fbpx
Wikipedia

İqlim dəyişikliyi

Avqust 01, 2021

İqlim dəyişikliyi — həm insanlardan qaynaqlanan emissiyanın səbəb olduğu istixana qazlarının hərəkətə gətirdiyi qlobal istiləşməni, həm də bunun nəticəsində hava modellərində özünü göstərən böyükölçülü dəyişiklikləri əhatə edir. Əvvəlki dövrlərdə də iqlim dəyişiklikləri olmasına baxmayaraq, 20-ci əsrin ortalarından bəri insanlar Yer kürəsinin iqlim sisteminə misli görünməmiş dərəcədə təsir göstərmiş və qlobal miqyasda dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.

2011–2020-ci illər üçün olan orta qlobal temperaturun 1951–1980-ci illər üçün olan başlanğıc orta göstəricilərlə müqayisəsi (Mənbə: NASA)
NASA tərəfindən müşahidə olunan temperatur sənayədən əvvəlki 1850–1900-ci illər orta başlanğıc göstəricilərə qarşı. Sənaye erasında qlobal temperaturların artmasının əsas hərəkətverici qüvvəsi insan fəaliyyətidir.

İstiləşmənin ən əsas hərəkətverici qüvvəsi 90%-dən çoxu karbon qazı (CO2) və metandan ibarət olan istixana qazlarının emissiyasıdır. Bu emissiyaların əsas mənbəyi enerji istehlakı üçün təbii yanacaqların (kömür, neft və qaz) yandırılması olsa da, bunda kənd təsərrüfatının, ağacların kəsilməsinin və sənaye proseslərinin də rolu var. Milli və ya beynəlxalq arenada tanınan heç bir qurum iqlim dəyişikliyindəki insan faktoruna qarşı çıxmır. İqlim dəyişikliyinə verilən reaksiyalar – günəşi əks etdirən qar və buz örtüyünün yox olması, artmış su buxarı (istixana qazının özü) və quru və okeandakı karbon uducularda baş verən dəyişikliklər – temperatur artımını sürətləndirir və ya yavaşıdır.

Qurudakı temperatur artımı qlobal orta artımın təxminən iki qatına bərabərdir, bu da öz növbəsində səhraların ekspansiyasına (genişlənməsinə), isti hava dalğalarının və meşə yanğınlarının artmasına səbəb olur. Artan buxarlanma göstəriciləri daha güclü fırtınalara və ekstremal hava şəraitinə gətirib çıxarır. Temperatur artımı Arktikada amflikasiya olur, bu da permafrostun əriməsinə, buzlaqların geri çəkilməsinə və dəniz buzlarının yoxa çıxmasına təkan verir. Əlavə istilik həmçinin tətikləyici kritik faktorlar riskini də artırır. Ekosistemlər üzərindəki təsirlərə ətraf mühit dəyişdikcə – xüsusilə mərcan riflərində, dağlarda və Arktikada – bir çox bioloji növün yerdəyişməsi və ya nəslinin kəsilməsi daxildir. İqlim dəyişikliyi qida təhlükəsizliyini və əlçatan su tədarükünü təhlükə altına alır, iqtisadi itkilərə gətirib çıxarır; onun eyni zamanda, insanların yer-yurdlarından olması hallarını artıracağı da düşünülür. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 21-ci əsrdə qlobal sağlamlıq üçün ən böyük təhlükə hesab etdiyi iqlim dəyişikliyi eyni zamanda daşqın, yoluxucu xəstəliklər və ekstremal istilik riskini də artırır. Gələcəkdəki istiləşməni minimuma endirmək cəhdləri uğurlu olsa belə, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi, okean temperaturunun qalxması və okean asidifikasiyası da daxil olmaqla, bir sıra təsirlər əsrlər boyu davam edəcək.

Bu təsirlərin çoxu hazırda təxminən 1,1 °C (2.0 °F) olan istiləşmə səviyyəsində artıq hiss olunur. İstiləşmə 1,5 °C-ə (2,7 °F) qədər artdığından və getdikcə daha da yuxarı qalxdığından, İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP) bu təsirlərdə əhəmiyyətli artımların proqnozlaşdırıldığını göstərən bir sıra hesabatlar yayımladı. İqlim dəyişikliyinə mitiqasiya və adaptasiya yolu ilə cavab vermək mümkündür. Mitiqasiya dedikdə, istixana qazı emissiyalarının azaldılması və atmosferdən çıxarılması başa nəzərdə tutulur; bu metodlara külək və günəş kimi az karbonlu enerji mənbələrinin inkişafı və effektiv şəkildə istifadəsi, kömürdən istifadənin tədricən dayandırılması, enerjinin səmərəliliyinin artırılması, meşələrin bərpası və qorunması daxildir. Adaptasiya isə inkişaf etdirilmiş sahil qorunması, fəlakətlər zamanı daha yaxşı idarəçiliyin təşkili və daha dayanıqlı məhsulların inkişafı vasitəsilə faktiki və ya gözlənilən iqlimə uyğunlaşmaqdan ibarətdir. Adaptasiya təklikdə "şiddətli, geniş yayılmış və geriqaytarılmaz" təsirlərin riskinin qarşısını ala bilməz.

Paris Sazişinə əsasən, milllətlər mitiqasiya cəhdləri ilə istiləşməni "2.0 °C-dən (3.6 °F) aşağıda" saxlamaq haqqında razılığa gəldilər. Bu vədlərə baxmayaraq, əsrin sonuna kimi qlobal istiləşmə təxminən 2,8 °C-ə (5.0 °F) çatacaq və hazırki siyasət istiliyin təqribən 3,0 °C (5.4 °F) olması ilə nəticələnəcək. İstiləşmənin 1,5 °C-ə (2.7 °F) qədər məhdudlaşdırılması planı 2030-cu ilə qədər emissiyaların yarıya, 2050-ci ilə qədər isə sıfıra endirildiyi halda baş tuta bilər.

Terminologiya

1980-ci illərdən əvvəl, istixana qazlarından doğan istiləşmənin aerozolların səbəb olduğu soyutmaya hakim olub-olmayacağı hələ tam bəlli olmayanda, elm adamları insanların iqlimə olan təsirini ifadə etmək üçün təsadüfi iqlim modifikasiyası terminindən istifadə edirdilər. 1980-ci illərdə qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliyi terminləri ortaya çıxdı; birinci termin sadəcə artmış səth istiliyinə istinad etdiyi halda, ikinci istixana qazlarının iqlimə göstərdiyi bütün təsirləri təsvir edirdi. NASA-nın iqlim üzrə alimi Ceyms Hansen 1988-ci il ABŞ Senatındakı çıxışında qlobal istiləşmə sözünü işlətdikdən sonra bu, ən məşhur terminə çevrildi. 2000-ci illərdə iqlim dəyişikliyi termini populyarlıq qazandı. Qlobal istiləşmə dedikdə, adətən Yer kürəsi sisteminin insanlardan qaynaqlanan istiləşməsi nəzərdə tutulsa da, iqlim dəyişikliyi antropogen dəyişiklikdən əlavə, eyni zamanda, təbii dəyişikliklərə də istinad edə bilər. Bu iki termin çox vaxt bir-birinin yerinə istifadə olunur.

Bir sıra elm adamları, siyasətçilər və media nümayəndələri iqlim dəyişikliyi haqda danışmaq üçün iqlim böhranı və ya iqlim fövqəladə halı terminlərini mənimsəmiş, qlobal istiləşmə əvəzinə isə qlobal qızma terminindən istifadə etmişdilər. The Guardian qəzetinin baş siyasət redaktoru izah etmişdir ki, onlar "bu vacib mövzuda oxucularla açıq şəkildə ünsiyyət qurmaqla bərabər, eyni zamanda, elmi baxımdan da dəqiq olmaq" üçün redaksiyalarında bu sözlərdən istifadə ediblər. İngilis dilinin Oksford lüğəti 2019-cu ildə iqlim fövqəladə halı terminini ilin sözü seçdi və terminə "iqlim dəyişikliyini azaltmaq və ya yox etmək və bunun nəticəsində ətraf mühitə dəyəcək geri dönüşü olmayan potensial ziyanın qarşısını almaq üçün təcili tədbirlərin görülməsini zəruri edən vəziyyət" izahını verdi.

Müşahidə olunmuş temperatur artımı

  Əsas məqalələr: Son 2000 ilin temperatur göstəricisi və İnstrumental temperatur göstəricisi
 
Son 2000 ildən uzun müddət ərzində ağac halqaları, mərcanlar və buz özəklərindən alınan proksi datalarından istifadə edərək əldə olunmuş qlobal səth temperaturunun rekonstruksiyası göy, birbaşa müşahidədən əldə olunan nəticələr isə qırmızı rənglə göstərilib.
 
NASA datasına əsasən, quru səth temperaturu okean temperaturundan daha sürətlə artır.

Sərbəst şəkildə istehsal olunan bir çox instrumental datasetlər göstərir ki, iqlim sistemi qızır; 2009–2018-ci illərdə 0.93 ± 0,07 °C (1.67 ± 0,13 °F) olan istilik sənayedən əvvəlki (1850–1900) göstəricilərə nisbətən artıb. Hazırda səth temperaturu hər onillikdə təxminən 0,2 °C (0.36 °F) artır. 1950-ci ildən etibarən, soyuq gün və gecələrin sayı azalmış, isti gün və gecələrin sayı isə artmışdır. Tarix boyu Orta əsr istilik anomaliyası və Kiçik Buz əsri kimi istiləşmə və ya soyuma periodları fərqli ərazilərdə eyni vaxtda baş verməmişdi, amma azsaylı regionlarda temperatur 20-ci əsrin sonlarında olduğu qədər qalxmış ola bilər. Qlobal istiləşmənin tarixdən öncə Paleosen-Eosen Termik Maksimumu adlı mərhələsi olub. Buna baxmayaraq, müasir dövrdə temperaturda və CO2 konsentrasiyalarında müşahidə olunan artım o qədər sürətli olmuşdur ki, hətta Yer kürəsi tarixində baş verən ani geofiziki hadisələr belə hazırki göstəricilərə çata bilmir.

18-ci əsrlə 19-cu əsrin ortaları arasında çox az istiləşmə olmuşdu. İqlim proksiləri – iqlim haqda ağaclar və buz özəkləri kimi təbii arxivlərdən alınan informasiya mənbələri – göstərir ki, təbii variasiyalar Sənaye inqilabının ilkin təsirlərini balanslaşdırır. Termometr göstəriciləri qlobal miqyas olanda İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP) 1850–1900-cu illərə aid təməl istinad dövrünü sənayedən öncəki qlobal səth temperaturunun orta göstəricisi kimi qəbul ediblər.

İstiləşməyə dair hava temperaturu ölçmələrindən əldə olunan sübutlar bir sıra başqa müşahidələrlə də gücləndirilir. Güclü yağıntıların tezliyində və intensivliyində, qarın və buzlaqların əriməsində və atmosfer rütubətində artım qeydə alınır. Flora və fauna da istiləşməyə uyğun davranış sərgiləyir; məsələn, bitkilər yazda daha tez çiçək açır. Digər əsas göstərici yuxarı atmosferin soyumasıdır; bu o deməkdir ki, istixana qazları Yer kürəsinin səthinə yaxın istiliyi tutaraq onların kosmosa yayılmasının qarşısını alır.

İstiləşmə modelləri istixana qazlarının haradan yayılmasından asılı deyil, çünki qazlar planet boyunca yayılmaq üçün uzun müddət mövcud olmağa davam edirlər; buna baxmayaraq, qar və buz üzərində qalan çöküntü Arktik istiləşməyə "öz töhfəsini verir". İnqilabdan əvvəlki perioddan bu yana qlobal orta quru temperaturu qlobal orta səth temperaturundan iki dəfə sürətlə artmışdır. Bunun səbəbi okeanların buxarlanma nəticəsində daha çox istilik itirdiyindən daha çox istilik tutumunun olmasıdır. Son 50 ildən çox müddətdə iqlim sistemindəki əlavə enerjinin 90%-dən çoxu okeanda yığılaraq onu qızdırmışdır. Əlavə enerjinin qalan hissəsi buzu əritmiş, qitələri və atmosferi isitmişdir.

Şimal yarımkürəsi və şimal qütbü cənub yarımkürəsi və cənub qütbünə nisbətdə daha sürətlə əriyib. Şimal yarımkürəsi nəinki daha çox quru əraziyə, eyni zamanda, daha çox qar sahəsi və dəniz buzuna –topraq ərazilər Şimal Buzlu okeanı ilə əhatə olunduğundan – sahibdir. Bu səthlər buz əridikdən sora işığı əks etdirməkdən qaranlığa keçdiklərinə görə, özlərinə daha çox istilik çəkirlər. Cənub yarımkürəsi yayda əriməyə başlamazdan əvvəl də artıq orada kiçik dəniz buzu vardı. Arktik temperatur qalxıb və bu əsr ərzində dünyanın qalanının iki qatından daha çox artacağı proqnozlaşdırılır. Arktikada buzlaqların və buz qalxanlarının əriməsi zəifləmiş Qolfstrim cərəyanı da daxil olmaqla, okeanın dövranını pozur və bəzi ərazilərdə istiliyin artmasına səbəb olur.

Son dövrlərdəki temperatur artımının hərəkətverici qüvvələri

  Əsas məqalə: Son dövrlərdəki iqlim dəyişikliyinin atribusiyası
 
5-ci İDHP qiymətləndirmə hesabatına əsasən, 2011-ci ildə iqlim dəyişikliyinə "töhfə verən" amillər

İqlim sistemi sadəcə özlüyündə illərlə (məsələn, El Nino – Cənub vibrasiyası), onillərlə, hətta əsrlərlə davam edə biləcək müxtəlif dövrələrdən keçir. Digər dəyişikliklərə iqlim sisteminin xaricində olsa da, Yer kürəsinin həmişə xaricində olmayan enerjinin tarazsızlığı səbəb olur. Xarici qüvvələrə atmosferin tərkibindəki dəyişikliklər (məsələn, istixana qazlarının artmış konsentrasiyaları), günəş parlaqlığı, vulkan püskürmələri və günəş ətrafında Yerin orbitinin variasiyaları daxildir.

İqlim dəyişikliyinin atribusiyası Yer kürəsinin iqlimində müşahidə olunan dəyişikliklər üçün hansı mexanizmlərin məsuliyyət daşıdığını elmi cəhətdən nümayiş etdirmək cəhdidir. İnsanların iqlim dəyişikliyinə olan "qatqı"sını müəyyənləşdirmək üçün bilinən daxili iqlim dəyişkənliyinin və təbii xarici qüvvələrin üstündən xətt çəkmək lazımdır. Əsas yanaşma bütün potensial səbəblərin özünəməxsus "barmaq izləri"ni təyin etmək üçün iqlim sisteminin komputer modelindən istifadə etməkdir. Bu "barmaq izləri"ni iqlim dəyişikliyinin tarix boyu müşahidə olunan modelləri, təkamülü və qüvvələri ilə müqayisə edərək, dəyişikliklərin səbəbləri müəyyənləşdirilə bilər. Məsələn, parlaqlıq qüvvəsi əsas səbəb siyahısından çıxarıla bilər, çünki bütün atmosferdə onun barmaq izi istiləşmədir və istixana qazlarından gözlənildiyi kimi (onlar səthdən yayılan istilik enerjisini udur), sadəcə aşağı atmosfer qızır. Son dövrlərdəki iqlim dəyişikliyinin atribusiyası göstərir ki, əsas hərəkətverici qüvvə istixana qazları hesab olunur, amma aerozolların da güclü təsiri var.

İstixana qazları

  Əsas məqalələr: Parnik qazları, İstixana effekti, və Yerin atmosferində karbon qazı
 
Son 800,000 ildən uzun müddət ərzində buz özəklərindən (göy/yaşıl) və birbaşa (qara) əldə olunan CO2 konsentrasiyaları

Yer kürəsi günəş işığını özünə çəkir, daha sonra isə onu istilik kimi ətrafa yayır. Bu infraqırmızı radiasiyanın bir hissəsi atmosferdəki istixana qazları tərəfindən udulur və kosmosa "qaçıb getmək" əvəzinə Yerdə qalır. Sənaye inqilabından əvvəl təbii formada meydana gələn istixana qazları səthə yaxın havanın onların yoxluğuna nisbətdə 33 °C (59 °F) daha çox qızmasına səbəb olur. Yerin atmosferi olmadan Yerin orta temperaturu suyun donma temperaturundan da aşağı olardı. Su buxarı (~50%) və buludlar (~25%) istixana effektinə təsir edən əsas ünsürlər olsa da, temperaturun bir funksiyası kimi artdığından iqlim dəyişikliyinə verilən reaksiya kimi qiymətləndirilir. Digər tərəfdən, CO2 (~20%), ozon və azot-1 oksid kimi qazların konsentrasiyaları temperaturdan asılı deyil, buna görə də, xarici təsir qüvvələri hesab olunurlar. Ozon atmosferin ən aşağı qatı olan troposferdə (stratosfer ozon qatının əksinə olaraq) istixana qazı rolunu oynayır. Bundan əlavə, ozon son dərəcə reaktivdir, digər istixana qazları və aerozollarla qarşlılıqlı əlaqəyə girir.

Sənaye inqilabından bu yana insan fəaliyyəti, xüsusilə də, təbii yanacaqların çıxarılması və yandırılması (kömür, neft və təbii qaz) atmosferdəki istixana qazlarının miqdarını artırmışdır. CO2, metan, troposferik ozon, xlorofluorokarbon və azot-1 oksid kimi qazların artmış səviyyələri radioaktiv təsir qüvvəsi vasitəsilə temperaturu qaldırır. 2018-ci ildə CO2 və metanın konsentrasiyaları 1750-ci ildən bəri müvafiq olaraq 45% və 160%-ə qədər artmışdır. Bu karbon səviyyələri qar özəklərinə həbs olmuş havadan etibarlı məlumatların əldə olunduğu son 800,000 illik periodun istənilən dövründə olduğundan qat-qat yuxarıdır. Daha dolayı geoloji sübutlar göstərir ki, CO2 dəyərləri milyonlarla il ərzində bu dərəcə yüksək olmayıb.

 
Qlobal Karbon Layihəsi 1880-ci ildən bəri CO2 emissiyalarına səbəb olan müxtəlif mənbələrin yüksələn ardıcılllıqla göstərir.

Ərazi istifadəsi dəyişikliyini çıxmaqla, 2018-ci ildəki qlobal antropogen istixana qazı emissiyaları 52 milyard ton CO2-ə bərabər idi.Bu emissiyaların 72%-i CO2, 19%-i metan, 6%-i azot-1 oksid və 3%-i flüorlu qazlar idi. CO2 emissiyaları əsasən nəqliyyat, manufaktura, istilik və elektrik üçün enerji təmin etmək məqdəsilə təbii yanacaqların yandırılmasından qaynaqlanır. Əlavə CO2 emissiyaların səbəbi meşəsizləşmə və sənaye prosesləridir; buraya sement, polad, alüminium və gübrə hazırlanması zamanı kimyəvi reaksiyalar nəticəsində havaya buraxılan CO2 da daxildir. Metan emissiyalarına heyvan sürüləri, gübrə, düyü kultivasiyası, ətrafın zibillənməsi, suyun israf olunması, kömür mədənçiliyi, eyni zamanda, neft və qaz ekstraktiyası səbəb olur. Azot-1 oksidi emissiyaları üzvi və qeyri-üzvi gübrələrdəki mikrob parçalanmasından qaynaqlanır. İstehsal baxımından qlobal istixana qazı emissiyalarının əsas mənbələri bunlardır: elektrik və istilik (25%), kənd və meşə təsərrüfatı (24%), sənaye və manufaktura (21%), nəqliyyat (14%) və binalar (6%).

Meşəsizləşmənin istixana qazı emissiyalarına təsirinə baxmayaraq, Yerin quru səthi, xüsusilə də, meşələr karbon qazını əhəmiyyətli dərəcədə udur. Torpaqda baş verən karbon fiksasiyası və fotosintez kimi təbii proseslər meşəsizləşmənin səbəb olduğu istixana qazı emissiyalarını yetərincə tarazlayır. Quru səthin illik istixana qazı emissiyalarının 29%-i təmizlədiyi təxmin edilir. Okean da həmçinin önəmli karbon uducudur və bu proses iki mərhələdə gedir. Əvvəlcə, CO2 səth suyunda həll olur, daha sonra okeanın çevrilmə dövriyyəsi onu okeanın dərinliyinə səpələyir və orada zamanla karbon dövranının bir hissəsi kimi toplanır. Son 20 ildən çox müddət ərzində dünya okeanları ətrafa yayılmış karbon qazının 20–30%-i udmuşdur.

Aerozollar və buludlar

Havanın aerozollar formasında çirklənməsi insan sağlamlığının çiyninə böyük bir yük qoymaqla bərabər, eyni zamanda, iqlimə də genişmiqyaslı təsir göstərir. 1961-ci ildən 1990-cı ilə qədər Yerin səthinə çatan günəş işığının miqdarında tədricən azalma müşahidə olundu; bu, qlobal qaranlıqlaşma olaraq tanınır və əsasən bioyanacaqdan və təbii yaranacağın yanmasından qaynaqlanan aerozollara aid edilir. Yağıntılar nəticəsində aerozollar təmizlənir və troposfer aerozollarının atmosfer həyatı bir həftə çəkir; buna baxmayaraq, stratosfer aerozolları atmosferdə bir neçə il qala bilir. Aerozollar 1990-cı ildən bəri qlobal olaraq azalmaqdadır, bu da o deməkdir ki, onlar istixana qazı istiləşməsini əvvəl olduğu qədər gizlətmirlər.

Aerozolların birbaşa təsirlərindən (günəş şüasını parçalama və udma) əlavə, Yerin istilik balansına dolayı təsirləri də var. Sulfat aerozolları bulud kondensasiya nüvəsi rolunu oynayır, bu da buludlarda daha çox və daha kiçik damcıların olmasına gətirib çıxarır. Bu buludlar günəş şüasını daha az və daha böyük damcıları olan buludlardan daha yaxşı şəkildə əks etdirirlər. Bu təsir damcıların ölçü baxımından daha bənzər olmasına səbəb olur, bu da öz növbəsində yağış damcılarının böyüməsinin qarşısını alır və buludları gələn günəş işığını daha çox əks etdirməyə vadar edir. Aerozolların dolayı təsirləri radioaktiv təsir qüvvələrinin ən böyük müəmmasıdır.

