlesmis Statlar ifadesi musteqil statlar toplusunun tesviri olaraq orijinal formasinda cem halinda idi meselen Birlesmis Statlardir ing the United States are ifadesini ehtiva eden ABS Konstitusiyasina on ucuncu deyisiklik 1865 ci ilde ratifikasiya edilmisdi 48 Tek formasi meselen Birlesmis Statlardir ing the United States is Amerika Vetendas muharibesi basa catdiqdan sonra meshur oldu Indi tek hali standart formadir cem hali bu Birlesmis Statlar ing these United States deyiminde saxlanilir Ferq istifadeden daha ehemiyyetlidir bu statlarin toplusu ve bir vahid arasindaki ferqdir 49 ABS vetendasi Amerikalidir Birlesmis Statlar Amerika ve B S olkeye sifet olaraq istinad edilir Amerika deyerleri ABS quvveleri Ingilis dilinde Amerikan sozu nadir hallarda Amerika Birlesmis Statlari ile bir basa bagli olmayan movzulara aiddir 50 Tarix Redakte Esas meqaleler ABS tarixi ABS tarixinin xronologiyasi ABS in biznes tarixi ABS in iqtisadi tarixi ve ABS in emek tarixiYerli xalqlar ve Kolumba qederki dovr tarixi Redakte Etrafli bax ABS da yerli amerikalilar Kahokiyada yerlesen Monks Maund UNESCO nun umumdunya irsi Anasaziler terefinden insa edilen Klif sarayi Umumi olaraq qebul olunmusdur ki Simali Amerikanin ilk sakinleri Berinq torpaq korpusu vasitesi ile Sibirden kocmus ve en azi 12 min il evvel gelib catmisdilar baxmayaraq ki artan subutlar daha evvel gelmelerini gosterir 21 51 52 Torpaq korpusunden kecdikden sonra ilk amerikalilar Sakit Okean sahili boyunca 53 ve Kordilyer ve Lavrentid buz ortukleri arasinda daxili buzsuz dehliz vasitesile cenuba hereket etdiler 54 Klovis medeniyyeti e e 11 000 de meydana cixdi ve bu Amerikanin sonraki yerli medeniyyetlerinin ekseriyyetinin ecdadi hesab olunur 55 Klovis medeniyyetinin Amerikanin ilk insan meskenini temsil etdiyine inanilirdi 56 Iller kecdikce 15 550 il bundan evvele aid aletlerin de daxil oldugu daha cox subutlar pre Klovis medeniyyetleri ideyasini inkisaf etdirmisdi Bu ehtimal ki Simali Amerikaya immiqrsayianin uc boyuk dalgasinin ilkini temsil edir 57 Vaxt kecdikce Simali Amerikadaki yerli medeniyyetler getdikce daha murekkeblesdi cenub serqde movcud olmus Kolumba qederki dovr Missisipi medeniyyeti kimi bezileri qabaqcil kend teserrufati mohtesem memarliq ve dovlet seviyyesinde cemiyyetler inkisaf etdirdi 58 Cenubda Missisipi medeniyyeti eramizin 800 1600 cu iller arasinda Meksika serhedinden Floridaya qeder genislenerek ciceklendi 59 Seher dovleti Kahokiya muasir ABS in en boyuk en murekkeb Kolumba qederki dovr arxeoloji sahesi sayilir 60 Dord Kunc bolgesinde ise Anasaziler medeniyyeti ekincilikden daha cox asililiq yaradan yuzilerle davam eden kend teserrufati tecrubesinin en yuksek noqtesi kimi inkisaf etdi 61 ABS da movcud olan UNESCO nun umumdunya irsinin ucu Pueblosa aid edilir Mesa Verde Milli Parki Cako Medeniyyeti Milli Tarix Parki ve Taos Pueblo 62 63 Hemcinin Luiziananin simal serqindeki Poverti Poynt medeniyyetine aid yerli amerikalilar terefinden insa edilen torpaq isleri de UNESCO nun umumdunya irsine daxil edilib Boyuk Goller bolgesinin cenubunda Irokezler Ittifaqi Haudenosuni XII ve XV esrler arasinda bir vaxtda yaradilmisdi 64 Havay adalarinin ilk yasayis menteqeleri tarixi muzakire movzusu olmaga davam edir 65 Arxeoloji deliller eramizin 124 cu ilinde yasayis menteqesinin movcudlugunu gosterir 66 Yerli xalqlar ustunde tesirleri ve qarsiliqli elaqe Redakte Etrafli bax Hindi muharibeleri Hindi soyqirimlari ve Yerli amerikalilarin xestelikleri ve epidemiyalariMuasir ABS erazilerinde Avropa mustemlekeciliyinin tereqqisi ile yerli amerikalilar tez tez isgal edildi ve didergin dusduler 67 Amerikanin yerli ehalisi avropalilar geldikden sonra ve esasen tebii cicek ve qizilca xestelikleri kimi muxtelif sebeblere gore azaldi 68 69 Avropa ile temas zamani Simali Amerikanin orijinal ehalisinin sayini texmin etmek cetin olsa da XX esrin evvellerinde Ceyms Muni terefinden tarixi qeydlerden istifade ederek 1600 cu ilde Meksikanin simalindaki yerli ehalinin sayini texmin etmek ucun cehd edildi 70 71 Daha sonraki illerde Smitsonian Institutundan Duqlas Yubleykr bu reqemleri yenileyib 72 Yubleykr cenub Atlantik statlarinda ehalinin sayini 92 916 ve Korfez statlarinda ehalinin sayini 473 616 oldugunu texmin etse de alimlerin ekseriyyeti reqemi cox asagi hesab edir 70 Antropoloq Henri Dobins ehalinin cox daha yuksek Meksika korfezinin sahillerinde 1 100 000 Florida ve Massacusets arasinda yasayan 2 211 000 adam Mississipi vadisinde ve qollarinda 5 250 000 ve Florida yarimadasinda 697 000 nefer olduguna inanirdi 70 71 Avropalilar ve yerli amerikalilar arasinda ilk qarsiliqli elaqe skandinavlar terefinden edilmisdir Indiyedek qalan bir sira skandinav saqasi Denizkenari eyaletler ve onun yerli ehalisi ile elaqeli melumatlar verir Skandinavlar Kolumbdan texminen 500 il evvel Simali Amerikada meskunlasmaga cehd etdiler 73 74 75 Kolonizasiyanin ilk gunlerinde bir cox avropali qida catismazligina xesteliklere ve yerli amerikalilarin hucumlarina meruz qalmisdilar Yerli amerikalilar tez tez qonsu tayfalarla muharibe etmis ve Avropalilarla onlarin koloniya muharibelerinde muttefiq olmusdular Ancaq eyni zamanda bir cox yerli ve kolonist bir birinden asili hala geldi Kolonistler qida ve heyvan derisi yerliler ise silah sursat ve diger Avropa mallari ucun ticaret edirdi 76 Yerliler bir cox koloniste qargidali paxla ve balqabagin harada ne vaxt ve nece becerilmeli oldugunu oyretdi Avropali misyonerler ve digerleri yerli amerikalilarin medenilesdirilmesinin ehemiyyetli olduguna hiss edir ve onlari Avropa kend teserrufati metodlarina ve heyat terzine uygunlasmaga cagirirdilar 77 78 Avropalilarin meskunlasmasi Redakte Etrafli bax ABS in kolonizasiya tarixi Simali Amerikanin kolonizasiyasi ve On uc koloniya Sent Oqastin kontinental ABS da avropalilarin qurdugu en qedim daimi yasayis menteqesidir 1565 ci il 79 Meyflauer sazisi 1620 ci il Jan Leon Jerom Ferrisin resm eseri Indiki ABS in erazisinde Avropa kolonizasiyasinin inkisafi ile yerli amerikalilar tez tez isgal edilmis ve yerlerinden qovulmusdular 80 Muasir ABS erazisine catan ilk avropalilar 1513 cu ilde Floridaya ilk seferini eden Xuan Ponse de Leon kimi ispan konkistadorlari olmusdu lakin qeydiyyata alinmamis eraziler de nezere alinsa 1493 cu il ekspedisiyasinda Puerto Rikoya cixan Xristofor Kolumb bu serefe nail olub Ispanlar Florida ve Nyu Meksikoda Sent Oqastin 79 ve Santa Fe kimi ilk yasayis menteqelerini saldilar Fransizlar ozlerininkini Mississippi cayi boyunca qurdular Simali Amerikanin serq sahillerinde Ingilislerin muveffeqiyyetli meskunlasmasi 1607 ci ilde Ceymstaunda Virciniya koloniyasi ve 1620 ci ilde Pilqremlerin Pilmut koloniyasi ile basladi Muhacirleri coxu dini azadliq axtaran muxalifetci xristian qruplari idi Qitenin ilk secilmis qanunvericilik meclisi olan Virciniyanin Berjesslerin Evi 1619 cu ilde yaradildi sahile cixmazdan evvel Pilqremler ile Meyflauer sazisi baglandi ve Konnektikutun Esas Serencamlari Amerika koloniyalari boyunca inkisaf edecek numayendeliklerin ozunuidareetme ve konstitusionalizm numunesi ucun presedentler yaratdi 81 82 Her koloniydaki muhacirlerin boyuk hissesi kicik fermerler idi ancaq bir nece on il erzinde koloniyalarin muxtelifliyi kimi diger senaye saheleri de inkisaf etdi Emtee bitkilerine tutun duyu ve bugda daxil idi Hasilat senayesinde xez baliqciliq ve taxta salban ustunluk teskil edirdi Istehsalcilar rom ve gemi hazirlayirdilar ve kolonizasiya dovrununu sonunda amerikalilar dunyanin demir techizatinin yeddide birini istehsal edirdiler 83 Neticede seherler yerli iqtisadiyyatlari desteklemek ve ticaret merkezleri kimi xidmet etmek ucun sahillere sepelendiler Ingilis kolonistler Sotland Irland ve diger qruplarin dalgalari ile tamamlandi Sahilyani torpaqlar daha da bahalasdiqca azad edilmis muzdlu nokerler daha qerbe sixisdirildilar 84 Ingilis kaperleri ile genis miqyasli bir kole ticaretine baslanildi 85 Xesteliklerin az olmasi ve daha yaxsi qida ve mualice sebebi ile Simali Amerikada kolelerin orta omur uzunlugu cenuba nisbeten daha cox olmasi kole sayinin suretle artmasina sebeb oldu 86 87 Kolonist cemiyyet esasen koleliyin dini ve menevi yonu baximindan bolunmusdu ve koloniyalar bu praktikanin lehine ve eleyhine qanun aktlari qebul etdiler 88 89 Amma XVIII esrin baslamasi ile xususile cenub bolgelerinde emtee bitkilerinin ekilmesinde afrikali kolelerin yerini muzdlu nokerler aldi 90 1732 ci ilde Corciyanin Britaniyalilar terefinden kolonizasiyasi ile ABS i emele getirecek on uc koloniyanin esasi qoyuldu 91 Hamisinda Ingilislerin qedim huquqlarina ve respublikaciliga destek veren ozunuidare hissine sadiqliyi artan azad kisilerin bir coxuna aciq seckilerle mueyyenlesdirilmis yerli hokumetleri vardi 92 Son derece yuksek dogum gostericileri asagi olum gostericileri ve sabit meskunlasma ile koloniya ehalisi suretle boyudu Nisbeten daha az yerli amerikali ehalisi tutulurdu 93 Boyuk Oyanis kimi taninan 1730 cu ve 1740 ci illerin Xristian dircelis herekati hem dine hem de dini azadliga maragi artirdi 94 Yeddiillik muharibe ABS da Fransiz Hindi muharibesi kimi taninir dovrunde ingilis ordulari Kanadani fransizlardan aldilar ancaq frankofon ehali cenub koloniyalarindan siyasi cehetden tecrid olunmus veziyyetde qaldi Zebt edilmis ve surgun edilmis yerli amerikalilari nezere almasaq 1770 ci ilde 13 Britaniya koloniyasinin 2 1 milyondan cox ehaliyesi var idi bu texminen Britaniyanin ucde birine beraberdi Yeni gelenlerin davam etmesine baxmayaraq 1770 ci illerde tebii artim tempi xaricde anadan olan amerikalilarin az oldugu veziyyetde idi 95 Koloniyalarin Ingiltereden olan mesafesi ozunuidareetmenin inkisafina imkan verdi lakin muveffeqiyyetleri monarxlari mutemadi olaraq kralliq hakimiyyetini yeniden tesdiq etdirmeye sovq etdi 96 1774 cu ilde Ispaniya Herbi Deniz Quvveleri gemisi Santiago Xuan Xose Peres Ernandes basciligi altinda indiki Britaniya Kolumbiyasindaki Vankuver adasinin Nutka bogazinin girisine daxil oldu ve lovber saldi Ispanlarin gemiden enmemesine baxmayaraq yerliler xez ile Kaliforniyadan getirilmis baliq qulagi qabigi mubadilesi etmek ucun gemiye teref uzduler 97 O vaxtlar Ispaniya Portuqaliyaya mehdud lisenziya vermekle Asiya ve Simali Amerika arasinda ticareti inhisara almaga muveffeq olmusdu Ruslar Alyaskada boyuyen xez ticaret sistemini qurmaga basladiqda ispanlar Peresin pasifik simal qerbde bir coxu ile ilke imza atan seyahetleri ile ruslara meydan oxudu 98 qeydler 10 Ucuncu ve son ekspedisiyasi zamani kapitan Ceyms Kuk Havay ile resmi temasda olmus ilk avropalidir 100 Kapitan Ceyms Kukun son ekspedisiyasi Simal Qerb kecidinin axtarisi meqsedi ile Simali Amerika ve Alyaska sahillerinde uzmesi daxil olmaqla texminen doqquz ay cekdi 101 Musteqillik ve genislendirme 1776 1865 Redakte Etrafli bax ABS Istiqlal muharibesi ABS istiqlal beyannamesi Amerika inqilabi ve ABS erazisinin formalasmasi Istiqlal beyannamesi Con Trambullun resm eseri ABS Istiqlal muharibesi Avropa hakimiyyetine qarsi musteqillik ugrunda ilk ugurlu koloniya mubarizesi idi Amerikalilar hokumetin xalqin yerli qanunvericilikde ifade edilen iradesine uygun olan bir respublikaciliq ideologiyasi hazirladilar Onlar ingilis olmaq ve temsilciliyi olmayanlardan vergitutmama huquqlarini teleb etdiler Ingilisler imperiyani parlament vasitesile idare etmekde tekid edirdiler ve munaqise muharibeye cevrildi 102 Ikinci Kontinental konqres 4 iyulda Istiqlal beyannamesini yekdillikle qebul etdi uzun preambulada butunu kisilerin beraber ve Yaradicilari terefinden onlarin ayrilmaz huquqlari ile birlikde yaradildigi ve bu huquqularin Boyuk Britaniya terefinden muhafize edilmediyini tanindi ve qetnamenin sozlerine gore on uc birlesmis Koloniya musteqil bir dovlet meydana getirdi ve daha Britaniya tacina sadiq qalmaga ehtiyac qalmadi Her il iyul ayinin dorduncu gunu Musteqillik gunu kimi qeyd olunur 103 9 sentyabrda Ikinci Kontinental konqres beyan etdi ki burada bu vaxta qeder Birlesmis Koloniyalar sozleri istifade edilir bu muraciet formasi gelecekde Birlesmis Statlar kimi deyisdirile biler 104 1777 ci ilde Konfederasiyanin Maddeleri 1789 cu ile qeder fealiyyet gosteren zeif bir hokumet qurdu 103 ABS erazilerinin satin alinmasi XVII esrden beri her bir eraziye stat statusu verildi 1781 ci ilde Yorktaun meglubiyyetinden sonra 105 Britaniya 1783 cu il sulh muqavilesini imzaladi ve Atlantikin qerb sahilinden Missisipi cayina qeder Amerikanin suverenliyi tanindi Milliyetciler ABS Konstitusiyasinin yazilidigi 1787 ci il Filadelfiya qurultayina rehberlik etdiler 1788 ci ilde stat qurultaylarinda ratifikasiya edildi 1789 cu ilde federal hokumet elverisli nezaret ve balans yaratma prinsipi ile uc sobe olmaqla yeniden teskil edildi Inqilab ordusuna rehberlik eden Corc Vasinqton yeni konstitusiya ile secilen ilk prezident oldu 1791 ci ilde ferdi azadliqlarin mehdudlasdirilmasini federal seviyyede qadagan eden ve bir sira huququ mudafieni temin eden huquqlar haqqinda Bill qebul edildi 106 1808 ci ilde federal hokumet beynelxalq qul ticaretinin cinayet oldugunu qebul etmesine baxmayaraq 1820 ci ilden sonra Derin Cenubda yuksek gelirli pambiq ekini ve buna bagli olaraq qul sayi keskin artdi 107 108 109 Ikinci Boyuk Oyanis xususen 1800 1840 ci iller milyonlari yevangel protestantina cevrdi Bu simalda abolisionizm daxil olmaqla bir cox ictimai islahat herekatlarini guclendirdi 110 cenubda metodistler ve baptistler qul ehalisi arasinda yayilirdi 111 ABS in stat ve erazilerinin xeritesi tex 1834 cu il Amerikalilarin qerbe genislenmek isteyi uzun muddet davam eden Hindi muharibelerine sebeb oldu 112 1803 cu ilde Fransanin torpaq iddiasinda oldugu Luiziananin satin alinmasi demek olar ki olke erazisini iki defe artirdi 113 Muxtelif naraziliqlara gore Ingiltereye qarsi 1812 ci il muharibesi elan edildi ve birlikde mubarize edildi ABS milletciliyi guclendi 114 Floridaya bir sira herbi mudaxileler 1819 cu ilde Ispaniyanin burdan ve diger Korfez sahili erazileriden imtina etmesine sebeb oldu 115 Genislenme paraxodlarin Eri ve I amp M kimi yeni kanallar ile baglanan boyuk su neqliyyati vasitesile Amerika boyunca hereket etmeye daha sonra suretli demiryollarinin olke erazisi boyunca yayilmasina baslamasindan sonra buxar gucunden asili oldu 116 1820 ci ilden 1850 ci illere qeder Cekson demokratiyasi daha cox agderili kisilerin secki huququnu ehate eden bir sira islahatlara basladi bu 1828 ci ilden 1854 cu illere qeder Demokratlar ve Viqlerin hakim partiyalar oldugu Ikinci Partiya Sisteminin yukselmesine sebeb oldu 1830 cu illerde Gozyasi yolu hindi rezervlerinden hindileri qerbe kocurmekle hindilerin surgun siyasetine numune oldu Ekspansionist tale manifesti erzinde Texas Respublikasi 1845 ci ilde ABS a birlesdi 117 1846 ci ilde Britaniya ile imzalanan Oreqon muqavilesi indiki simal qerbi Amerikanin ABS nezaretine kecmesine getirib cixardi 118 Meksika ABS muharibesinde qelebe Kaliforniya ve indiki cenub qerbi Amerikanin boyuk qisminin Meksikanin guzeste getmesi ile neticelendi 119 Milli mememeli olan Amerika bizonu Yellouston Milli Parkinda Vayominq 1848 1849 cu iller Kaliforniya qizil herisliyi qerbe miqrasiyaya Kaliforniya soyqirimina 120 121 122 123 ve elave qerb statlarinin yaranmasina sovq verdi 124 ABS da vetendas muharibesinden sonra yeni transkontinental demiryollari meskunlarin yerdeyismesini asanlasdirdi daxili ticaret genislendi ve yerli amerikalilarla qarsidurmalar artdi 125 Yarim esr erzinde Amerika bizonunun bezen bufallo adlanir mehvi bir cox duzenlik hindilerinin medeniyyetlerine ekzistensial zerbe vurdu 126 1869 cu ilde yeni sulh siyaseti yerli amerikalilari sui istifadeden qorumaq daha cox muharibeden yayinmaq ve onlarin sonraki ABS vetendasligini temin etmek ucun calisirdi Bununla bele genis miqyasli munaqiseler Qerbde 1900 cu illere qeder davam etdi Vetendas muharibesi ve Yenidenqurma dovru Redakte Etrafli bax ABS da vetendas muharibesi ve Yenidenqurma dovru Gettisberq doyusu Ture de Tulstrupun resm eseri Afrikalilarin ve afroamerikalilarin koleliyine dair fikir ayriligi neticede ABS da vetendas muharibesine getirib cixardi 127 Evvelce Ittifaqa daxil olan statlar kole ve azad statlar olmaqla deyisiliye yol acaraq Senatda balans saxlanilmisdilar amma ehali arasinda ve Numayendeler Palatasinda azad statlar kole statlara nezeren ustunluk teskil edirdiler Amma elave qerb erazisi ve daha cox bos torpaqlar ile kole ve azad statlar arasindaki gerginlik koleliyi genislendirmek ve ya mehdudlasdirmaq ucun federalizm ve erazilerin yerlesdirilmesine dair muzakirelere sebeb oldu 128 1860 ci ilde koleliye qarsi Respublika Partiyasindan olan ilk prezident Avraam Linkolnun secilmesi ile on uc kole stati qurultay neticesinde ayrildigini elan etdi ve Amerika Konfederativ Statlarini Cenub u qurdu baxmayaraq ki federal hokumet Ittifaq ayrilmanin qanunsuz oldugunu mudafie etdi 128 Bu ayrilmani temin etmek ucun separatcilar herbi emeliyyatlara basladi ve Ittifaq da eyni cavabi verdi Bunun neticesi olan muharibe texminen 618 000 esgerin ve bir cox vetendasin olumune sebeb oldu Bu munaqise Amerika tarixinde en olumcul herbi munaqise oldu 129 Cenub qullarin azadligina qarsi mubarize aparirdi Ittifaq ise ilk novbede olkeni bir butun halda saxlamaq ucun mubarize aparirdi Bunula bele 1863 cu ilden sonra meydana gelen itkiler ve Linkolnun oz Azadliq Beyannamesini elan etmesi Ittifaq baximindan muharibenin esas meqsedini koleliyin legvine cevirdi Heqiqeten de Ittifaq 1865 ci il aprel ayinda muharibeni tamamile qazandiqda meglub olan Cenubdaki statlarin her birini koleliyi qadagan eden on ucuncu deyisikliyi ratifikasiya etmeye mecbur etdi Muharibeden sonraki illerde ABS Konstitusiyasina uc deyisiklik elave edildi yuxarida adi cekilen on ucuncu deyisiklik ile yanasi kole olmus texminen dord milyon afroamerikaliya vetendasligi temin eden on dorduncu deyisiklik 130 ve afroamerikalilarin nezeriyyede ses verme huququnu temin eden on besinci deyisiklik Muharibe ve onun neticesi reinteqrasiya ve yeni azad olunan qullarin huquqlarini temin etmekle Cenubun yeniden berpasi meqsedi dasiyan federal gucun 131 ehemiyyetli derecede artimina sebeb oldu Muharibeden sonra ciddi sekilde yenidenqurma basladi Prezident Linkoln Ittifaq ve kecmis Konfedarasiya arasinda dostluq ve efvi tesviq etmeye tesebbus gostererken 14 aprel 1865 ci ilde bir sui qesdci gullesi Simal ile Cenub arasinda tekrar bir serhed cekdi Federal hokumetde Respublikacilar Cenubun yeniden qurulmasini ve afroamerikalilarin huquqlarinin temin edilmesini oz amallarina cevirdiler Onlar Demokratlarin 1876 ci prezident seckilerini guzeste getmek muqabilinde Respublikacilarin afroamerikalilarin huquqlarinin qorunmasi barede razilasdigi 1877 ci il Kompromisine qeder israr etdiler Ozlerini Xilaskarlar adlandiran Cenublu ag Demokratlar Yenidenqurmadan sonra Cenubu oz nezaretlerine aldilar 1890 ci ilden 1910 cu illere qeder qondarma Jim Krou qanunlari bolgenin bir cox qara ve bezi kasib aglarini huquqlarindan mehrum etdi Qaralar xususile Cenubda irqi seqresiya ile uzlesdiler 132 Onlar hemcinin vaxtasiri linc daxil olmaqla qeyri qanuni zorakiliga meruz qaldilar 133 Nyu York seherindeki Ellis adasi avropali immiqrantlar ucun baslica giris qapisi olmusdu 134 1886 ci ilde hediyye edilmis Nyu York seherindeki Azadliq heykeli ABS ile yanasi azadliq demokratiya ve edaletin de simvoludur 135 Elave immiqrasiya genislendirme ve senayelesme Redakte Esas meqaleler ABS in iqtisadi tarixi ve ABS in texnologiya ve senaye tarixiSimalda urbanizasiya ve Cenubi ve Serqi Avropadan immiqrantlarin gorunmemis axini olkeni senayelesme ucun izafi icsi quvvesi ile temin etdi ve onun medeniyyetine cevrildi 136 Teleqraf ve transkontinental demir yollari daxil olmaqla milli infrastruktur iqtisadi artima ve Vehsi Qerbin yasayis menteqelerinin boyumesine ve inkisafina sebeb oldu Daha sonra elektrik lampasinin ve telefonun ixtirasi kommunikasiya ve seher heyatina da tesir edecekdir 137 ABS 1810 cu ilden en az 1890 ci iledek Mississippi cayinin qerbindeki Hindi muharibelerinde vurusdu 138 Bu munaqiselerin ekseriyyeti yerli hindi erzilerinin guzeste gedilmesi ve sonuncularin hindi rezervlerine mehkum olmasi ile neticelendi Bu mexaniki becerilen ekin sahelerini daha da genislendiridi beynelxalq bazarlar ucun elave deyerleri artirdi 139 Materik genislenmesi 1867 ci ilde Rusiyadan Alyaskanin satin alinmasini da ehate etmisdi 140 1893 cu ilde Havayda Amerikayonumlu quvveler monarxiyani devirdi ve 1898 ci ilde ABS a qosulacaq Havay Respublikasini yaratdi Eyni il Ispan ABS muharibesi neticesinde Puerto Riko Quam ve Filippin Ispaniya terefinden guzeste gedildi 141 1900 cu ilde Ikinci Samoa Vetendas muharibesi basa catdiqdan sonra Amerika Samoasi ABS terefinden elde edildi 142 ABS 1917 ci ilde ABS Vircin adalarini Danimarkadan satin aldi 143 XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerinde suretli iqtisadi inkisaf bir cox gorkemli senayecilerin yukselmesine sebeb oldu Kornelius Vanderbilt Con Rokfeller ve Endru Karnegi kimi maqnatlar demir yolu neft ve polad senayesinde milli irelileyise rehberlik etmisdi Bankciliq C P Morqanin ehemiyyetli rolu ile birlikde iqtisadiyyatin muhum hissesine cevrildi Edison ve Tesla elektrik enerjisinin senayeye evlere ve kucelerin isiqlandirilmasi ucun genis yayilmasini oz ohdelerine goturduler Henri Ford avtomobil senayesinde inqilab etdi Amerika iqtisadiyyati bum yasayaraq dunyanin en nehengine cevrildi ve ABS boyuk guc statusu elde etdi 144 Bu dramatik deyisiklikler ictimai igtisaslar ve populist sosialist ve anarxist herekatlarin yukselmesi ile musayiet olundu 145 Bu dovr sonunda qadinlara secki huququnun verilmesi spirtli icki qadagasi istehlak mallarinin tenzimlenmesi isci veziyyetine reqabet ve diqqetin temin edilmesi ucun daha cox antiinhisar tedbirleri daxil olmaqla bir cox ictimai sahelerde ciddi islahatlar keciren Proqressiv dovrunun inkisafi ile sona catdi 146 147 148 Birinci Dunya muharibesi Boyuk bohran ve Ikinci Dunya Muharibesi Redakte Etrafli bax Birinci Dunya muharibesi Boyuk bohran ve Ikinci Dunya muharibesi Boyuk bohran dovrunde 1931 ci ilde Empayr Steyt Bildinq tamamlandiginda dunyanin en hundur binasi idi ABS Birinci Dunya muharibesinin basladigi 1914 cu ilden Merkezi quvvelerin axinina qarsi Muttefiq dovletleri ile formal olaraq yanasi destek quvve qisminde muharibeye qosuldugu 1917 ci ile qeder biteref qaldi 1919 cu ilde prezident Vudro Vilson Paris Sulh Konfransinda aparici diplomatik rol oynadi ve ABS in Milletler Liqasina qosulmasini guclu sekilde mudafie etdi Buna baxmayaraq Senat bunu tesdiqlemekden imtina etdi ve Milletler Liqasini tesis eden Versal muqavilesini ratifikasiya etmedi 149 1920 ci ilde qadin huquqlari herekati qadinlara secki huququ veren konstitusiya deyisikliyinin qebulunu temin etmisdi 150 1920 ci ve 1930 cu illerde kutlevi kommunikasiya ucun radiolarin artisi ve erken televiziyanin ixtirasi musahide edildi 151 Kukreyen iyirmilerin tereqqisi 1929 cu il Uoll Strit iflasi ve Boyuk bohranin baslangici ile sona catdi 1932 ci ilde prezident secildikden sonra Franklin D Ruzvelt Sosial Teminatin yaradilmasini da ehate eden Yeni xett ile cavab verdi 152 Amerikanin cenubundan milyonlarla afroamerikalinin boyuk kocu Birinci Dunya muharibesinden evvel baslamis ve 1960 ci illere qeder davam etmisdir 153 halbuki 1930 cu illerin ortalarinda Toz kasasi bir cox kend teserrufati icmalarini yoxsullasdirdi ve qerbe yeni koc dalgasini guclendirdi 154 Ikinci Dunya muharibesi dovrunde evvelce biteref olan ABS Almaniyanin Avropa qitesinin boyuk hissesini isgal etmesi ile 1941 ci il mart ayinda Lend Liz proqrami vasitesile Muttefiqlere material tedaruk etmeye basladi 7 dekabr 1941 ci ilde Yaponiya imperiyasinin gozlenilmeden basladigi Porl Harbor hucumu ABS i Ox quvvelerine qarsi Muttefiqlere qosulmaga tesviq etdi 155 Muharibe dovrunde ABS Britaniya Sovet Ittifaqi ve Cin ile yanasi muharibeden sonraki dunya planini razilasdiran Muttefiq quvvelerinin Dord polisinden 156 biri hesab olunurdu 157 158 Olke texminen 400 000 herbi personalini itirmesine 159 baxmayaraq muharibeden iqtisadi ve herbi nufuzunu daha da artiraraq nisbeten zerer gormeden cixdi 160 Manhetten layihesinin Triniti sinagi nuve silahinin ilk partlayisi idi Boyuk Britaniya Sovet Ittifaqi ve diger muttefiqler ile yeni beynelxalq maliyye institutlari ve Avropanin muharibeden sonra yeniden qurulmasi haqqinda muqavilelerin imzalandigi Bretton Vuds ve Yalta konfranslarinda ABS in aparici rolu olmusdur Muttefiqler Avropada qelebe qazandiqda 1945 ci ilde San Fransiskoda kecirilen beynelxalq konfransda muharibeden sonra fealiyyete baslayacaq BMT Nizamnamesi hazirlandi 161 ABS ilk nuve bombasini inkisaf etdirdi ve Yaponiyanin Hirosima ve Naqasaki seherlerinde istifade etmesi yaponlarin teslim olmasina sebeb olaraq 2 sentyabrda Ikinci Dunya muharibesini sonlandirdi 162 163 Qelebe Gunu olaraq bilinen parad ve bayramlar basladi 164 Soyuq muharibe ve mulki huquqlar dovru Redakte Esas meqaleler ABS tarixi 1945 1964 ABS tarixi 1964 1980 ve ABS tarixi 1980 1991 Etrafli bax Soyuq muharibe Mulki huquqlar herekati Yoxsulluga qarsi muharibe Kosmik yaris ve Reyqanomika Martin Luter Kinq Sent Pol seherinde yerlesen Minnesota Universitetinde Vyetnam muharibesine qarsi mitinqde cixis ederken 27 aprel 1967 ci il ABS Prezidenti Ronald Reyqan solda ve Sov IKP MK nin Bas katibi Mixail Qorbacovun sagda 1985 ci ilde Cenevrede gorusu Ikinci Dunya muharibesinden sonra Soyuq muharibe kimi taninan dovrde ideoloji olaraq kapitalizm ve kommunizm 165 ve geosiyasi baximdan Atlantik ve Avrasiya dusergelerine bolunmus ABS ve Sovet Ittifaqi guc yarisina basladi Bir terefde ABS ve onun NATO muttefiqleri diger terefde ise SSRI ve onun Varsava Pakti muttefiqleri ile Avropanin herbi elaqelerinde hokmranliq edirdiler ABS kommunist nufuzunun genislenmesine qarsi cekindirme siyaseti hazirladi ABS ve Sovet Ittifaqi vasitecilik muharibeleri etseler ve guclu nuve silahlari inkisaf etdirseler de iki olke birbasa herbi munaqiseden cekinirdi ABS bir cox hallarda Sovet himayesinde oldugunu dusunduyu Ucuncu dunya herekatina qarsi cixirdi ve bezen sagci hokumetlere qarsi rejim deyisikliyi ucun birbasa mudaxile edirdi 166 1950 53 cu illerde Koreya muharibesinde Amerika esgerleri kommunist Cin ve Simali Koreya quvveleri ile doyusduler 167 Sovet Ittifaqinin 1957 ci ilde ilk suni peyki buraxmasi ve 1961 ci ilde ilk insanli kosmik ucusu baslatmasina qarsi 1969 cu ilde ABS in Aya insanin ayaq basdigi ilk olkeye cevrilmesi Kosmik yaris in baslangicini qoydu 167 Cenub Serqi Asiyada vasitecilik muharibesi sonda Vyetnam muharibesinde ABS in tam istirak etmesi ile neticelendi Oz olkesinde ABS davamli iqtisadi inkisafa ve ehalisinin ve orta sinifin suretle artimina nail oldu Statlararasi avtomagistral sisteminin tikintisi novbeti on iller erzinde olkenin infrastrukturuna boyuk tesir gosterdi Milyonlarla insan fermalardan ve daxili seherlerden boyuk seheretrafi menzillere kocdu 168 169 1959 cu ilde Havay olkeye qosulan 50 ci ve sonuncu ABS stati oldu 170 Artan mulki huquqlar herekati Martin Luter Kinqin gorkemli liderliyi ve onderliyinde seqreqasiya ve diskriminasiyaya qarsi dinc mubarizeden istifade edirdi Mehkeme qerarlari ve qanunvericiliyin birlesmesi irqci ayri seckiliyi dayandirmaga calisan 1968 ci il Mulki Huquqlar akti ile basa catmisdi 171 172 173 Bu arada Vyetnam muharibesine qara milletciliyine ve seksual inqilaba qarsi alovlanan kontur medeniyyet herekati genislenirdi Medikeyr ve Medikeydin yaradilmasi elece de yaslilara ve yoxsullara tibbi sehiyye xidmeti temin eden mufavif olaraq qida talonu ve himayesinde usaqlar olan ailelere yardim adli iki proqram daxil olmaqla Yoxsulluga qarsi muharibe nin baslamasi sosial teminat huquqlarini ve xerclerini genislendirdi 174 1970 ci iller ve 1980 ci illerin evvelleri staqflyasiyanin baslangici oldu 1980 ci ilde prezident secildikden sonra Ronald Reyqan iqtisadi durgunluga azad bazar yonumlu islahatlarla cavab verdi Yumsalmanin cokusunden sonra o cekindirme den imtina etdi ve SSRI ye qarsi daha tecavuzkar geriye qaytarma strategiyasina basladi 175 176 177 178 179 Kecen on il erzinde qadinlarin emek fealiyyetinde istirakinin artmasindan sonra 1985 ci iledek yasi 16 ve daha cox olan qadinlarin ekseriyyeti isle temin olundu 180 1980 ci illerin sonlari Sovet Ittifaqi ile munasibetlere yumsalma getirdi ve 1991 ci ilde onun dagilmasi Soyuq Muharibeni sonlandirdi 181 182 183 184 Bu ABS in dunyadaki dominant supergucu kimi tek qutblu 185 olmasina getirib cixardi Ikinci Dunya muharibesinden sonraki dovrde ortaya cixan Pax Americana konsepsiyasi Soyuq muharibeden sonra yeni dunya nizami termini olaraq genis populyarliq qazanmisdi Yeni tarix Redakte Esas meqaleler ABS tarixi 1991 2008 ve ABS tarixi 2008 bugune qeder Etrafli bax Korfez muharibesi 11 sentyabr terror aktlari Terrorizmle Mubarize 2007 2008 ci il maliyye bohrani ve Xeste mudafiesi ve elverisli qaygi akti Asagi Manhettende yerlesen Dunya Ticaret Merkezi islam terorist qrupu El Qaide terefinden toredilen 2001 ci il 11 sentyabr terror aktlari zamani Onun yerinde yeni tikilmis Dunya Ticaret Merkezi 1 Soyuq muharibeden sonra 1990 ci ilde Seddam Huseynin rehberliyinde Iraqin ABS in muttefiqi olan Kuveyti isgal ve birlesdirmeye cehd etdiyi vaxt Yaxin Serqde yaranan munaqise 1990 ci ilde bohrana sebeb oldu Qeyri sabitliyin diger bolgelere yayilacagindan qorxan prezident Corc H U Bus Seudiyye Erebistani mudafie meqsedi ile Sehra qalxani emeliyyati ve Sehra firtinasi emeliyyatina basladi Iraqa qarsi ABS liderliyindeki 34 olkeden olan koalisiya quvveleri Iraq quvvelerini Kuveytden muveffeqiyyetle cixartdi ve kecmis monarxiyani berpa etdi 186 ABS in mudafie sebekelerinden yaranan Internet beynelxalq akademik sebekelere sonra ise 1990 ci illerde ictimaiyyete yayilir bu da qlobal iqtisadiyyata cemiyyete ve medeniyyete boyuk tesir gosterir 187 Dot kom bumu Alan Qrinspen rehberliyinde sabit pul siyaseti ve sosial teminat xerclerinin azaldilmasi sebebiyle 1990 ci iller 2001 ci ilde sona catan muasir ABS tarixinde en uzun iqtisadi boyumeye sahid oldu 188 1994 cu ilin evvellerinde ABS 450 milyon insanin 17 trilyon deyerinde mehsul ve xidmet istehsal etdiyi Simali Amerika Azad Ticaret Assosiasiyasina NAFTA daxil oldu Muqavilenin meqsedi 1 yanvar 2008 ci iledek ABS Kanada ve Meksika arasinda ticaret ve investisiya maneelerini aradan qaldirmaq idi Uc terefdas arasinda ticaret NAFTA quvveye mindikden sonra artmisdir 189 2001 ci il sentyabrin 11 de El Qaide terrorculari Nyu York seherindeki Dunya Ticaret Merkezine ve Vasinqtonda yerlesen Pentaqona zerbe vurdu texminen 3 000 nefer helak oldu 190 Buna cavab olaraq ABS Efqanistanda muharibe ve Iraq muharibesini ehate eden Terrorizmle Mubarize baslatdi 191 192 2007 ci ilde Bus administrasiyasi Iraq muharibesinde boyuk herbi birlikleri artirmis 193 bu da siddetin muveffeqiyyetle