Aerozollar günəş işığını əks etdirməklə qlobal istiləşməni məhdudlaşdırdığı halda, hisdəki qara karbon buzun və ya qarın üzərinə düşərək qlobal istiləşməyə təkan verir. Bu, sadəcə günəş işığının absorbiyasını yox, eyni zamanda, əriməni və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsini də artırır. Arktikadakı yeni qara karbon yataqlarının məhdudlaşdırılması 2050-ci ilədək qlobal istiləşməni 0,2 °C-dək (0,36 °F) azalda bilər.

Quru səthindəki dəyişikliklər

 
Braziliyada meşəsizləşmə, 2016-cı il

İnsanlar əsasən daha çox kənd təsərrüfatı sahəsi yaratmaq məqsədilə Yerin səthini dəyişirlər. Hal-hazırda Yerin quru ərazisinin 34%-i kənd təsərrüfatı tutduğu halda, meşələr 26%, insan məskunlaşmayan yerlər (buzlaqlar, səhralar və s.) isə 30% ərazini təşkil edir. Meşəlik ərazilərin tropiklərdəki əkin sahələrinə çevrilməsi səbəbilə onların sayı azalmağa davam edir. Bu meşələrin qırılması quru səthinin dəyişməsinin ən əhəmiyyətli aspektidir, çünki bu, öz növbəsində qlobal istiləşməyə təsir göstərir. Meşəsizləşmənin əsas səbəbləri bunlardır: meşələrin mal əti və palma yağı kimi məhsulların istehsal olunduğu kənd təsərrüfatı sahəsinə çevrilməsi (27%), meşə təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün ağacların kəsilməsi (26%), qısa müddətli müvəqqəti kultivasiya (24%) və meşə yanğınları (23%).

Ərazi istifadəsi dəyişiklikləri istixana qazı konsentrasiyalarına, eyni zamanda, bir sıra müxtəlif kimyəvi və fiziki mexanizmlər vasitəsilə qlobal istiləşməyə də təsir göstərir. Bir bölgədə vegetasiyanın növünün dəyişdirilməsi nə qədər günəş işığının yenidən qayıdaraq kosmosda əks olunduğunu (albedo) və buxarlanma nəticəsində nə qədər istilik itirildiyini dəyişdirərək ərazinin istiliyinə təsir göstərir. Məsələn, qaranlıq meşənin çəmənə çevrilməsi həmin səthi daha işıqlı edir və onun daha çox günəş işığı əks etdirməsinə səbəb olur. Meşələrin qırılması da aerozolların və buludlara təsir edən digər kimyəvi birləşmələrin havaya buraxılmasına təsir edərək və külək modellərini dəyişərək temperatur dəyişikliyinə "töhfə" verə bilər. Tropikdə və mülayim iqlimli yerlərdə özünü göstərən əsas təsir istiliyin artması olsa da, qütblərə daha yaxın en dairələrində albedo (meşə qar örtüyü ilə əvəz olunduğundan) soyuma effekti verir. Qlobal olaraq götürdükdə, bu təsirlərin səth albedosundakı artımdan qaynaqlanan yüngül bir soyumaya gətirib çıxardığı ehtimal olunur.


Günəş və vulkan fəaliyyəti

Sədəcə günəş enerjisi istehsalı və vulkanik fəaliyyətdəki variasiyalar nəzərə alınanda aydın olur ki, fiziki iqlim modelləri son onilliklərdə müşahidə olunan sürətli istiləşməni yenidən yarada bilmir. Günəş Yerin əsas enerji mənbəyi olduğundan, gələn günəş işığındakı dəyişikliklər birbaşa iqlim sisteminə təsir göstərir. Günəş şüalanması peyklər tərəfindən birbaşa ölçülmüş və dolayı yolla aparılan ölçmələr 1600-cü illərin əvvəllərindən etibarən mümkün olmuşdur. Yerə çatan günəş enerjisinin miqdarında artım tendensiyası olmamışdır. İstixana qazlarının son dövrlərdəki iqlim dəyişikliyinin səbəbi olması ilə bağlı başqa bir sübut atmosferin aşağı qatının (troposfer) istiləşdiyini və yuxarı qatının (stratosfer) soyuduğunu göstərən hesablamalardır. Əgər günəş variasiyaları müşahidə olunan istiləşməyə görə cavabdeh olsaydı, istiləşmə həm troposferdə, həm də stratosferdə qeydə alınardı, amma belə deyildi.

Partlayıcı vulkan püskürmələri sənaye dövründə ən böyük təbii təsir qüvvəsini təmsil edir. Püskürmə yetərincə güclü olduqda (stratosferə çatan kükürd-dioksid ilə) günəş işığı təxminən ikiqat daha uzun temperatur siqnalı ilə bir neçə il boyunca qismən bloklana bilər. Sənaye dövründə vulkanik fəaliyyətin qlobal temperatur tendensiyalarına təsiri cüzi olmuşdur. Günümüzdəki vulkanik CO2 emissiyaları hazırki antropogen CO2 emissiyalarının 1%-dən azına bərabərdir.

İqlim dəyişikliyi fidbəki

  Əsas məqalələr: İqlim dəyişikliyi fidbəki və İqlim həssaslığı
 
Dəniz buzu gələn günəş şüasının 50–70%-i əks etdirdiyi halda, qaranlıq okean səthi sadəcə 6%-i əks etdirir, ona görə də, əriyən dəniz buzu öz-özünü gücləndirən fidbəkdir.

Fidbəklər iqlim sisteminin ilkin təsir qüvvələrinə verdiyi reaksiyanı dəyişir; belə ki, o, öz-özünü gücləndirən fidbəklər sayəsində artır, balanslaşdırıcı (mənfi) fidbəklər sayəsində isə azalır. Əsas gücləndirici fidbəklər su buxarı fidbəki, buz-albedo fidbəki və yəqin ki, bulud fidbəkidir. Qlobal temperatur dəyişikliyinə verilən başlıca balanslaşdırıcı fidbək isə da yüksəlmiş səth temperaturuna cavab reaksiyası olan infraqırmızı şüa kimi kosmosa yönəlmiş radiasiya soyumasıdır. Fidbəklərin qeyri-müəyyən olması müxtəlif iqlim modellərinin müəyyən bir emissiya miqdarı üçün fərqli istilik maqnitudaları planlamasının əsas səbəbidir.

Hava istiləndikcə özündə daha çox nəmlik saxlaya bilir. İstixana qazlarının emissiyalarının səbəb olduğu ilkin istiləşmədən sonra atmosfer özündə daha çox su saxlayacaq. Su buxarı güclü bir istixana qazı olduğundan, atmosferi daha da qızdırır. Əgər bulud örtüyü artsa, daha çox günəş işığı yenidən kosmosda əks olunacaq, bu da öz növbəsində planeti soyudacaq. Buludlar daha yüksək və nazik hala gəlir, izolyator rolunu oynayır, istiliyi aşağıdan arxaya doğru əks etdirir və planeti isidir. Ümumiyyətlə, bulud fidbəki sənaye dövrü ərzində temperatur artımını daha da kəskinləşdirmişdir. Arktikada qar örtüyünün və dəniz buzunun azalması Yerin səthinin albedosunu da azaldır. Günəş enerjisinin çoxunun bu ərazilərdə udulması Arktik amflikasiyasına təkan verməklə bərabər, Arktik temperaturun dünyanın qalan yerlərindəki göstəricilərdən iki dəfə çoxalmasına səbəb olur. Arktik amflikasiyası eyni zamanda atmosferə metan və karbon qazı buraxan permafrostu da əridir.

İnsanlardan qaynaqlanan CO2 emissiyalarının təxminən yarısı qurudakı bitkilər və okeanlar tərəfindən udulur. Yüksəlmiş CO2 və uzadılmış böyümə mövsümü bitkilərin böyüməsinə təkan verir. İqlim dəyişikliyi quraqlıqları və isti hava dalğalarını artırır, bu da bitkilərin inkişafının qarşısını alır və bu karbon uducuların gələcəkdə də mövcud olub-olmayacağını şühbə altına alır. Torpaqlar özündə böyük miqdarda karbon ehtiva edir və qızdıqları zaman onun bir hissəsini havaya buraxa bilərlər. Okean daha çox CO2 və istilik udduğundan, asidləşir, dövriyyəsi dəyişir və fitoplankton özünə daha az karbon çəkərək okeanın atmosfer karbonunu udma göstəricisini aşağı salır. İqlim dəyişikliyi eyni zamanda sulu bataqlıq ərazilər, donanma və təmiz su sistemləri və permafrostdan qaynaqlanan emissiyaları da artıra bilər.

Gələcək istiləşmə və karbon büdcəsi

Ətraflı bax: Emissiyalar büdcəsi və İqlimdə riyazi modellər
 
1986–2005-ci illərin göstəricilərinə uyğun olaraq, aşağı və yuxarı emissiya ssenariləri üzrə 2081–2100-cü illər üçün olan orta iqlim modeli proyeksiyaları

Gələcək istiləşmə iqlim fidbəklərinin güclərindən və istixana qazlarının emissiyalarından asılıdır. İqlim fidbəklərinin gücü əsasən elmi müəssisələrin təkmilləşdirdiyi müxtəlif iqlim modellərindən istifadə edərək ölçülür. İqlim modeli iqlim sisteminə təsir göstərən fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərin reprezentasiyasıdır. Modellər eyni zamanda Yerin orbitindəki dəyişiklikləri, günəşin fəaliyyətindəki tarixi dəyişiklikləri və vulkanik təsir qüvvəsini də özündə ehtiva edir. Kompüter modelləri okeanların sirkulyasiyanı, fəsillərin illik dövrəsini və quru səth ilə atmosfer arasındakı karbon axınını proqnozlaşdırmağa və yenidən ərsəyə gətirməyə çalışır. Modellər istixana qazlarının emissiyalarına uyğun olaraq, gələcəkdə baş verəcək müxtəlif temperatur artımları irəli sürür; onlar adətən iqlim həssaslığına verilən fərqli fidbəklərin gücləri və iqlim sisteminin inersiyasının maqnitudası barədə razılığa gəlmirlər.

Modellərin fiziki reallığı onların hazırki və keçmiş iqlimləri simyulasiya etmək bacarığını yoxlamaqla test edilir. Keçmiş modellər Arktik kiçilmə faizini və yağıntıların çoxalmasını lazımi qədər önəmsəmirdi. 1990-cı ildən bəri olan dəniz səviyyəsində müşahidə olunan artıma keçmiş modellərdə çox əhəmiyyət verilməsə də, daha sonrakı modellər müşahidələrlə həmfikir idi. 2017-ci ildə ABŞ-da dərc olunan Milli İqlim Qiymətləndirməsi "iqlim modellərinin lazımi fidbək proseslərini hələ də yetərincə önəmsəməyə və ya gözdən qaçıra bilmiş olacağını" qeyd edir.

Müxtəlif Reprezentativ Konsentrasiya Yolları (RKY-lər) iqlim modellərinə giriş kimi istifadə oluna bilər: sərt mitiqasiya ssenarisi (RKY2.6), 2 orta səviyyəli ssenari (RKY4.5 və RKY 6.0) və çox yüksək emissiyalı digər bir ssenari (RKY8.5). RKY-lər sadəcə istixana qazlarının emissiyalarına baxır, ona görə də, karbon dövriyyəsinin cavab reaksiyası bura daxil deyil. 5-ci İDHP Qiymətləndirmə Hesabatında toplanmış iqlim modeli proyeksiyaları göstərir ki, adi ssenaridə 21-ci əsrdə qlobal səth temperaturunun 0.3-dən 1,7 °C-ə (0.5-dən 3,1 °F-ə), ektremal sseneridə 2.6-dan 4,8 °C-ə (4.7-dən 8,6 °F-ə) qalxacağı güman edilir; bu, gələcəkdəki istixana qazı emissiyalarının faizindən və iqlim fidbək effektlərindən asılıdır.

 
CO2 və digər qazların CO2 ekvivalentləri daxil olmaqla, gələcək üçün planlaşdıran 4 mümkün konsentrasiya yolu

İqlim modellərinin subqrupu sadəcə fiziki iqlim modelinə cəmiyyətlə bağlı faktorlar əlavə edir. Bu modellər əhalinin, iqtisadi artımın və enerjidən istifadənin fiziki iqlimə necə təsir etdiyini və onunla necə qarşılıqlı əlaqəyə girdiyini simulyasiya edir. Həmin modellər bu məlumat vasitəsilə gələcəkdə istixana qazı emissiyalarının necə dəyişə biləcəyi haqda ssenarilər əsrəyə gətirir. Bu, daha sonra iqlim dəyişikliyi proyeksiyaları yaratmaq üçün lazım olan iqlim modellərinə giriş kimi istifadə olunur. Bəzi ssenarilər emissiyaların əsr boyunca artdığını, digərləri isə azaldığını qeyd edir. Təbii yanacaq mənbələri o qədər çoxdur ki, 21-ci əsrdə karbon emissiyalarını məhdudlaşdırmaq üçün onların tükənməsini gözləmək etibarlı metod deyil. İstixana qazlarının atmosfer konsentrasiyalarının gələcəkdə necə dəyişə biləcəyini proqnozlaşdırmaq üçün emissiya ssenariləri karbon dövriyyəsinin modeli ilə birləşdirilə bilər. Bu birləşdirilmiş modellərə əsasən, sosio-iqtisadi ssenaridən və ya mitiqasiya ssnerasindən asılı olaraq, 2100-cü ilə qədər CO2-nin atmosfer konsentrasiyası 380 ppm-ə düşə və ya 1400 ppm-ə qədər qalxa bilər.

Qalan karbon emissiyalar büdcəsi karbon dövriyyəsinin və iqlimin istixana qazlarına olan həssaslığının modelləşdirilməsi nəticəsində müəyyən olunur. İDHP-ə əsasən, qlobal istiləşmənin necə müəyyənləşdirilməsindən asılı olaraq, əgər 2018-ci ildən sonrakı emissiyalar 420 və ya 570 giqaton CO2-dən artıq olmasa, qlobal istiləşməni 1,5 °C-dən (2.7 °F) aşağıda saxlamaq şansı 3-də 2 olar. Bu miqdar son 10–13 illik emissiyaya uyğun gəlir. Büdcə haqda bir çox qeyri-müəəyyənliklər vardır; məsələn, permafrostdan və sulu-bataqlıq ərazilərdən yayılan metana görə, CO2-nin miqdarı 100 giqaton az ola bilər.

Fiziki ətraf mühit

  Əsas məqalə: İqlim dəyişikliyinin fiziki təsirləri
 
2017-ci ildə ABŞ Qlobal Dəyişiklik Təbqiqatı Proqramı tərəfindən dərc olunan, 2010-cu ilə qədər olan tarixi dəniz səviyyəsi rekonstruksiyası və proyeksiyaları

Ətraf mühitin iqlim dəyişikliyinə olan təsirləri genişmiqyaslı olub okeanlara, buza və havaya öz təsirini göstərir. Dəyişikliklər tədricən və ya sürətlə gedə bilər. Bu təsirlərin sübutları keçmişdəki iqlim dəyişikliyini araşdırmaq, modelləşdirmə və müasir müşahidələr yolu ilə əldə edilir. 1950-ci illərdən bəri quraqlıqlar və isti hava dalğaları eyni vaxtda və mütəmadi şəkildə görülməyə başladı. Musson dövründə Hindistan və Şərqi Asiyada həddən artıq nəm və ya quru təbiət hadisələrin sayı artmışdı. Maksimum yağıntının, tropik siklon və tayfun qasırğasından gələn külək sürətinin artacağı düşünülür.

Buzlaqların əriməsi, Qrenlandiya və Antarktikadakı buzlaq örtüklərinin əriməsi və termik genişlənmə nəticəsində, qlobal dəniz səviyyəsi qalxır. 1993–2017-ci illər ərzində bu artım ildə orta hesabla 3.1 ± 0.3 mm olmaqla yüksəlmişdir. İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel 21-ci əsrdə ən yüksək emissiyalar ssenarisində dəniz səviyəsinin 61–110 sm-ə qədər yüksələ biləcəyini bildirir. Artmış okean istiliyi Arktik buzlaqların çıxışını zəiflədərək onları parçalanmaq təhlükəsi altında qoyur, buzlaq örtüyünün əriməsi riskini və yüksək emissiyaların təsiri altında 2 metrlik dəniz səviyyəsinin 2100-ə qalxması ehtimalını artırır.

İqlim dəyişikliyi onillərdir ki, Arktik dəniz buzunun kiçilməsinə və nazikləşməsinə səbəb olmuş, beləcə, onların atmosfer anomaliyalarına qarşı dayanıqsız olmasına gətirib çıxarmışdır. Arktik dəniz buzunun proyeksiyaları bir-birindən fərqlənir. Yayda buz olmadığından, bu dövrdə 1,5 °C (2.7 °F) istiləşmə nadir hallarda gözlənilsə də, hər 3–10 il ərzində bir dəfə 2,0 °C (3.6 °F) istilik baş verməsi nəzərdə tutulur. Daha yüksək atmosfer karbon konsentrasiyaları okeanın kimyasında dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır. Həll olmuş karbon qazının artımı okeanın asidləşməsinə səbəb olur. Bundan əlavə, oksigen isti suda daha az həll olduğundan, oksigen səviyyələri azalır, daha yüksək temperatur, daha yüksək karbon səviyyələri, okean deoksigenizasiyası və evtrofikasiyanın təkan verdiyi yosun çiçəklənməsi nəticəsində isə hipoksik ölü zonalar artır.

Kritik faktorlar və uzunmüddətli təsirlər

Qlobal istiləşmə nə qədər çox olsa, kritik faktorlar riski də bir o qədər artır; belə ki, müəyyən təsirlər var ki, hətta temperatur aşağı düşsə belə, daha onlardan yaxa qurtarmaq mümkün deyil. Qərbi Antarktika və Qrenlandiyadakı buzluq örtüklərinin çökməsi buna misal ola bilər; belə ki, tələb olunan vaxt qeyri-müəyyən və gələcək istiləşmədən asılı olmasına baxmayaraq, müəyyən temperatur artımı buzlaq örtüklərinin əriməsinə səbəb olur. Bəzi genişmiqyaslı dəyişikliklər qısa vaxt ərzində baş verə bilər; buna Şimali Atlantika, Avropa və Şimali Amerikada əsas iqlim dəyişikliklərini tətikləyən Atlantik Meridian Çevrilmə Sirkulyasiyasını misal göstərmək olar.

İqlim dəyişikliyinin uzunmüddətli təsirlərinə daha çox buzun əriməsi, okean istiləşməsi, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi və okean asidifikasiyası daxildir. Əsrdən tutmuş minillərlə davam edən olan zaman ərzində iqlim dəyişikliyinin maqnitudası başlıca olaraq antropogen CO2 emissiyaları ilə müəyyən ediləcək. Bu, CO2-nin atmosferdə uzun müddət qalması ilə əlaqədardır. CO2 okean tərəfindən udulması prosesi o qədər yavaş gedir ki, okean asidifikasiyası yüzlərlə, hətta minlərlə il davam edəcəkdir. Bu emissiyaların hazırki buzlaqarası dövrü ən az 100000 il uzatdığı ehtimal olunur. Dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi 2000 il sonra artımın hər dərəcə selsidə 2.3 metr artacağı və uzun əsrlər boyunca davam edəcəyi təxmin edilir.

Təbiət və heyvanlar aləmi

  Əsas məqalə: İqlim dəyişikliyi və ekosistemlər

Son dövrlərdəki istiləşmə suda və quruda yaşayan canlıların qütblərə və daha yüksək hündürlüklərə tərəf çəkilməyə məcbur edib. Yüksək atmosfer CO2 səviyyələri və uzadılmış böyümə mövsümü qlobal yaşıllaşma ilə nəticələndiyi halda, isti hava dalğaları və quraqlıqlar bəzi ərazilərdə ekosistemin məhsuldarlığını aşağı salmışdır. Bir-birinə əks olan bu iki təsirin gələcəkdə necə tarazlıqda qalacağı məlum deyil. İqlim dəyişikliyi quru iqlim zonalarının daha da qurulaşmasına təkan vermişdir; subtropiklərdə səhraların genişlənməsi buna misal ola bilər. Qlobal istiləşmənin ölçüsü və sürəti ekosistemlərdə ani dəyişikliklər olma ehtimalını daha da artırır. Ümumilikdə, iqlim dəyişikliyinin bir çox canlının nəslinin kəsilməsi ilə nəticələnəcəyi gözlənilir.

Okeanlar quru ərazilərə nisbətən daha gec qızıb, amma okeandakı bitkilər və heyvanlar daha soyuq qütblərə doğru quruda yaşayan heyvanlardan daha tez yol alıb. Quruda olduğu kimi, iqlim dəyişikliyinin səbəb olduğu isti hava dalğaları okeanda da daha mütəmadi baş verir; bu, mərcanlar, kelp və dəniz quşları kimi bir çox orqanizmlə öz zərərli təsirini göstərir. Okean asidifikasiyası dəniz molyusku və bığayaqlılar kimi tərkib qabıq və skeletdən təşkil olunan orqanizmlərə və mərcan liflərinə təsir edir; mərcan lifləri isti hava kütlələrinin təsirindən sonra həddən artıq ağardığı görülüb. İqlim dəyişikliyi və evrofikasiya sayəsində artan zərərli yosun çiçəklənməsi anoksiyaya (oksigen çatışmazlığı), ərzaq şəbəkəsinin dağılmasına səbəb olur və çoxlu okean canlısının həyatına son qoyur. Sulu-bataqlıq ərazilərin demək olar yarısı iqlim dəyişikliyi və insanlardan qaynaqlanan digər təsirlər nəticəsində yoxa çıxdığından, sahilkənarı ekosistemlər təhlükə altındadır.

İqlim dəyişikliyinin ətraf mühitə təsiri

  • Ekoloji tənəzzül. Böyük Sədd rifini zədələmiş kimyəvi ağartma dünyanın hər yerində rifləri təhlükə altında qoyur.

  • Ekstremal hava. Quraqlıq və yüksək temperatur Avstraliya yanğınları (2019-2020)nı daha da pisləşdirmişdir.

  • Arktik istiləşmə. Permafrost ərintiləri infrastrukturu sarsıdır və havaya istixana qazı olan metan buraxır.

  • Habitatın (yaşayış məkanı) məhvi. Arktik istiləşmə zamanı yox olmaqda olan dəniz buzu bir çox Arktik heyvanın yaşayış yeridir.

  • Ziyanvericilərin yayılması. Mülayim keçən qışlar daha çox şam böcəyinin meşəlik əraziləri məhv etmək bahasına həyatda qalmasına şərait yaradır.