azaldilmasina ve regionda daha cox sabitliye getirib cixarmisdi 194 195 Elverisli menzillerin tesviq edilmesi ucun hokumet siyaseti 196 korporativ ve tenzimleyici idareetmede genis yayilmis ugursuzluqlar 197 ve Federal Ehtiyat terefinden mueyyen edilmis tarixen asagi faiz dereceleri 198 Boyuk bohrandan sonra olke tarixinde en boyuk daralma olan 2008 ci il maliyye bohrani ile neticelenen 2000 ci illerin ortalarinin menzil bumuna sebeb oldu 199 Ilk afroamerikali 200 ve coxirqli 201 prezident olan Barak Obama bohranin ortasinda 2008 ci ilde secilmis 202 ve bohranin menfi tesirlerini azaltmaq ve tekrarlanmamasini temin etmek ucun stimullasdirici tedbirler olan Dodd Frank Uoll Strit islahatlari ve istehlakci qoruma aktinin qebuluna nail oldu Bu stimul infrastrukturun tekmillesdirilmesine 203 ve issizliyin nisbeten azalmasina serait yaratdi 204 Iqtisadiyyata tesirleri haqqinda muzakireler olmasina baxmayaraq 205 Dodd Frank maliyye sabitliyi ve istehlakci qorumasini yaxsilasdirdi 206 2010 cu ilde Obama administrasiyasi texminen bes on il erzinde olkenin sehiyye sistemine mandat subsidiya ve sigorta mubadilesi daxil olmaqla en genis islahatlari heyayta keciren elverisli qaygi aktini qebul etdi Qanun 2016 ci ilde 24 milyon neferi ehate ederek saglamliq sigortasi olmayan insanlarin sayinin ve faizinin ehemiyyetli derecede azaldilmasina getirib cixardi 207 lakin sehiyye xercleri sigorta haqlari ve iqtisadi gostericilere tesirleri sebebinden mubahiseli qalir 208 2009 cu il iyun ayinda tenezzulun miniumuma catmasina baxmayaraq seciciler iqtisadiyyatin berpasinin yavas tempi qarsisinda meyus qaldilar Obamanin siyasetine qarsi cixan Respublikacilar 2010 cu ilde ses coxlugu ile Numayendeler Palatasini ve 2014 cu ilde Senati nezaret altina aldilar 209 2009 ve 2010 cu illerde Iraqdaki ABS qosunlarinin boyuk qismi geri cekildi ve bolgedeki muharibenin 2011 ci il dekabr ayinda resmen bitdiyi elan edildi 210 Geri cekilme El Qaidenin bolgedeki varisi olan Iraq Sam Islam Dovletinin yukselmesi neticesinde mezheb qiyamlarinin artmasina sebeb oldu 211 212 2014 cu ilde Obama Kuba ile tam diplomatik elaqelerin berpa edileceyini elan etdi 213 Novbeti il ABS 5 1 qrupu olkelerinin uzvu olaraq Iranin nuve proqraminin inkisafini lengitmeye yoneldilmis sazis olan Herterefli Birge Fealiyyet Planini imzaladi 214 baxmayaraq ki ABS 2018 ci il may ayinda sazisden geri cekildi 215 2016 ci il ABS Prezident seciklerinde Respublikaci Donald Tramp ABS in 45 ci prezidenti secildi Tramp ABS tarixinde en yasli ve en varli prezident secilmisdir 216 Cografiya iqlim ve tebiet Redakte Esas meqaleler ABS cografiyasi ABS iqlimi ve ABS tebieti Kontinental ABS ve etraf erazilerin kompleks peyk sekli Koppen iqlim tesnifatlari ABS in butun quru erazisi texminen 3 800 000 kvadrat mil 9 841 955 km2 217 bunun ise 2 959 064 kvadrat mil 7 663 940 6 km2 hissesini kontinental ABS teskil edir Kontinental ABS dan Kanada ile ayrilmis Alyaska 663 268 kvadrat mil 1 717 856 2 km2 erazi ile en boyuk statdir Sakit okeanin simalinda Simali Amerikanin cenub qerbinde yerlesen arxipelaqda olan Havay 10 931 kvadrat mil 28 311 km2 eraziye malikdir Puerto Riko Amerika Samoasi Quam Simali Mariana adalari ve ABS Vircin adalarinin ehaliye malik erazileri birlikde 9 185 kvadrat mil 23 789 km2 erazini ehate edir 218 Yalniz quru erazisi nezere alindiqda Rusiya ve Cinden sonra ucuncu olan ABS Kanadanin onundedir 219 ABS Rusiya ve Kanadadan sonra ve Cinden evvel ve ya sonra olmaqla umumi sahesine torpaq ve su gore dunyanin ucuncu ve ya dorduncu en boyuk olkesidir Siralama Cin ve Hindistan terefinden mubahise edilen iki erazinin nece hesablandigina ve ABS in umumi olcusunun nece olculduyune bagli olaraq deyisir qeydler 4 Meselen Britannika Ensiklopediyasi ABS in olcusunu 3 677 649 kvadrat mil 9 525 067 km2 olaraq gosterir cunki onlar olkenin sahil ve ya mehelli sularini saymir 220 Bu sulari ehate eden The World Factbook reqemi 3 796 742 kvadrat mil 9 833 517 km2 olaraq verir 221 Atlantik boyu sahil duzenliyinin daxilinde daha cox yarpagini token meseler ve Pidmontun yasti tepelerine rast gelinir 222 Appalac daglari serq sahilini Boyuk gollere ve Orta Qerbin otlaqlarina bolur 223 Dunyanin dorduncu en uzun cay sistemi olan Missisipi Missuri cayi olkenin merkezi ile esasen simal cenub istiqametinde hereket edir Boyuk duzenliklerin yasti munbit prerileri cenub serqde dagliq bir bolge terefinden bolunerek qerbe uzanir 223 Olkede en yuksek noqte olan Denali dagi Boyuk duzenliklerin qerb serheddindeki Qayali daglar olkenin simalindan cenuba uzanir ve Koloradoda 14 000 fut 4 300 m den cox yuksekliyine catir 224 Daha serqde qayali Boyuk hovze ve Ciuaua ve Moxave kimi sehralar var 225 Syerra Nevada ve Kaskad dag silsileleri Sakit okena sahiline yaxin uzanir ve her ikisi de 14 000 fut 4 300 m den artiq yuksekliye catirlar Kontinental ABS in en alcaq ve en yuksek noqteleri Kaliforniya statindadir 226 ve aralarinda sadece 84 mil 135 km mesafe vardir 227 20 310 fut 6 190 5 m hundurluye malik Alyaska Denalisi Mak Kinli dagi olkenin ve Simali Amerikanin en yuksek noqtesidir 228 Aktiv vulkanlar Alyaskanin Aleksandr ve Aleut adalari boyunca yayilmisdir ve Havay vulkanik adalardan ibaretdir Qayalarda yerlesen Yellouston Milli Parkinda esasini teskil eden supervulkan qitenin en boyuk vulkanik xususiyyetidir 229 ABS dunyanin diger olkelerinin her birinden daha cox ekoregiona malikdir 230 Boyuk miqyasli ve cografi muxtelifliyi ile ABS ekser iqlim novlerini ehate edir 100 cu meridianin serqinde iqlim simalda rutubetli kontinentaldan cenubda rutubetli subtropike qeder deyisir 231 100 cu meridianin qerbindeki Boyuk duzenlikler yarimsehradir Qerb daglarinin cox hissesi dag iqlimine malikdir Boyuk hovzede ve Cenub qerbdeki sehralarda col Kaliforniya sahilinde Araliq ve Oreqon Vasinqton ve cenubi Alyaskada deniz iqlimi movcuddur Alyaskanin ekseriyyeti subarktik ve ya arktikdir Havay ve Floridanin cenub kenari Karib ve Sakit okean erazilerinde oldugu kimi tropikdir 232 Ekstremal hava qeyri adi deyil Meksika korfezini ehateleyen statlar qasirgalara meyllidir ve dunya tornadolarinin ekseriyyeti olke daxilinde esasen Orta Qerb ve Cenubdaki Tornado xiyabani adli erazilerde bas verir 233 Vehsi tebiet Redakte Esas meqaleler ABS faunasi ve ABS florasiHemcinin bax Kateqoriya ABS biotasi Agbas qartal 1782 ci ilden beri ABS in milli qusudur 234 ABS ekologiyasi meqamuxtelifdir kontinental ABS ve Alyaskada texminen 17 000 damarli bitki novu musahide edilir ve Havayda 1 800 den artiq cicekli bitki novu vardir bunlarin bezileri materikde musahide edilir 235 ABS 428 memeli 784 qus 311 surunen ve 295 amfibiya novune ev sahibliyi edir 236 Texminen 91 000 heserat novu tesvir edilmisdir 237 Agbas qartal ABS in hem milli qusu hem de milli heyvanidir ve olkenin ozunemexsus simvoludur 238 59 milli park ve yuzlerle diger federal idareye tabe park mese ve vehsi tebiet erazileri var 239 Umumiyyetle hokumet olkenin torpaq sahesinin 28 ne sahibdir 240 Bunlarin ekseriyyeti muhafize olunur baxmayaraq ki bunlarin bezileri neft ve qaz hasilati dag meden agac tedaruku ve ya iribuynuzlu maldarliq ucun icareye verilir texminen 0 86 i herbi meqsedler ucun istifade olunur 241 242 Ekoloji problemler 1970 ci ilden milli gundelikde olub Etraf muhit mubahiselerine neft ve nuve enerjisi ile bagli muzakireler hava ve suyun cirklenmesi vehsi tebietin qorunmasinin iqtisadi xercleri agac tedaruku ve mesesizlesme 243 244 ve qlobal istilesmeye qarsi beynelxalq reaksiyalar daxildir 245 246 Bir cox federal ve stat qurumlari istirak edir En gorkemlisi olan Etraf Muhitin Muhafizesi Agentliyi EPA 1970 ci ilde prezidentin emri ile yaradilmisdir 247 Vehsi tebiet ideyasi 1964 cu ilden beri Vehsi tebiet akti ile ictimai torpaqlarin idare edilmesini formalasdirmisdir 248 1973 cu il nesli kesilmekde olan novler akti ABS Baliq ve Vehsi Tebiet Xidmeti terefinden izlenilen tehluke altinda ve nesli kesilmekde olan novler ve onlarin yasayis yerlerine qorumaq ucun nezerde tutulmusdur 249 Demoqrafiya Redakte Esas meqaleler ABS ehalisi Amerikalilar ve ABS da irq ve etnik mensubiyyetEhali Redakte Hemcinin bax Ehalisine gore ABS in stat ve erazilerinin siyahisi ve Ehalisine gore ABS seherlerinin siyahisi Illere gore ehaliIl Ehali 17903 929 214 18005 308 48335 1 18107 239 88136 4 18209 638 45333 1 183012 866 02033 5 184017 069 45332 7 185023 191 87635 9 186031 443 32135 6 187038 558 37122 6 188050 189 20930 2 189062 979 76625 5 190076 212 16821 0 191092 228 49621 0 1920106 021 53715 0 1930123 202 62416 2 1940132 164 5697 3 1950151 325 79814 5 1960179 323 17518 5 1970203 211 92613 3 1980226 545 80511 5 1990248 709 8739 8 2000281 421 90613 2 2010308 745 5389 7 Texm 2018 10 327 167 43416 3 1610 1780 ci iller ehali melumati 250 Qeyd edek ki siyahiyaalma reqemleri 1860 ciile qeder yerli amerikalilari ehate etmir 251 ABS Siyahiyaalma Burosu olkenin ehalisini 1 iyul 2018 ci il tarixine olan melumata esasen 327 167 434 olaraq hesablamis ve buna her 13 saniyede bir nefer tam artim ve gunde texminen 6 646 adam elave edilir 33 XX esr erzinde demek olar ki dord defe artan ABS ehalisi 1900 cu ilde 76 2 milyondan 2000 ci ilde 281 4 milyon nefere catmisdir 252 Cin ve Hindistandan sonra en cox ehaliye malik olke olan ABS boyuk ehali artiminin proqnozlasdirildigi yegane boyuk senaye olkesidir 253 1800 cu illerde orta hesabla bir qadina 7 04 usaq dusurdu 254 1900 cu illerde ise bu reqem 3 56 ya endi 255 1970 ci illerin evvelinden etibaren dogum seviyyesi 2017 ci ilde qadin basina dusen 1 76 usaq ile 2 1 e beraber evezetme nisbetinden asagi dusmusdur 256 Xarici dogumlularin immiqrasiyasi xaricde dogulan ehalinin sayini iki defe artiraraq 1990 ci ilde texminen 20 milyondan 2015 ci ilde 45 milyona catdiraraq ABS ehalisi suretle artiminin davam etmesine sebeb oldu 257 bu ehali artiminin ucde birini teskil edirdi 258 2018 ci ilde demek olar ki 90 milyon immiqrant ve onlarin ABS da dogulmus usaqlari ikinci nesil var idi bu umumi ABS ehalisinin 28 ine beraber idi 259 ABS bir cox muxtelif milletlere malikdir 37 ecdad qrupunun 1 milyondan cox numayenedesi var 260 Amerika almanlari en boyuk etnik qrupdur 50 milyondan cox onlari amerika irlandlari texminen 37 milyon amerika meksikalilari texminen 31 milyon ve amerika ingilisleri texminen 28 milyon izleyir 261 262 Ag amerikalilar esasen Avropali ecdada malik qruplar en boyuk irqi qrupdur Qara amerikalilar olkenin en boyuk irqi azligi qeyd edek ki ABS Siyahiyaalma Burosu Hispanik ve Latin amerikalilarini irqi qrup kimi yox etnik qrup kimi hesaba alir ve en boyuk ucuncu ecdad qrupudur 260 Amerika asiyalilari olkenin ikinci en boyuk irqi azligidir en boyuk uc amerika asiyalilari etnik qrupu amerika cinlileri amerika flippinlileri ve amerika hindlileridir 260 2015 ci il sorgularinin neticelerine gore Avropa menseli en boyuk Amerika cemiyyeti ehalinin 14 den coxunu teskil eden Amerika almanlaridir 263 2010 cu ilde ABS ehalisine bezi Amerika hindileri ve Alyaska yerlilerinin sirf bele bir nesilden 2 9 milyon neslinden texminen 5 2 milyon nefer ve yerli havaylilar ve okeaniyalilarin sirf 0 5 milyon neslinden 1 2 milyon nefer daxil idi 264 Siyahiyaalma 2010 cu ilde resmi bes irq kateqoriyasinin her hansi bir ile mueyyen edile bilmeyen 19 milyondan cox adami Bezi Diger Irq kimi hesab etmisdi bunlardan 18 5 milyondan coxu 97 Hispanik etnik mensubiyyetine aid idi 264 200 ci ilde ABS statinin her birinde hakim ecdadlar Almanlar Amerikalilar Meksikali Irland Afrikali Italyan Ingilisler Yaponlar Puerto Rikolular Hispanik ve ya Latin amerikalilarin ehali artimi sertler resmi olaraq evezlenebilir esas demoqrafik tendensiyadir 50 5 milyon Hispanik menseli amerikali 264 Siyahiyaalma Burosu terefinden ayri ayri etnik mensubiyyeti paylasmis kimi taninir hispanik amerikalilarin 64 i Meksika menselidir 265 2000 2010 cu illerde olkenin hispanik ehalisi 43 artib qeyri hispan ehalisi ise yalniz 4 9 artib 266 Bu artimin cox hissesi immiqrasiyadir 2007 ci ilde ABS ehalisinin 12 6 i xaricde dogulub bu reqemin 54 i Latin Amerikasinda dogulmusdur 267 qeydler 11 ABS da fertilliyin 2007 ci ilde 2 08 den 2017 ci ilde 1 76 a dusmesi esasen yasli qadinlarin 2 1 olan evezetme nisbetinden az olan dogum nisbetinin yukselmesine baxmayaraq Hispaniklerin yeniyetmelerin ve genc qadinlarin dogum nisbetinin azalmasi ile elaqedardir 274 2018 ci ilde ABS ehalisinin orta yasi 38 1 il olmusdu 275 2012 ci ilde azliqlar Siyahiyaalma Burosu terefinden qeyri Hispanik ve coxirqli olmayan aglarla yanasi terif edilen ehalinin 37 2 ni 276 ve bir yasdan asagi usaqlarin 50 ni teskil etmisdi 271 277 ve 2044 cu ile qeder nisbi ekseriyyeti teskil edeceyi proqnozlasdirilir 277 ABS da dogum nisbeti ehalinin her 1000 neferine 13 dur ki bu da dunya ortalamasindan 5 dogus azdir 278 Ehalinin artim tempi musbet 0 7 faizdir bu da bir cox inkisaf etmis olkelerden daha yuksekdir 279 2017 ci maliyye ili ucun bir milyondan cox immiqrant onlarin ekseriyyeti aile birlesmesi yolu ile daxil olmusdur ucun yasayis huququ verilmisdir 280 Meksika 1965 ci il Immiqrasiya aktindan beri yeni sakinlerin baslica menbeyi olmusdur Cin Hindistan ve Flippin 1990 ci illlerden beri her il donor olkler arasinda ilk dordlukde olmusdur 281 2012 ci il 2012 ci il tarixine olan melumata esasen texminen 11 4 milyon sakin qanunsuz immiqrantdir 282 2015 ci il 2015 ci il tarixine olan melumata esasen butun immiqrantlarin 47 i Hispanik 26 i asiyali 18 i ag ve 8 i qaradir Asiyadan olan immiqrantlarin faizi artarken Hispaniklerin faizi ise azalir 257 Qeyri qanuni immiqrantlarin texmini sayi 2007 ci ildeki 12 2 milyonluq pik noqteden 2017 ci ilde 10 7 milyona enmisdir 2017 ci ilde ABS da 33 000 muhacir kocuruldu Bu on iller erzinde ilk defe dunyanin diger hisselerinden az idi 283 2017 ci il Qellap sorgusu yetkin amerikalilarin 4 5 nin qadinlarin 5 1 i ve kisilerin 3 9 i LGBT oldugunu mueyyenlesdirdi 284 En yuksek faiz Kolumbiya dairesinde 10 elde edilmis en asagi faize malik stat ise 1 7 ile Simali Dakota olmusdur 285 Baslica yasayis meskenleri Redakte ABS Siyahiyaalma Burosu yasayis menteqelerini sehere metropiliten statistik erazilerine MSE ler ve daha boyuk birlesmis statistik erazilere BSE gore siralayir Amerikalilarin texminen 82 i urban erazilerde seheretrafi daxil olmaqla yasayir 221 onlarin da texminen yarisi ehalisi 50 000 den cox olan seherlerin sakinidirler 286 ABS meqaregion kimi taninan bir cox seher birlesmelerine malikdir en boyuyu olan Boyuk Goller meqapolisinden sonra Simal serq meqapolisi ve Cenubi Kaliforniya gelir 2008 ci ilde 273 birlesmis belediyyenin 100 000 den cox ehalisi var idi 9 seherde bir milyondan cox ve dord qlobal seherde iki milyondan cox Nyu York Los Anceles Cikaqo ve Hyuston ehali olmusdur 287 Bir milyondan cox ehalisi olan 52 metropolitan erazisi var 288 En suretli inkisaf eden 50 metro erazisinin 47 i Qerbde ve ya Cenubdadir 289 San Bernardino Dallas Hyuston Atlanta ve Finiks metro erazilerinde 2000 ve 2008 ci iller arasinda ehali artimi bir milyondan cox olmusdur 288 Dil Redakte Esas meqale ABS dilleriHemcinin bax Evde danisiq dili ABS da olmekde olan dillerin siyahisi ve ABS da dil tehsili Ingilis dili Amerikan ingiliscesi de fakto milli dildir Federal seviyyede resmi bir dil olmasa da ABS vetendasligina qebul sertleri kimi bezi qanunlar ingilis dilini teleb edir 2010 cu ilde bes ve daha cox yasi olan ehalinin texminen 230 milyonu ve ya 80 i evde yalniz ingilis dilinde danisirdi