İnsanlar

  Əsas məqalə: İqlim dəyişikliyinin insanlar üzərində təsirləri
Ətraflı bax: İqlim dəyişikliyinin insan sağlamlığıma təsirləri, İqlim təhlükəsizliyi, İqlim dəyişikliyinin iqtisadiyyatı, və İqlim dəyişikliyi və kənd təsərrüfatı

Əsasən istiləşmə və yağıntılardakı dəyişikliklər səbəbindən, iqlim dəyişikliyinin insanlar üzərindəki təsiri özünü bütün dünyada göstərməkdədir. İqlim dəyişikliyinin regional təsirləri hal-hazırda bütün qitələrdə və okean ərazilərində müşahidə olunur; bu, aşağı en dairələrini və inkişaf etməkdə olan ölkələri böyük risk altında qoyur. İstixana qazlarının emissiyasının davam etməsi istiliyin artmasına və iqlim sistemində uzunmüddətli dəyişikliklərin baş verməsinə gətirib çıxaracaq; bu da çox güman ki, həm insanlar, həm də ekosistemlər üzərindəki "kəskin, yayılan və geriqaytarılmaz təsirlər"lə nəticələnəcək. İqlim dəyişikliyinin riskləri bərabər paylanmamışdır, amma daha çox inkişaf etməkdə olan və inkişaf etmiş ölkələrdəki insanların payına düşür.

Ərzaq və sağlamlıq

İqlim dəyişikliyinin sağlamlığa göstərdiyi təsirlərə yaranlanma və ölümə gətirib çıxaran ekstremal havanın birbaşa təsirləri, eləcə də, məhsul çatışmazlığından qaynaqlanan pis qidalanma (qida çatışmazlığı) halları kimi dolayı təsirlər daxildir. Ən ağır şəkildə uşaqlara təsir edən denq qızdırması və malyasiya kimi keçici xəstəliklər isti havada daha asanlıqla yayılır. Balaca uşaqların ən çox yemək çatışmazlığına və ektremal istilərə (eləcə də, yaşlı insanlar) dözümü yoxdur. Dünya Sağlamlıq Təşkilatının (DST) hesablamalarına görə, 2030–2050-ci illərdə iqlim dəyişiklikliyi yaşlı insanların istiliyə məruz qalması, diareya, malyariya, denq qızdırması, sahil daşqınları və uşaqların pis qidalanmasındakı artım səbəbindən hər il təxminən 250000 əlavə ölümə səbəb olacaq. Ərzağın və keyfiyyətinin azalmasının 2050-ci ilə qədər ildə əlavə olaraq 500000 yetkin insanın ölümü ilə nəticələcəyi ehtimal olunur. İqlim dəyişikliyi ilə əlaqəli digər sağlamlıq risklərinə hava və suyun keyfiyyəti aiddir. DST iqlim dəyişikliyinin insanlar üzərindəki təsirlərini 21-ci əsrdə qlobal sağlamlığa olan ən böyük təhlükə kimi təsnif etmişdir.

İqlim dəyişikliyi ərzaq təhlükəsizliyinə təsir edir və 1981–2010-cu illərdə qarğıdalı, buğda və soya lobyasının qlobal məhsuldarlığının azalmasına səbəb olmuşdur. İstiliyin artması əsas məhsullarının qlobal məhsuldarlığını daha da azalda bilər. Aşağı en dairəsində yerləşən ölkələrdə məhsul istehsalının məruz qaldığı təsir çox güman ki, mənfi olsa da, şimal en dairələrindəki təsirlər müsbət və ya mənfi ola bilər. Bütün dünyada əlavə 183 milyona yaxın insan – xüsusilə aşağı gəliri olanlar – bu təsirlərin nəticəsi olaraq aclıq təhlükəsi altındadır. İstiləşmənin okean üzərindəki təsirləri maksimum balıq tutma potensialını aşağı salaraq, balıq ehtiyatlarında da özünü biruzə verir. Sadəcə qütblərdəki ehtiyatlarda artım nəzərə çarpır. Buzlaqların suyundan asılı olan regionlar, artıq qurumuş ərazilər və kiçik adalar həmçinin iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar olaraq su çatışmazlığı riski ilə üz-üzədir.

Yaşayış

İqlim dəyişikliyindən qaynaqlanan iqtisadi zərərlərə çox əhəmiyyət verilməmişdir, amma qara qu quşu nəzəriyyəsindən yanaşılsa, önəmsiz hesab edilən bu zərərlər özündə fəlakət riskini ehtiva edir. İqlim dəyişikliyi artıq qlobal iqtisadi bərabərsizliyi artırıb və belə görünür ki, artırmağa da davam edəcək. Ən kəskin təsirlərin özünü Qara Afrikada və Cənub-şərqi Asiyada göstərəcəyi gözlənilir; bu da onsuz da mövcud olan yoxsulluğu daha da artıracaq. Dünya Bankının hesablamalarına görə, iqlim dəyişikliyi 2030-cu ilə qədər 120 milyondan çox insanı yoxsulluğa sürükləyə bilər. İqlim dəyişikliyinin nəticəsi olaraq, hazırda kişilər və qadınlar, varlılar və kasıblar, müxtəlif etnik qruplar arasında var olan bərabərsizliyin daha da pisləşdiyi müşahidə olunmaqdadır. Ekspertlər belə nəticəyə gəlmişdir ki, iqlim dəyişikliyinin silahlı münaqişələrdəki rolu sosial-iqtisadi bərabərsizliklə müqayisədə azdır, amma gələcəkdəki istiləşmə özü ilə birgə artan təhlükələri də gətirəcək.

Alçaqda yerləşən adalar və sahilkənarı yerlərin insanları dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində meydana gələn daşqın və daimi submersiya kimi təhlükələrlə üz-üzədir. Bu, Maldiv və Tuvalu kimi adaların əhalisinin vətəndanlığı olmayan şəxslərə çevrilməsinə gətirib çıxara bilər. Bəzi regionlarda temperatur və rütubətin artması insanların uyğunlaşa bilməyəcəyi qədər şiddətli ola bilər. Modellər göstərir ki, iqlim dəyişikliyinin ən pis halında belə, bəşəriyyətin təxminən üçdə biri hazırda Böyük Səhrada olduğu kimi ekstermal istilər şəraitində və yaşanması mümkün olmayan iqlimlərdə yaşaya bilir. Bütün bu faktorlar ektremal hava şəraiti ilə bir araya gəldikdə həm ölkədaxili, həm də ölkələrarası ekoloji mühacirətə səbəb ola bilər. Tez-tez müşahidə olunan ekstremal hava, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi və təbii resursların arasında artmış rəqabətdən doğan konflikt nəticəsində, insanların yer-yurdlarından didərgin düşməsi hallarının artması gözlənilir. İqlim dəyişikliyi eyni zamanda bəzi ərazilərdə insanların resurs çatışmazlığına görə köçə bilməməsinə və beləcə, orada "ilişib qalmasına" gətirib çıxara bilər.

İqlim dəyişikliyinin insanlar üzərindəki təsirləri

  • Ekoloji mühacirət. Çox az yağıntının olması səhralaşmaya gətirib çıxarır; bu da öz növbəsində həm kənd təsərrüfatına ziyan vurur, həm də insanları yurd-yuvasından edir. Telli, Mali.

  • Kənd təsərrüfatı dəyişiklikləri. Quraqlıqlar, artan temperatur və ektremal hava şəraiti kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərir. Texas, ABŞ.

  • Qabarma-çəkilmə daşqını. Dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi aşağı sahilkənarı ərazilərdə daşqınları artırır. Venesiya, İtaliya.

  • Fırtınanın intensivləşməsi. Banqladeşin Sidr Siklonundan sonrakı vəziyyəti artmış yağıntının səbəb olduğu fəlakətli daşqınlara məruz qalmış yerlərin nə halda olduğunu göstərir.

  • İsti hava dalğalarının intensivləşməsi. 2019-cu il Avropa isti hava dalğaları kimi hadisələrin getdikcə daha geniş hal alır.

Cavab reaksiyaları: mitiqasiya və adaptasiya

Mitiqasiya

  Əsas məqalə: İqlim dəyişikliyi təsirlərinin azaldılması
 
Qlobal istixana qazı emissiyalarının ssenariləri. Əgər bütün ölkələr hazırki Paris Sarişində verdikləri sözlərə əməl etsələr, 2100-cü ilə qədər orta istiləşmə Sazişə əsasən müəyyən olunan maksimum 2 °C hədəfini də xeyli keçə bilər.

İDHP bəzi geriqaytarılmaz təsirlərin qarşısını almaq üçün inqilabdan əvvəlki səviyyələrlə müqayisədə qlobal istiliyi 1,5 °C-dən (2.7 °F) aşağıda saxlamağın əhəmiyyətini vurğulayır. İstixana qazı emissiyalarını azaltmaq və istixana qazlarını atmosferdən təmizləyən uducuları artırmaq yolu ilə iqlim dəyişikliyinin təsirlərini yüngülləşdirilə bilər. İDHP-nin hesablamalarına görə, qlobal istiləşməni uğurla 1,5 °C-dən aşağıda saxlamaq üçün, qlobal istixana qazı emissiyalarının 2050-ci və ya 2070-ci ilə qədər 2 °C hədəf ilə tam sıfıra endirilməyi lazımdır. Bu da öz növbəsində enerjidə, quru ərazidə, şəhərlərdə, nəqliyyatda, binalarda və sənayedə genişmiqyaslı, sistemli dəyişikliklərin həyata keçirilməsini tələb edəcək. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramına əsasən, istiləşməni 2 °C-ə qədər məhdudlaşdırmaq planında bir irəliləyiş əldə etmək üçün, ölkələr növbəti onillik ərzində hazırkı Paris Sazişində öhdəliklərinə götürdükləri azaltma miqdarının üç qatını eləməli olacaqlar; 1,5 °C-lik hədəfə çatmaq üçün hətta daha çox azaltma səviyyəsi tələb olunacaq.

Qlobal istiliyi 1.5 və ya 2,0 °C-ə (2.7 və ya 3,6 °F) qədər aşağı salmaq tək bir yolla mümkün olmasa belə, əksər ssenarilər və strategiyalar göstərir ki, istixana qazlarını lazımı qədər azaltmaq üçün, yenilənə bilər enerjinin istifadəsində və enerjinin səmərəliliyin təmin edilməsi üçün həyata keçirilən tədbirlərdə artım müşahidə olunur. Ekosistemlər üzərində təzyiqləri azaltmaq və onları karbon qazını tutub saxlama qabiliyyətlərini artırmaq üçün, meşəçilik və kənd təsərrüfatı kimi sahələrdə dəyişikliklər edilməsi mütləqdir. Qlobal istiləşmənin 1,5 °C-ə salınmasına dair ssenarilər də həmçinin 21-ci əsrdə karbon qazının azaldılması metodlarının genişmiqyaslı istifadəsinin, eləcə də, bir çox hallarda mənfi emissiyaların sıfıra endirilməsinin zəruri olduğunu göstərir. Neqativ emissiyaların sıfıra endirilməsi o deməkdir ki, istixana qazları atmosferdə yayıldığından daha sürətli şəkildə atmosferdən çıxarılır. Buna baxmayaraq, karbon qazını azaldan texnologiyaların miqyası "sübut olunmayıb"; karbon emissiyyalarının sıfıra endirilməsində inkişafın ləng getməsi istiləşməni 1,5 °C-ə qədər məhdudlaşdırmaq üçün "böyük risk" olan belə texnologiyalara olan inamı artırır. Günəş şüalanması idarəetmə metodları da emissiyaların azaldılmasında mümkün yardımçı vasitə hesab olunur. Bununla belə, bu metodlar önəmli əxlaqi və hüquqi məsələləri ortalığa çıxara bilər; eyni zamanda, onların istənməyən təsirlərə gətirib çıxarması riski də tam şəkildə aydınlaşdırılmayıb və başa düşülmür.

Təmiz enerji

  Əsas məqalələr: Dayanıqlı enerji və Dayanıqlı nəqliyyat
 
Bərpa olunan enerjinin sürətlə inkişaf etməsinə baxmayaraq, kömür, neft və təbii qaz hələ də əsas qlobal enerji mənbələri olaraq qalmaqdadır.
 
İstixana qazının daha çox olduğu iqtisadi sektorlar iqlim dəyişikliyi taktikalarında daha böyük paya sahibdir.

Uzunmüddətli ssenerilər istixana qazı emissiyalarını azaltmağın əsas yolu kimi bərpa olunan enerji və enerji səmərəliliyinə sürətli və əhəmiyyət investisiyalar etməyə işarə edir. Bərpa olunan enerjiyə günəş enerjisi, külək enerjisi, bioenerji, geotermal enerji və hidroelektrik enerji daxildir. 2018-ci ildə dünya enerjisinin 80%-i təbii yanacaqlar təşkil edir, qalan pay isə nüvə energetikası və bərpa olunanlar arasında bölünürdü; bunun gələcək 30 il ərzində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişəcəyi gözlənilir. Xüsusilə, fotovoltaik külək və günəş enerjisi son bir neçə ildə önəmli dərəcədə inkişaf edib və hazırda yeni enerji istehsalının ən ucuz mənbələri arasındadırlar. Bərpa olunan enerji 2019-cu ildə qurulan bütün yeni enerji istehsalının 75%-i təmsil edirdi və bu miqdarın demək olar ki, bütün hissəsini günəş və külək enerjisi təşkil edirdi. Bununla belə, nüvə energetikası xərcləri durğun enerji bölgüsü arasında artmağa davam edir; belə ki, nüvə enerjisi hazırda hər meqavat-saatda günəş və külək enerjisindən dəfələrlə bahadır.

Bəzi ssenarilər görə, 2050-ci ilə qədər karbon qazı neytrallığını təmin etmək üçün bərpa olunan enerji 85%-ə və ya daha yuxarı göstəriciyə çataraq enerji istehsalının dominant formasına çevrilərək enerji istehsalının aparıcı fromasına çevriləcək. Elektrik enerjisinin istilik kimi digər ehtiyaclar üçün istifadəsi onun 2050-ci ilədək ümumi enerji təchizatının ən böyük forması nöqtəsinə çatdıracaq. Kömürə yatırılan investisiya ortadan qaldırılacaq və 2050-ci ilə qədər kömürün istifadəsi demək olar ki, başa çatacaq.

Nəqliyyatla əlaqəli ssenarilərdə elektrik nəqliyyat vasitələrinin bazar payındakı kəksin artım, daşınma kimi digər transportasiya formaları üçün az karbonlu yanacaqdan istifadə və enerji səmərəliliyi artırmaq üçün nəqliyyat formalarında edilən dəyişikliklər (məsələn, ictimai nəqliyyat vasitələrinin artırılması) öz əksini tapır. Binalar istilik nasosları kimi texnologiyaların istifadəsi, eləcə də, aşağı enerjili bina kodları vasitəsilə əldə edilən davamlı enerji səmərəliliyinin inkişafı sayəsində daha çox elektrikləşdiriləcək.

Təmiz enerji iqlim dəyişikliyini minimuma endirərək insan sağlamlığını uzun müddətlik yaxşılaşdırmaqla bərabər, eyni zamanda hava çirklənməsindən doğan ölümləri qısa müddətlik də azaldır. Məsələn, qlobal hava çirklənməsindən qaynaqlanan ölümlərin sayı ildə təxminən 7 milyona çatır. Paris Sarişində qarşıya qoyulan məqsədlərin həyata keçirilməsi 2050-ci ilə qədər çirklənməni azaldaraq, dünyanın hər yerində hər il 1 milyon həyatı xilas edə bilər.

Kənd təsərrüfatı və sənaye

  Əsas məqalələr: Dayanıqlı kənd təsərrüfatı və Yaşıl sənaye siyasəti

Kənd təsərrüfatı və meşəçilik üç problemlə qarşı-qarşıyadır: istixana qazı emissiyalarının məhdudlaşdırılması, meşələrin kənd təsərrüfatı sahələrinə çevrilməsinin qarşısının alınması və dünyanın ərzağa olan artan tələbatının ödənməsi. Bir sıra tədbirlər qida və digər kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatın artımını azaldaraq, torpaq sahələrinin məhsuldarlığını artıraraq, meşələri qoruyaraq və yenidən quraraq və kənd təsərrüfatı istehsalının səbəb olduğu istixana qazı emissiyalarını azaldaraq kənd təsərrüfatından/meşəçilikdən qaynaqlanan istixana qazı emissiyalarını 2010-cu il səviyyələrinə nisbətdə 66% azalda bilər.

Sənaye sahəsi daha az enerjidən istifadə edən məhsullar ərsəyə gətirməklə və məhsul ömrünü uzatmaqla enerji səmərəliliyini artırır. Birlikdə götürüldükdə, birbaşa karbon emissiyalarının 13%-nin qaynağı olan polad və sement istehsalı bir sıra problemlərə səbəb olur və bu proseslər nəticəsində meydana gələn karbon emissiyalarını azaltmaq məqsədi ilə araşdırmaya əsaslanan tədbirlər görülməsi zəruri olacaq.

Karbonun atmosferdən ayrılması

  Əsas məqalələr: Karbonun tutulması və saxlanması, Karbon qazının aradan qaldırılması, və Karbonun atmosferdən ayrılması

Enerjinin istehsal olunduğu və ya ağır sənayelər istifadə olunmuş karbon qazı istehsal etməyə davam edir, amma bu qaz atmosferə buraxılmaq əvəzinə, tutulub saxlanıla bilər. Hazırda istifadəsinin məhdud və baha olmasına baxmayaraq, karbonun tutulması və saxlanması əsrin ortalarına qədər karbon qazı emissiyalarının azaldılmasında mühüm rol oynaya bilər. Bu taktika bioenerji istehsalı ilə birgə emissiyaların azalması və bioenerji yanacağının artması ilə nəticələnir; belə ki, bu zaman atmosferə buraxılan istixana qazlarının miqdarı tutulan və ya saxlanılan miqdardan daha az olur. Karbon qazının aradan qaldırılması üçün istifadə olunan bioenerji istehsalı kimi metodların qlobal istiliyi 1,5 °C-ə salmaqda böyük rol oynayıb-oynamayacağı sual altındadır və onlara etibar etmək qlobal istiləşmə riskini daha da artırır.

 
Əksər CO2 emissiyalarının karbon uducular tərəfindən udulub. Buraya bitki, torpaq və okean vasitəsilə olan udulmalar daxildir. (2020-ci il Qlobal Karbon Büdcəsi)

Daha böyük miqdarda karbon əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq üçün dünyadakı təbii karbon uducuları artırıla bilər. Meşələrin bərpası və meşəlik olmayan ərazilərdə ağac əkilməsi karbonun atmosferdən karbon qazından təmizlənməsinin ən yaxşı vasitələrindəndir, amma onlar ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı bir sıra narahatlıqların yaranmasına səbəb olur. Torpaqdan karbonun ayrılması və sahillərdən karbonun ayrılması daha az anlaşılan metodlardandır. Modellər quru ərazidəki emissiya təmizləmə metodlarının mümkünlüyü haqqında eyni fikirdə olmadıqlarından, onlara əsaslanan strategiyalar da risklidir.

Adaptasiya

  Əsas məqalə: İqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma

Adaptasiya "iqlimdəki hazırki və ya gözlənilən dəyişikliklərə və onların təsirlərinə uyğunlaşma prosesi"dir. İqlim dəyişikliyi regionlar üzrə fərqləndiyi kimi, adaptasiya strategiyaları da dəyişir. Belə ki, bəzi adaptasiyalar dəyiş-toqquş tələb etdiyi halda, digərləri sinerji və ortaq- faydalar da gətirir. Kondisionerlərin istifadəsindəki artım insanlara istiliyin öhtəsindən daha yaxşı gəlmək imkanı verir, eyni zamanda enerji tələbatını da artırır. Adaptasiyanın digər nümunələrinə inkişaf etdirilmiş sahil qorunması, fəlakətlər zamanı daha yaxşı idarəçiliyin təşkili, köməkli müstəmləkəçilik (bitkilərin və heyvan başqa yaşayış sahəsinə köçürülməsi) və daha dayanıqlı məhsulların inkişafı aiddir.

Uyğunlaşma inkişaf etməkdə olan ölkələrdə xüsusilə önəmlidir, çünki iqlim dəyişikliyinin təsirlərinin əsas ağırlığının onların üzərinə düşəcəyi gözlənilir.İnsanların adaptasiya olma bacarığı və potensialı adaptiv qabiliyyət adlanır; bu, müxtəlif regionlar və millətlər arasında qeyri-bərabər paylanıb və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə adətən daha azdır. Uyğunlaşmanın bir sıra məhdudiyyətləri var və daha kəskin iqlim dəyişikliyi əlçatmaz dərəcədə bahalı ola biləcək daha transformativ adaptasiya tələb edir. Dövləti sektoru, özəl sektor və icmaların hər biri adaptasiya sahəsində təcrübə qazanır və bu, getdikcə onların planının bir hissəsinə çevrilir.

Siyasi tendensiya və siyasət

  Əsas məqalə: İqlim dəyişikliyi siyasəti
 
İqlim Dəyişikliyi Performans İndeksi ölkələri istixana qazı emissiyaları (40%), bərpa olunan enerji (20%), enerjin istifadəsi (20%) və iqlim siyasətinə (20%) görə təsnif edib.

İqlim dəyişikliyinə qarşı ən dözümsüz olan ölkələr əsasən qlobal istiləşmənin kiçik bir hissəsinə görə məsuliyyət daşıyırlar, bu da öz növbəsində ədalət məsələsi haqqında bir sıra suallar doğurur. İqlim dəyişikliyi dayanıqlı inkişafla sıx şəkildə bağlıdır. Qlobal istiləşmənin məhdudlaşdırılması yoxsulluğun aradan qaldırılması və bərabərsizliyin azaldılması kimi Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə çatmağı asanlaşdırır. Bu ikisi arasındakı əlaqə Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi 13-də belə əks olunub: "İqlim dəyişikliyi və onun təsirləri ilə mübarizə aparmaq üçün təcili tədbir görmək". Ərzaq, təmiz su və ekosistemin qorunması ilə bağlı məqsədlər iqlim mitiqasiyası ilə sinerji içindədir.

İqlim dəyişikliyinin geosiyasəti mürəkkəbdir və çox vaxt müftəxor minici problemi ilə xarakterizə olunur; belə ki, bütün ölkələr digər ölkələrin həyata keçirdiyi mitiqasiyadan faydalanır, amma tək-tək ölkələr özləri az karbonlu iqtisadiyyata keçidə investisiya edən zaman itirirlər. Bu yanaşmaya dəfələrlə meydan oxunub. Məsələn, ictimai sağlamlıq və kömürdən istifadənin tədricən dayandırılması nəticəsində yerli mühitin yaxşılaşması kimi müsbət cəhətlər demək olar ki, bütün regionlarda çəkilən xərcləri üstələyir. Bu yanaşmaya qarşı başqa bir arqument odur ki, təbii yanacağın idxalçıları keçid sayəsində iqsadi baxımdan qazanan tərəf olub, ixracatçıların təbii yanacağı sata bilməməsinə səbəb olur.