Ehlinin 12 i terefinden evde danisilan ispan dili ikinci en umumi dil ve en cox tedris edilen ikinci dildir 290 291 Bezi amerikalilar 32 statada oldugu kimi olkenin resmi dilini ingilis dili olmasina terefdardirlar 292 Havayda stat qanunlarina gore havay ve ingilis dilinin her ikisi resmi dildir 293 Alyaska ingilis dili ile yanasi iyirmi yerli dili taniyir 294 Resmi dil olmasina baxmayaraq Nyu Meksiko qaydalari ingilis ve ispan dilinin Luiziana qaydalari ise ingilis ve fransiz dilinin istifadesini nezerde tutur 295 Kaliforniya kimi diger statlar mehkeme formalari daxil olmaqla bezi hokumet senedlerinin ispanca versiyalarinin derc edilmesini tovsiye edirler 296 Bir nece federal torpaq ingilis dili ile yanasi oz yerli dillerini de resmi taninmasini temin etmisler samoa dili resmi olaraq Amerika Samoasi terefinden taninir 297 Camorro dili Quamin resmi dilidir 298 Karolin ve camorro dilinin her ikisi Simali Marian adalarinda resmi taninir 299 Ispan dili Puerto Rikonun resmi dilidir ve orada ingilis dilinden daha cox danisilir 300 ABS da usaq baxcasindan universitetlerin bakalavr seviyyesine qeder qeydiyyat sayi baximindan en cox tedris edilen xarici diller ispan texminen 7 2 milyon telebe fransiz 1 5 milyon ve alman 500 000 dilidir Diger cox tedris edilen dillere latin yapon dili AID italyan ve cin dili daxildir 301 302 Butun amerikalilarin 18 i ingilis dilinden elave en az bir dil danisdigini iddia edir 303 ABS da 1 milyondan cox insanin evde danisdigi diller 2016 ci il 304 305 qeydler 12 Dil Ehalininfaizi Danisanlarinsayi Ingilis diliniela danisanlarinsayi Ingilis diliniela danismayanlarinsayiIngilisce sadece 80 237 810 023 N A N AIspanca Ispan kreolu daxil olmaqla amma Puerto Riko istisna olmaqla 13 40 489 813 23 899 421 16 590 392Cince Mandarin ve Kanton daxil olmaqla butun novler 1 0 3 372 930 1 518 619 1 854 311Taqalca Filippin dili daxi olmaqla 0 5 1 701 960 1 159 211 542 749Vyetnamca 0 4 1 509 993 634 273 875 720Erebce butun novler 0 3 1 231 098 770 882 460 216Fransizca Patua ve Kajun daxil olmaqla 0 3 1 216 668 965 584 251 087Koreyaca 0 2 1 088 788 505 734 583 054Din Redakte Esas meqale ABS da dinABS da dini mensubiyyet 2014 cu il 306 Mensubiyyet ABS ehalisinin iXristianliq 70 6 70 6 Protestantliq 46 5 46 5 Evangelik protestantliq 25 4 25 4 Meynstrim protestantligi 14 7 14 7 Qara Kilse 6 5 6 5 Roma Katolik 20 8 20 8 Mormonlar 1 6 1 6 Yehovanin Sahidleri 0 8 0 8 Serqi pravoslav kilsesi 0 5 0 5 Diger xristianliq 0 4 0 4 Iudaizm 1 9 1 9 Hinduizm 1 2 1 2 Islam 0 9 0 9 Buddizm 0 9 0 9 Diger inanclar 1 8 1 8 Dinsizlik 22 8 22 8 Xususi hec bir sey 15 8 15 8 Aqnostik 4 0 4 Ateist 3 1 3 1 Bilmir veya cavab vermir 0 6 0 6 ABS Konstitusiyasina edilen birinci deyisiklik dinin azad heyata kecirilmesine zemanet verir ve qurulmasina uygun olaraq Konqresi qanunlarin qebul edilmesine qadaga qoyur 2013 cu ildeki sorguda amerikalilar 56 i dinin onlarin heyatinda cox onemli rol oynadigini demisdiler bu reqem de diger inkisaf etmis olkelerden cok daha yuksekdir 307 2009 cu il Qellap sorgusunda amerikalilarin 42 i heftelik ve ya demek olar ki heftelik kilsede istirak etdiyini soylediler bu reqem en az Vermontda olmaqla 23 ve en cox Missisipide olmaqla 63 deyisir 308 Diger Qerb olkelerinde oldugu kimi ABS daha az dindar hala gelir 30 yasdan genc amerikalilar arasinda dinsizlik suretle genislenir 309 Sorgular gosterir ki 1980 ci ilin ortalarindan etibaren butun Amerikada mutesekkil dine olan inam azalib 310 xususen de genc amerikalilar getdikce dinsiz olurlar 306 311 2012 ci il tedqiqatina esasen ABS ehalisi arasinda protestantligin cekisi 48 e enmisdir bu da ilk defe onun ekseriyyetin dini kateqoriyasi statusunu elinden almisdir 312 313 2 2 usaga malik xrsitianlarla muqayisede dinsiz amerikalilarin 1 7 usagi var Xristianlarin 52 nin evliliyi ile muqayisede dinsizlerin 37 evlilik ile evlenmeye daha az heveslidirler 314 2014 ci il sorgusuna esasen ABS daki yetkinlerin 70 6 i ozlerini xristian hesab edirler 315 Protestantliq 46 5 e malik olsa da 20 8 ile Roma Katolik kilsesi en genis tek mezhebi formalasdirir 316 2014 cu ilde ABS yetkinlerinin 5 9 i qeyri xristian dine inandiqlarini dediler 306 Bunlara Iudaizm 1 9 Hinduizm 1 2 Buddizm 0 9 ve Islam 0 9 aiddir 306 Tedqiqatda amerikalilarin 22 8 i ozlerini aqnostik ateist ve ya sadece dini olmayan kimi tesvir etdiler bu 1990 ci ilden 8 2 artiq idi 316 317 318 Burada hemcinin Uniteryan Universalizm Sayentologiya Behailik Siqhizm Caynizm Sintoizm Konfutsicilik Satanizm Daosizm Druidizm Yerli amerikalilarin dini Vikka Dini humanizm ve Deizm icmalari vardir 319 Protestantliq texminen butun amerikalilarin yarisi hesabina en boyuk xristian dini qruplasmasidir Baptistler umumi sekilde 15 4 ile protestantligin en boyuk mezhebini teskil edirler 320 ve ABS ehalisinin 5 3 nin mensub oldugu Cenubi Baptist Konvensiyasi en genis ferdi protestant mezhebidir 320 Baptistlerden basqa diger protestant kateqoriyalarina mezhebsiz protestantliq Metodizm Ellinciler mueyyenlesdirilmemis Protestanlar Luteranliq Presbiterianizm Konqreqasional kilse diger Kalvinizm Episkopalianizm Anqlikanizm Kvakerler Adventisizm Muqeddeslik herekati Xristian fundamentalizm Anabaptistler Pietizm ve basqalari daxildir 320 Amerikali protestantlarin ucde ikisi yeniden dogulacaqlarini dusunurler 320 ABS da Roma Katolizmi amerikadaki ispan ve fransiz koloniyalarinda elece de ingilis koloniyasi olan Merilend koloniyasinda yaranmisdir 321 Daha sonra irland italyan polyak alman ve hispanik immiqrasiya neticesinde inkisaf etdi Rod Aylend en boyuk Katolik nisbete malikdir umumi ehalinin 40 i 322 Yuta Mormonizmin ehalisinin ekseriyyetinin dini oldugu yegane statdir 323 Mormon koridoru hemcinin Arizona Kaliforniya Aydaho Nevada ve Vayominq erazlerine qeder genislenib 324 Serqi pravoslav kilsesi kecmis Rusiya koloniyasi olan Alyaskada ehalinin 5 i terefinden qebul edilib 325 ve Serqi Avropadan gelen son immiqrasiya sebebiyle kontinental ABS da varligini temin edir Nehayet Birlik pentekostalizmi Yehovanin Sahidleri Restavrasionizm Mesihin kilseleri Xristian elm Unitarianizm ve basqalari daxil olmaqla bir sira diger xristian qruplari olkede fealdirlar Incil kemeri Cenubi ABS daki sosial muhafizekar evangelist protestantligin medeniyyetin ehemiyyetli bir hissesi ve mezhebler arasinda xristian kilsesine istiraka esasen olke ortalamasindan yuksek oldugu bolge ucun qeyri resmi ifadedir Eksine din Yeni Ingiltere ve Qerbi ABSda daha az ehemiyyete malik rol oynayir 308 Aile qurulusu Redakte Esas meqale ABS da aile qurulusu2007 ci il 2007 ci il tarixine olan melumata esasen 18 yasinda ve boyuk amerikalilarin 58 i evli 6 i dul 10 i bosanmis 25 i ise hec bir vaxt evlenmemisdi 326 Qadinlar esasen evden kenarda calisirlar ve ekseriyyeti bakalavr dereceleri almisdirlar 327 ABS da yeniyetmelerin hamilelik emsali her 1000 qadina 26 5 dir Bu emsal 1991 ci ilden beri 57 azalmisdir 328 2013 ci ilde en yuksek yeniyetme dogus nisbeti Alabamada en asagi ise Vayominqde oldu 328 329 ABS da abort ABS Ali Mehkemesinin Rou Uoyda qarsi iddiasinda 1973 cu il tarixli emsal qerarina esasen qanunidir Abort nisbeti dusse de 1000 canli doguma 241 abort nisbeti ve 15 44 yasli her 1000 qadina 15 abort nisbeti bir cox Qerb olkelerinden daha yuksek olaraq qalmaqdadir 330 2013 ci ilde ilk dogumda orta yas 26 idi doguslarin 40 6 i evlenmemis qadinlarin payina dusurdu 331 2016 ci ilde umumi fertillik emsali UFE her 1000 qadina 1 82 dogus idi 332 ABS da ovladliga goturme genis yayilib ve huquqi cehetden nisbeten asandir diger Qerb olkeleri ile muqayisede 333 2001 ci ilde 127 000 den cox ovladliga goturme ile ABS butun dunyadaki ovladliga goturme reqeminin texminen yarisini teskil etdi 334 Ali mehkemenin Oberqefell Hocese qarsi isi uzre 2015 ci il qerarina esasen eynicinslilerin nigahi butun olkede qanunidir ve eynicinsli cutluklerin ovladliga goturmesi de qanunidir Poliqamiya butun ABS da qeyri qanunidir 335 Sehiyye Redakte Hemcinin bax ABS da sehiyye ABS da sehiyye islahati ve ABS da tibbi sigorta Fannin kucesinden Texas Medical Center in gorunusu Merkez dunyada en boyuk tibbi kompleksdir On illerle davam eden artimin ardindan gozlenilen omur uzunlugu azalmasinin ucuncu ili olan 2017 ci ilde ABS da orta omur uzunlugu 78 6 idi Son zamanlardaki azalmaya esasen narkotik vasitelerden istifade ve intiharin keskin artimi sebeb olur Orta omur uzunlugu en cox Asiyalilar ve Hispaniklerde en az qaraderililerde idi 336 337 XNM ve Siyahiyaalma Burosu melumatina esasen intihar alkoqol ve narkotik vasitelerden istifade ile bagli olumler 2017 ci ilde rekord seviyyeye catib 338 ABS da kokluyun artmasi ve dunyanin diger yerlerinde sehiyyenin inkisafi olkenin orta omur uzunluguna gore 1987 ci ildeki 11 ci yerden 2007 ci ilde 42 ci yere qeder dusmesine sebeb oldu 339 Kokluk nisbeti son 30 ilde iki defeden artiq artaraq senayelesmis dunyada ve diger yerlerden en yuksek seviyyeye catdi 340 341 Yetkinlerin texminen her uc neferinden biri kokdur ve bundan elave biri ise normadan artiq cekiye malikdir 342 Kokluk ile elaqeli 2 ci tip diabet sehiyye mutexessisleri terefinden epidemiya olaraq qebul edilir 343 2010 cu ilde ureyin isemik xesteliyi agciyer xercengi insult agciyerlerin xroniki obstruktiv xesteliyi ve yol qezalari ABS da il erzinde en cox olum sebebi olmusdur Bel agrisi depressiya sumuk ezele xestelikleri servikalgiya ve heyecan pozgunluqlari il erzinde en cox elillik sebebi olmusdur En zererli risk faktorlari yetersiz qidalanma tutuncekme kokluk yuksek qan tezyiqi yuksek qan sekeri fiziki hereketsizlik ve spirt istifadesi idi Altsheymer xesteliyi narkotik vasitelerden istifade boyrek xestelikleri xerceng ve yixilmalar 1990 ci illerde adam basinda dusen yasa gore siralanmis olum sebebi oldu 344 ABS da yeniyetme hamileliyi ve abort dereceleri diger Qerb olkelerine nisbeten daha yuksekdir xususen de qaralarin ve hispaniklerin arasinda 345 ABS tibbi innovasiyada qlobal liderdir 2001 ci ilde hekimler arasinda aparila sorguya gore ABS 1975 ci ilden etibaren en ehemiyyetli ilk on muhum tibbi innovasiyalarin 9 unu inkisaf etdirmisdir halbuki Avropa Ittifaqi ve Isvecre birlikde bes tohfe vermisdir 346 1966 ci ilden etibaren umumilikde dunyanin qalan hisselerine nisbeten daha cox amerikalilar tibb uzre Nobel mukafati almislar 1989 cu ilden 2002 ci ile qeder Amerikada ozel biotexnologiya sirketlerine Avropadan 4 defe artiq investisiya qoyulmusdur 347 ABS sehiyye sistemi adambasina dusen xercler ve UDM in faizleri ile reqemlerin her ikisine gore diger dovletlerden cox cox ustundur 348 ABS da sehiyye xidmetinin ehate dairesi dovlet ve ozel seylerin birlesmesidir ve universal deyil 2017 ci ilde ehalinin 12 2 i tibbi sigortalanmamisdi 349 Sigortanamamis ve qeyri kafi sigortalanmis amerikalilar movzusu boyuk siyasi meseledir 350 351 2006 ci ilde Massacusets universal tibbi sigorta selahiyyetini heyata keciren ilk stat oldu 352 2010 cu ilin evvelinde qebul edilen federal qanunvericilik 2014 cu ile qeder olke erazisinde universal tibbi sigortaya yaxin sisteminin yaranmasina sebeb olacaqdi buna baxmayaraq qanun layihesi ve onun yekun tesiri mubahiselidir 353 354 Tehsil Redakte Esas meqale ABS in tehsil sistemi 1819 ci ilde Tomas Cefferson terefinden esasi qoyulmus Virciniya Universiteti ABS da coxsayli dovlet universitetlerinden biridir ABS da hokumet terefinden universal maliyyelesdirilen tehsil movcuddur bununla yanasi bir cox ozel maliyyelesdirilen qurumlar da var ABS da ictimai tehsili dovlet ve yerli hokumetler terefinden idare olunur federal qrantlar uzre mehdudiyyetler vasitesile ABS Tehsil Nazirliyi terefinden tenzimlenir Statlarin ekseriyyetinde usaqlar alti ya da yeddi yasindan esasen usaq bagcasi ve ya birinci sinifden 18 yasina qeder esasen on ikinci sinife cataraq orta mektebi bitirenedek mektebe gelmelidirler bezi statlar telebelere 16 ve ya 17 yaslarinda mektebleri terk etmeye imkan verir 355 Usaqlarin texminen 12 i paroxial ve ya qeyri teriqetci ozel mekteblere qeyd olunur Usaqlarin yalniz 2 i evde tehsil alir 356 ABS her bir sagirde dunyanin diger dovletlerinden daha cox pul xercleyir 2010 cu ilde her bir ibtidai tehsil sagirdi ucun 11 000 dan artiq ve her bir orta tehsil sagirdi ucun ise 12 000 dan cox xerclenib 357 ABS in kollec telebelerinin texminen 80 i dovlet universitetlerine qebul olunur 358 25 ve daha yasli amerikalilarin 84 6 ni orta mekteb 52 6 i kollec 27 2 i bakalavr 9 6 i ise magistr derecesi alib 359 Esas savadliliq seviyyesi texminen 99 teskil edir 221 360 BMT nin ABS a verdiyi 0 97 tehsil indeksi onu dunyada 12 ci yere qoyur 361 Ali tehsil Redakte Esas meqale ABS in ali tehsilABS da bir cox reqabet aparan xususi ve dovlet ali tehsil muessiseleri var Muxtelif qiymetlendirme teskilatlari terefinden siyahilanan dunyanin en yaxsi universitetlerinin ekseriyyeti ABS dadir 362 363 364 Hemcinin esasen daha cox aciq qebul siyaseti daha qisa akademik proqramlar ve asagi tehsil haqqi olan yerli icma kollecleri de var 2018 ci ilde tedqiqat yonumlu universitetlerin sebekesi olan U21 ABS i ali tehsilin genisliyi ve keyfiyyetine gore dunyada birinci UDM nezere alindiqda ise 15 ci yerde qerarlasdirdi 365 Ali tehsile dovlet xerclerine geldikde ABS bezi diger IEIT olkelerinden geri qalsa da lakin telebe basina diger IEIT ortalamasindan ve butun olkelerin dovlet ve ozel xerclerinin ceminden daha cox xercleyir 357 366 2018 ci il 2018 ci il tarixine olan melumata esasen telebe kredit borcu 1 5 trilyon dan coxdur bu amerikalilarin kredit kartlari borcundan daha coxdur 367 368 Hokumet ve siyaset Redakte Esas meqaleler ABS federal hokumeti ABS stat hokumetleri ABS da yerli hokumet ve ABS da seckiler ABS Kapitoli Konqresinin toplasdigi yer solda Senat sagda Palata Ag Ev ABS prezidentinin yasayis ve is yeri Ali Mehkeme Binasi olkenin en yuksek mehkemesi yerlesir ABS dunyanin movcud en qedim federasiyasidir Bu qanunla qorunan azliqlarin huquqularina riayet edilen coxluq qaydasinda numayendelik demokratiyasidir 369 Hokumet olkenin ali qanuni senedi olan ABS Konstitusiyasi ile mueyyen edilmis bir yoxlamalar ve tarazliqlar sistemi ile tenzimlenir 370 2018 ci ilde ABS Demokratiya Indeksinde 25 ci 371 ve Korrupsiya Qavrama Indeksinde 22 ci sirada olmusdur 372 Amerika federal sisteminde vetendaslar esasen hokumetin uc seviyyesinin subyektidir federal stat ve yerli Yerli hokumetin vezifeleri esasen qrafliq ve belediyye orqanlari arasinda bolunur Demek olar ki butun hallarda icra ve qanunvericilik numayendeleri dairelere gore vetendaslarin ses coxlugu ile secilirler Proporsional secki sistemi federal seviyyede yoxdur ve asagi seviyyelerde nadirdir 373 Federal hokumet uc sobeden ibaretdir Qanunverici Senat ve Numayendeler Palatasindan ibaret ikipalatali Konqres federal qanunlar hazirlayir muharibe elan edir muqavileleri tesdiqleyir xezine gucune malikdir 374 ve hokumetin numayendelerini vezifeden kenarlasdirmaq ucun impicment gucune malikdir 375 Icraedici Prezident ordunun Ali Bas Komandanidir qanuna cevrilmeden evvel qanun tekliflerini Konqresin tesdiqine tabe olanlar veto ede biler ve federal qanun ve siyaseti idare eden ve tetbiq eden Konqres uzvlerini Senatin tesdiqine tabe olanlar ve diger vezifeli sexsleri teyin edir 376 Mehkeme Hakimleri Prezident terefinden Senatin raziligi ile teyin edilen Ali Mehkeme ve asagi federal mehkemeler qanunlari serh edir ve konstitusiyaya zidd olan qerari legv edirler 377 Numayendeler Palatasinda 435 sesverme huququna