Strategiya seçimləri

Strategiyaların, nizamnamələrin və hüquqların böyük əksəriyyəti istixana qazlarını azaltmaq üçün istifadə olunur. Karbon qiymətləndirməsi mexanizmlərinə karbon vergiləri və emissiya ticarəti sistemləri daxildir. 2019-cu ildən etibarən, karbon qiymətləndirməsi qlobal istixana qazı emissiyalarının 20%-i əhatə edir. Birbaşa qlobal təbii yanacaq subsidiyaları 2017-ci ildə 319 milyard dollara, hava çirklənməsi kimi dolayı xərclər də hesablandıqda isə bu məbləğ 5.2 trilyon dollara çatdı. Bunların sona çatması qlobal karbon emissiyalarında 28%, havanın çirklənməsindən qaynaqlanan ölüm hallarında isə 46% azalmaya səbəb ola bilər. Subsidiyalar təmiz enerjiyə keçidi dəstəkləmək üçün də istifadə oluna bilər. İstixana qazlarını azalda biləcək daha praktik metodlara nəqliyyat vasitələrinin səmərəlilik standartları, bərpa olunan yanacaq standartları və ağır sənayedəki hava çirklənməsi nizamnamələri daxildir. Kommunal xidmətlərin tələb olunduğu bəzi ölkələrdə bərpa olunan mənbələrdən əldə olunan elektrikin miqdarını məqsədilə bərpa olunan portfolio standartları qəbul edilib.

Təbii yanacaqların istifadəsi azaldıqca özündə sosial və iqtisadi çətinlikləri ehtiva edən Sadəcə keçid müzakirələri baş qaldırır. Daha geniş icmaların rifahının təşkili, təsirə məruz qalmış sənayelərdə işçilərin işə götürülməsi buna misal ola bilər. İqlim ədaləti mülahizələri (məsələn, Arktikada aborigenlərin üzləşdiyi) mitiqasiya strategiyalarının daha bir önəmli aspektidir.

Beynəlxalq iqlim razılaşmaları

Ətraflı bax: Birləşmiş Dövlətlər İqlim Dəyişikliyi Çərçivə Konvensiyası
 
2000-ci ildən bəri Çində və dünyanın digər yerlərində CO2 emissiyalarının artımı ABŞ və Avropadakı istehsal göstəricilərini üstələyib.
 
Digər bölgələrlə müqayisədə, Amerikada hər bir insan daha sürətlə karbon qazının əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Demək olar ki, bütün ölkələr 1994-cu il Birləşmiş Dövlətlər İqlim Dəyişikliyi Çərçivə Konvensiyasının (BDİDÇK) iştirakçısıdır. BDİDÇK-nin məqsədi insanların iqlim sisteminə təhlükəli müdaxiləsinin qarşısını almaqdır. Konvensiyada qeyd olunduğu kimi, bunun üçün atmosferdə olan istixana qazı konsentrasiyalarının ekosistemlərin iqlim dəyişikliyinə təbii formada uyğunlaşa biləcəyi, qida istehsalına təhlükə yaratmadığı və davamlı iqtisadi inkişafa imkan verən bir səviyyəyə gətirilməsi tələb olunur. BDİDÇK-nın imzalanmasından bəri qlobal emissiyalar daha da artmışdır; əslində, bu konvensiya emissiyaları məhdudlaşdırmır, sadəcə bunu həyata keçirən protokollar üçün bir çərçivə yaradır. İllik konfranslar qlobal müzakirə mərhələsidir.

1997-ci il Kioto protokolu BDİDÇK-nı genişləndirdi və bura əksər inkişaf etmiş ölkələrin öz emissiyalarını məhdudlaşdırması üçün məcburi hüquqi ödhəliklər daxil idi. Atmosferdəki istixana qazlarının toplanmasında ən əsas rolu inkişaf etmiş ölkələr oynadığında, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə adam başına düşən emissiya nisbətən az olduğundan və bu ölkələrdə artan tələbatların ödənməsi zamanı emissiyaların da tədricən artacağından, Qrup 77 (inkişaf etməkdə olan ölkələri təmsil edirdi) Kioto protokolu müzakirələri zamanı inkişaf etmiş ölkələrində emissiyaların azaldılmasında "aparıcı mövqedə olması"nı tələb etdi.

2009-cu il Kopenhagen razılaşması özünün zəif məqsədlərinə görə çoxlarını məyus etdi və Qrup 77 daxil olmaqla, kasıb millətlər tərəfindən rədd edildi. Birləşmiş tərəflər qlobal ortalama istilik artımını 2,0 ° C-ə (3,6 ° F) qədər məhdudlaşdırmağı hədəflədilər. Razılaşma 2020-ci ilədək mitiqasiya və adaptasiyada yardım etmək üçün inkişaf etməkdə olan ölkələrə ildə 100 milyard dollar göndərməyi qarşıya məqsəd qoydu və Yaşıl İqlim Fondunun yaradılmasını təklif etdi. 2020-ci ildən etibarən fond gözlənilən hədəfinə çata bilmədi və maliyyələşmədə azalma riski yarandı və maliyyə azalması riski ilə qarşı-qarşıyadır.

2015-ci ildə bütün BMT ölkələri qlobal istiləşməni 1,5 °C-dən (2,7 °F) aşağıda saxlamağı hədəfləyən Paris Sazişi ilə bağlı danışıqlar apardılar. Bu saziş Kioto protokolunu əvəz etdi. Kioto protokolundan fərqli olaraq, Paris Sazişində heç bir məcburi emissiya hədəfi yox idi. Bunun əvəzinə, mütəmadi olaraq daha məqsədyönlü hədəflər qoymaq və hər beş ildən bir bu hədəfləri yenidən dəyərləndirmək məcburi hala gətirildi. Paris Sazişi inkişaf etməkdə olan ölkələrə maddi baxımdan yardım edilməsinin zəruriliyini yenidən vurğuladı. 2021-ci ilin fevralından 194 dövlət və Avropa İttifaqı müqavilə imzaladı, 188 dövlət və Avropa İttifaqı müqaviləni təsdiqlədi və ya qəbul etdi.

Ozon təbəqəsini nazildən qazların emissiyalarının dayandırılmasına yönəlmiş beynəlxalq razılaşma olan 1987-ci il Montreal protokolu istixana qazlarının azaldılmasında xüsusilə bu məqsədlə irəli sürülmüş Kioto protokolundan daha effektiv ola bilərdi. Montreal protokoluna edilən 2016-cı il Kiqali düzəlişi ozon təbəqəsini tükədən qadağan olunmuş qazları əvəz edən, güclü istixana qazı qrupu olan hidroflorokarbonların emissiyalarını azaldılması qarşıya məqsəd qoydu. Bu, Monreal protokolunu iqlim dəyişikliyinə qarşı daha güclü bir razılaşma halına gətirdi.

Milli cavab reaksiyaları

2019-cu ildə Böyük Britaniya parlamenti rəsmi şəkildə iqlim fövqəladə vəziyyəti elan edən ilk milli dövlət oldu. Digər ölkələr və yurisdiksiyalar da bu yolla getdilər. 2019-cu ilin noyabrında Avropa Parlamenti "iqlim və ətraf mühit fövqəladə vəziyyəti" elan etdi və Avropa Komissiyası 2050-ci ilə qədər Avropa İttifaqı ölkələrində karbon qazının neytral hala gətirməsi məqsədilə özünün Avropa Yaşıl sazişini irəli sürdü. Asiyadakı əsas ölkələr də buna bənzər vədlər verdilər: Cənubi Koreya və Yaponiya 2050-ci, Çin isə 2060-cı ilə qədər karbonun neytrallaşdırılacağına söz verdilər.

Elmi razılaşma

  Əsas məqalə: İqlim dəyişikliyi haqqında elmi razılaşma
 
İqlim ekspertləri (2010–2015) arasında insanlardan qaynaqlanan qlobal istiləşmə haqda elmi razılaşmanın akademik tədqiqatları göstərir ki, razılaşma səviyyəsi iqlim elmindəki təcrübə ilə əlaqəlidir.

İqlim üzrə alimlərin 90–100%-i (bu, konkret sualdan, zamanlama və nümunə metodologiyasından asılıdır) qlobal səth temperaturlarının son onilliklərdə artdığı və bunun səbəbinin insanlardan qaynaqlanan istixana qazı emissiyaları olduğu fikrində həmfikirdir. Antropoloji qlobal istiləşməni araşdıran elm adamları arasındakı həmfikirlilik faizi 2019-cu ildən etibarən 100%-ə çatıb. Bu yanaşma ilə razılaşmayan heç bir milli və ya beynəlxalq elmi qurum yoxdur. İnsanları iqlim dəyişikliyinin təsirindən qorumaq üçün tədbir görülməsi zərurəti haqqındakı razılıq getdikcə daha da artmış və milli elmi akademiyalar dünya liderlərini qlobal emissiyaları azaltmağa çağırmışdır.

Elmi müzakirə jurnal məqalələrində üzə çıxır; onlar hər iki ildən bir İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel hesabatlarında müxtəlif elm adamları tərəfindən qiymətləndirilir. 2013-cü ildə 5-ci İDHP qiymətləndirmə hesabatında "20-ci əsrin ortalarından bəri müşahidə olunan istiləşmənin əsas səbəbinin insan təsiri olması ehtimalının həddən artıq yüksək olduğu" bəyan olundu. Onların 2018-ci il hesabatında alimlərin həmfikir olması öz əksini belə tapdı: "20-ci əsrin ortalarından bəri müşahidə olunan istiləşmənin əsas səbəbi insan təsiridir." Alimlər 2017 və 2019-cu ildə insanlara fəlakətə gətirib çıxara biləcək iqlim dəyişikliyinin hazırki trayektoriyası və bunun insanların əzab çəkməsinə səbəb olması haqda narahatlıqlarını ifadə edən iki xəbərdarlıq etdi.

İctimaiyyət

Ətraflı bax: İqlim ünsiyyəti, Medianın iqlim dəyişikliyini ört-basdır etməsi, və İqlim dəyişikliyi haqda ictimai rəy

1980-ci illərin sonlarında iqlim dəyişikliyi beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini çəkdi. 1990-cı illərin əvvəllərində mediada məsələni ört-basdır edən bir sıra çaşdırıcı xəbərlər yer aldığından, bu, ozon təbəqəsinin nazikləşməsi kimi digər ətraf mühit məsələləri ilə qarışdı. Populyar mədəniyyətdə bu mövzunu işıqlandıran ilk film 2004-cü ildə çəkilən Birisigünoldu; bundan bir neçə il sonra isə Albert Qor Əlverişsiz həqiqət filmini çəkdi. İqlim dəyişikliyi haqda olan kitablar, hekayələr və filmlər iqlim fantastikası janrına aid edilir.

İctimaiyyətin iqlim dəyişikliyini anlaması, eləcə də, duyduqları narahatlıq regionlara görə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. 2015-ci ildə sorğuya cavab verənlərin 54%-i bunu "çox ciddi problem" kimi xarakterizə etsə də, amerikalılar və çinlilər (onların iqtisadiyatı illik ən böyük karbon emissiyası üçün məsuliyyət daşıyır) ən az narahat olan insanlar arasında idi. 2018-ci ildə aparılan sorğu bir çox ölkələrdə bu məsələ ilə bağlı narahatlığı 2013-cü ilə nisbətdə artırdı. Çox yaxşı təhsil almış adamlar, bəzi ölkələrdə qadınlar və daha gənc insanlar iqlim dəyişikliyini ciddi bir təhlükə kimi hesab edirdilər. Amerika bu mövzuda çox böyük ayrılığı vardı.

İnkar və dezinformasiya

Həmçinin bax: Təbii yanacaqlar lobbisi və İqlim dəyişikliyinin inkarı
 
Aldadıcı yanaşma yöntəmlərindən biri qısa bir zaman aralığını əks etdirən bir dataya istinad edərək, səhvən qlobal orta temperaturların yüksəlmədiyini bəyan etməkdir (bu, seçilmiş faktların nümayiş etdirilməsidir). Qısamüddətli istiləşməni göstərən göy xətlər uzunmüddətli istiləşməni göstərən qırmızı xətləri ört-basdır edir. Göy nöqtələr qlobal istiləşmə boşluğunu bildirir.

Amerikada yaranan, daha sonra digər ölkələrə, xüsusilə, Kanada və Avstraliyaya yayılan iqlim dəyişikliyinin inkarı və dezinformasiya iqlim dəyişikliyi haqqındakı ictimai müzakirəyə güclü təsir göstərmişdir. İqlim dəyişikliyini inkar edənlərə təbii yanacaq şirkətləri, sənaye qrupları, mühafizəkar araşdırma mərkəzləri və ziddiyyyətli fikirdə olan alimlərin yaxşı mailiyyələşdirilmiş və nisbətən daha koordinasiyalı koalisiyası aiddir. Əvvəlllər tütün sənayesinin etdiyi kimi, bu qrupların əsas strategiyası insanlarda elmi data və nəticələr haqqında şübhə oyandırmaqdır. Antropogen iqlim dəyişikliyinə dair elmi konsensusu inkar edən, rədd edən və ya ona qarşı yersiz şübhə duyanlar "iqlim dəyişikliyi skeptikləri" kimi damğalanırlar.

İqlim dəyişikliyinin inkarının fərqli variasiyaları mövcuddur: bəziləri istiləşməsini baş verməsini tamamilə inkar edir, bəziləri istiləşmədən olduğunu qəbul etsə də, onu təbii təsirlərlə əlaqələndirir, digəriləri isə iqlim dəyişiliyinin mənfi təsirlərini ciddi qəbul etmir. İstehsalda elmlə bağlı mövcud olan qeyri-müəyyənlik daha sonralar istehsal olunmuş mübahisəyə çevrildi: belə ki, taktikalarda dəyişiklik edilməsinin qarşısını almaq üçün elmi cəmiyyətin daxilində də iqlim dəyişikliyi ilə bağlı önəmli qeyri-müəyyənliklər olduğu düşüncəsi yaradıldı. Bu ideyaları təbliğ etmək üçün istifadə olunan strategiyalara elmi müəssisələrin tənqidi və alimlərin maraqlarının ayrı-ayrılıqda sorğulanması aiddir. İqlim dəyişikliyini inkar edən bloq və media iqlim dəyişikliyi haqda insanlarda yanlış anlayış formalaşmasını daha da gücləndirmişdir.

Etiraz və məkhəmə işi

  Əsas məqalə: İqlim hərəkatı

İqlim dəyişikliyinə qarşı ictimai nümayiş, təbii yanacaq divestisiyası və məhkəmə işi kimi etiraz formaları 2010-cu illərdə məşhurlaşdı. Son zamanlar baş verən əsas nümayişlərə iqlim üçün məktəb tətilləri və sivil itaətsizlik daxildir. Məktəb tətilində dünyanın müxtəlif yerlərindən olan gənclər isveç yeniyetmə Qreta Tunberqdən ilhamlanaraq, məktəbə getməkdən imtina edərək etiraz etdi. "Extinction Rebellion" ("Yox olmaya qarşı üsyan") kimi qruplar həyata keçirdikləri kütləvi sivil itaətsizliklərlə etirazlarını bildirdilər. Məhkəmə işi getdikcə iqlimlə bağlı məsələlərdə dəstəkləyici və gücləndirici vasitə kimi istifadə olunur; belə ki, məhkəmə işi dövlətlərin iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar məqsədyönlü tədbirlər görməsini və ya mövcud qanunları əməldə də tətbiq etməsini tələb edərək onları hədəf alır. Aktivistlər, səhmdarlar və investorlar tərəfindən təbii yanacaq şirkətlərinə qarşı açılan məhkəmə işləri əsasən itki və dəyən zərər üçün təzminat tələb edir.

Kəşf

Həmçinin bax: İqlim dəyişikliyi elminin tarixi
 
Tindalın ratio spektrofotometriyası (şəkil 1861-ci ilə aiddir) nə qədər infraqırmızı şüanın udulduğunu və mərkəzi borunusunu dolduran müxtəlif qazlar tərəfindən yayıldığını ölçdü.

Jozef Furye sadəcə günəş radiasiyasını nəzərə alaraq Yerin temperatunun niyə gözləniləndən daha çox olduğunu izah etmək üçün istixana effektini irəli sürdü. Atmosfer günəş radiasiyasını keçirdiyindən günəş enerjisi səthə çatır. Qızmış səhv infraqırmızı şüalar yayır, amma atmosfer intraqırmızı şüaları nisbətən daha az keçirir və planeti qızdıraraq enerji emissiyasını yavaşıdır. 1859-cu ildən başlayaraq, Con Tindal azot və oksigen (quru havanın 99%-i) infraqırmızı şüaları keçirdiyini, amma su buxarı və bəzi qazların izləri (xüsusilə, metan və karbon) həm infraqırmızı şüaları udduğunu, həm də qızan zaman infraqırmızı radiasiya yaydığını təsbit etdi. Bu qazların dəyişən konsentrasiyaları buz dövrləri də daxil olmaqla, "geoloqların araşdırmalarının üzə çıxardığı bütün iqlim mutasiyalarına" səbəb olmuş ola bilər.

Svante Arrenius qeyd etdi ki, havadakı su buxarı mütəmadi olaraq dəyişir, karbon qazı uzunmüddətli geoloji proseslərlə müəyyən olunur. Buz dövrünün sonunda artmış karbon qazından qaynaqlanan istiləşmə öz təsirini fidbək prosesində gücləndirərək su buxarının miqdarını artıracaqdı. 1896-cı ildə o, bu növün ilk iqlim modelini nəşr etdirərək göstərdi ki, karbon qazının yarıya endirilməsi temperaturun aşağı düşməsinə səbəb olub buz dövrünün başlamasına gətirib çıxarmış ola bilər. Arrenius karbon qazı iki dəfə artırılarsa temperaturda gözlənilən artımın təxminən 5–6 °C (9.0–10.8 °F) olacağını hesabladı.Şablon:Snf Əvvəlcə digər alimlər buna şübhə ilə yanaşırdılar; onlar istixana effektinin doymuş olduğuna, beləcə, karbon qazındakı artımın heç bir dəyişikliyə səbəb olmayacağına inanırdılar. Onlar iqlim dəyişikliyinin öz-özünə qaydasına düşəcəyini düşünürdülər. 1938-ci ildən Qay Stüart Kalendar iqlimin istiləşdiyini və karbon səviyyələrinin artdığının sübutunu nəşr etdirdi, amma onun hesablalarına qarşı həmin etirazlar yenə də vardı.

1950-ci illərdə Qilbert Plass fərqli atmosfer təbəqələrini və infraqırmızı spektri özündə birləşdirən kompüter modeli yaratdı və artan karbon qazı səviyyələrinin yüksəldiyini ortaya çıxardı. Həmin onillikdə Hans Syuz karbon səviyyələrinin qalxdığına dair sübut tapdı, Rocer Revell okeanların artan karbonu udmayacağını göstərdi və onlar birgə davamlı olaraq artan Kilinq qrafikini qurmaqda Çarlz Kilinqə kömək etdilər. Alimlər ictimaiyyəti xəbərdar etdi və təhlükələr Ceyms Hansenin 1988-ci il konqres müddəasında işıqlandırıldı. 1988-ci ildə dünya dövlətlərinə rəsmi tövsiyyələr vermək üçün yaradılan İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel intizamarası araşdırmanı dəstəklədi.

İstinadlar

Terminlərin izahı

  1. Emissiya (lat. emigro – köçürəm) – müəssisələrdən, yaşayış evlərindən, avtomobillərdən, vulkan püskürməsindən və s. maye və bərk çirkləndirici maddələrin və ya enerjinin (istilik, səs, radioaktiv şüalar, zəlzələ və s.) ətraf mühitə buraxılması (atılması)
  2. Amflikasiya – orqanizmin ona kənardan olan təsirləri neytrallaşdırmaq qabiliyyəti
  3. Permafrost (ing. permafrost – daimi donuşluq) – daimi donuşluqdakı torpaq. Məs. Sibirdə donmuş torpaq qatı bir neçə yüz metrə çatır.

Qeydlər

  1. USGCRP Chapter 3, 2017 Figure 3.1 panel 2, Figure 3.3 panel 5.
  2. Qərib, Məmmədov; Mahmud, Xəlilov (2003). Ekoloqların məlumat kitabı (PDF). Bakı: Elm Nəşriyyatı. səh. 143. ISBN 5-8066-1512-X.
  3. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 4: İqlim sisteminin dəyişməsi açıq-aşkardır və 1950-ci illərdən bəri müşahidə olunan dəyişikliklərin bir çoxu onilliklər ərzində bənzəri görünməmiş dəyişikliklərdir. Atmosfer və okean isinib, qar və buzun miqdarı azalıb, dəniz səviyyəsi yüksəlib və istixana qazlarının konsentrasiyaları artıb; IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 54: İnsanların Dünya Sistemi üzərindəki təsirinin misli görünməmiş göstəricisinin və qlobal miqyasının çox sayda empirik sübutu (Steffen et al., 2016; Waters et al., 2016) bir çox alimi Yerin yeni geoloji epoxaya qədəm qoyduğunu anlamasına gətirib çıxardı: bu dövr Antroposen idi.
  4. EPA, 2020: Carbon dioxide (76%), Methane (16%), Nitrous Oxide (6%).
  5. EPA, 2020: Karbon qazı təbii yanacaqlar (kömür, təbii qaz və neft), qatı tullantılar, ağaclar və digər bioloji materiallar vasitəsilə, eyni zamanda, müəyyən kimyəvi reaksiyalar (məsələn, sement manufakturası) nəticəsində atmosferə daxil olur. Təbii yanacaqların istifadəsi CO2-nin əsas mənbəyidir. CO2 eyni zamanda insanların meşə təsərrüfatına və torpaqdan istifadə olunan digər sahələrə etdiyi birbaşa təsirlər - məsələn, meşələrin qırılması, kənd təsərrüfatı üçün sahələrin təmizlənməsi və torpaqların deqradasiyası - vasitəsilə ilə yayıla bilər. Kömür, təbii qaz və neftin istehsalı və nəqli zamanı ətrafa metan qazı yayılır. Metanın emissiyaları həm də heyvandarlıq və digər kənd təsərrüfatı sahələrindən məişət tullantılarının olduğu zibilxanalardakı üzvi tullantıların çürüməsindən qaynaqlanır.
  6. "Scientific Consensus: Earth's Climate is Warming". Climate Change: Vital Signs of the Planet. NASA JPL. 28 March 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 29 March 2020.; Gleick, 7 January, 2017.
  7. IPCC SRCCL, 2019. səh. 7:Sənayedən əvvəlki dövrdən bəri quru səthində havanın temperaturu qlobal orta temperaturdan təxminən iki dəfə artmışdır. İqlim dəyişikliyi bir çox regionda səhralaşmaya və torpaqların deqradasiyasına "kömək etdi"; IPCC SRCCL, 2019. səh. 45: İqlim dəyişikliyi insan fəaliyyəti ilə birləşərək meşə yanğınlarının artmasında əhəmiyyətli rol oynayır və güman edilir ki, gələcəkdəki iqlim dəyişkənliyi tropik yağış meşələri kimi bir çox biomda meşə yanğınlarının baş vermə riskini və şiddətini artıracaq.
  8. ↑ USGCRP Chapter 9, 2017. səh. 260.
  9. Qərib, Məmmədov; Mahmud, Xəlilov (2003). Ekoloqların məlumat kitabı (PDF). Bakı: Elm Nəşriyyatı. səh. 22-23. ISBN 5-8066-1512-X.
  10. Qərib, Məmmədov; Mahmud, Xəlilov (2003). Ekoloqların məlumat kitabı (PDF). Bakı: Elm Nəşriyyatı. səh. 352. ISBN 5-8066-1512-X.
  11. IPCC SROCC, 2019. səh. 16: Son onilliklər ərzində qlobal istiləşmə buzlaq örtüklərinin və buzlaqların yox olmasına, qar örtüyünün, arktik dəniz buzunun ölçüsünün və qalınlığının azalmasına, permafrost temperaturunun artması nəticəsində kriosferin həddən artıq kiçilməsinə gətirib çıxarmışdır.
  12. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 77, 3.2
  13. EPA (19 January 2017). "Climate Impacts on Ecosystems". 27 January 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 5 February 2019. Dağ və arktik ekosistemlər və bioloji növlər iqlim dəyişikliyinə qarşı xüsusən həssasdır ... Okean temperaturu qızdıqca və okeanın turşuluğu artdıqca yosun ağarması və mərcanların getdikcə yox olması hallarının artması ehtimal olunur.
  14. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 13-16; WHO, Nov, 2015: "İqlim dəyişikliyi 21-ci əsrdə qlobal sağlamlığa qarşı yönəlmiş ən böyük təhdiddir. Sağlamlıq işçilərinin indiki və gələcək nəsillər qarşısında vəzifə borcu var. Onlar insanları iqlim dəyişikliyinin təsirlərindən – daha isti hava dalğalarından və digər ekstremal hava hadisələrindən; malyariya, denq qızdırması və vəba kimi yoluxucu xəstəliklərin meydana çıxmasından; malnutrisiyanın təsirlərindən qorumada, eləcə də, ətraf mühit çirklənməsinin səbəb olduğu xərçəng, tənəffüs, ürək-damar və yoluxucu olmayan digər xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanların müalicə olunmasında ön cəbhədə yer alırlar."
  15. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 64: SCO2-nin dayanıqlı antropogen emissiyaları və onilliklər ərzində azalmaqla olan, CO2-ə aid olmayan, qeyri-antropogen hərəkətverici qüvvələr dəniz səviyyəsinin yüksəlməsini və ya iqlim sistemi tənzimlənməsinin bir çox digər aspektlərini dayandırmasa da, bu dövrdə antropogen qlobal istiləşməni dayandıracaq.
  16. Lindsey, Dahlman, 2020
  17. Lindsey, Dahlman, 2020
  18. NASA, Mitigation and Adaptation, 2020
  19. NASA, Mitigation and Adaptation, 2020
  20. NASA, Mitigation and Adaptation, 2020
  21. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 17, SPM 3.2
  22. Climate Action Tracker, 2019. səh. 1: Hazırda verilən vədlərə əsasən, dünya əsrin sonuna kimi 2.8°C-ə - Parisdə razılaşılan limitin iki qatına yaxın - qədər isinəcək. Hökumətlər hətta Parisdə qoyduqları 3°C limitindən belə çox uzaqdırlar.; United Nations Environment Programme, 2019. səh. 27.
  23. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 95: In model pathways with no or limited overshoot of 1.5°C, global net anthropogenic CO2 emissions decline by about 45% from 2010 levels by 2030 (40–60% interquartile range), reaching net zero around 2050 (2045–2055 interquartile range); Rogelj və b..
  24. NASA, 5 December, 2008.
  25. ↑ Weart "The Public and Climate Change: The Summer of 1988", "News reporters gave only a little attention …".
  26. Joo və b. 2015.
  27. NOAA, 17 June, 2015: "when scientists or public leaders talk about global warming these days, they almost always mean human-caused warming"; IPCC AR5 SYR Glossary, 2014. səh. 120: "Climate change refers to a change in the state of the climate that can be identified (e.g., by using statistical tests) by changes in the mean and/or the variability of its properties and that persists for an extended period, typically decades or longer. Climate change may be due to natural internal processes or external forcings such as modulations of the solar cycles, volcanic eruptions and persistent anthropogenic changes in the composition of the atmosphere or in land use."
  28. NASA, 7 July, 2020; Shaftel, 2016: "Şablon:Thinsp'Climate change' and 'global warming' are often used interchangeably but have distinct meanings. … Global warming refers to the upward temperature trend across the entire Earth since the early 20th century … Climate change refers to a broad range of global phenomena …[which] include the increased temperature trends described by global warming."; Associated Press, 22 September, 2015: "The terms global warming and climate change can be used interchangeably. Climate change is more accurate scientifically to describe the various effects of greenhouse gases on the world because it includes extreme weather, storms and changes in rainfall patterns, ocean acidification and sea level.".
  29. Hodder, Martin, 2009; BBC Science Focus Magazine, 3 February, 2020.
  30. The Guardian, 17 May, 2019; BBC Science Focus Magazine, 3 February, 2020.
  31. USA Today, 21 November, 2019.
  32. Neukom və b. 2019.
  33. ↑ "Global Annual Mean Surface Air Temperature Change". NASA. İstifadə tarixi: 23 February 2020.
  34. EPA, 2016: The U.S. Global Change Research Program, the National Academy of Sciences, and the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) have each independently concluded that warming of the climate system in recent decades is "unequivocal". This conclusion is not drawn from any one source of data but is based on multiple lines of evidence, including three worldwide temperature datasets showing nearly identical warming trends as well as numerous other independent indicators of global warming (e.g. rising sea levels, shrinking Arctic sea ice).
  35. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 4; WMO, 2019. səh. 6.
  36. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 81.
  37. IPCC AR5 WG1 Ch2, 2013. səh. 162.
  38. IPCC AR5 WG1 Ch5, 2013. səh. 386; Neukom və b. 2019.
  39. IPCC AR5 WG1 Ch5, 2013. səh. 389, 399–400: "The PETM [around 55.5–55.3 million years ago] was marked by ... global warming of 4 °C to 7 °C ... Deglacial global warming occurred in two main steps from 17.5 to 14.5 ka [thousand years ago] and 13.0 to 10.0 ka."
  40. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 54.
  41. ↑ IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 57: This report adopts the 51-year reference period, 1850–1900 inclusive, assessed as an approximation of pre-industrial levels in AR5 ... Temperatures rose by 0.0 °C–0.2 °C from 1720–1800 to 1850–1900; Hawkins və b. 2017. səh. 1844.
  42. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 4–5: "Global-scale observations from the instrumental era began in the mid-19th century for temperature and other variables ... the period 1880 to 2012 ... multiple independently produced datasets exist."
  43. Kennedy və b. 2010. səh. S26. Figure 2.5.
  44. Kennedy və b. 2010. səh. S26, S59–S60; USGCRP Chapter 1, 2017. səh. 35.
  45. IPCC AR4 WG2 Ch1, 2007, Sec. 1.3.5.1, p. 99.
  46. "Global Warming". NASA JPL. İstifadə tarixi: 11 September 2020. Satellite measurements show warming in the troposphere but cooling in the stratosphere. This vertical pattern is consistent with global warming due to increasing greenhouse gases but inconsistent with warming from natural causes.
  47. United States Environmental Protection Agency, 2016. səh. 5: "Black carbon that is deposited on snow and ice darkens those surfaces and decreases their reflectivity (albedo). This is known as the snow/ice albedo effect. This effect results in the increased absorption of radiation that accelerates melting."
  48. IPCC SRCCL Summary for Policymakers, 2019. səh. 7.
  49. Sutton, Dong və Gregory, 2007.
  50. "Climate Change: Ocean Heat Content". NOAA. 2018. 12 February 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 20 February 2019.
  51. IPCC AR5 WG1 Ch3, 2013. səh. 257: "Ocean warming dominates the global energy change inventory. Warming of the ocean accounts for about 93% of the increase in the Earth's energy inventory between 1971 and 2010 (high confidence), with warming of the upper (0 to 700 m) ocean accounting for about 64% of the total.
  52. NOAA, 10 July, 2011.
  53. IPCC AR5 WG1 Ch12, 2013. səh. 1062; IPCC SROCC Ch3, 2019. səh. 212.
  54. NASA, 12 September, 2018.
  55. Delworth, Zeng, 2012. səh. 5; Franzke və b. 2020.
  56. National Research Council, 2012. səh. 9.
  57. IPCC AR5 WG1 Ch10, 2013. səh. 916.
  58. Knutson, 2017. səh. 443; IPCC AR5 WG1 Ch10, 2013. səh. 875–876.
  59. ↑ USGCRP, 2009. səh. 20.
  60. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 13–14.
  61. NASA. "The Causes of Climate Change". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 8 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 8 May 2019.
  62. IPCC AR4 WG1 Ch1, 2007, FAQ1.1: "To emit 240 W m−2, a surface would have to have a temperature of around −19 °C (−2 °F). This is much colder than the conditions that actually exist at the Earth's surface (the global mean surface temperature is about 14 °C).
  63. ACS. "What Is the Greenhouse Effect?". 26 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 May 2019.
  64. Schmidt və b. 2010; USGCRP Climate Science Supplement, 2014. səh. 742.
  65. Wang, Shugart və Lerdau, 2017.
  66. The Guardian, 19 February, 2020.
  67. WMO, 2020. səh. 5.
  68. Siegenthaler və b. 2005; Lüthi və b. 2008.
  69. BBC, 10 May, 2013.
  70. Olivier, Peters, 2019. səh. 14, 16–17, 23
  71. Our World in Data, 18 September, 2020.
  72. Olivier, Peters, 2019. səh. 17; Our World in Data, 18 September, 2020; EPA, 2020: Greenhouse gas emissions from industry primarily come from burning fossil fuels for energy, as well as greenhouse gas emissions from certain chemical reactions necessary to produce goods from raw materials; "Redox, extraction of iron and transition metals". Hot air (oxygen) reacts with the coke (carbon) to produce carbon dioxide and heat energy to heat up the furnace. Removing impurities: The calcium carbonate in the limestone thermally decomposes to form calcium oxide. calcium carbonate → calcium oxide + carbon dioxide; Kvande, 2014: Carbon dioxide gas is formed at the anode, as the carbon anode is consumed upon reaction of carbon with the oxygen ions from the alumina (Al2O3). Formation of carbon dioxide is unavoidable as long as carbon anodes are used, and it is of great concern because CO2 is a greenhouse gas
  73. EPA, 2020; Global Methane Initiative, 2020: Estimated Global Anthropogenic Methane Emissions by Source, 2020: Enteric fermentation (27%), Manure Management (3%), Coal Mining (9%), Municipal Solid Waste (11%), Oil & Gas (24%), Wastewater (7%), Rice Cultivation (7%).
  74. Michigan State University, 2014: Nitrous oxide is produced by microbes in almost all soils. In agriculture, N2O is emitted mainly from fertilized soils and animal wastes – wherever nitrogen (N) is readily available.; EPA, 2019: Agricultural activities, such as fertilizer use, are the primary source of N2O emissions; Davidson, 2009: 2.0% of manure nitrogen and 2.5% of fertilizer nitrogen was converted to nitrous oxide between 1860 and 2005; these percentage contributions explain the entire pattern of increasing nitrous oxide concentrations over this period.
  75. ↑ EPA, 2019.
  76. IPCC SRCCL Summary for Policymakers, 2019. səh. 10.
  77. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 450.
  78. Haywood, 2016. səh. 456; McNeill, 2017; Samset və b. 2018.
  79. IPCC AR5 WG1 Ch2, 2013. səh. 183.
  80. He və b. 2018; Storelvmo və b. 2016.
  81. Ramanathan, Carmichael, 2008.
  82. Wild və b. 2005; Storelvmo və b. 2016; Samset və b. 2018.
  83. Twomey, 1977.
  84. Albrecht, 1989.
  85. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 78.
  86. Ramanathan, Carmichael, 2008; RIVM, 2016.
  87. Sand və b. 2015.
  88. Ritchie, Roser, 2018
  89. The Sustainability Consortium, 13 September, 2018; UN FAO, 2016. səh. 18.
  90. Curtis və b. 2018.
  91. ↑ World Resources Institute, 8 December, 2019.
  92. IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 172: "The global biophysical cooling alone has been estimated by a larger range of climate models and is −0.10 ± 0.14°C; it ranges from −0.57°C to +0.06°C ... This cooling is essentially dominated by increases in surface albedo: historical land cover changes have generally led to a dominant brightening of land".
  93. Schmidt, Shindell və Tsigaridis, 2014; Fyfe və b. 2016.
  94. ↑ USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 78.
  95. National Research Council, 2008. səh. 6.
  96. "Is the Sun causing global warming?". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 5 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 10 May 2019.
  97. IPCC AR4 WG1 Ch9, 2007. səh. 702–703; Randel və b. 2009.
  98. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 79
  99. Fischer, Aiuppa, 2020
  100. "Thermodynamics: Albedo". NSIDC. 11 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 10 October 2017.
  101. "The study of Earth as an integrated system". Vitals Signs of the Planet. Earth Science Communications Team at NASA's Jet Propulsion Laboratory / California Institute of Technology. 2013. 26 February 2019 tarixində ..
  102. ↑ USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 89–91
  103. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 89–90
  104. Wolff və b. 2015: "the nature and magnitude of these feedbacks are the principal cause of uncertainty in the response of Earth's climate (over multi-decadal and longer periods) to a particular emissions scenario or greenhouse gas concentration pathway."
  105. Williams, Ceppi və Katavouta, 2020
  106. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 90.
  107. NASA, 28 May, 2013.
  108. Cohen və b. 2014.
  109. ↑ Turetsky və b. 2019.
  110. NASA, 16 June, 2011: "So far, land plants and the ocean have taken up about 55 percent of the extra carbon people have put into the atmosphere while about 45 percent has stayed in the atmosphere. Eventually, the land and oceans will take up most of the extra carbon dioxide, but as much as 20 percent may remain in the atmosphere for many thousands of years."
  111. IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 133, 144.
  112. Melillo və b. 2017: Our first-order estimate of a warming-induced loss of 190 Pg of soil carbon over the 21st century is equivalent to the past two decades of carbon emissions from fossil fuel burning.
  113. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 93–95
  114. Dean və b. 2018
  115. Wolff və b. 2015
  116. Carbon Brief, 15 January, 2018, "Who does climate modelling around the world?".
  117. IPCC AR5 SYR Glossary, 2014. səh. 120.
  118. Carbon Brief, 15 January, 2018, "What are the different types of climate models?".
  119. Carbon Brief, 15 January, 2018, "What is a climate model?".
  120. Stott, Kettleborough, 2002.
  121. IPCC AR4 WG1 Ch8, 2007, FAQ 8.1.
  122. Stroeve və b. 2007; National Geographic, 13 August, 2019.
  123. Liepert, Previdi, 2009.
  124. Rahmstorf və b. 2007; Mitchum və b. 2018.
  125. USGCRP Chapter 15, 2017.
  126. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014, Sec. 2.1.
  127. IPCC AR5 WG1 Technical Summary, 2013. səh. 79–80.
  128. IPCC AR5 WG1 Technical Summary, 2013. səh. 57.
  129. Carbon Brief, 15 January, 2018, "What are the inputs and outputs for a climate model?".
  130. Riahi və b. 2017; Carbon Brief, 19 April, 2018.
  131. IPCC AR5 WG3 Ch5, 2014. səh. 379–380.
  132. Matthews və b. 2009.
  133. Carbon Brief, 19 April, 2018; Meinshausen, 2019. səh. 462.
  134. Rogelj və b. 2019.
  135. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 12.
  136. NOAA, 2017.
  137. Hansen və b. 2016; Smithsonian, 26 June, 2016.
  138. USGCRP Chapter 15, 2017. səh. 415.
  139. Scientific American, 29 April, 2014; Burke, Stott, 2017.
  140. WCRP Global Sea Level Budget Group, 2018.
  141. IPCC SROCC Ch4, 2019. səh. 324: GMSL (global mean sea level, red) will rise between 0.43 m (0.29–0.59 m, likely range) (RCP2.6) and 0.84 m (0.61–1.10 m, likely range) (RCP8.5) by 2100 (medium confidence) relative to 1986–2005.
  142. DeConto, Pollard, 2016.
  143. Bamber və b. 2019
  144. Zhang və b. 2008.
  145. IPCC AR5 WG1 Ch11, 2013. səh. 995; Alkama və b. 2020.
  146. IPCC SROCC Summary for Policymakers, 2019. səh. 18.
  147. Doney və b. 2009.
  148. Deutsch və b. 2011
  149. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 510; "Climate Change and Harmful Algal Blooms". EPA. İstifadə tarixi: 11 September 2020.
  150. IPCC SR15 Ch3, 2018. səh. 283.
  151. "Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets". NESSC. 12 November 2018. İstifadə tarixi: 25 February 2019.
  152. Clark və b. 2008.
  153. Liu və b. 2017.
  154. ↑ National Research Council, 2011. səh. 14; IPCC AR5 WG1 Ch12, 2013. səh. 88–89, FAQ 12.3.
  155. IPCC AR5 WG1 Ch12, 2013. səh. 1112
  156. Crucifix, 2016
  157. Smith və b. 2009; Levermann və b. 2013.
  158. IPCC SR15 Ch3, 2018. səh. 218.
  159. IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 133
  160. IPCC SRCCL Summary for Policymakers, 2019. səh. 7; Zeng, Yoon, 2009.
  161. Turner və b. 2020. səh. 1
  162. Urban, 2015
  163. Poloczanska və b. 2013; Lenoir və b. 2020.
  164. Smale və b. 2019.
  165. IPCC SROCC Summary for Policymakers, 2019. səh. 13
  166. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 510
  167. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 451
  168. "Coral Reef Risk Outlook". National Oceanic and Atmospheric Administration. İstifadə tarixi: 4 April 2020. At present, local human activities, coupled with past thermal stress, threaten an estimated 75 percent of the world's reefs. By 2030, estimates predict more than 90% of the world's reefs will be threatened by local human activities, warming, and acidification, with nearly 60% facing high, very high, or critical threat levels.
  169. Carbon Brief, 7 January, 2020.
  170. IPCC AR5 WG2 Ch28, 2014. səh. 1596: "Within 50 to 70 years, loss of hunting habitats may lead to elimination of polar bears from seasonally ice-covered areas, where two-thirds of their world population currently live."
  171. "What a changing climate means for Rocky Mountain National Park". National Park Service. İstifadə tarixi: 9 April 2020.
  172. IPCC AR5 WG2 Ch18, 2014. səh. 983, 1008.
  173. IPCC AR5 WG2 Ch19, 2014. səh. 1077.
  174. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014. səh. 8, SPM 2
  175. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014. səh. 13, SPM 2.3
  176. IPCC AR5 WG2 Ch11, 2014. səh. 720–723.
  177. Costello və b. 2009; Watts və b. 2015; IPCC AR5 WG2 Ch11, 2014. səh. 713
  178. Watts və b. 2019. səh. 1836, 1848
  179. Watts və b. 2019. səh. 1841, 1847
  180. WHO, 2014
  181. Springmann və b. 2016. səh. 2; Haines, Ebi, 2019
  182. Haines, Ebi, 2019, Figure 3; IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 15, SPM 2.3
  183. WHO, Nov, 2015
  184. IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 451.
  185. Zhao və b. 2017; IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 439
  186. IPCC AR5 WG2 Ch7, 2014. səh. 488
  187. IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 462
  188. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 503
  189. Holding və b. 2016; IPCC AR5 WG2 Ch3, 2014. səh. 232–233.
  190. DeFries və b. 2019. səh. 3; Krogstrup, Oman, 2019. səh. 10.
  191. Diffenbaugh, Burke, 2019; The Guardian, 26 January, 2015; Burke, Davis və Diffenbaugh, 2018.
  192. IPCC AR5 WG2 Ch13, 2014. səh. 796–797.
  193. Hallegatte və b. 2016. səh. 12
  194. IPCC AR5 WG2 Ch13, 2014. səh. 796
  195. Mach və b. 2019
  196. IPCC SROCC Ch4, 2019. səh. 328
  197. UNHCR, 2011. səh. 3.
  198. Matthews, 2018. səh. 399
  199. Balsari, Dresser və Leaning, 2020
  200. Cattaneo və b. 2019; UN Environment, 25 October, 2018.
  201. Flavell, 2014. səh. 38; Kaczan, Orgill-Meyer, 2020
  202. Serdeczny və b. 2016.
  203. IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 439, 464.
  204. National Oceanic and Atmospheric Administration. "What is nuisance flooding?". İstifadə tarixi: April 8, 2020.
  205. Kabir və b. 2016.
  206. Van Oldenborgh və b. 2019.
  207. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 7
  208. IPCC AR5 SYR Glossary, 2014. səh. 125.
  209. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 12.
  210. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 15.
  211. United Nations Environment Programme, 2019. səh. XX.
  212. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 109.
  213. ↑ Teske, ed., 2019. səh. xxiii.
  214. World Resources Institute, 8 August, 2019.
  215. Bui və b. 2018. səh. 1068; IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 17.
  216. IPCC SR15, 2018. səh. 17, C.3
  217. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 125
  218. IPCC SR15, 2018. səh. 34
  219. IPCC SR15 Ch4, 2018. səh. 347–352
  220. Friedlingstein və b. 2019.
  221. United Nations Environment Programme, 2019. səh. 46.; Vox, 20 September, 2019.; "The Role of Firm Low-Carbon Electricity Resources in Deep Decarbonization of Power Generation".
  222. Teske və b. 2019. səh. 163, Table 7.1.
  223. REN21, 2020. səh. 32, Fig.1.
  224. Ritchie, 2019; United Nations Environment Programme, 2019. səh. XXIV, Fig.ES.5
  225. The Guardian, 6 April, 2020.
  226. Dunai, Marton; De Clercq, Geert (23 September 2019). "Nuclear energy too slow, too expensive to save climate: report". Reuters. The cost of generating solar power ranges from $36 to $44 per megawatt hour (MWh), the WNISR said, while onshore wind power comes in at $29–56 per MWh. Nuclear energy costs between $112 and $189. Over the past decade, (costs) for utility-scale solar have dropped by 88% and for wind by 69%. For nuclear, they have increased by 23%.
  227. United Nations Environment Programme, 2019. səh. XXIII, Table ES.3; Teske, ed., 2019. səh. xxvii, Fig.5.
  228. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 131, Figure 2.15; Teske, 2019. səh. 409–410.
  229. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 142–144; United Nations Environment Programme, 2019, Table ES.3 & p.49.
  230. IPCC AR5 WG3 Ch9, 2014. səh. 686–694.
  231. Watts və b. 2019. səh. 1854; WHO, 2018. səh. 27.
  232. Watts və b. 2019. səh. 1837
  233. WHO, 2018. səh. 27; Vandyck və b. 2018.
  234. World Resources Institute, December, 2019. səh. 1.
  235. World Resources Institute, December, 2019. səh. 10.
  236. IPCC AR5 WG3 Ch10, 2014. səh. 753–762; IRENA, 2019. səh. 49.
  237. "Low and zero emissions in the steel and cement industries" (PDF). 13-20–38.
  238. IPCC SR15 Ch4, 2018. səh. 326–327; Bednar, Obersteiner və Wagner, 2019; European Commission, 28 November, 2018. səh. 188.
  239. Bui və b. 2018. səh. 1068
  240. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 125; Bednar, Obersteiner və Wagner, 2019
  241. IPCC SR15, 2018. səh. 34
  242. World Resources Institute, 8 August, 2019: IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 189–193.
  243. Ruseva və b. 2020.
  244. Krause və b. 2018. səh. 3026–3027
  245. ↑ IPCC SR15 Ch4, 2018. səh. 396–397
  246. IPCC AR5 SYR, 2014, p. 112.
  247. IPCC SR15 Ch5, 2018. səh. 457
  248. NASA's Global Climate Change. "Global climate change adaptation and mitigation". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 3 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 12 April 2019.
  249. Cole, 2008.
  250. IPCC AR4 WG2 Ch19, 2007. səh. 796.
  251. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 54.
  252. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014. səh. 17, Section 3.
  253. IPCC SR15 Ch5, 2018. səh. 447; United Nations (2017) Resolution adopted by the General Assembly on 6 July 2017, Work of the Statistical Commission pertaining to the 2030 Agenda for Sustainable Development (A/RES/71/313)
  254. IPCC SR15 Ch5, 2018. səh. 477
  255. Rauner və b. 2020.
  256. Mercure və b. 2018.
  257. Union of Concerned Scientists, 8 January, 2017; Hagmann, Ho və Loewenstein, 2019.
  258. World Bank, June, 2019. səh. 12, Box 1.
  259. Watts və b. 2019. səh. 1866
  260. UN Human Development Report, 2020. səh. 10
  261. International Institute for Sustainable Development, 2019. səh. iv.
  262. ICCT, 2019. səh. iv; Natural Resources Defense Council, 29 September, 2017.
  263. National Conference of State Legislators, 17 April, 2020; European Parliament, February, 2020.
  264. Carbon Brief, 4 Jan, 2017.
  265. UNCTAD, 2009.
  266. ↑ Friedlingstein və b. 2019, Table 7.
  267. UNFCCC, "What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?"
  268. UNFCCC, 1992, Article 2.
  269. IPCC AR4 WG3 Ch1, 2007. səh. 97.
  270. UNFCCC, "What are United Nations Climate Change Conferences?".
  271. Kyoto Protocol, 1997; Liverman, 2009. səh. 290.
  272. Liverman, 2009. səh. 290.
  273. Dessai, 2001. səh. 4; Grubb, 2003.
  274. Müller, 2010; The New York Times, 25 May, 2015; UNFCCC: Copenhagen, 2009; EUobserver, 20 December, 2009.
  275. UNFCCC: Copenhagen, 2009.
  276. Conference of the Parties to the Framework Convention on Climate Change. Copenhagen. 7–18 December 2009. un document= FCCC/CP/2009/L.7. 18 October 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 24 October 2010.
  277. Cui, Lianbiao; Sun, Yi; Song, Malin; Zhu, Lei (2020). "Co-financing in the green climate fund: lessons from the global environment facility". Climate Policy. 20 (1): 95–108. doi:10.1080/14693062.2019.1690968. ISSN 1469-3062. (#parameter_ignored)
  278. Paris Agreement, 2015
  279. Climate Focus, 2015. səh. 3; Carbon Brief, 8 October, 2018.
  280. Climate Focus, 2015. səh. 5.
  281. "Status of Treaties, United Nations Framework Convention on Climate Change". United Nations Treaty Collection. İstifadə tarixi: 20 November 2019.; Salon, 25 September, 2019.
  282. Goyal və b. 2019.
  283. Yeo, Sophie (2016-10-10). "Explainer: Why a UN climate deal on HFCs matters". Carbon Brief (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-01-10.
  284. BBC, 1 May, 2019; Vice, 2 May, 2019.
  285. The Verge, 27 December, 2019.
  286. The Guardian, 28 November, 2019
  287. Politico, 11 December, 2019.
  288. The Guardian, 28 October, 2020
  289. Cook və b. 2016
  290. Cook və b. 2016; NASA, Scientific Consensus, 2020
  291. Powell, James (20 November 2019). "Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming". Bulletin of Science, Technology & Society. 37 (4): 183–184. doi:10.1177/0270467619886266. İstifadə tarixi: 15 November 2020. (#parameter_ignored)
  292. NRC, 2008. səh. 2; Oreskes, 2007. səh. 68; Gleick, 7 January, 2017
  293. Joint statement of the G8+5 Academies, (2009); Gleick, 7 January, 2017.
  294. Royal Society, 2005.
  295. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 17, D.3.
  296. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 53
  297. Ripple və b. 2017; Ripple və b. 2019; Fletcher, 2019. səh. 9
  298. ↑ Weart "The Public and Climate Change (since 1980)".
  299. Newell, 2006. səh. 80; Yale Climate Connections, 2 November, 2010.
  300. Pew Research Center, 2015
  301. Pew Research Center, 18 April, 2019
  302. Stover, 2014
  303. Dunlap, McCright, 2011. səh. 144, 155; Björnberg və b. 2017.
  304. Oreskes, Conway, 2010; Björnberg və b. 2017.
  305. Dunlap, McCright, 2015. səh. 308.
  306. Dunlap, McCright, 2011. səh. 146.
  307. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Björnberg 2017 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  308. Harvey və b. 2018.
  309. The New York Times, 29 April, 2017.
  310. Gunningham, 2018.
  311. The Guardian, 19 March, 2019; Boulianne, Lalancette və Ilkiw, 2020.
  312. Deutsche Welle, 22 June, 2019.
  313. Setzer, Byrnes, 2019.
  314. Archer, Pierrehumbert, 2013. səh. 10–14.
  315. Tyndall, 1861.
  316. Archer, Pierrehumbert, 2013. səh. 39–42; Fleming, 2008, Tyndall. In 1856 Eunice Newton Foote experimented using glass cylinders filled with different gases heated by sunlight, but her apparatus could not distinguish the infrared greenhouse effect. She found moist air warmed more than dry air, and Şablon:Co2 warmed most, so she concluded higher levels of this in the past would have increased temperatures: Huddleston, 2019.
  317. ↑ Weart "The Carbon Dioxide Greenhouse Effect"; Fleming, 2008, Arrhenius.
  318. Callendar, 1938; Fleming, 2007.
  319. Weart "Suspicions of a Human-Caused Greenhouse (1956–1969)".
  320. Weart, 2013. səh. 3567.