malik uzv var her biri iki il muddetine bir konqres dairesini temsil edir Palatadaki mandatlar her on ilde bir ehali sayina gore statlar arasinda bolusdurulur 2010 cu il ehalinin siyahiya alinmasinda yeddi stat en azi bir numayendeye malik idi halbuki en cox ehaliye malik Kaliforniya stati ise 53 numayendeye malik idi 378 Kolumbiya dairesi ve bes boyuk ABS erazisinin her birinin bir Konqres uzvu var bu uzvlere ses vermeye icaze verilmir 379 Senatda alti illik muddete secilmis her statdan 2 senator olmaqla 100 uzv var her iki ilden bir Senatdaki mandatlarin ucde biri yeniden secilir Kolumbiya dairesi ve bes boyuk ABS erazisinin senatorlari yoxdur 379 Prezident dord il muddetine selahiyyetlerini yerine yetirir ve iki defeden artiq vezifeye secile bilmez Prezident birbasa sesverme yolu ile deyil statlar ve Kolumbiya dairesi arasinda bolusdurulmus seslerin mueyyenlesdirdiyi Seciciler Kollegiyasi sistemi terefinden secilir 380 ABS Ali Mehkemesinin sedrinin basciliq etdiyi Ali Mehkemenin omurluk xidmet eden doqquz uzvu var 381 Stat hokumetleri texminen oxsar sekilde qurulmusdur Nebraska ozunemexsus birpalatali qanunvericiliye malikdir 382 Her bir statin qubernatoru icraci direktoru birbasa secilir Bezi statlarda hakimler ve kabinet isciler muvafiq statlarin qubernatorlari terefinden bezilerinde ise sesverme ile secilir Konstitusiyanin ilkin metni federal hokumetin strukturu ve vezifelerini ve ferdi statlarla elaqelerini qurur Birinci madde habeas korpusun boyuk yazi huququnu qoruyur Konstitusiya 27 defe deyisiklik edilib 383 huquqlar haqqinda Billi teskil eden ilk on deyisiklik ve dorduncu deyisiklik Amerikalilarin ferdi huquqlarinin merkezi bazasini teskil edir Butun qanunlar ve hokumet prosedurlari mehkeme baxisina tabedir ve mehkemeler terefinden Konstitusiyaya zidd olduguna hokm edilen her bir qanun quvveden dusur Konstitusiyada aciq sekilde qeyd olunmayan mehkeme baxisinin prinsipi Merberi Medisona qarsi 1803 cu il 384 iddiasinda Ali Mehkemenin sedri Con Marsall terefinden verilmis qerarla Ali Mehkeme terefinden yaradilib 385 Inzibati bolgusu Redakte Esas meqaleler ABS in inzibati bolgusu Stat ABS ABS in erazileri ABS in stat ve erazilerinin siyahisi ve Hindi rezervi Etrafli bax ABS erazisinin tekamulu ve ABS erazilerinin satin alinmasi Statlarin erazilerin ve mulklerin gosterildiyi ABS in mustesna iqtisadi zona xeritesi 386 ABS 50 stat bir federal daire bes erazi ve bir nece meskunlasmamis ada mulklerinden ibaret federal respublikadir 387 388 389 Statlar ve eraziler olkenin esas inzibati rayonlaridir Bunlar qrafliqlara ve musteqil seherlere bolunurler Kolumbiya dairesi ABS in paytxati olan Vasinqtondan ibaret federal dairedir 390 Statlar ve Kolumbiya dairesi ABS Prezidentini secirler Her bir statin Konqresde oz numayende ve senatorlarinin sayina beraber Kolumbiya dairesinin ise uc prezident secicisi var 23 cu deyisikliye gore 391 Puerto Riko kimi ABS in erazileri prezident secicilerine malik deyil ve bu erazilerde olan insanlar prezidente ses vere bilmezler 379 Konqres daireleri on ilde bir defe ehalinin siyahiyaalinmasindan sonra statlar arasinda yeniden bolusdurulur Her bir stat daha sonra siyahiyaalma bolusdurulmesine uygun olaraq birmandatli daireler tertib edir Sesverme huququna malik numayendelerin umumi sayi 435 dir Hemcinin Kolumbiya dairesini ve ABS in bes boyuk erazisini temsil eden 6 sesverme huququna malik olmayan numayende var 392 ABS hemcinin statlarin suverenliyi kimi Amerika hindi xalqlarinin mehdud derecede tayfa suverenliyini taniyir Amerika hindileri ABS vetendasidirlar ve qebile torpaqlari ABS Konqresinin ve federal mehkemelerin selahiyyetlerine tabedir Statlar kimi onlarin da boyuk muxtariyyeti var lakin statlar kimi onlara da muharibe etmeye oz xarici elaqelerini qurmaga ve ya valyuta cap etmeye ve buraxmaga icaze verilmir 393 Amerika Samoasi istisna olmaqla butun statlar Kolumbiya dairesi ve butun boyuk ABS erazilerinde dogulanlara vetandasliq ile temin edilir 394 395 Siyasi partiyalar ve secki Redakte Esas meqaleler ABS siyasi sistemi ve ABS da siyasi hereketler 2011 ci ilde o vaxtki prezident Obamanin konqresin rehberliyi ile gorusu 396 Co Bayden46 ci Prezident20 yanvar 2021 ci ilden Kamala Harris49 cu vitse prezident20 yanvar 2021 ci ilden ABS oz tarixinin boyuk hissesinde ikipartiyali sistem esasinda idare edilmisdir 397 Ekser seviyyelerde seckili vezifeler ucun stat terefinden idare olunan ilkin seckilerde sonraki umumi seckiler ucun esas partiya namizedleri secilirler 1856 ci il umumi seckilerinden beri esas partiyalar 1824 cu ilde qurulmus Demokrat Partiya ve 1854 cu ilde qurulmus Respublikacilar Partiyasidir Vetendas Muharibesinden beri yalniz bir ucuncu partiya prezident namizedi 1912 ci ilde Proqressiv kimi namizedliyini ireli suren kecmis prezident Teodor Ruzvelt xalq seslerinin 20 ini qazanmisdi Prezident ve vitse prezident Seciciler Kollegiyasi sistemi vasitesile secilir 398 Amerika siyasi medeniyyetinin icerisinde sag merkezci Respublikacilar Partiyasi muhafizekar sol merkezci Demokrat Partiya ise liberal hesab olunur 399 400 Mavi statlar kimi taninan Simal Serq Qerbi sahili ve bezi Boyuk Goller statlari nisbeten liberaldirlar Cenubi ABS ve Boyuk Duzenlikler ve Qayali Daglarin bezi hisselerinin qirmizi statlari nisbeten muhafizekardir 2020 ci il prezident seckilerinde qalib olan Demokrat Kamala Harris 46 ci ABS prezidenti vezifesini icra edir Senat rehberliyine Vitse prezident Kamala Harris Prezident Pre Tempore Patrik Lihi Coxluq rehberi Cak Sumer ve Azliq rehberi Mitc Makkonnell daxildir 401 Palata rehberliyine Palata Spikeri Nensi Pelosi Coxluq rehberi Steni Hoyer ve Azliq rehberi Kevin Makkarti daxildir 402 ABS in 117 ci Konqresinde Numayendeler Palatasina ve Senata Demokrat Partiyasi nezaret edir Senat 50 Respublikaci ve Demokratlarla birlikde olan 2 partiyasiz ile 48 Demokratdan ibaretdir Numayendeler Palatasi 222 Demokrat ve 211 Respublikacidan ibaretdir 403 Stat qubernatorlugunda 27 Respublikaci ve 23 Demokrat var 404 KM meri ve 5 erazi qubernatoru arasinda 2 Respublikaci 1 Demokrat 1 Yeni Progressiv ve 2 partiyasiz var 405 406 Xarici elaqeler Redakte Esas meqaleler ABS in xarici elaqeleri ve ABS in xarici siyaseti Birlesmis Milletler Teskilatinin bas qerargahi 1952 ci ilde Midtaun Manhettende insa edilmisdir 407 ABS xarici elaqelerin qurulmus strukturuna malikdir Birlesmis Milletler Teskilatinin Tehlukesizlik Surasinin daimi uzvudur ve Nyu York seheri Birlesmis Milletler Teskilatinin bas qerargahina ev sahibliyi edir G7 408 G20 ve Iqtisadi Emekdasliq ve Inkisaf Teskilatinin uzvudur Demek olar ki Vasinqtonda butun olkelerin sefirlikleri var ve bir coxlarinin olke erzisinde konsulluqlari xidmet gosterir Eyni sekilde demek olar ki butun olkeler ABS diplomatik numayendeliklerine malikdir Buna baxmayaraq Iran Simali Koreya Butan ve Cin Respublikasi Tayvan ABS ile resmi diplomatik elaqelere malik deyildir baxmayaraq ki ABS hele de Tayvan ile qeyri resmi munasibetleri saxlayir ve onu herbi techizat ile temin edir 409 ABS in Boyuk Britaniya ile Xususi munasibet i 410 ve Kanada 411 Avstraliya 412 Yeni Zelandiya 413 Filippin 414 Yaponiya 415 Cenubi Koreya 416 Israil 417 ve Fransa Italiya Almaniya ve Ispaniya da daxil olmaqla bir cox Avropa Ittifaqi olkeleri ile six elaqeleri var NATO nun diger uzvleri ile herbi ve tehlukesizlik meseleleri qonsulari ile Amerika Dovletleri Teskilati ve Kanada ve Meksika ile ucterefli Simali Amerika Azad Ticaret Assosiasiyasi kimi azad ticaret sazisleri ile six emekdasliq edir 2008 ci ilde ABS resmi inkisaf yardimina 25 4 milyard xercleyib Amerikanin Umumi Milli Geliri en boyuk olmasina baxmayaraq 0 18 lik istirak ile 22 donor olke arasinda sonuncudur Eksine Amerikalilar terefinden xarice xususi ianeler nisbeten daha sexavetlidir 418 Kolumbiya enenevi olaraq ABS terefinden onun Cenubi Amerikada en sadiq muttefiqi kimi qebul edilir Her iki olkedeki siyasetciler Kolumbiya Planinin ABS ucun xarici siyaset uguru hesab edirler 419 420 421 ABS Azad assosiasiya sazisi vasitesile uc suveren dovlet Mikroneziya Marsal adalari ve Palau ucun tam beynelxalq mudafie etme orqani ve mesuliyyetini heyata kecirir Bunlar ABS terefinden idare olunan Sakit okean adalari etimad erazisinin bir hissesi olmus daha sonra musteqillik elde etmis Sakit okean adalaridir 422 2017 ci il oktyabrin 25 de vitse prezident Mayk Pens Vasinqtonda Xristianlarin Mudafiesi illik sam ziyafetinde ABS in Yaxin Serqde Xristianlarin teqibine qarsi mubarize hallarinin da daxil oldugu BMT nin yardim seylerinin maliyyelesdirmesini dayandiracagini lakin ABS in xristianlara birbasa Beynelxalq Inkisaf Agentliyi vasitesile yardim ve komek edeceklerini beyan etdi 423 Pens dekabr ayinda Yaxin Serqe sefer edeceyini ve sulh muqavilelerini muzakire etmek ucun Israil Bas naziri Benyamin Netanyahu ve Felestin Prezidenti Mahmud Abbas ile goruseceyini soyledi 424 425 Dovlet maliyyesi Redakte Hemcinin bax ABS da vergiler ve ABS in federal budcesi 1790 ci ilden 2013 cu ile qeder ehaliye UDM faizi ile dusen ABS in federal borcu 426 ABS da vergiler federal dovlet ve yerli hokumet seviyyelerinde qoyulur Bunlara gelir emek haqqi emlak satisi idxal mulkler ve hediyyeler uzre vergiler habele muxtelif yigimlar daxildir ABS da vergiler yasamaga deyil vetendasliga esaslanir 427 Xaricde yasayan qeyri rezident vetendaslar ve Qrin kard sahibleri yasadiqlari ve ya gelir elde etdiklerin yerden asili olmayaraq gelirleri uzre vergiye celb edilirler Eritreyadan basqa dunyada yegane dovledir ki bu praktikaya malikdir 428 2010 cu ilde federal stat ve belediyye hokumetleri terefinden toplanan vergiler UDM in 24 8 ni teskil edib 429 2012 ci maliyye ilinde federal hokumet vergi gelirlerinden texminen 2 45 trilyon elde edib bu 2 30 trilyon elde edilen 2011 ci maliyye ilinin yekunundan 147 milyard ve ya 6 artiqdir Baslica gelir kateqoriyalarina ferdi menfeet vergileri 1 132 milyard ve ya 47 Sosial Mudafie Sosial Sigorta vergileri 845 milyard ve ya 35 ve korporativ vergiler 242 milyard ve ya 10 daxil olmusdur 430 KBI hesablamalarina esasen 431 2013 cu il vergi qanun ile ilk 1 lik hisse 1979 cu ilden beri en yuksek vergini odeyecek amma diger gelir qruplari ise indiye qederki en asagi seviyyede qalacaq 432 ABS in vergi sistemi xususile federal gelir vergisi tarixen esasen proqressiv olmusdur buna baxmayaraq 1980 ci ilden sonra ekser tedbirler nezerecarpacaq derecede daha az proqressiv olmusdur 433 434 Bu bezen inkisaf etmis dunyada en proqressivler arasinda tesvir edilir lakin bu xarakteristikalar mubahiselidir 434 435 436 437 438 Gelir elde edenlerin en yuksek 10 i federal vergilerin ekseriyyetini 439 ve butun vergilerin texminen yarisini odeyir 440 Sosial Mudafie ucun emek haqqi vergisi duz reqressiv vergidir gelirleri 118 500 dan az olanlar 2015 ve 2016 ci il ucun vergiye celb olunmur ve sehmler ve kapital menfeetleri kimi qazanilmamis gelire hec bir vergi odenilmir 441 442 Emek haqqi vergisinin reqressiv xarakterinin tarixi muhakimeleri ondan ibaretdir ki huquq proqramlari rifah kocurmeleri kimi qiymetlendirilmemisdir 443 444 Lakin Konqresin Budce Idaresine gore Sosial Mudafienin bariz tesiri vergi rusumunun fayda sistemi en yuksek qazanc kvantili ucun texminen 70 den en asagi qazanilmis kvantili ucun texminen 170 e qeder artaraq sistemin mutereqqi olmasini temin edir 445 2009 cu ilde ilk 10 lik hisse umumi federal vergilerin 51 8 ni odeyib ve ilk 1 lik hisse vergiden evvelki milli gelirin 13 4 ile birlikde federal vergilerin 22 3 ini odeyib 446 2013 cu ilde Vergi Siyaseti Merkezi umumilikde federal effektiv vergi derecelerinin ilk 1 lik hisse ucun 35 5 yuxari kvantil ucun 27 2 orta kvantil ucun 13 8 ve asagi kvantil ucun 2 7 seviyyesinde proqnozlasdirmisdir 447 448 Korporativ gelir vergisinin yuku on iller boyu davam eden muzakire movzusudur 438 449 Stat ve yerli vergiler genis sekilde ferqlenir lakin esasen federal vergilere nisbeten daha az proqressivdirler cunki gelirlik axini daha az olan genis ehateli reqressiv satis ve emlak vergilerine esaslanirlar baxmayaraq ki onlarin deyerlendirilmesi umumi vergitutmanin proqressiv xarakterini aradan qaldirmir 438 450 2012 ci maliyye ili erzinde federal hokumet budce ve ya kassa esasinda 3 54 trilyon xercledi bu da 2011 ci ildeki 3 60 trilyon xercden 60 milyard ve ya 1 7 azdir 2012 ci maliyye ilinin xerclerinin esas kateqoriyalarina daxildir Medicare amp Medicaid 802 milyard ve ya xerclerin 23 i sosial mudafie 768 milyard ve ya 22 Mudafie Nazirliyi 670 milyard ve ya 19 qeyri mudafie diskresion 615 milyard ve ya 17 diger zeruri 461 milyard ve ya 13 ve faiz 223 milyard ve ya 6 430 2014 cu ilde ABS in dovlet borcu 18 527 trilyon UDM in 106 i teskil etmisdir 451 qeydler 13 ABS dunyada en boyuk xarici borca ve dunyada UDM i nisbetine gore en boyuk 14 cu dovlet borcuna malikdir Silahli quvveler Redakte Esas meqale ABS Silahli Quvveleri Deniz piyadalari donanma ve herbi hava quvvelerine aid teyyareler ile Kitty Hawk Ronald Reagan and Abraham Lincolndan ibaret dasiyici zerbe qrupu Prezident olkenin silahli quvvelerinin Ali Bas Komandanidir ve Mudafie Nazirini ve Bas Qerargah Heyetinin reisini teyin edir ABS Mudafie Nazirliyi ordu deniz piyadalari donanma ve herbi hava quvveleri daxil olmaqla silahli quvveleri idare edir Sahil Muhafize Xidmeti sulh dovrunde Milli Tehlukesizlik Nazirliyi ve muharibe dovrunde Deniz Quvveleri Nazirliyi terefinden idare olunur 2008 ci ilde silahli quvvelerin aktiv vezifede 1 4 milyon nefer kadri vardi Ehtiyat ve Milli Qvardiya umumi qosun sayini 2 3 milyona catdirdi Mudafie Nazirliyi podratcilar istisna olmaqlaq 700 000 mulki sexsi ise goturmusdur 456 Herbi xidmet konulludur buna baxmayaraq Secici Xidmet Sistemi vasitesile muharibe dovrunde seferberlik elan edile biler 457 Amerika quvveleri hava quvvelerinin genis neqliyyat teyyareleri donanmasi donanmanin 11 aktiv aviadasiyicisi ve Atlantik ve Sakit Okean flotlarina malik deniz piyadalari ekspedisiya bolmeleri vasitesi ile suretle yerlesdirile bilir Ordunun xaricde 865 bazasi ve qurgusu fealiyyet gosterir 458 ve 25 xarici olkede 100 den cox feal kontingenti movcuddur 459 ABS in qlobal herbi movcudlugu 2011 ci ilde ABS in herbi budcesi 700 milyard dan artiq idi bu da qlobal herbi xerclerin 41 ini teskil edirdi ve sonraki en boyuk 14 milli herbi xercin cemine beraber idi UDM in 4 7 i derecesi ile 15 aparici herbi xercler arasinda Seudiyye Erebistanindan sonra ikinci yerde idi 460 MKI ye gore 2012 ci ilde ABS in mudafie xercleri UDM fazi nisbetinde dunyada 23 cu yerde dayanir 461 Mudafie xercleri ABS Mudafie Nazirliyi terefinden maliyyelesdirilen federal tedqiqat ve inkisafin texminen yarisi ile elm ve texnologiya investisiyalarinda boyuk rol oynayir 462 Umumilikde ABS iqtisadiyyatinda mudafienin payi umumilikde son on illerde asagi dusub Soyuq muharibe dovrundeki pik zamaninda 1953 cu ilde UDM in 14 2 i ve 1954 cu ilde federal xerclerin 69 5 inden 2011 ci ilde UDM in 4 7 ine ve federal xerclerin 18 8 ine enmisdir 463 2012 ci il ucun Mudafie Nazirliyinin budcesinin nezerde tutulan bazasi 553 milyard olmusdu 2011 ci ilden 4 2 artmisdir Iraq ve Efqanistanda herbi emeliyyatlar ucun elave 118 milyard nezerde tutulmusdu 464 Iraqda xidmet eden son Amerikan esgerleri 2011 ci il dekabr ayinda erazini terk edib 465 ve Iraq muharibesi zamani 4 484 xidmet uzvu olub 466 2012 ci il aprel ayinda texminen 90 min ABS esgeri Efqanistanda xidmet edirdi 467 ve 8 noyabr 2013 cu il tarixine qeder Efqanistandaki muharibe zamani 2 285 nefer olub 468 Huquq muhafize ve cinayetkarliq Redakte Esas meqaleler ABS da huquq muhafize orqanlari ve ABS da cinayetkarliqHemcinin bax ABS da huquq ABS Konstitusiyasina ikinci deyisiklik ABS da insan huquqlari Edliyye sistemi ABS da azadliqdan mehrumetme ve ABS da edam hokmu ABS da huquq muhafize esasen yerli polis departamentleri terefinden heyata kecirilir Nyu York Polis Departamenti NYPD olkede en boyukdur ABS da huquq muhafize daha genis xidmet gosteren stat polisi ile birlikde esasen yerli polis departamentlerinin ve serif idarelerinin selahiyyetindedir Nyu York Polis Departamenti NYPD olkede en boyukdur Federal Tehqiqat Burosu FBI ve ABS Marsal Xidmeti kimi federal orqanlar vetendas huquqlarini milli tehlukesizliyi qoruyan ve ABS federal mehkemelerinin qerarlarini ve federal qanunlari tetbiq eden xususi vezifelere malikdir 469 Federal seviyyede ve demek olar ki her bir statda huquq sistemi ortaq huquq mustevisinde isleyir Stat mehkemleri daha cox cinayet islerine baxirlar federal mehkemler ise mueyyen edilmis cinayet isleri ile yanasi stat mehkemelerinden edilen sikayet islerine baxirlar Teqsirin etirafi genis yayilmisdir olkedeki cinayet islerinin ekseriyyeti andlilar mehkemesinden daha cox teqsirin etirafi ile hell edilir 470 2015 ci ilde 15 696 qetl hadisesi olmusdur bu 2014 cu ilden 1 532 hadise artaraq 10 8 yuksek 1971 ci ilden beri ise en yuksek seviyyeye idi 471 2015 ci ilde qetl nisbeti her 100 000 nefere 4 9 idi 472 2016 ci ilde 17 413 qetl hadisesi ile qetl nisbeti 8 6 faiz artmisdir 473 2015 ci ilde adam oldurme ucun milli klirens nisbeti 1965 ci ildeki 90 ile muqayisede 64 1 olmusdu 474 2012 ci ilde ABS da her 100 000 nefere qetl 1980 ci ildeki muasir pik olan 10 2 den 54 azalaraq 4 7 olub 475 2001 2002 ci illerde ABS diger inkisaf etmis olkelerle muqayisede zoraki cinayetlerde ortalamadan yuksek ve xususile de silahli zorakiliqlarda yuksek seviyyelere malik idi 476 Umumdunya Sehiyye Teskilatinin Olum Melumat Bazasinin 2010 cu ilden muqayiseli tehlili gostermisdir ki diger yuksek gelirli olkelere nisbeten qetl hadiseleri 7 0 defe silahli qetl hadiseleri ise 25 2 defe yuksekdir 477 Silah elde etmek huququ mubahiseli siyasi muzakire movzusu olmaga davam edir 2016 ci ilde ABS in 100 000 e 5 4 olan qetl nisbeti texmini qlobal ortalama olan 100 000 e 5 15 olan nisbeti ile benzer idi 478 2017 ci ilde 17 264 qetl hadisesi olmusdur ve qetl nisbeti 100 000 e 5 3 idi Silahla bagli cinayetlerin 73 i odlu silahla 10 i bicaqla 17 i diger vasitelerle toredilib 479 Zoraki cinayet 1960 ci illerden 1990 ci illere qeder keskin sekilde artmis ve 1990 ci illerin sonu ve 2000 ci illerde azalmisdir 479 2014 cu ilde qetl nisbeti 1957 ci ilden 4 0 en asagi seviyyeye 4 5 dusmusdur 480 2014 2017 ci iller arasinda zoraki cinayetler nisbeti 5 9 ve qetl nisbeti 20 5 artmisdir 2017 ci ilde agir cinayetlere gore hebs olunanlarin 58 5 i aglar 37 5 i qaralar 2 1 i amerika hindileri ve ya Alyaska yerlileri ve 1 5 i asiyalilar idi Etnik olaraq 23 5 i Hispanik 76 5 i qeyri Hispanik idi 481 Silah zaorakiligi 1999 cu ilde 9 527 e gerilemeden evvel 1993 cu ilde 17 125 silahli qetl ile zirveye catdi ve o vaxtdan beri davamli olaraq 12 772 ye yukselir Silahsiz cinayetler 1980 ci ilde 8 340 pik seviyyesine catdi ve 2017 ci ilde 4 668 ile 2010 cu illerin evvellerine qeder bir cox ilde gerilemisdir 482 Ogurluq nisbeti 1990 2017 ci iller arasinda 62 azalmisdir 479 1980 ci ilden 2008 ci ile qeder qetl qurbanlarinin 77 ini ve cinayetkarlarin 90 ini kisiler teskil etmisdir Qaraderililer bu muddet erzindeki butun qetllerin 52 5 inde istirak edibler bu nisbet aglardan aglar hispaniklerin ekseriyyetini ehate edir demek olar ki sekkiz defe cox idi ve aglardan alti defe artiq qurban olublar Qetllerin ekseriyyeti irqler daxilinde idi qaraderili qurbanlarin 93 i qaradirililer terefinden ag qurbanlarin 84 i aglar terefinden oldurulub 483 2012 ci ilde ABS da qetl ve ehtiyatsizliqdan adam oldurme nisbeti en yuksek Luizianada en asagi Nyu Hempsirde idi 484 FTB nin Vahid Cinayet Hesabatlari hesablamalarina gore 2012 ci ilde her 100 000 min sakine 3 246 zoraki ve emlak cinayeti fakti var idi cinayetlerin umumi cemi 9 milyondan artiq idi 485 ABS da olum hokmu mueyyen federal ve herbi cinayetler ucun ve hemcinin stat seviyyesinde 30 statda tetbiq olunur 486 487 Olum hokmunun ixtiyari tetbiq edilmesi ile bagli ABS Ali mehkemesinin qerarina gore 1967 ci ilden 1977 ci ile qeder icra edilmeyib 1976 ci ilde Mehkeme muvafiq hallarda olum cezasinin tetbiqinin konstitusional olduguna hokm verdi Qerarin qebulundan beri 1 300 den artiq edam icra edilib onlarin boyuk ekseriyyeti uc statin payina dusur Texas Virciniya ve Oklahoma 488 Eyni zamanda bir nece stat edam hokmu qanunlarini legv edib ya da dayandirib 2015 ci ilde olum hokmunun icra sayinda gore olke Cin Iran Pakistan ve Seudiyye Erebistanindan sonra besinci yerde idi 489 Iller uzre ABS da umumi hebs ABS dunyada senedlesdirilmis en yuksek hebs derecesine ve en cox mehbus sayina malikdir 490 2008 ci ilin evvelinde 2 3 milyondan artiq sexs hebs edilmisdi bu her 100 yetkin sexse birden artiq idi 491 2012 ci il dekabr ayinda musterek ABS islah muessiseleri sistemi texminen 6 937 600 cinayetkara nezaret edirdi 2012 ci il dekabr ayinda her 35 yetkin ABS sakininden texminen 1 i mueyyen formada islah altinda idi bu 1997 ci ilden beri en asagi gosterici idi 492 Hebsxana sakinlerinin sayi 1980 ci ilden beri 4 defe artmis 493 ve bu muddet erzinde hebsxana ve nezaretxanalara ayrilmis stat ve yerli xercler ictimai tehsile ayrilan xerclerden uc defe artiq boyumusdu 494 Buna baxmayaraq 2013 cu ilde stat ve federal muessiselerde bir ilden artiq hebs cezasi verilmis butun mehbuslar ucun azadliqdan mehrumetme nisbeti 100 000 e 478 olmus 495 ve 2012 ci ilde mehkemeye qeder ve nezaretde olan mehkum her 100 000 nefere 153 olmusdur 496 Olkenin yuksek seviyyeli hebs nisbeti esasen mehkumluq telimatlari ve narkotik siyaseti ile baglidir 497 Federal Cezacekme Burosunun melumatina gore federal hebsxanalarda saxlanilan mehkumlarin ekseriyyeti narkotik cinayetlerde ittiham olunublar 498 Hebsxanalarin ve hebsxana xidmetlerinin ozellesdirilmesi 1980 ci illerin evvelerinden baslayan muzakirenin movzusu olmusdur 499 500 2018 ci ilde en yuksek hebs derecesine Oklahoma her 100 000 nefere 1 079 ve en asagi Massacusets her 100 000 nefere 324 sahib olmusdur 501 502 ABS in erazileri arasinda hebs derecesi en yuksek ABS Vircin adalarinda her 100 000 nefere 542 ve en asagi Puerto Rikoda her 100 000 nefere 313 olmusdu 503 504 Amerika Immiqrasiya Islahatlari Federasiyasi 2018 ci ilde statlar ve belediyyeler daxil olmaqla 564 ABS yurisdiksiyasinin dini siyaseti menimsediyini texmin etmisdi 505 506 Iqtisadiyyat Redakte Esas meqale ABS iqtisadiyyatiHemcinin bax ABS in iqtisadi tarixi Iqtisadi gostericilerNominal UDM 20 66 trilyon Q3 2018 507 Real UDM artimi 3 5 Q3 2018 507 2 1 2017 507 IQI inflyasiyasi 2 2 Noyabr 2018 508 Mesgulluq ehali nisbeti 60 6 Noyabr 2018 509 Issizlik 3 7 Noyabr 2018 510 Isci quvvesi istirak nisbeti 62 9 Noyabr 2018 511 Umumi dovlet borcu 21 85 trilyon Noyabr 2018 512 Teserrufatin xalis deyeri 109 0 trilyon Q3 2018 513 ABS bol tebii ehtiyatlar ve yuksek mehsuldarliq ile temin olunan kapitalist qarisiq iqtisadiyyata malikdir 514 Beynelxalq Valyuta Fondunun melumatina esasen ABS in 16 8 trilyon liq UDM si dunya valyuta mezenneleri bazarindaki umumi dunya mehsulunun 24 ni ve umumi dunya mehsulunun aliciliq qabiliyyeti paritetinin AQP 19 den coxunu teskil edir 515 2014 ci il 2014 ci il tarixine olan melumata esasen ABS in nominal UDM si 17 528 trilyon seviyyesinde qiymetlendirilir 516 1983 cu ilden 2008 ci iledek real murekkeb illik UDM artimi G7 nin qalan hissesi ucun 2 3 agirliqli ortalama ile muqayisede 3 3 idi 517 Birlesmis Milletler Teskilatinin melumatina esasen olke adambasina dusen nominal UDM e gore dunyada doqquzuncu Amerikada birinci 518 ve adambasina dusen UDM AQP ye gore altinci yeri tutur 515 ABS dollari dunyanin esas ehtiyat valyutasidir 519 Adambasina dusen ixracat nisbeten asagi olsa da ABS en boyuk mal idxalcisi ve ikinci en boyuk ixracatcisidir 2010 cu ilde ABS in umumi ticaret kesiri 635 milyard idi 520 Kanada Cin Meksika Yaponiya ve Almaniya onun en boyuk ticaret terefdaslaridir 521 2010 cu ilde olkenin en boyuk idxal mehsulu neft ixrac mehsulu ise neqliyyat vasiteleri olmusdu 520 Yaponiya ABS dovlet borcunun en boyuk xarici sahibidir 522 ABS borcunun en boyuk sahibi borcun ekseriyyetini teskil eden federal hokumet hesablari ve Federal Ehtiyat Sistemi de daxil olmaqla Amerika orqanlaridir 523 524 525 526 qeydler 14 Uoll Stritdeki Nyu York Fond Birjasi ehemiyyetli bir marj ile qeyde alinmis sirketlerin 2018 ci ilin aprel ayina olan melumata esasen 23 1 trilyon i hecminde bazar kapitallasmasina gore dunyanin en boyuk fond birjasi 529 530 531 2009 cu ilde iqtisadiyyatin 86 4 ni ozel sektor 4 3 ini federal hokumet fealiyyeti qalan 9 3 ini dovlet ve yerli idareetme fealiyyetleri federal kocurmeler daxil olmaqla teskil edirdi 532 Hokumetin butun seviyyelerinde iscilerin sayi istehsalatda olanlardan 1 1 7 nisbetinde coxdur 533 Iqtisadiyyatinin postsenaye seviyyesine catmasina ve xidmet sahesinin UDM nin 67 8 ini teskil etmesine baxmayraq ABS senaye gucu olaraq qalir 534 Xalis gelirle istehsala gore umumi biznes gelirleri uzre aparici biznes saheleri topdan ve perakende ticaretdir 535 Francayzinq biznes modelinde McDonald s ve Subway dunyanin en taninmis iki markasidir Coca Cola dunyanin en taninmis serinlesdirici icki sirketidir 536 Kimya senayesi mehsullari aparici istehsalat sahesidir 537 ABS dunyanin en boyuk neft istehsalcisi ve ikinci boyuk idxalcisidir 538 O dunyanin nuve enerjisi nin bir nomreli elece de maye tebii qaz kukurd fosfat ve duz istehsalcisidir Milli Medencilik Assosaiyasi komur ve berillium mis qurgusun maqnezium sink titan ve digerlerini ehtiva eden minerallara aid melumatlari teqdim edir 539 540 UDM de kend teserrufatinin payi 1 den azdir 534 lakin ABS hele de qargidali 541 ve soyanin dunyada en boyuk istehsalcisidir 542 Milli Kend Teserrufati Statistika Xidmeti yerfindigi yulaf covdar bugda duyu pambiq qargidali arpa saman gunebaxan ve bitki yagi mehsullari ucun kend teserrufati statistikasini aparir Bundan elave ABS Kend Teserrufati Nazirliyi USDA mal qus donuz ve sud mehsullari ile bagli heyvandarliq statistikalarini temin edir Olke dunyanin biotexniki bitkilerinin yarisini temsil eden geni deyisdirilmis qidalarinin esas inkisaf etdiricisi ve yetisdiricisidir 543 Kontinental 48 statda otlaq kimi 35 torpaq istifade edilir 28 i mese ile ortulmusdur 21 i kend teserrufati torpaqlaridir 20 den azi diger meqsedler ile istifade edilir 544 2015 ci ilde istehlakci xercleri ABS iqtisadiyyatinin 68 ni teskil edir 545 2010 cu il avqust ayinda Amerika isci quvvesi 154 1 milyon neferden ibaret idi 21 2 milyon nefer ile hokumet mesgulluq sahesinde liderdir En boyuk ferdi mesgulluq sektoru 16 4 milyon adam ile sehiyye ve sosial yardimdir Qerbi Avropadaki 30 ile muqayisede iscilerin texminen 12 i hemkarlar ittifaqina uzvdurler 546 Dunya Banki iscileri ise goturmek ve azad etmekde asanliqda ABS da birinci sirada gosterir 547 ABS hemcinin Qlobal Reqabetlilik Hesabatinda da ilk uclukdedir Daha kicik bir sosial dovleti var ve Avropali olkelerine nisbeten hokumet herekati vasitesile gelirlerin daha az hissesi yeniden paylasdirirlir 548 ABS iscilerin odenisli mezuniyyetine teminat vermeyen yegane inkisaf etmis iqtisadiyyatdir 549 ve dunyada odenisli hamileliye ve dogusa gore mezuniyyetin qanuni huquq olmadigi cox az olkeden biridir digerleri ise Papua Yeni Qvineya Surinam ve Liberiyadir 550 Federal qanunvericiliyin xesteliye gore mezuniyyet teleb etmemesine baxmayaraq dovlet iscileri ve sirketlerde tam stat isciler bundan faydalana bilirler 551 Emek Statistikasi Burosunun melumatina gore tam stat amerikali iscilerin 74 i xesteliye gore mezuniyyete malikdirler buna baxmayaraq yarim stat iscilerin yalniz 24 i eyni imtiyazlara malikdir 551 2009 cu ilde ABS Luksemburq ve Norvecden sonra dunyada ucuncu en yuksek adam basina emek mehsuldarligina sahib olmusdu Saat basina dusen mehsuldarliga gore bu iki olke ve Niderlanddan sonra dorduncu idi 552 2008 2012 ci illerde dunya maliyye bohrani Konqresin Budce Idaresine gore hele potensialin altinda olan ABS a ehemiyyetli derecede tesir gostermisdi 553 Bu yuksek issizlik azalan lakin bohrandan evvele nisbeten yuksek qalan ile birlikde asagi istehlakci inami ev qiymetlerinin mutemadi azalmasi ve girovlarin ve sexsi iflaslarin artmasi artan federal borc bohrani inflyasiya ve neft ve qida qiymetlerinin artmasi ile neticelendi Elm ve texnologiya Redakte Esas meqaleler ABS da elm ve texnologiya ve ABS in elm siyaseti 1971 ci ilde astronavt Ceyms Irvin Apollon 15 in ay modulunun ve ay roverinin yaninda Ayda gezir ABS XIX esrin sonlarindan etibaren texnoloji innovasiyada ve XX esrin ortalarindan etibaren elmi tedqiqatlarda liderdir XIX esrin birinci yarisinda ABS Muharibe Nazirliyinin Federal Arsenali terefinden evezolunan hisselerin istehsal usullari hazirlanmisdir Bu texnologiya metalkesen dezgah senayesinin yaradilmasi ile yanasi XIX esrin sonlarinda ABS in tikis masinlari velosipedler ve diger memulatlarin istehsalini genislendirmisdir ve Amerikan istehsalat sistemi olaraq taninir XX esrin evvellerinde zavodlarin elektriklesdirmesi ve montaj xettinin ve diger emeye qenaet usullarinin tetbiqi kutlevi istehsal adlanan sistemi yaratdi 554 1876 ci ilde Aleksandr Qrem Bell telefon ucun ilk ABS patentini almisdi Novunun ilklerinden biri olan Tomas Edisonun tedqiqat laboratoriyasi fonoqrafi ilk uzunomurlu isiq lampasini ve ilk isleyen film kamerasini inkisaf etdirdi 555 Sonuncusu dunya eylence senayesinin ortaya cixmasina getirib cixardi XX esrin evvellerinde Rensom Eli Olds ve Henri Fordun avtomobil sirketleri montaj xettini populyarlasdirdilar 1903 cu ilde Rayt qardaslari ilk sabit ve idareolunan havadan yungul ozugeden ucus heyata kecirdiler 556 1920 ci ve 1930 cu illerde fasizm ve nasizmin yukselisi Albert Eynsteyn Enriko Fermi ve Con fon Neyman da daxil olmaqla bir cox Avropali alimin Amerikaya immiqrasiya etmesine sebeb oldu 557 Ikinci Dunya muharibesi erzinde Manhetten layihesi Atom dovrunu basladan nuve silahlari inkisaf etdirdiyi muddetde Kosmik yaris roket hazirlama materialsunasliq ve aeronavtika sahelerinde suretli irelileyisler etdi 558 559 1950 ci illerde praktik olaraq butun muasir elektronikanin esas aktiv komponenti olan tranzistorun ixtirasi bir cox texnoloji inkisafa ve ABS texnologiya senayesinin ehemiyyetli derecede genislenmesine getirib cixardi 560 561 562 Bu da oz novbesinde bir cox yeni texnologiya sirketleri ve olkede Kaliforniyadaki Silikon Vadisi kimi regionlarin yaranmasina sebeb oldu Advanced Micro Devices AMD ve Intel kimi Amerika mikroprosessor sirketleri ile yanasi Adobe Systems Apple Inc IBM Microsoft ve Sun Microsystems de daxil olmaqla proqram teminati ve aparat teminati sirketleri sexsi komputeri yaratdi ve populyarlasdirdi ARPANET 1960 ci illerde Mudafie Nazirliyinin teleblerine cavab vermek ucun hazirlanmis ve Internete cevrilen bir sira sebekelerden birincisi olmusdur 563 Bu irelileyisler daha sonra ferdi istifade ucun texnologiyanin daha cox sexsilesdirmesine getirib cixartdi 564 2013 cu il 2013 cu il tarixine olan melumata esasen Amerika