Avqust 01, 2021
iqlim, dəyişikliyi, həm, insanlardan, qaynaqlanan, emissiyanın, səbəb, olduğu, istixana, qazlarının, hərəkətə, gətirdiyi, qlobal, istiləşməni, həm, bunun, nəticəsində, hava, modellərində, özünü, göstərən, böyükölçülü, dəyişiklikləri, əhatə, edir, əvvəlki, dövr. Iqlim deyisikliyi hem insanlardan qaynaqlanan emissiyanin a sebeb oldugu istixana qazlarinin herekete getirdiyi qlobal istilesmeni hem de bunun neticesinde hava modellerinde ozunu gosteren boyukolculu deyisiklikleri ehate edir Evvelki dovrlerde de iqlim deyisiklikleri olmasina baxmayaraq 20 ci esrin ortalarindan beri insanlar Yer kuresinin iqlim sistemine misli gorunmemis derecede tesir gostermis ve qlobal miqyasda deyisikliklere sebeb olmusdur 3 2011 2020 ci iller ucun olan orta qlobal temperaturun 1951 1980 ci iller ucun olan baslangic orta gostericilerle muqayisesi Menbe NASA NASA terefinden musahide olunan temperatur senayeden evvelki 1850 1900 ci iller orta baslangic gostericilere qarsi Senaye erasinda qlobal temperaturlarin artmasinin esas hereketverici quvvesi insan fealiyyetidir 1 Istilesmenin en esas hereketverici quvvesi 90 den coxu karbon qazi CO2 ve metandan ibaret olan istixana qazlarinin emissiyasidir 4 Bu emissiyalarin esas menbeyi enerji istehlaki ucun tebii yanacaqlarin komur neft ve qaz yandirilmasi olsa da bunda kend teserrufatinin agaclarin kesilmesinin ve senaye proseslerinin de rolu var 5 Milli ve ya beynelxalq arenada taninan hec bir qurum iqlim deyisikliyindeki insan faktoruna qarsi cixmir 6 Iqlim deyisikliyine verilen reaksiyalar gunesi eks etdiren qar ve buz ortuyunun yox olmasi artmis su buxari istixana qazinin ozu ve quru ve okeandaki karbon uducularda bas veren deyisiklikler temperatur artimini suretlendirir ve ya yavasidir Qurudaki temperatur artimi qlobal orta artimin texminen iki qatina beraberdir bu da oz novbesinde sehralarin ekspansiyasina genislenmesine isti hava dalgalarinin ve mese yanginlarinin artmasina sebeb olur 7 Artan buxarlanma gostericileri daha guclu firtinalara ve ekstremal hava seraitine getirib cixarir 8 Temperatur artimi Arktikada amflikasiya b olur bu da permafrostun c erimesine buzlaqlarin geri cekilmesine ve deniz buzlarinin yoxa cixmasina tekan verir 11 Elave istilik hemcinin tetikleyici kritik faktorlar riskini de artirir 12 Ekosistemler uzerindeki tesirlere etraf muhit deyisdikce xususile mercan riflerinde daglarda ve Arktikada bir cox bioloji novun yerdeyismesi ve ya neslinin kesilmesi daxildir 13 Iqlim deyisikliyi qida tehlukesizliyini ve elcatan su tedarukunu tehluke altina alir iqtisadi itkilere getirib cixarir onun eyni zamanda insanlarin yer yurdlarindan olmasi hallarini artiracagi da dusunulur Umumdunya Sehiyye Teskilatinin 21 ci esrde qlobal saglamliq ucun en boyuk tehluke hesab etdiyi iqlim deyisikliyi eyni zamanda dasqin yoluxucu xestelikler ve ekstremal istilik riskini de artirir 14 Gelecekdeki istilesmeni minimuma endirmek cehdleri ugurlu olsa bele deniz seviyyesinin yukselmesi okean temperaturunun qalxmasi ve okean asidifikasiyasi da daxil olmaqla bir sira tesirler esrler boyu davam edecek 15 Bu tesirlerin coxu hazirda texminen 1 1 C 2 0 F olan istilesme seviyyesinde artiq hiss olunur 16 Istilesme 1 5 C e 2 7 F qeder artdigindan ve getdikce daha da yuxari qalxdigindan Iqlim Deyisikliyi uzre Hokumetlerarasi Panel IDHP bu tesirlerde ehemiyyetli artimlarin proqnozlasdirildigini gosteren bir sira hesabatlar yayimladi 17 Iqlim deyisikliyine mitiqasiya ve adaptasiya yolu ile cavab vermek mumkundur 18 Mitiqasiya dedikde istixana qazi emissiyalarinin azaldilmasi ve atmosferden cixarilmasi basa nezerde tutulur 19 bu metodlara kulek ve gunes kimi az karbonlu enerji menbelerinin inkisafi ve effektiv sekilde istifadesi komurden istifadenin tedricen dayandirilmasi enerjinin semereliliyinin artirilmasi meselerin berpasi ve qorunmasi daxildir Adaptasiya ise inkisaf etdirilmis sahil qorunmasi felaketler zamani daha yaxsi idareciliyin teskili ve daha dayaniqli mehsullarin inkisafi vasitesile faktiki ve ya gozlenilen iqlime uygunlasmaqdan ibaretdir 20 Adaptasiya teklikde siddetli genis yayilmis ve geriqaytarilmaz tesirlerin riskinin qarsisini ala bilmez 21 Paris Sazisine esasen millletler mitiqasiya cehdleri ile istilesmeni 2 0 C den 3 6 F asagida saxlamaq haqqinda raziliga geldiler Bu vedlere baxmayaraq esrin sonuna kimi qlobal istilesme texminen 2 8 C e 5 0 F catacaq ve hazirki siyaset istiliyin teqriben 3 0 C 5 4 F olmasi ile neticelenecek 22 Istilesmenin 1 5 C e 2 7 F qeder mehdudlasdirilmasi plani 2030 cu ile qeder emissiyalarin yariya 2050 ci ile qeder ise sifira endirildiyi halda bas tuta biler 23 Mundericat 1 Terminologiya 2 Musahide olunmus temperatur artimi 3 Son dovrlerdeki temperatur artiminin hereketverici quvveleri 3 1 Istixana qazlari 3 2 Aerozollar ve buludlar 3 3 Quru sethindeki deyisiklikler 3 4 Gunes ve vulkan fealiyyeti 3 5 Iqlim deyisikliyi fidbeki 3 6 Gelecek istilesme ve karbon budcesi 3 7 Fiziki etraf muhit 3 8 Kritik faktorlar ve uzunmuddetli tesirler 3 9 Tebiet ve heyvanlar alemi 3 10 Insanlar 3 11 Erzaq ve saglamliq 3 12 Yasayis 4 Cavab reaksiyalari mitiqasiya ve adaptasiya 4 1 Mitiqasiya 4 2 Temiz enerji 4 3 Kend teserrufati ve senaye 4 4 Karbonun atmosferden ayrilmasi 4 5 Adaptasiya 4 6 Siyasi tendensiya ve siyaset 4 7 Strategiya secimleri 4 8 Beynelxalq iqlim razilasmalari 4 9 Milli cavab reaksiyalari 4 10 Elmi razilasma 4 11 Ictimaiyyet 4 12 Inkar ve dezinformasiya 4 13 Etiraz ve mekheme isi 5 Kesf 6 Istinadlar 6 1 Terminlerin izahi 6 2 QeydlerTerminologiya Redakte1980 ci illerden evvel istixana qazlarindan dogan istilesmenin aerozollarin sebeb oldugu soyutmaya hakim olub olmayacagi hele tam belli olmayanda elm adamlari insanlarin iqlime olan tesirini ifade etmek ucun tesadufi iqlim modifikasiyasi termininden istifade edirdiler 1980 ci illerde qlobal istilesme ve iqlim deyisikliyi terminleri ortaya cixdi birinci termin sadece artmis seth istiliyine istinad etdiyi halda ikinci istixana qazlarinin iqlime gosterdiyi butun tesirleri tesvir edirdi 24 NASA nin iqlim uzre alimi Ceyms Hansen 1988 ci il ABS Senatindaki cixisinda qlobal istilesme sozunu isletdikden sonra bu en meshur termine cevrildi 25 2000 ci illerde iqlim deyisikliyi termini populyarliq qazandi 26 Qlobal istilesme dedikde adeten Yer kuresi sisteminin insanlardan qaynaqlanan istilesmesi nezerde tutulsa da iqlim deyisikliyi antropogen deyisiklikden elave eyni zamanda tebii deyisikliklere de istinad ede biler 27 Bu iki termin cox vaxt bir birinin yerine istifade olunur 28 Bir sira elm adamlari siyasetciler ve media numayendeleri iqlim deyisikliyi haqda danismaq ucun iqlim bohrani ve ya iqlim fovqelade hali terminlerini menimsemis qlobal istilesme evezine ise qlobal qizma termininden istifade etmisdiler 29 The Guardian qezetinin bas siyaset redaktoru izah etmisdir ki onlar bu vacib movzuda oxucularla aciq sekilde unsiyyet qurmaqla beraber eyni zamanda elmi baximdan da deqiq olmaq ucun redaksiyalarinda bu sozlerden istifade edibler 30 Ingilis dilinin Oksford lugeti 2019 cu ilde iqlim fovqelade hali terminini ilin sozu secdi ve termine iqlim deyisikliyini azaltmaq ve ya yox etmek ve bunun neticesinde etraf muhite deyecek geri donusu olmayan potensial ziyanin qarsisini almaq ucun tecili tedbirlerin gorulmesini zeruri eden veziyyet izahini verdi 31 Musahide olunmus temperatur artimi Redakte Esas meqaleler Son 2000 ilin temperatur gostericisi ve Instrumental temperatur gostericisi Son 2000 ilden uzun muddet erzinde agac halqalari mercanlar ve buz ozeklerinden alinan proksi datalarindan istifade ederek elde olunmus qlobal seth temperaturunun rekonstruksiyasi goy 32 birbasa musahideden elde olunan neticeler ise qirmizi rengle gosterilib 33 NASA datasina 33 esasen quru seth temperaturu okean temperaturundan daha suretle artir Serbest sekilde istehsal olunan bir cox instrumental datasetler gosterir ki iqlim sistemi qizir 34 2009 2018 ci illerde 0 93 0 07 C 1 67 0 13 F olan istilik senayeden evvelki 1850 1900 gostericilere nisbeten artib 35 Hazirda seth temperaturu her onillikde texminen 0 2 C 0 36 F artir 36 1950 ci ilden etibaren soyuq gun ve gecelerin sayi azalmis isti gun ve gecelerin sayi ise artmisdir 37 Tarix boyu Orta esr istilik anomaliyasi ve Kicik Buz esri kimi istilesme ve ya soyuma periodlari ferqli erazilerde eyni vaxtda bas vermemisdi amma azsayli regionlarda temperatur 20 ci esrin sonlarinda oldugu qeder qalxmis ola biler 38 Qlobal istilesmenin tarixden once Paleosen Eosen Termik Maksimumu adli merhelesi olub 39 Buna baxmayaraq muasir dovrde temperaturda ve CO2 konsentrasiyalarinda musahide olunan artim o qeder suretli olmusdur ki hetta Yer kuresi tarixinde bas veren ani geofiziki hadiseler bele hazirki gostericilere cata bilmir 40 18 ci esrle 19 cu esrin ortalari arasinda cox az istilesme olmusdu Iqlim proksileri iqlim haqda agaclar ve buz ozekleri kimi tebii arxivlerden alinan informasiya menbeleri gosterir ki tebii variasiyalar Senaye inqilabinin ilkin tesirlerini balanslasdirir 41 Termometr gostericileri qlobal miqyas olanda Iqlim Deyisikliyi uzre Hokumetlerarasi Panel IDHP 1850 1900 cu illere aid temel istinad dovrunu senayeden onceki qlobal seth temperaturunun orta gostericisi kimi qebul edibler 41 42 Istilesmeye dair hava temperaturu olcmelerinden elde olunan subutlar bir sira basqa musahidelerle de guclendirilir 43 Guclu yagintilarin tezliyinde ve intensivliyinde qarin ve buzlaqlarin erimesinde ve atmosfer rutubetinde artim qeyde alinir 44 Flora ve fauna da istilesmeye uygun davranis sergileyir meselen bitkiler yazda daha tez cicek acir 45 Diger esas gosterici yuxari atmosferin soyumasidir bu o demekdir ki istixana qazlari Yer kuresinin sethine yaxin istiliyi tutaraq onlarin kosmosa yayilmasinin qarsisini alir 46 Istilesme modelleri istixana qazlarinin haradan yayilmasindan asili deyil cunki qazlar planet boyunca yayilmaq ucun uzun muddet movcud olmaga davam edirler buna baxmayaraq qar ve buz uzerinde qalan cokuntu Arktik istilesmeye oz tohfesini verir 47 Inqilabdan evvelki perioddan bu yana qlobal orta quru temperaturu qlobal orta seth temperaturundan iki defe suretle artmisdir 48 Bunun sebebi okeanlarin buxarlanma neticesinde daha cox istilik itirdiyinden daha cox istilik tutumunun olmasidir 49 Son 50 ilden cox muddetde iqlim sistemindeki elave enerjinin 90 den coxu okeanda yigilaraq onu qizdirmisdir 50 Elave enerjinin qalan hissesi buzu eritmis qiteleri ve atmosferi isitmisdir 51 Simal yarimkuresi ve simal qutbu cenub yarimkuresi ve cenub qutbune nisbetde daha suretle eriyib Simal yarimkuresi neinki daha cox quru eraziye eyni zamanda daha cox qar sahesi ve deniz buzuna topraq eraziler Simal Buzlu okeani ile ehate olundugundan sahibdir Bu sethler buz eridikden sora isigi eks etdirmekden qaranliga kecdiklerine gore ozlerine daha cox istilik cekirler Cenub yarimkuresi yayda erimeye baslamazdan evvel de artiq orada kicik deniz buzu vardi 52 Arktik temperatur qalxib ve bu esr erzinde dunyanin qalaninin iki qatindan daha cox artacagi proqnozlasdirilir 53 Arktikada buzlaqlarin ve buz qalxanlarinin erimesi zeiflemis Qolfstrim cereyani da daxil olmaqla okeanin dovranini pozur ve bezi erazilerde istiliyin artmasina sebeb olur 54 Son dovrlerdeki temperatur artiminin hereketverici quvveleri Redakte Esas meqale Son dovrlerdeki iqlim deyisikliyinin atribusiyasi 5 ci IDHP qiymetlendirme hesabatina esasen 2011 ci ilde iqlim deyisikliyine tohfe veren amiller Iqlim sistemi sadece ozluyunde illerle meselen El Nino Cenub vibrasiyasi onillerle hetta esrlerle davam ede bilecek muxtelif dovrelerden kecir 55 Diger deyisikliklere iqlim sisteminin xaricinde olsa da Yer kuresinin hemise xaricinde olmayan enerjinin tarazsizligi sebeb olur 56 Xarici quvvelere atmosferin terkibindeki deyisiklikler meselen istixana qazlarinin artmis konsentrasiyalari gunes parlaqligi vulkan puskurmeleri ve gunes etrafinda Yerin orbitinin variasiyalari daxildir 57 Iqlim deyisikliyinin atribusiyasi Yer kuresinin iqliminde musahide olunan deyisiklikler ucun hansi mexanizmlerin mesuliyyet dasidigini elmi cehetden numayis etdirmek cehdidir Insanlarin iqlim deyisikliyine olan qatqi sini mueyyenlesdirmek ucun bilinen daxili iqlim deyiskenliyinin ve tebii xarici quvvelerin ustunden xett cekmek lazimdir Esas yanasma butun potensial sebeblerin ozunemexsus barmaq izleri ni teyin etmek ucun iqlim sisteminin komputer modelinden istifade etmekdir Bu barmaq izleri ni iqlim deyisikliyinin tarix boyu musahide olunan modelleri tekamulu ve quvveleri ile muqayise ederek deyisikliklerin sebebleri mueyyenlesdirile biler 58 Meselen parlaqliq quvvesi esas sebeb siyahisindan cixarila biler cunki butun atmosferde onun barmaq izi istilesmedir ve istixana qazlarindan gozlenildiyi kimi onlar sethden yayilan istilik enerjisini udur sadece asagi atmosfer qizir 59 Son dovrlerdeki iqlim deyisikliyinin atribusiyasi gosterir ki esas hereketverici quvve istixana qazlari hesab olunur amma aerozollarin da guclu tesiri var 60 Istixana qazlari Redakte Esas meqaleler Parnik qazlari Istixana effekti ve Yerin atmosferinde karbon qazi Son 800 000 ilden uzun muddet erzinde buz ozeklerinden goy yasil ve birbasa qara elde olunan CO2 konsentrasiyalari Yer kuresi gunes isigini ozune cekir daha sonra ise onu istilik kimi etrafa yayir Bu infraqirmizi radiasiyanin bir hissesi atmosferdeki istixana qazlari terefinden udulur ve kosmosa qacib getmek evezine Yerde qalir 61 Senaye inqilabindan evvel tebii formada meydana gelen istixana qazlari sethe yaxin havanin onlarin yoxluguna nisbetde 33 C 59 F daha cox qizmasina sebeb olur 62 Yerin atmosferi olmadan Yerin orta temperaturu suyun donma temperaturundan da asagi olardi 63 Su buxari 50 ve buludlar 25 istixana effektine tesir eden esas unsurler olsa da temperaturun bir funksiyasi kimi artdigindan iqlim deyisikliyine verilen reaksiya kimi qiymetlendirilir Diger terefden CO2 20 ozon ve azot 1 oksid kimi qazlarin konsentrasiyalari temperaturdan asili deyil buna gore de xarici tesir quvveleri hesab olunurlar 64 Ozon atmosferin en asagi qati olan troposferde stratosfer ozon qatinin eksine olaraq istixana qazi rolunu oynayir Bundan elave ozon son derece reaktivdir diger istixana qazlari ve aerozollarla qarsliliqli elaqeye girir 65 Senaye inqilabindan bu yana insan fealiyyeti xususile de tebii yanacaqlarin cixarilmasi ve yandirilmasi komur neft ve tebii qaz 66 atmosferdeki istixana qazlarinin miqdarini artirmisdir CO2 metan troposferik ozon xlorofluorokarbon ve azot 1 oksid kimi qazlarin artmis seviyyeleri radioaktiv tesir quvvesi vasitesile temperaturu qaldirir 2018 ci ilde CO2 ve metanin konsentrasiyalari 1750 ci ilden beri muvafiq olaraq 45 ve 160 e qeder artmisdir 67 Bu karbon seviyyeleri qar ozeklerine hebs olmus havadan etibarli melumatlarin elde olundugu son 800 000 illik periodun istenilen dovrunde oldugundan qat qat yuxaridir 68 Daha dolayi geoloji subutlar gosterir ki CO2 deyerleri milyonlarla il erzinde bu derece yuksek olmayib 69 Qlobal Karbon Layihesi 1880 ci ilden beri CO2 emissiyalarina sebeb olan muxtelif menbelerin yukselen ardicillliqla gosterir Erazi istifadesi deyisikliyini cixmaqla 2018 ci ildeki qlobal antropogen istixana qazi emissiyalari 52 milyard ton CO2 e beraber idi Bu emissiyalarin 72 i CO2 19 i metan 6 i azot 1 oksid ve 3 i fluorlu qazlar idi 70 CO2 emissiyalari esasen neqliyyat manufaktura istilik ve elektrik ucun enerji temin etmek meqdesile tebii yanacaqlarin yandirilmasindan qaynaqlanir 71 Elave CO2 emissiyalarin sebebi mesesizlesme ve senaye prosesleridir buraya sement polad aluminium ve gubre hazirlanmasi zamani kimyevi reaksiyalar neticesinde havaya buraxilan CO2 da daxildir 72 Metan emissiyalarina heyvan suruleri gubre duyu kultivasiyasi etrafin zibillenmesi suyun israf olunmasi komur medenciliyi eyni zamanda neft ve qaz ekstraktiyasi sebeb olur 73 Azot 1 oksidi emissiyalari uzvi ve qeyri uzvi gubrelerdeki mikrob parcalanmasindan qaynaqlanir 74 Istehsal baximindan qlobal istixana qazi emissiyalarinin esas menbeleri bunlardir elektrik ve istilik 25 kend ve mese teserrufati 24 senaye ve manufaktura 21 neqliyyat 14 ve binalar 6 75 Mesesizlesmenin istixana qazi emissiyalarina tesirine baxmayaraq Yerin quru sethi xususile de meseler karbon qazini ehemiyyetli derecede udur Torpaqda bas veren karbon fiksasiyasi ve fotosintez kimi tebii prosesler mesesizlesmenin sebeb oldugu istixana qazi emissiyalarini yeterince tarazlayir Quru sethin illik istixana qazi emissiyalarinin 29 i temizlediyi texmin edilir 76 Okean da hemcinin onemli karbon uducudur ve bu proses iki merhelede gedir Evvelce CO2 seth suyunda hell olur daha sonra okeanin cevrilme dovriyyesi onu okeanin derinliyine sepeleyir ve orada zamanla karbon dovraninin bir hissesi kimi toplanir Son 20 ilden cox muddet erzinde dunya okeanlari etrafa yayilmis karbon qazinin 20 30 i udmusdur 77 Aerozollar ve buludlar Redakte Havanin aerozollar formasinda cirklenmesi insan saglamliginin ciynine boyuk bir yuk qoymaqla beraber eyni zamanda iqlime de genismiqyasli tesir gosterir 78 1961 ci ilden 1990 ci ile qeder Yerin sethine catan gunes isiginin miqdarinda tedricen azalma musahide olundu bu qlobal qaranliqlasma olaraq taninir 79 ve esasen bioyanacaqdan ve tebii yaranacagin yanmasindan qaynaqlanan aerozollara aid edilir 80 Yagintilar neticesinde aerozollar temizlenir ve troposfer aerozollarinin atmosfer heyati bir hefte cekir buna baxmayaraq stratosfer aerozollari atmosferde bir nece il qala bilir 81 Aerozollar 1990 ci ilden beri qlobal olaraq azalmaqdadir bu da o demekdir ki onlar istixana qazi istilesmesini evvel oldugu qeder gizletmirler 82 Aerozollarin birbasa tesirlerinden gunes suasini parcalama ve udma elave Yerin istilik balansina dolayi tesirleri de var Sulfat aerozollari bulud kondensasiya nuvesi rolunu oynayir bu da buludlarda daha cox ve daha kicik damcilarin olmasina getirib cixarir Bu buludlar gunes suasini daha az ve daha boyuk damcilari olan buludlardan daha yaxsi sekilde eks etdirirler 83 Bu tesir damcilarin olcu baximindan daha benzer olmasina sebeb olur bu da oz novbesinde yagis damcilarinin boyumesinin qarsisini alir ve buludlari gelen gunes isigini daha cox eks etdirmeye vadar edir 84 Aerozollarin dolayi tesirleri radioaktiv tesir quvvelerinin en boyuk muemmasidir 85 Aerozollar gunes isigini eks etdirmekle qlobal istilesmeni mehdudlasdirdigi halda hisdeki qara karbon buzun ve ya qarin uzerine duserek qlobal istilesmeye tekan verir Bu sadece gunes isiginin absorbiyasini yox eyni zamanda erimeni ve deniz seviyyesinin yukselmesini de artirir 86 Arktikadaki yeni qara karbon yataqlarinin mehdudlasdirilmasi 2050 ci iledek qlobal istilesmeni 0 2 C dek 0 36 F azalda biler 87 Quru sethindeki deyisiklikler Redakte Braziliyada mesesizlesme 2016 ci il Insanlar esasen daha cox kend teserrufati sahesi yaratmaq meqsedile Yerin sethini deyisirler Hal hazirda Yerin quru erazisinin 34 i kend teserrufati tutdugu halda meseler 26 insan meskunlasmayan yerler buzlaqlar sehralar ve s ise 30 erazini teskil edir 88 Meselik erazilerin tropiklerdeki ekin sahelerine cevrilmesi sebebile onlarin sayi azalmaga davam edir 89 Bu meselerin qirilmasi quru sethinin deyismesinin en ehemiyyetli aspektidir cunki bu oz novbesinde qlobal istilesmeye tesir gosterir Mesesizlesmenin esas sebebleri bunlardir meselerin mal eti ve palma yagi kimi mehsullarin istehsal olundugu kend teserrufati sahesine cevrilmesi 27 mese teserrufati mehsullarinin istehsali ucun agaclarin kesilmesi 26 qisa muddetli muveqqeti kultivasiya 24 ve mese yanginlari 23 90 Erazi istifadesi deyisiklikleri istixana qazi konsentrasiyalarina eyni zamanda bir sira muxtelif kimyevi ve fiziki mexanizmler vasitesile qlobal istilesmeye de tesir gosterir Bir bolgede vegetasiyanin novunun deyisdirilmesi ne qeder gunes isiginin yeniden qayidaraq kosmosda eks olundugunu albedo ve buxarlanma neticesinde ne qeder istilik itirildiyini deyisdirerek erazinin istiliyine tesir gosterir Meselen qaranliq mesenin cemene cevrilmesi hemin sethi daha isiqli edir ve onun daha cox gunes isigi eks etdirmesine sebeb olur Meselerin qirilmasi da aerozollarin ve buludlara tesir eden diger kimyevi birlesmelerin havaya buraxilmasina tesir ederek ve kulek modellerini deyiserek temperatur deyisikliyine tohfe vere biler 91 Tropikde ve mulayim iqlimli yerlerde ozunu gosteren esas tesir istiliyin artmasi olsa da qutblere daha yaxin en dairelerinde albedo mese qar ortuyu ile evez olundugundan soyuma effekti verir 91 Qlobal olaraq goturdukde bu tesirlerin seth albedosundaki artimdan qaynaqlanan yungul bir soyumaya getirib cixardigi ehtimal olunur 92 Gunes ve vulkan fealiyyeti Redakte Sedece gunes enerjisi istehsali ve vulkanik fealiyyetdeki variasiyalar nezere alinanda aydin olur ki fiziki iqlim modelleri son onilliklerde musahide olunan suretli istilesmeni yeniden yarada bilmir 93 Gunes Yerin esas enerji menbeyi oldugundan gelen gunes isigindaki deyisiklikler birbasa iqlim sistemine tesir gosterir 94 Gunes sualanmasi peykler terefinden birbasa olculmus 95 ve dolayi yolla aparilan olcmeler 1600 cu illerin evvellerinden etibaren mumkun olmusdur 94 Yere catan gunes enerjisinin miqdarinda artim tendensiyasi olmamisdir 96 Istixana qazlarinin son dovrlerdeki iqlim deyisikliyinin sebebi olmasi ile bagli basqa bir subut atmosferin asagi qatinin troposfer istilesdiyini ve yuxari qatinin stratosfer soyudugunu gosteren hesablamalardir 97 Eger gunes variasiyalari musahide olunan istilesmeye gore cavabdeh olsaydi istilesme hem troposferde hem de stratosferde qeyde alinardi amma bele deyildi 59 Partlayici vulkan puskurmeleri senaye dovrunde en boyuk tebii tesir quvvesini temsil edir Puskurme yeterince guclu olduqda stratosfere catan kukurd dioksid ile gunes isigi texminen ikiqat daha uzun temperatur siqnali ile bir nece il boyunca qismen bloklana biler Senaye dovrunde vulkanik fealiyyetin qlobal temperatur tendensiyalarina tesiri cuzi olmusdur 98 Gunumuzdeki vulkanik CO2 emissiyalari hazirki antropogen CO2 emissiyalarinin 1 den azina beraberdir 99 Iqlim deyisikliyi fidbeki Redakte Esas meqaleler Iqlim deyisikliyi fidbeki ve Iqlim hessasligi Deniz buzu gelen gunes suasinin 50 70 i eks etdirdiyi halda qaranliq okean sethi sadece 6 i eks etdirir ona gore de eriyen deniz buzu oz ozunu guclendiren fidbekdir 100 Fidbekler iqlim sisteminin ilkin tesir quvvelerine verdiyi reaksiyani deyisir bele ki o oz ozunu guclendiren fidbekler sayesinde artir balanslasdirici menfi fidbekler sayesinde ise azalir 101 Esas guclendirici fidbekler su buxari fidbeki buz albedo fidbeki ve yeqin ki bulud fidbekidir 102 Qlobal temperatur deyisikliyine verilen baslica balanslasdirici fidbek ise da yukselmis seth temperaturuna cavab reaksiyasi olan infraqirmizi sua kimi kosmosa yonelmis radiasiya soyumasidir 103 Fidbeklerin qeyri mueyyen olmasi muxtelif iqlim modellerinin mueyyen bir emissiya miqdari ucun ferqli istilik maqnitudalari planlamasinin esas sebebidir 104 Hava istilendikce ozunde daha cox nemlik saxlaya bilir Istixana qazlarinin emissiyalarinin sebeb oldugu ilkin istilesmeden sonra atmosfer ozunde daha cox su saxlayacaq Su buxari guclu bir istixana qazi oldugundan atmosferi daha da qizdirir 102 Eger bulud ortuyu artsa daha cox gunes isigi yeniden kosmosda eks olunacaq bu da oz novbesinde planeti soyudacaq Buludlar daha yuksek ve nazik hala gelir izolyator rolunu oynayir istiliyi asagidan arxaya dogru eks etdirir ve planeti isidir 105 Umumiyyetle bulud fidbeki senaye dovru erzinde temperatur artimini daha da keskinlesdirmisdir 106 Arktikada qar ortuyunun ve deniz buzunun azalmasi Yerin sethinin albedosunu da azaldir 107 Gunes enerjisinin coxunun bu erazilerde udulmasi Arktik amflikasiyasina tekan vermekle beraber Arktik temperaturun dunyanin qalan yerlerindeki gostericilerden iki defe coxalmasina sebeb olur 108 Arktik amflikasiyasi eyni zamanda atmosfere metan ve karbon qazi buraxan permafrostu da eridir 109 Insanlardan qaynaqlanan CO2 emissiyalarinin texminen yarisi qurudaki bitkiler ve okeanlar terefinden udulur 110 Yukselmis CO2 ve uzadilmis boyume movsumu bitkilerin boyumesine tekan verir Iqlim deyisikliyi quraqliqlari ve isti hava dalgalarini artirir bu da bitkilerin inkisafinin qarsisini alir ve bu karbon uducularin gelecekde de movcud olub olmayacagini suhbe altina alir 111 Torpaqlar ozunde boyuk miqdarda karbon ehtiva edir ve qizdiqlari zaman onun bir hissesini havaya buraxa bilerler 112 Okean daha cox CO2 ve istilik uddugundan asidlesir dovriyyesi deyisir ve fitoplankton ozune daha az karbon cekerek okeanin atmosfer karbonunu udma gostericisini asagi salir 113 Iqlim deyisikliyi eyni zamanda sulu bataqliq eraziler donanma ve temiz su sistemleri ve permafrostdan qaynaqlanan emissiyalari da artira biler 114 Gelecek istilesme ve karbon budcesi Redakte Etrafli bax Emissiyalar budcesi ve Iqlimde riyazi modeller 1986 2005 ci illerin gostericilerine uygun olaraq asagi ve yuxari emissiya ssenarileri uzre 2081 2100 cu iller ucun olan orta iqlim modeli proyeksiyalari Gelecek istilesme iqlim fidbeklerinin guclerinden ve istixana qazlarinin emissiyalarindan asilidir 115 Iqlim fidbeklerinin gucu esasen elmi muessiselerin tekmillesdirdiyi muxtelif iqlim modellerinden istifade ederek olculur 116 Iqlim modeli iqlim sistemine tesir gosteren fiziki kimyevi ve bioloji proseslerin reprezentasiyasidir 117 Modeller eyni zamanda Yerin orbitindeki deyisiklikleri gunesin fealiyyetindeki tarixi deyisiklikleri ve vulkanik tesir quvvesini de ozunde ehtiva edir 118 Komputer modelleri okeanlarin sirkulyasiyani fesillerin illik dovresini ve quru seth ile atmosfer arasindaki karbon axinini proqnozlasdirmaga ve yeniden erseye getirmeye calisir 119 Modeller istixana qazlarinin emissiyalarina uygun olaraq gelecekde bas verecek muxtelif temperatur artimlari ireli surur onlar adeten iqlim hessasligina verilen ferqli fidbeklerin gucleri ve iqlim sisteminin inersiyasinin maqnitudasi barede raziliga gelmirler 120 Modellerin fiziki realligi onlarin hazirki ve kecmis iqlimleri simyulasiya etmek bacarigini yoxlamaqla test edilir 121 Kecmis modeller Arktik kicilme faizini 122 ve yagintilarin coxalmasini lazimi qeder onemsemirdi 123 1990 ci ilden beri olan deniz seviyyesinde musahide olunan artima kecmis modellerde cox ehemiyyet verilmese de daha sonraki modeller musahidelerle hemfikir idi 124 2017 ci ilde ABS da derc olunan Milli Iqlim Qiymetlendirmesi iqlim modellerinin lazimi fidbek proseslerini hele de yeterince onemsemeye ve ya gozden qacira bilmis olacagini qeyd edir 125 Muxtelif Reprezentativ Konsentrasiya Yollari RKY ler iqlim modellerine giris kimi istifade oluna biler sert mitiqasiya ssenarisi RKY2 6 2 orta seviyyeli ssenari RKY4 5 ve RKY 6 0 ve cox yuksek emissiyali diger bir ssenari RKY8 5 126 RKY ler sadece istixana qazlarinin emissiyalarina baxir ona gore de karbon dovriyyesinin cavab reaksiyasi bura daxil deyil 127 5 ci IDHP Qiymetlendirme Hesabatinda toplanmis iqlim modeli proyeksiyalari gosterir ki adi ssenaride 21 ci esrde qlobal seth temperaturunun 0 3 den 1 7 C e 0 5 den 3 1 F e ektremal sseneride 2 6 dan 4 8 C e 4 7 den 8 6 F e qalxacagi guman edilir bu gelecekdeki istixana qazi emissiyalarinin faizinden ve iqlim fidbek effektlerinden asilidir 128 CO2 ve diger qazlarin CO2 ekvivalentleri daxil olmaqla gelecek ucun planlasdiran 4 mumkun konsentrasiya yolu Iqlim modellerinin subqrupu sadece fiziki iqlim modeline cemiyyetle bagli faktorlar elave edir Bu modeller ehalinin iqtisadi artimin ve enerjiden istifadenin fiziki iqlime nece tesir etdiyini ve onunla nece qarsiliqli elaqeye girdiyini simulyasiya edir Hemin modeller bu melumat vasitesile gelecekde istixana qazi emissiyalarinin nece deyise bileceyi haqda ssenariler esreye getirir Bu daha sonra iqlim deyisikliyi proyeksiyalari yaratmaq ucun lazim olan iqlim modellerine giris kimi istifade olunur 129 Bezi ssenariler emissiyalarin esr boyunca artdigini digerleri ise azaldigini qeyd edir 130 Tebii yanacaq menbeleri o qeder coxdur ki 21 ci esrde karbon emissiyalarini mehdudlasdirmaq ucun onlarin tukenmesini gozlemek etibarli metod deyil 131 Istixana qazlarinin atmosfer konsentrasiyalarinin gelecekde nece deyise bileceyini proqnozlasdirmaq ucun emissiya ssenarileri karbon dovriyyesinin modeli ile birlesdirile biler 132 Bu birlesdirilmis modellere esasen sosio iqtisadi ssenariden ve ya mitiqasiya ssnerasinden asili olaraq 2100 cu ile qeder CO2 nin atmosfer konsentrasiyasi 380 ppm e duse ve ya 1400 ppm e qeder qalxa biler 133 Qalan karbon emissiyalar budcesi karbon dovriyyesinin ve iqlimin istixana qazlarina olan hessasliginin modellesdirilmesi neticesinde mueyyen olunur 134 IDHP e esasen qlobal istilesmenin nece mueyyenlesdirilmesinden asili olaraq eger 2018 ci ilden sonraki emissiyalar 420 ve ya 570 giqaton CO2 den artiq olmasa qlobal istilesmeni 1 5 C den 2 7 F asagida saxlamaq sansi 3 de 2 olar Bu miqdar son 10 13 illik emissiyaya uygun gelir Budce haqda bir cox qeyri mueeyyenlikler vardir meselen permafrostdan ve sulu bataqliq erazilerden yayilan metana gore CO2 nin miqdari 100 giqaton az ola biler 135 Fiziki etraf muhit Redakte Esas meqale Iqlim deyisikliyinin fiziki tesirleri 2017 ci ilde ABS Qlobal Deyisiklik Tebqiqati Proqrami terefinden derc olunan 2010 cu ile qeder olan tarixi deniz seviyyesi rekonstruksiyasi ve proyeksiyalari 136 Etraf muhitin iqlim deyisikliyine olan tesirleri genismiqyasli olub okeanlara buza ve havaya oz tesirini gosterir Deyisiklikler tedricen ve ya suretle gede biler Bu tesirlerin subutlari kecmisdeki iqlim deyisikliyini arasdirmaq modellesdirme ve muasir musahideler yolu ile elde edilir 137 1950 ci illerden beri quraqliqlar ve isti hava dalgalari eyni vaxtda ve mutemadi sekilde gorulmeye basladi 138 Musson dovrunde Hindistan ve Serqi Asiyada hedden artiq nem ve ya quru tebiet hadiselerin sayi artmisdi 139 Maksimum yagintinin tropik siklon ve tayfun qasirgasindan gelen kulek suretinin artacagi dusunulur 8 Buzlaqlarin erimesi Qrenlandiya ve Antarktikadaki buzlaq ortuklerinin erimesi ve termik genislenme neticesinde qlobal deniz seviyyesi qalxir 1993 2017 ci iller erzinde bu artim ilde orta hesabla 3 1 0 3 mm olmaqla yukselmisdir 140 Iqlim Deyisikliyi uzre Hokumetlerarasi Panel 21 ci esrde en yuksek emissiyalar ssenarisinde deniz seviyesinin 61 110 sm e qeder yuksele bileceyini bildirir 141 Artmis okean istiliyi Arktik buzlaqlarin cixisini zeiflederek onlari parcalanmaq tehlukesi altinda qoyur buzlaq ortuyunun erimesi riskini 142 ve yuksek emissiyalarin tesiri altinda 2 metrlik deniz seviyyesinin 2100 e qalxmasi ehtimalini artirir 143 Iqlim deyisikliyi onillerdir ki Arktik deniz buzunun kicilmesine ve naziklesmesine sebeb olmus belece onlarin atmosfer anomaliyalarina qarsi dayaniqsiz olmasina getirib cixarmisdir 144 Arktik deniz buzunun proyeksiyalari bir birinden ferqlenir 145 Yayda buz olmadigindan bu dovrde 1 5 C 2 7 F istilesme nadir hallarda gozlenilse de her 3 10 il erzinde bir defe 2 0 C 3 6 F istilik bas vermesi nezerde tutulur 146 Daha yuksek atmosfer karbon konsentrasiyalari okeanin kimyasinda deyisikliklere getirib cixarmisdir Hell olmus karbon qazinin artimi okeanin asidlesmesine sebeb olur 147 Bundan elave oksigen isti suda daha az hell oldugundan oksigen seviyyeleri azalir 148 daha yuksek temperatur daha yuksek karbon seviyyeleri okean deoksigenizasiyasi ve evtrofikasiyanin tekan verdiyi yosun ciceklenmesi neticesinde ise hipoksik olu zonalar artir 149 Kritik faktorlar ve uzunmuddetli tesirler Redakte Qlobal istilesme ne qeder cox olsa kritik faktorlar riski de bir o qeder artir bele ki mueyyen tesirler var ki hetta temperatur asagi dusse bele daha onlardan yaxa qurtarmaq mumkun deyil 150 Qerbi Antarktika ve Qrenlandiyadaki buzluq ortuklerinin cokmesi buna misal ola biler bele ki teleb olunan vaxt qeyri mueyyen ve gelecek istilesmeden asili olmasina baxmayaraq mueyyen temperatur