ev teserrufatlarinin 83 8 i en az bir komputere ve 73 3 i yuksek suretli internet xidmetine malikdir 565 2013 cu il may ayi 2013 cu il may ayi tarixine olan melumata esasen Amerikalilarin 91 i mobil telefona sahibdir 566 ABS internetden istifade azadligi ile elaqedar yuksek derecelere sahibdir 567 XXI esrde tedqiqat ve inkisafin maliyyelesdirmesinin texminen ucde ikisi ozel sektora dusur 568 ABS dunyanin elmi tedqiqat meqaleleri ve impakt faktorda liderlik edir 569 570 Gelir yoxsulluq ve servet Redakte Etrafli bax ABS da gelir ABS da yoxsulluq ABS da zenginlik Adam basina dusen gelire gore ABS qrafliqlarinin siyahisi ve ABS da gelir berabersizliyi Kaliforniyanin San Xose seherinde kutlevi ev tikintisinin inkisafi Dunya ehalisinin 4 4 ni teskil eden amerikalilar umumilikde dunyanin umumi servetinin 41 6 ne sahibdirler 571 ve dunyadaki milyonerlerin texminen yarisini amerikalilar teskil edirler 572 2013 cu il mart ayinda ABS Qlobal Qida Tehlukesizliyi Indeksinde qida imkanlari ve umumi erzaq tehlukesizliyi uzre birinci omusdu 573 Amerikalilar ortalama olaraq Avropa Ittifaqi sakinlerinden iki defe daha artiq ve her bir AI olkesinden daha cox menzil ve adam basina dusen yasayis sahesine malikdirler 574 ABS 2017 ci il ucun BMT nin Inkisaf proqraminin Insan Inkisafi Indeksinde 189 olke arasinda 13 cu yerde idi ve Berabersizliye uygunlasdirimis Insan Inkisafi Indeksinde BIII 151 olke arasinda 25 ci yerde idi 575 2016 ci ildeki sabit artimdan sonra Siyahiyaalma Burosuna gore iki il ardicil rekord boyumeden sonra gelir en yuksek seviyyeye catdi buna baxmayaraq en cox qazanan 5 sexsin umumi gelirin yarisindan coxunu malik olmasi ile gelir berabersizliyi yuksek seviyyelerde qalir 576 1970 ci illerden etibaren mehsuldarliq ve orta gelirler arasinda genislenen bir bosluq olmusdur 577 Bununla birlikde tibbi sigorta kimi iscilerin artan imtiyazlari sayesinde umumi kompensasiya ve mehsuldarliq arasindaki ferq genis deyil 578 Illik gelirin paylasidirilmasinda 1976 ci ildeki 9 den iki defeden cox artaraq 2011 ci ilde 20 olan ilk 1 lik hissenin payinin yukselisi gelir berabersizliyine ehemiyyetli derecede tesir etmis 579 ABS i IEIT olkeleri arasinda en genis gelir bolgulerinden birine sahib etmisdir 580 2018 ci ilde IEIT terefinden aparilan arasdirmalara esasen ABS diger inkisaf etmis olkelerden daha yuksek gelir berabersizliyine ve asagi gelirli isciler daha boyuk faiz nisbetine malikdir Bunun baslica sebebi riskli iscilerin demek olar ki hec bir dovlet desteyine malik olmamasi ve cox zeif kollektiv muqavile sisteminin qurulmasidir 581 Gelir elde edenlerin ilk 1 faizi 2009 cu ilden 2015 ci iledek gelir artiminin 52 faizini teskil edib ki burada gelir dovlet kocurmeleri istisna olmaqla bazar geliri kimi mueyyen edilib 582 Gelirin berabersizliyin heddi ve uygunlugu muzakire movzusudur 583 584 585 ABS ailelerinin orta xalis deyeri Menbe Fed Survey of Consumer Finances 586 2013 cu ilde ile 1998 2013 ferqButun aileler 102 500 81 200 20 8 Gelirlerin asagi 20 i 8 300 6 100 26 5 Gelirlerin 2 ci asagi 20 i 47 400 22 400 52 7 Gelirlerin orta 20 i 76 300 61 700 19 1 En yuksek 10 646 600 1 130 700 74 9 Servet gelir ve vergiler kimi yuksek merkezlesmis seviyyededir yetkin ehalinin en zengin 10 i olkenin ev teserrufatlarinin zenginliyinin 72 ine asagi hissesi ise yalniz 2 ine malikdir 587 Federal Ehtiyat Sisteminin 2017 ci il sentyabr ayina olan hesabatina esasen ilk 1 2016 ci ilde olke servetinin 38 6 ini idare edirdi 588 2007 ci il iyun ayindan 2008 ci il noyabr ayina qeder olan qlobal bohran dunyadaki aktiv qiymetlerinin dusmesine getirib cixardi Amerikalilara mexsus emlaklar deyerlerinin texminen dordde birini itirdi 589 Ev teserrufatlarinin serveti 2007 ci ilin ikinci rubunde zirveye cixandan beri 14 trilyon azalib lakin 2006 ci ilden beri 14 trilyon artmisdir 590 591 2014 cu ilin sonunda ev teserrufati borcu 2008 ci ilin sonundaki 13 8 trilyon dan 592 asagi duserek 11 8 trilyon teskil etmisdir 593 2014 cu il yanvar ayinda ABS da siginacaga malik ve malik olmayan 578 424 nefer evsiz insan olub ve texminen ucde ikisi fovqelade siginacaqlarda ve ya kecid menzil proqraminda qalir 594 2011 ci ilde 2007 ci ildekinden texminen 35 artiq olmaqla 16 7 milyon usaq erzaq tehlukesizliyi olmayan evlerde yasayirdi buna baxmayaraq ABS daki usaqlarinin yalniz 1 1 i ve ya 845 000 i il erzinde her hansi bir muddetde azaldilmis qida qebulu ve ya yemek normalarini pozulmasi ile uzlesib ve ekser hallar xroniki deyildi 595 Siyahiyaalma Burosunun 2014 cu il hesabatina gore bes genc yetkinden biri yoxsulluq seraitinde yasayir 1980 ci ilde ise bu reqem yeddi idi 596 2017 ci il sentyabr ayi 2017 ci il sentyabr ayi tarixine olan melumata esasen ABS ehalisinin texminen 12 7 i olan 40 milyon insan yoxsulluq seraitinde yasayirdi ve bunun 18 5 milyonu derin yoxsulluq aile geliri yoxsulluq seviyyesinin yarisindan az olan seraitinde yasayirdi 2016 ci ilde 13 3 milyon usaq yoxsulluq seraitinde yasayirdi bu da yoxsul ehalinin 32 6 ni teskil edirdi 597 2017 ci ilde en asagi yoxsulluq seviyyesi olan bolge Nyu Hempsir 7 3 en yuksek yoxsulluq seviyyesi olan bolge ise Amerika Samoasi 65 idi 598 599 600 Statlar arasinda en yuksek yoxsulluq seviyyesi Missisipide 21 9 idi 601 BMT nin melumatina gore ABS da texminen bes milyon insan ucuncu dunya seraitinde yasayir 602 Infrastruktur RedakteNeqliyyat Redakte Esas meqale ABS da neqliyyat 46 876 mil 75 440 km uzanan statlararasi avtomagistral sistemi 603 Sexsi neqliyyatda 57 000 mil 91 700 km uzunlugu ile dunyanin en uzun avtomagistral sistemlerinden birinin de daxil oldugu 4 milyon mil 6 4 milyon kilometr uzunluga malik ictimai yollar sebekesi ile fealiyyet gosteren avtomobiller ustunluk teskil edir 604 605 Dunyanin ikinci en boyuk avtomobil bazari olan 606 ABS 1000 amerikaliya 765 neqliyyat vasitesi 1996 ci il olmaqla dunyada en yuksek adambasina dusen neqliyyat vasite nisbetine malikdir 607 Sexsi neqliiyat vasitelerin texminen 40 i furqon SUV ve ya yungul yuk masinlaridir 608 Orta Amerikali yetkinler butun suruculer ve sernisinler daxil olmaqla her gun suruse 55 deqiqe serf ederek 29 mil 47 km yol gedir 609 2017 ci ilde minik avtomobilleri avtobuslar ve diger yuk masinlari daxil olmaqla lakin motosiklet ve diger iki tekerliler istisna olmaqla 255 009 283 eded motorlu neqliyyat vasitesi ve ya her 1 000 nefere 910 neqliyyat vasitesi var idi 610 ABS da Amtrak sernisin demiryolu suretlerini gosteren xerite 611 Kutlevi neqliyyat butun ABS is seferlerinin 9 ni teskil edir 612 613 Demir yolu ile mallarin dasinmasi genisdir baxmayaraq ki qismen ABS in daxili hisselerinin coxunda ehalinin asagi sixligi sebebinden nisbeten az sayda sernisin texminen ilde 31 milyon seherlerarasi demiryolundan istifade edir 614 615 Bununla bele 2000 ci ilden 2010 cu iledek milli seher arasi sernisin qatari sistemi olan Amtrak texminen 37 genislenib 616 Son illerde yungul relsli demir yolu inkisafi da artmisdir 617 Ise gedis gelislerde velosiped istifadesi minimum seviyyededir 618 Mulki hava yolu senayesi tamamile ozel mulkiyyete aiddir ve 1978 ci ilden etibaren boyuk olcude nezaret legv edilmisdir buna baxmayaraq en boyuk hava limanlari ise ictimaiyyete mexsusdur 619 Sernisin dasimaya gore dunyanin en boyuk uc aviasirketi ABS menselidir American Airlines 2013 cu ilde US Airways terefinden satin alindiqdan sonra birincidir 620 Dunyanin en islek 50 sernis hava limanindan 16 si ABS dadir bura en islek olan Hartsfield Cekson Atlanta Beynelxalq Hava Limani dorduncu en islek olan Los Anceles Beynelxalq Hava Limani ve Cikaqoda yerlesen dorduncu en islek olan O Hara Beynelxalq Hava Limani da daxildir 621 2001 ci ilde bas veren 11 sentyabr terror aktlarindan sonra hava limanlari ve kommersiya meqsedli aviasirketleri qorumaq meqsedi ile Neqliyyat Tehlukesizliyi Idaresi yaradildi Enerji Redakte Etrafli bax ABS in enerji siyasetiABS in enerji bazari ilde texminen 29 000 teravatt saatdir 622 Adambasina dusen enerji istehlaki ilde 7 8 ton 7076 kq neft ekvivalentidir dunyanda en yuksek 10 cudur 2005 ci ilde bu enerjinin 40 i neftden 23 i komurden 22 i ise tebii qazdan elde edilib Qalani ise nuve enerjisi ve berpa olunan enerji qaynaqlari ile temin edilib 623 ABS dunyanin en boyuk neft istehlakcisidir 624 ABS qlobal komur ehtiyatlarinin 27 ine malikdir 625 Dunyanin en boyuk tebii qaz ve xam neft istehsalcisidir 626 1979 cu il Tri Mayl Aylend qezasindan sonra ehalinin qavrayisi sebebi ile on iller erzinde nuve enerjisi diger inkisaf etmis olkelere nisbeten mehdud rol oynadi 2007 ci ilde yeni nuve stansiyalari ucun bir nece muraciet edilib 627 2007 ci ilden etibaren ABS in umumi istixana qazlari emmisiyasi olke olaraq ikinci en boyukdur yalniz Cinden geri qalir 628 629 ABS tarixen dunyanin en boyuk istixana qaz istehsalcisidir ve adambasina dusen istixana qazi emissiyasi yuksek olaraq qalmaqdadir 630 Su techizati ve sanitariya Redakte Esas meqale ABS da su techizati ve sanitariyaABS da su techizatini tesir eden meseleler arasinda Qerbde quraqliqlar su qitligi cirklenme investisiya borclari kasiblar ucun suyun elcatanligi ile bagli narahatliqlar ve isci quvvesinin suretle teqaude cixmasi daxildir Iqlim deyisikliyi neticesinde yagisin deyiskenliyi ve intensivliyinin artmasinin birlesdirilmis kanalizasiya dasqinlarindan su techizati ve cirlenme ucun potensial ciddi neticelere sebeb olacaq daha cox quraqliq ve dasqin yaratmasi gozlenilir 631 632 qeydler 15 Medeniyyet Redakte Esas meqale ABS medeniyyetiABS bir cox medeniyyete muxtelif etnik qruplara enenelere ve deyerlerin genis muxtelifliyine ev sahibliyi edir 635 636 Yerli amerikalilar havaylilar ve alyaskalilardan basqa demek olar ki butun amerikalilar ve ya onlarin ecdadlari son bes esrde meskunlasib ve ya immiqrasiya edib 637 Hakim Amerika medeniyyeti esasen Afrikali kolelerin getirdiyi eneneler kimi diger menbelerin tesirleri ile Avropali immiqrantlarin enenelerinden toremis Qerb medeniyyetidir 635 638 Asiyadan ve xususile Latin Amerikasindan olan en son immiqrasiya hem homogen eritme qazani hem de immiqrantlar ve onlarin nesillerinin ferqli medeni xususiyyetlerini qoruyub saxladigi heterogen salat kasasi kimi tesvir edilen medeni qarisiga elave edilmisdi 635 Esas Amerika medeniyyeti protestant Britaniya kolonistleri terefinden yaradilib ve elde edilen xususiyyetlerin nesillere oturulmesi ve asimilasya ile immiqrantlara kocurulmesi ile serhedyani yasayis menteqesi prosesi ile formalasmisdir Amerikalilar enenevi olaraq guclu is etikasi reqabet qabiliyyeti ve ferdiyyetciliye 639 habele azadligin beraberliyin xususi mulkiyyetin demokratiyanin qanunun aliliyinin ve mehdud hokumetin ustunluyunu vurgulayan bir Amerika kredosu na birlesen inanc ile xarakterize olunurlar 640 Amerikalilar qlobal standartlara gore son derece xeyirxahdirlar 2006 ci ilde bir ingilis arasdirmasina esasen amerikalilar UDM in 1 67 ini xeyriyyecilik ucun xercleyirler bu tedqiq edilen butun dovletlerden artiq idi ikinci yerdeki ingilislerin 0 73 lik gostericisinden iki defe ve fransizlarin 0 14 lik gostericisinden texminen on iki defe artiq idi 641 642 643 Amerikan xeyali ve ya amerikalilarin yuksek ictimai hereketlilikden zovq aldigi ideyasi immiqrantlar celb olunmasinda esas rol oynayir 644 Bu ideyanin gercekliyi muzakire movzusu olmusdur 645 646 647 648 517 649 Hakim medeniyyet ABS in sinifsiz cemiyyet oldugunu dusunse de 650 alimler olkenin ictimai sinifleri arasinda sosializasiya dil ve deyerlere tesir gosteren ehemiyyetli ferqleri mueyyen edirler 651 Amerikalilarin ozunutenqid sosial baxislari ve medeni umidleri peseleri ile qeyri adi derecede six baglidir 652 Amerikalilar sosial iqtisadi ugurlari qiymetlendirmek ucun boyuk derecede mecbur olsa da adi ve ya ortalama olmaq umumiyyetle musbet bir xususiyyet olaraq gorulur Amerikalilar ictimai iqtisadi ugurlari boyuk qiymetlendirmeye meyilli olsalar da adi ve ya ortalama olmaq umumiyyetle musbet bir xususiyyet olaraq gorulur 653 Metbex Redakte Esas meqale ABS metbexi Alma piroqu esasen amerikan metbexi ile elaqelendirilen bir yemekdir Esas Amerika metbexi diger Qerb olkelerinde olanlara benzerdir Taxil mehsullarinin texminen dordde ucunun bugda unundan hazirlanmasi ile bugda esas denli taxil bitkisidir 654 ve bir cox yemeklerde yerli amerikalilar ve erken Avropali muhacirler terefinden yeyilen hinduska maral eti kartof sirin kartof qargidali balqabaq ve agcaqayin serbeti kimi yerli inqredientlerden istifade olunur 655 Bu yerli qidalar Amerikanin en meshur bayramlarindan birinde paylasilan milli menyunun bir hissesidir Sukran gununu qeyd etmek munasibeti ile bezi amerikalilar enenevi yemekler hazirlayirlar 656 Qizardilmis hinduska amerikan Sukran gunu naharinin enenevi menyusunun terkib hissesidir 657 Alma piroqu qizardilmis toyuq pitsa hamburger ve hot doq kimi xarakterik yemekler muxtelif immiqrantlarin reseptlerinden yaranir Fransiz kartof qizartmasi burrito ve takos kimi meksika yemekleri ve italyan menbelerinden serbest sekilde uygunlasdirilan makaron yemekleri genis sekilde istehlak edilir 658 Amerikalilar caydan uc defe artiq kofe icirler 659 ABS senayeleri uzre marketinq portagal suyu ve sudu her yerde seher yemeyi ickisi etmek ucun boyuk mesuliyyet dasiyir 660 661 Amerikan yeme verdisleri muxtelif variantlari ile ozunun Britaniya metbexi koklerine cox sey borcludur Buna baxmayaraq Amerika torpaqlari Britaniyalilarin yetisdire bilmeyediyi yeni bitkileri yetisdire bilirdi ekser kolonist Avropalilar terefinden menimsenilene qeder bu yeni qidalari yemedi 662 Vaxt kecdikce Amerika qidalari yemek tenqidcisi Con Hessin 1972 ci ilde beyan etdiyi bir noqteye geldi Bizim qurucu atalarimiz qidalarinin keyfiyyetinde oldugu kimi nesr ve zekada da indiki siyasi liderlerden daha ustun idi 663 Dunyanin en genisi olan amerikan festfud senayesi 664 1940 ci illerde drive through formatina onculuk etmisdir 665 Festfud istehlaki sehiyye problemlerine sebeb oldu 1980 ci ve 1990 ci iller erzinde Amerikalilarin kalori qebulu 24 artdi 658 festfud yerlerinde tez tez yemek ictimai sehiyye resmilerinin Amerikan piylenme epidemiyasi adlandirigi mefhumla elaqelendirilir 666 Yuksek derecede sirinlesdirilmis serinlesdirici ickiler genis yayilmisdir ve sekerli ickiler Amerikan kalori qebulunun doqquz faizini teskil edir 667 Edebiyyat felsefe ve tesviri incesenet Redakte Esas meqaleler ABS edebiyyati ABS felsefesi ABS memarligi ve ABS tesviri inceseneti Mark Tven Amerika yazicisi ve yumorist XVIII esr ve XIX esrin evvellerinde Amerika inceseneti ve edebiyyati oz menseyini boyuk hissesini Avropadan aldi Nataniel Hotorn Edqar Allan Po ve Henri Devid Toro kimi yazicilar XIX esrin ortalarina qeder seciyyevi Amerikan edebi novunu yaratdilar Mark Tven ve sair Volt Vitmen esrin ikinci yarisinda baslica simalar idi heyati boyu demek olar ki hec taninmayan Emili Dikinson indi esas amerikali sair kimi taninir 668 German Melvillin Mobi Dik 1851 ci il Tvenin Heklberri Finnin maceralari 1885 ci il Frensis Skott Fitsceraldin Boyuk Getsbi 1925 ci il ve Harper Linin Bulbulu oldurmek 1960 ci il kimi milli tecrube ve xarakterin esas aspektlerinin esasi kimi gorulen isler Boyuk Amerika romani adlandirila biler 669 On iki ABS vetendasi Edebiyyat uzre Nobel mukafati alib en sonuncusunu ise 2016 ci ilde Bob Dilan qazanib Vilyam Folkner Ernest Heminquey ve Con Steynbek XX esrin en nufuzlu yazicilari arasinda sayilirlar 670 ABS da Vestern uydurmasi ve hardboiled cinayet uydurmasi kimi meshur edebi janrlar inkisaf etmisdir Con Bart Tomas Pincon ve Don DeLillo kimi postmodernist yazicilarin daxil oldugu bit cereyani yazicilari yeni edebi yanasmalar acdilar 671 Toro ve Ralf Uold Emersonun rehberlik etdiyi transsendentalistler ilk boyuk Amerika felsefi ceryanini qurdular Vetendas muharibesinden sonra Carlz Sanders daha sonra ise Vilyam Ceyms ve Con Dyui praqmatizmin inkisafinda lider idi Uillard van Orman Kuayn ve Ricard Rotri sonradan Noam Comski analitik felsefeni Amerika felsefe mektebinde on plana cixarmisdilar Con Rolz ve Robert Nozik siyasi felsefenin canlanmasina rehberlik etdiler ve Marta Nussbaum bugun bunun en ehemiyyetli simasidir Kornel Uest ve Cudit Batler Amerika felsefe mektebinde kontinental eneneye rehberlik etmisdir Milton Fridmen Ceyms Byukenen ve Tomas Souell Cikaqo mektebi iqtisadiyyatcilari sosial ve siyasi felsefede muxtelif sahelere tesir edibler 672 673 Tesviri incesenetde Hudzon cayi mektebi Avropa naturalizm enenelerinde XIX esr cereyani idi Tomas Ikinsin realist resmleri artiq genis sekilde taninir 1913 cu ilde Nyu York seherinde kecirilen Avropa modernist senet sergisi olan Arsenal sou ictimaiyyeti sok etdi ve ABS in incesenet sehnesini deyisdirdi 674 Corciya O Kiff Marsden Hartli ve ve basqalari yeni ferdi uslublarla tecrubeler apardilar Cekson Pollok ve Villem de Kuninqin abstrakt ekspressionizmi ve Endi Uorhol ve Roy Lixtensteynin pop arti kimi baslica bedii herekatlar ABS da genis inkisaf etmisdir Modernizmin ve sonra postmodernizmin qabariqlasmasi Frank Lloyd Rayt Filip Conson ve Frank Qeri kimi Amerika memarlarina sohret getirdi 675 Alfred Stiqlitz Edvard Stayxen ve Ansel Adams da daxil olmaqla boyuk fotoqraflarla amerikalilar fotoqrafiyanin muasir senet muhitinde uzun muddet ehemiyyetli olmusdur 676 ABS teatrinin ilk boyuk tesebbuskarlarindan biri olan F T Barnum 1841 ci ilde asagi Manhettende eylence kompleksini fealiyyete baslatdi Herriqan ve Hart komandasi 1870 ci illerin sonlarindan baslayaraq Nyu Yorkda bir sira populyar muzikl komediyalari cixardi XX esrde Brodveyde muasir muzikl formasi ortaya cixdi Irvinq Berlin Koul Porter ve Stiven Sondhaym kimi musiqi teatr bestekarlarinin mahnilari pop standartlarina cevrildi Dramaturq Yucin O Nil 1936 ci ilde edebiyyat uzre Nobel mukafatini qazandi aralarinda Tennessi Vilyams Edvard Olbi ve Auqust Uilson da olan diger taninmis ABS dramaturqlari Pulitser mukafatina layiq gorulduler 677 Xoreoqraflar Aysedora Dunkan ve Marta Qrehem muasir reqsi yaratmaga komek edirdi Corc Balancin ve Cerom Robbins ise XX esr baletinde lider idi Musiqi Redakte Esas meqaleler ABS musiqisi ve ABS klassik musiqisiO vaxtlar az taninsa da de Carlz Ayvsin 1910 cu illerde etdiyi isler onu klassik enenede ilk boyuk ABS bestekari etdi Henri Kouell ve Con Keyc kimi ekspermentalistler klassik bestekarliga ferqli bir Amerikan yanasmasi yaratdilar Aaron Koplend ve Corc Gersvin populyar ve klassik musiqinin yeni bir sintezini inkisaf etdirdiler Afroamerikan musiqisinin ritmik ve lirik uslublari ABS musiqisine genis sekilde tesir ederek onu Avropa ve Afrika enenelerinden ferqlendirir Bluz kimi xalq yaradiciligi elementleri ve indiki qedim musiqi qebul edilmis ve qlobal auditoriya malik populyar janrlara cevrilmisdir Caz XX esrin evvellerinde Lui Armstronq ve Dyuk Ellinqton kimi yenilikciler terefinden hazirlanmisdir 1920 ci illerde kantri musiqisi 1940 ci illerde ritm ve bluz inkisaf etmisdir 678 Elvis Presli ve Cak Berri 1950 ci illerin ortalarinda rok n rollun qabaqcillari arasinda idi Metallica Eagles ve Aerosmith kimi rok qruplari dunya satislarinda en yuksek gelirliler arasindadir 679 680 681 1960 ci illerde Bob Dilan folk rivayvldan Amerikanin en meshur yazicilarindan biri olaraq cixdi ve Ceyms Braun funkun inkisafina rehberlik etdi Daha yeni Amerikan yaradiciligina hip hop ve haus musiqisi daxildir Amerikan pol ulduzlarina Elvis Presli Maykl Cekson ve Madonna kimi dunyada meshurlari ile yanasi 678 Teylor Svift Britni Spirs Keti Perri Beyons Jay Z Eminem Kanye Uest ve Ariana Qrande kimi muasir musiqiciler de daxildir 682 Kinemotoqrafiya Redakte Esas meqale ABS kinemotoqrafiyasi Hollivud isaresi Los Anceles Kaliforniya Kaliforniya statinin Los Anceles seherinin simal mehellesi olan Hollivud kino istehsalinda liderlerden biridir 683 Dunyanin ilk kommersiya meqsedli kino sergisi 1894 cu ilde Nyu Yorkda Tomas Edisonun kinetoskopu ile verilmisdir 684 Novbeti il layiheyli filmin ilk kommersiya meqsedli numayisi de Nyu Yorkda oldu ve ABS sonraki illerde sesli filmin inkisafinda on planda oldu XX esrin evvellerinden etibaren ABS film senayesi esasen Hollivud ve etrafinda cemlenmisdir buna baxmayaraq XXI esrde burada cekilmeyen filmlerin sayi artmisdir ve film sirketleri qloballasma quvvelerine tabedirler 685 Sessiz film dovrunde Amerikanin en yaxsi film rejissoru olan D U Qriffit kino dilinin inkisafi ucun esas idi ve produser ve sahibkar Volt Disney hem animasiya filmi hem de film mercandayzinqinde lider idi 686 Con Ford kimi rejissorlar Amerikanin Vehsi Qerb ve tarixinin gorunusunu yeniden mueyyenlesdirdi ve Con Hyuston kimi basqalari yer cekilisleri ile kino imkanlarini daha da genislendirerek sonraki rejissorlara boyuk tesir gostermisler Senaye erken ses dovrunden 1960 ci illerin evvellerine qeder 687 ikonik simvollar olmus Con Ueyn ve Merilin Monro kimi aktyorlarla adeten Hollivud Qizil Ili adlandirilan qizil illerini yasamisdi 688 689 1970 ci illerde Martin Skorseze Frensis Ford Koppola ve Robert Oltmen kimi kinorejissorlari Yeni Hollivud ve ya Hollivud Intibahi kimi taninanlarin vacib hissesi idi 690 cesur filmlere muharibeden sonraki dovr Fransiz ve Italyan realist tesvirleri tesir edib 691 O vaxtdan beri Stiven Spilberq Corc Lukas ve Ceyms Kemeron kimi rejissorlar esasen yuksek istehsal xercleri ile xarakterize olunan ve kassada yuksek gelir elde eden blokbaster filmleri ile meshurlasdilar Kameronun Avatari 2009 cu il 2 milyard dan cox gelir elde etmisdir 692 Amerika Film Institutunun AFI 100 siyahisinda yer alan ehemiyyetli filmlere tez tez butun zamanlarin en boyuk filmi kimi qiymetlendirilen Orson Uellsin Vetendas Keyn 1941 ci il 693 694 Kasablanka 1942 ci il Xac atasi 1972 ci il Kulekle sovrulanlar 1939 cu il Erebistanli Lourens 1962 ci il Oz olkesinin sehrbazi 1939 cu il Mezun 1967 ci il Limanda 1954 cu il Sindlerin siyahisi 1993 cu il Yagisda mahni oxumaq 1952 ci il Bu gozel heyatdir 1952 ci il ve Sanset bulvari 1950 ci il daxildir 695 Oskar kimi taninan Akademiya mukafati 1929 cu ilden beri her il Kinematoqrafiya Senet ve Elm Akademiyasi terefinden 696 ve 1944 cu il yanvar ayindan beri her il Qizil qlobus mukafati teqdim edilir 697 Idman Redakte Esas meqale ABS da idman En meshur Amerika idmanlari Amerika futbolu beysboll basketbol ve buzustu xokkeydir 698 Amerika futbolu bir cox gostericiye gore en meshur tamasaci idmandir 699 Milli Futbol Liqasi NFL dunyada en yuksek ortalama istirakciya malik idman liqasidir ve Super Boul dunyada milyonlar terefinden izlenilir Beysbol XIX esrin sonundan ABS in milli idman novu olaraq qebul edilib Boyuk Beysbol Liqasi MLB ust liqadir Basketbol ve buzustu xokkey olkenin novbeti iki aparici pesekar komanda idmandir Milli Basketbol Assosiasiyasi NBA ve Milli Xokkey Liqasi NHL ust liqalardir Bu dord boyuk idman pesekarliqla oynanildiqda her biri ilin feqli lakin ust uste dusen vaxtlarinda bir movsum kecirirler Kollec futbolu ve basketbolu boyuk auditoriyani celb edir 700 Futbolda olke 1994 FIFA Dunya Kubokuna ev sahibliyi etdi kisi milli futbol komandasi on defe Dunya Kubokuna vesiqe qazanib ve qadin milli futbol komandasi dord defe FIFA Qadinlararasi dunya cempionati qalibi olub MLS ABS da bu idmanin en yuksek liqasidir 21 Amerika ve 3 Kanada komandasi cixis edir ABS da professional idman bazari texminen 69 milyard teskil edir bu butun Avropa Yaxin Serq ve Afrika olkelerinin ceminden texminen 50 boyukdur 701 ABS da sekkiz Olimpiya oyunlari teskil edilib 2028 Yay Olimpiya Oyunlari doqquzuncu olacaq 2017 ci il 2017 ci il tarixine olan melumata esasen ABS Yay Olimpiya Oyunlarinda diger butun olkelerden daha cox olmaqla 2 522 medal qazanib ve Qis Olimpiya Oyunlarinda 305 medal qazanaraq Norvecden sonra ikincidir 702 Beysbol ve amerika futbolu kimi baslica ABS idman novleri Avropa praktikasinda inkisaf etmemesine baxmayaraq basketbol voleybol skeytbordinq ve snoubordinq Amerikanin ixtiralaridir ve bezileri ise dunyada meshurdur Lakross ve sorfinq Qerb temasindan evvelki yerli amerika ve yerli havaylilarin fealiyyetlerinden yaranmisdir 703 En cox izlenilen ferdi idman novleri qolf ve avtoidman xususile NASCAR dir 704 705 Reqbi birliyi 115 000 qeydiyyatdan kecmis oyuncu ve ayrica 1 2 milyon istirakci ile ABS da en suretle boyuyen idman sayilir 706 Kutlevi informasiya vasiteleri Redakte Esas meqale ABS kutlevi informasiya vasiteleri American Broadcasting Company in Nyu York seherindeki korporativ qerargahi ABS in dord boyuk yayimci National Broadcasting Company NBC Columbia Broadcasting System CBS American Broadcasting Company ABC ve Fox Broadcasting Company FOX dur Dord boyuk yayim televiziya sebekesi her biri kommersiya qurumudur Kabel televiziyasi muxtelif movqelere xidmet eden yuzlerle kanal teklif edir 707 Amerikalilar gunde orta hesabla iki saat yarim esasen kommersiya meqsedli radio proqramlarini dinleyirler 708 1998 ci ilde ABS in kommersiya meqsedli radiostansiyalarinin sayi 4 793 AM stansiyasi ve 5 662 FM stansiyasina catmisdir Bununla yanasi 1 460 ictimai radiostansiya movcuddur Bu stansiyalarin ekseriyyeti tehsil meqsedleri ucun universitetler ve dovlet orqanlari terefinden idare olunur ve dovlet ve ya ozel fondlar abunelikler ve korporativ zemanetler vasitesi ile maliyyelesdirilir Bir cox ictimai radio yayimi NPR kecmis Milli Ictimai Radio terefinden maliyyelesdirilir NPR 1967 ci il Ictimai yayim akti esasinda 1970 ci il fevral ayinda tesis edilmisdir televiziya hemkari PBS de eyni qanunla yaradilib NPR ve PBS bir birinden ayri idare edilir 30 sentybar 2014 cu il 30 sentybar 2014 cu il tarixine olan melumata esasen ABS Fedral Kommunikasiya Komissiyasina FCC gore ABS da 15 433 lisenziyali tam guclu radio stansiyasi var 709 Taninmis qezetlere The Wall Street Journal The New York Times ve USA Today daxildir 710 Nesriyyatin qiymeti iller erzinde artmasina baxmayaraq qezetlerin qiymeti umumiyyetle asagi qaldi qezetleri reklam gelirlerine ve milli ve dunya ehatesine gore Associated Press ve Reuters kimi boyuk informasiya xidmetinin teqdim etdiyi meqalelere daha cox arxalanmagina mecbur etdi Cox az istisnalar olmaqla ABS da olan butun qezetler ozeldir onlarla hetta yuzlerle qezaete sahib olan Gannett ve McClatchy kimi boyuk zencirler bir nece qezate sahib kicik zencirler ve ya getdikce nadir hal alsa da ferd ve aileler terefinden idare olunur Boyuk seherlerde esasen gundelik qezetlerden elave alternativ heftelikler var meselen en taninmis ikisi Nyu Yorkda The Village Voice ve ya Los Ancelesde LA Weekly dir Boyuk seherler hemcinin yerli biznes jurnalina yerli senayelerle bagli ticaret qezetlerine ve yerli etnik ve sosial qruplar ucun qezetlere destek ola bilir XIX esrde Amerika qezetlerinin komiks stirpleri ve komiks kitablarinin erken versiyalari ortaya cixmaga basladi 1938 ci ilde DC Comicsin superqehreman komiks kitabi olan Supermen bir Amerika simvoluna cevrilmisdir 711 Veb portallari ve axtaris motorlarindan elave en meshur saytlar Facebook YouTube Vikipediya Yahoo eBay Amazon ve Twitterdir 712 800 den cox nesr var ABS da ingilis dilinden sonra en cox istifade edilen dil olan ispan dilinde hazirlanir 713 714 Hemcinin bax Redakte ABS portaliABS meqaleleri indeksi ABS statlari movzularinin siyahilari ABS xulasesiIstinadlar RedakteQeydler Redakte ABS Kodeksi 36 302 Ingilis dili 32 statin resmi dilidir Ingilis ve havay dillerinin her ikisi Havayda ve ingilis ve 20 yerli dil Alyaskada resmi dildir Alqonkin ceroki ve siu dilleri olkede yerlilerin nezaretindeki torpaqlarda bir cox diger resmi diller sirasindadir Fransiz dili Men ve Luizianada de fakto dil olsa da resmi statusa malik deyil halbu ki Nyu Meksiko qanunu ispan diline xususi status verir 4 5 Bes erazide ingilis elece de bir ve ya daha cox yerli dil resmidir Ispan dili Puerto Rikoda Samoa dili Amerika Samoasinda Camorro dili Quam ve Simali Marian adalarinda Hemcinin Karolin dili de Simali Marian adalarinda resmi dildir 1 2 3 Britannika Ensiklopediyasi dunyanin en boyuk olkesi kimi 9 572 900 km2 eraziye malik Cini ucuncu Rusiya ve Kanadadan sonra 17 ve 9 526 468 km2 eraziye malik ABS i dorduncu olaraq siyahiya daxil edir ABS ucun olan melumat The World Factbook dan daha azdir cunki mehelli sulari ehate etmir 18 The World Factbook dunyanin en boyuk olkesi kimi 9 833 517 km2 eraziye malik ABS i ucuncu Rusiya ve Kanadadan sonra 19 ve 9 596 960 km2 eraziye malik Cini dorduncu olaraq siyahiya daxil edir 20 ABS ucun olan melumat Britannika Ensiklopediyasi dan daha coxdur cunki mehelli sulari ehate edir 1 2 Puerto Riko ve diger qeyri inkorporativ eraziler istisna olmaqla ABS da saat qursaqlarinin tenzimlenmesine dair qanunlar haqqinda etrafli melumat almaq ucun ABS da zaman meqalesine baxin ABS Vircin adalari istisna olmaqla ISO 3166 designation In actual use the six original Generic top level domains are preferred Bes boyuk erazi Amerika Samoasi Quam Simali Marian adalari Puerto Riko ve ABS Vircin adalaridir Daimi ehalisi olmayan on bir kicik ada erazisi var Beyker adasi Carvis adasi Conston rifi Haulend adasi Kinqmen rifi Miduey rifi ve Palmira rifi Baxo Nueva Navassa adasi Serranilla bankesi ve Ueyk rifi uzerinde ABS in suverenliyi mubahiselidir 16 Ispaniya XVI esre qeder uzanan Pasifik simal qerb uzerinde uzun muddetli mulkiyyet iddiasini tesdiqlemek ucun Alyaskaya bir nece ekspedisiya gonderdi 1785 1795 ci illerde Ser Cozef Banksin cesaretlendiridiyi ve hokumetlerinin desteyi ile Britaniya tacirleri Ispaniyanin iddialari ve naviqasiya huquqlarina baxmayaraq bu ticaretin inkisafi ucun davamli bir cehd etdi Bu tacirlerin tesebbusleri Ispaniyanin muqavimeti qarsisinda uzun surmedi Bu mubarizeye yapon bir holdinq de qarsi cixdi 99 Fertillik de hemcinin bir faktordur 2010 cu ilde ortalama Hispanik qadin heyati boyu 2 35 usaq dogurdu bununla muqayisede qeyri Hispanik qara qadin ucun 1 97 ve qeyri Hispanik ag qadin ucun 1 79 dur her ikisi 2 1 e beraber olan evezetme nisbetinden asagidir 268 2006 2017 ci iller arasinda Hispanikler uzre ehalinin artim tempi 3 7 den 2 0 e Asiyalilar uzre 3 5 den 2 9 e qaraderililer uzre 1 0 den 0 9 e ve qeyri Hispanik aglar uzre ise 0 1 den 0 0 e dusub Hispanikler 2016 ci ilden 2017 ci ile qeder olan ehali artmininin 51 ni teskil edir 269 2010 cu ilde azliqlar Siyahiyaalma Burosu terefinden qeyri Hispanik ve coxirqli olmayan aglarla yanasi terif edilen ehalinin 36 3 ni 2015 ci ilde texminen 40 270 ve bir yasdan asagi usaqlarin 50 ni teskil etmisdi 271 ve 2042 ci ile qeder nisbi ekseriyyeti teskil edeceyi proqnozlasdirilir 272 Bu hesabat ABS da ehalinin siyahiyaalma melumatlarina esaslanan Milli Vital Statistika Hesabatlari ile ziddiyyetlidir bele ki dogumlarin 54 ini 2010 cu ilde 3 999 386 dan 2 162 406 isi qeyri Hispanik aglar teskil edir 268 2006 2013 cu illerde dogum nisbeti Hispaniklerde 25 qeyri Hispaniklerde ise sadece 5 asagi dusmusdu 273 Menbe 2015 ci il Amerika Ictimaiyyet Sorgusu ABS Siyahiyaalma Burosu Evde ingilis, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.