artimi buzlaq ortuklerinin erimesine sebeb olur 151 Bezi genismiqyasli deyisiklikler qisa vaxt erzinde bas vere biler buna Simali Atlantika Avropa ve Simali Amerikada esas iqlim deyisikliklerini tetikleyen Atlantik Meridian Cevrilme Sirkulyasiyasini misal gostermek olar 152 153 Iqlim deyisikliyinin uzunmuddetli tesirlerine daha cox buzun erimesi okean istilesmesi deniz seviyyesinin yukselmesi ve okean asidifikasiyasi daxildir Esrden tutmus minillerle davam eden olan zaman erzinde iqlim deyisikliyinin maqnitudasi baslica olaraq antropogen CO2 emissiyalari ile mueyyen edilecek 154 Bu CO2 nin atmosferde uzun muddet qalmasi ile elaqedardir 154 CO2 okean terefinden udulmasi prosesi o qeder yavas gedir ki okean asidifikasiyasi yuzlerle hetta minlerle il davam edecekdir 155 Bu emissiyalarin hazirki buzlaqarasi dovru en az 100000 il uzatdigi ehtimal olunur 156 Deniz seviyyesinin yukselmesi 2000 il sonra artimin her derece selside 2 3 metr artacagi ve uzun esrler boyunca davam edeceyi texmin edilir 157 Tebiet ve heyvanlar alemi Redakte Esas meqale Iqlim deyisikliyi ve ekosistemlerSon dovrlerdeki istilesme suda ve quruda yasayan canlilarin qutblere ve daha yuksek hundurluklere teref cekilmeye mecbur edib 158 Yuksek atmosfer CO2 seviyyeleri ve uzadilmis boyume movsumu qlobal yasillasma ile neticelendiyi halda isti hava dalgalari ve quraqliqlar bezi erazilerde ekosistemin mehsuldarligini asagi salmisdir Bir birine eks olan bu iki tesirin gelecekde nece tarazliqda qalacagi melum deyil 159 Iqlim deyisikliyi quru iqlim zonalarinin daha da qurulasmasina tekan vermisdir subtropiklerde sehralarin genislenmesi buna misal ola biler 160 Qlobal istilesmenin olcusu ve sureti ekosistemlerde ani deyisiklikler olma ehtimalini daha da artirir 161 Umumilikde iqlim deyisikliyinin bir cox canlinin neslinin kesilmesi ile neticeleneceyi gozlenilir 162 Okeanlar quru erazilere nisbeten daha gec qizib amma okeandaki bitkiler ve heyvanlar daha soyuq qutblere dogru quruda yasayan heyvanlardan daha tez yol alib 163 Quruda oldugu kimi iqlim deyisikliyinin sebeb oldugu isti hava dalgalari okeanda da daha mutemadi bas verir bu mercanlar kelp ve deniz quslari kimi bir cox orqanizmle oz zererli tesirini gosterir 164 Okean asidifikasiyasi deniz molyusku ve bigayaqlilar kimi terkib qabiq ve skeletden teskil olunan orqanizmlere ve mercan liflerine tesir edir mercan lifleri isti hava kutlelerinin tesirinden sonra hedden artiq agardigi gorulub 165 Iqlim deyisikliyi ve evrofikasiya sayesinde artan zererli yosun ciceklenmesi anoksiyaya oksigen catismazligi erzaq sebekesinin dagilmasina sebeb olur ve coxlu okean canlisinin heyatina son qoyur 166 Sulu bataqliq erazilerin demek olar yarisi iqlim deyisikliyi ve insanlardan qaynaqlanan diger tesirler neticesinde yoxa cixdigindan sahilkenari ekosistemler tehluke altindadir 167 Iqlim deyisikliyinin etraf muhite tesiri Ekoloji tenezzul Boyuk Sedd rifini zedelemis kimyevi agartma dunyanin her yerinde rifleri tehluke altinda qoyur 168 Ekstremal hava Quraqliq ve yuksek temperatur Avstraliya yanginlari 2019 2020 ni daha da pislesdirmisdir 169 Arktik istilesme Permafrost erintileri infrastrukturu sarsidir ve havaya istixana qazi olan metan buraxir 109 Habitatin yasayis mekani mehvi Arktik istilesme zamani yox olmaqda olan deniz buzu bir cox Arktik heyvanin yasayis yeridir 170 Ziyanvericilerin yayilmasi Mulayim kecen qislar daha cox sam boceyinin meselik erazileri mehv etmek bahasina heyatda qalmasina serait yaradir 171 Insanlar Redakte Esas meqale Iqlim deyisikliyinin insanlar uzerinde tesirleri Etrafli bax Iqlim deyisikliyinin insan saglamligima tesirleri Iqlim tehlukesizliyi Iqlim deyisikliyinin iqtisadiyyati ve Iqlim deyisikliyi ve kend teserrufatiEsasen istilesme ve yagintilardaki deyisiklikler sebebinden iqlim deyisikliyinin insanlar uzerindeki tesiri ozunu butun dunyada gostermekdedir Iqlim deyisikliyinin regional tesirleri hal hazirda butun qitelerde ve okean erazilerinde musahide olunur 172 bu asagi en dairelerini ve inkisaf etmekde olan olkeleri boyuk risk altinda qoyur 173 Istixana qazlarinin emissiyasinin davam etmesi istiliyin artmasina ve iqlim sisteminde uzunmuddetli deyisikliklerin bas vermesine getirib cixaracaq bu da cox guman ki hem insanlar hem de ekosistemler uzerindeki keskin yayilan ve geriqaytarilmaz tesirler le neticelenecek 174 Iqlim deyisikliyinin riskleri beraber paylanmamisdir amma daha cox inkisaf etmekde olan ve inkisaf etmis olkelerdeki insanlarin payina dusur 175 Erzaq ve saglamliq Redakte Iqlim deyisikliyinin saglamliga gosterdiyi tesirlere yaranlanma ve olume getirib cixaran ekstremal havanin birbasa tesirleri 176 elece de mehsul catismazligindan qaynaqlanan pis qidalanma qida catismazligi hallari kimi dolayi tesirler daxildir 177 En agir sekilde usaqlara tesir eden denq qizdirmasi ve malyasiya kimi kecici xestelikler isti havada daha asanliqla yayilir 178 Balaca usaqlarin en cox yemek catismazligina ve ektremal istilere elece de yasli insanlar dozumu yoxdur 179 Dunya Saglamliq Teskilatinin DST hesablamalarina gore 2030 2050 ci illerde iqlim deyisiklikliyi yasli insanlarin istiliye meruz qalmasi diareya malyariya denq qizdirmasi sahil dasqinlari ve usaqlarin pis qidalanmasindaki artim sebebinden her il texminen 250000 elave olume sebeb olacaq 180 Erzagin ve keyfiyyetinin azalmasinin 2050 ci ile qeder ilde elave olaraq 500000 yetkin insanin olumu ile neticeleceyi ehtimal olunur 181 Iqlim deyisikliyi ile elaqeli diger saglamliq risklerine hava ve suyun keyfiyyeti aiddir 182 DST iqlim deyisikliyinin insanlar uzerindeki tesirlerini 21 ci esrde qlobal saglamliga olan en boyuk tehluke kimi tesnif etmisdir 183 Iqlim deyisikliyi erzaq tehlukesizliyine tesir edir ve 1981 2010 cu illerde qargidali bugda ve soya lobyasinin qlobal mehsuldarliginin azalmasina sebeb olmusdur 184 Istiliyin artmasi esas mehsullarinin qlobal mehsuldarligini daha da azalda biler 185 Asagi en dairesinde yerlesen olkelerde mehsul istehsalinin meruz qaldigi tesir cox guman ki menfi olsa da simal en dairelerindeki tesirler musbet ve ya menfi ola biler 186 Butun dunyada elave 183 milyona yaxin insan xususile asagi geliri olanlar bu tesirlerin neticesi olaraq acliq tehlukesi altindadir 187 Istilesmenin okean uzerindeki tesirleri maksimum baliq tutma potensialini asagi salaraq baliq ehtiyatlarinda da ozunu biruze verir Sadece qutblerdeki ehtiyatlarda artim nezere carpir 188 Buzlaqlarin suyundan asili olan regionlar artiq qurumus eraziler ve kicik adalar hemcinin iqlim deyisikliyi ile elaqedar olaraq su catismazligi riski ile uz uzedir 189 Yasayis Redakte Iqlim deyisikliyinden qaynaqlanan iqtisadi zererlere cox ehemiyyet verilmemisdir amma qara qu qusu nezeriyyesinden yanasilsa onemsiz hesab edilen bu zererler ozunde felaket riskini ehtiva edir 190 Iqlim deyisikliyi artiq qlobal iqtisadi berabersizliyi artirib ve bele gorunur ki artirmaga da davam edecek 191 En keskin tesirlerin ozunu Qara Afrikada ve Cenub serqi Asiyada gostereceyi gozlenilir bu da onsuz da movcud olan yoxsullugu daha da artiracaq 192 Dunya Bankinin hesablamalarina gore iqlim deyisikliyi 2030 cu ile qeder 120 milyondan cox insani yoxsulluga surukleye biler 193 Iqlim deyisikliyinin neticesi olaraq hazirda kisiler ve qadinlar varlilar ve kasiblar muxtelif etnik qruplar arasinda var olan berabersizliyin daha da pislesdiyi musahide olunmaqdadir 194 Ekspertler bele neticeye gelmisdir ki iqlim deyisikliyinin silahli munaqiselerdeki rolu sosial iqtisadi berabersizlikle muqayisede azdir amma gelecekdeki istilesme ozu ile birge artan tehlukeleri de getirecek 195 Alcaqda yerlesen adalar ve sahilkenari yerlerin insanlari deniz seviyyesinin yukselmesi neticesinde meydana gelen dasqin ve daimi submersiya kimi tehlukelerle uz uzedir 196 Bu Maldiv ve Tuvalu kimi adalarin ehalisinin vetendanligi olmayan sexslere cevrilmesine getirib cixara biler 197 Bezi regionlarda temperatur ve rutubetin artmasi insanlarin uygunlasa bilmeyeceyi qeder siddetli ola biler 198 Modeller gosterir ki iqlim deyisikliyinin en pis halinda bele beseriyyetin texminen ucde biri hazirda Boyuk Sehrada oldugu kimi ekstermal istiler seraitinde ve yasanmasi mumkun olmayan iqlimlerde yasaya bilir 199 Butun bu faktorlar ektremal hava seraiti ile bir araya geldikde hem olkedaxili hem de olkelerarasi ekoloji muhacirete sebeb ola biler 200 Tez tez musahide olunan ekstremal hava deniz seviyyesinin yukselmesi ve tebii resurslarin arasinda artmis reqabetden dogan konflikt neticesinde insanlarin yer yurdlarindan didergin dusmesi hallarinin artmasi gozlenilir Iqlim deyisikliyi eyni zamanda bezi erazilerde insanlarin resurs catismazligina gore koce bilmemesine ve belece orada ilisib qalmasina getirib cixara biler 201 Iqlim deyisikliyinin insanlar uzerindeki tesirleri Ekoloji muhaciret Cox az yagintinin olmasi sehralasmaya getirib cixarir bu da oz novbesinde hem kend teserrufatina ziyan vurur hem de insanlari yurd yuvasindan edir Telli Mali 202 Kend teserrufati deyisiklikleri Quraqliqlar artan temperatur ve ektremal hava seraiti kend teserrufatina menfi tesir gosterir Texas ABS 203 Qabarma cekilme dasqini Deniz seviyyesinin yukselmesi asagi sahilkenari erazilerde dasqinlari artirir Venesiya Italiya 204 Firtinanin intensivlesmesi Banqladesin Sidr Siklonundan sonraki veziyyeti artmis yagintinin sebeb oldugu felaketli dasqinlara meruz qalmis yerlerin ne halda oldugunu gosterir 205 Isti hava dalgalarinin intensivlesmesi 2019 cu il Avropa isti hava dalgalari kimi hadiselerin getdikce daha genis hal alir 206 Cavab reaksiyalari mitiqasiya ve adaptasiya RedakteMitiqasiya Redakte Esas meqale Iqlim deyisikliyi tesirlerinin azaldilmasi Qlobal istixana qazi emissiyalarinin ssenarileri Eger butun olkeler hazirki Paris Sarisinde verdikleri sozlere emel etseler 2100 cu ile qeder orta istilesme Sazise esasen mueyyen olunan maksimum 2 C hedefini de xeyli kece biler IDHP bezi geriqaytarilmaz tesirlerin qarsisini almaq ucun inqilabdan evvelki seviyyelerle muqayisede qlobal istiliyi 1 5 C den 2 7 F asagida saxlamagin ehemiyyetini vurgulayir 207 Istixana qazi emissiyalarini azaltmaq ve istixana qazlarini atmosferden temizleyen uduculari artirmaq yolu ile iqlim deyisikliyinin tesirlerini yungullesdirile biler 208 IDHP nin hesablamalarina gore qlobal istilesmeni ugurla 1 5 C den asagida saxlamaq ucun qlobal istixana qazi emissiyalarinin 2050 ci ve ya 2070 ci ile qeder 2 C hedef ile tam sifira endirilmeyi lazimdir 209 Bu da oz novbesinde enerjide quru erazide seherlerde neqliyyatda binalarda ve senayede genismiqyasli sistemli deyisikliklerin heyata kecirilmesini teleb edecek 210 Birlesmis Milletler Teskilatinin Etraf Muhit Proqramina esasen istilesmeni 2 C e qeder mehdudlasdirmaq planinda bir irelileyis elde etmek ucun olkeler novbeti onillik erzinde hazirki Paris Sazisinde ohdeliklerine goturdukleri azaltma miqdarinin uc qatini elemeli olacaqlar 1 5 C lik hedefe catmaq ucun hetta daha cox azaltma seviyyesi teleb olunacaq 211 Qlobal istiliyi 1 5 ve ya 2 0 C e 2 7 ve ya 3 6 F qeder asagi salmaq tek bir yolla mumkun olmasa bele 212 ekser ssenariler ve strategiyalar gosterir ki istixana qazlarini lazimi qeder azaltmaq ucun yenilene biler enerjinin istifadesinde ve enerjinin semereliliyin temin edilmesi ucun heyata kecirilen tedbirlerde artim musahide olunur 213 Ekosistemler uzerinde tezyiqleri azaltmaq ve onlari karbon qazini tutub saxlama qabiliyyetlerini artirmaq ucun mesecilik ve kend teserrufati kimi sahelerde deyisiklikler edilmesi mutleqdir 214 Qlobal istilesmenin 1 5 C e salinmasina dair ssenariler de hemcinin 21 ci esrde karbon qazinin azaldilmasi metodlarinin genismiqyasli istifadesinin 215 elece de bir cox hallarda menfi emissiyalarin sifira endirilmesinin zeruri oldugunu gosterir 216 Neqativ emissiyalarin sifira endirilmesi o demekdir ki istixana qazlari atmosferde yayildigindan daha suretli sekilde atmosferden cixarilir 217 Buna baxmayaraq karbon qazini azaldan texnologiyalarin miqyasi subut olunmayib karbon emissiyyalarinin sifira endirilmesinde inkisafin leng getmesi istilesmeni 1 5 C e qeder mehdudlasdirmaq ucun boyuk risk olan bele texnologiyalara olan inami artirir 218 Gunes sualanmasi idareetme metodlari da emissiyalarin azaldilmasinda mumkun yardimci vasite hesab olunur Bununla bele bu metodlar onemli exlaqi ve huquqi meseleleri ortaliga cixara biler eyni zamanda onlarin istenmeyen tesirlere getirib cixarmasi riski de tam sekilde aydinlasdirilmayib ve basa dusulmur 219 Temiz enerji Redakte Esas meqaleler Dayaniqli enerji ve Dayaniqli neqliyyat Berpa olunan enerjinin suretle inkisaf etmesine baxmayaraq komur neft ve tebii qaz hele de esas qlobal enerji menbeleri olaraq qalmaqdadir 220 Istixana qazinin daha cox oldugu iqtisadi sektorlar iqlim deyisikliyi taktikalarinda daha boyuk paya sahibdir Uzunmuddetli sseneriler istixana qazi emissiyalarini azaltmagin esas yolu kimi berpa olunan enerji ve enerji semereliliyine suretli ve ehemiyyet investisiyalar etmeye isare edir 221 Berpa olunan enerjiye gunes enerjisi kulek enerjisi bioenerji geotermal enerji ve hidroelektrik enerji daxildir 222 2018 ci ilde dunya enerjisinin 80 i tebii yanacaqlar teskil edir qalan pay ise nuve energetikasi ve berpa olunanlar arasinda bolunurdu 223 bunun gelecek 30 il erzinde ehemiyyetli derecede deyiseceyi gozlenilir 213 Xususile fotovoltaik kulek ve gunes enerjisi son bir nece ilde onemli derecede inkisaf edib ve hazirda yeni enerji istehsalinin en ucuz menbeleri arasindadirlar 224 Berpa olunan enerji 2019 cu ilde qurulan butun yeni enerji istehsalinin 75 i temsil edirdi ve bu miqdarin demek olar ki butun hissesini gunes ve kulek enerjisi teskil edirdi 225 Bununla bele nuve energetikasi xercleri durgun enerji bolgusu arasinda artmaga davam edir bele ki nuve enerjisi hazirda her meqavat saatda gunes ve kulek enerjisinden defelerle bahadir 226 Bezi ssenariler gore 2050 ci ile qeder karbon qazi neytralligini temin etmek ucun berpa olunan enerji 85 e ve ya daha yuxari gostericiye cataraq enerji istehsalinin dominant formasina cevrilerek enerji istehsalinin aparici fromasina cevrilecek Elektrik enerjisinin istilik kimi diger ehtiyaclar ucun istifadesi onun 2050 ci iledek umumi enerji techizatinin en boyuk formasi noqtesine catdiracaq 227 Komure yatirilan investisiya ortadan qaldirilacaq ve 2050 ci ile qeder komurun istifadesi demek olar ki basa catacaq 228 Neqliyyatla elaqeli ssenarilerde elektrik neqliyyat vasitelerinin bazar payindaki keksin artim dasinma kimi diger transportasiya formalari ucun az karbonlu yanacaqdan istifade ve enerji semereliliyi artirmaq ucun neqliyyat formalarinda edilen deyisiklikler meselen ictimai neqliyyat vasitelerinin artirilmasi oz eksini tapir 229 Binalar istilik nasoslari kimi texnologiyalarin istifadesi elece de asagi enerjili bina kodlari vasitesile elde edilen davamli enerji semereliliyinin inkisafi sayesinde daha cox elektriklesdirilecek 230 Temiz enerji iqlim deyisikliyini minimuma endirerek insan saglamligini uzun muddetlik yaxsilasdirmaqla beraber eyni zamanda hava cirklenmesinden dogan olumleri qisa muddetlik de azaldir 231 Meselen qlobal hava cirklenmesinden qaynaqlanan olumlerin sayi ilde texminen 7 milyona catir 232 Paris Sarisinde qarsiya qoyulan meqsedlerin heyata kecirilmesi 2050 ci ile qeder cirklenmeni azaldaraq dunyanin her yerinde her il 1 milyon heyati xilas ede biler 233 Kend teserrufati ve senaye Redakte Esas meqaleler Dayaniqli kend teserrufati ve Yasil senaye siyasetiKend teserrufati ve mesecilik uc problemle qarsi qarsiyadir istixana qazi emissiyalarinin mehdudlasdirilmasi meselerin kend teserrufati sahelerine cevrilmesinin qarsisinin alinmasi ve dunyanin erzaga olan artan telebatinin odenmesi 234 Bir sira tedbirler qida ve diger kend teserrufati mehsullarina olan telebatin artimini azaldaraq torpaq sahelerinin mehsuldarligini artiraraq meseleri qoruyaraq ve yeniden quraraq ve kend teserrufati istehsalinin sebeb oldugu istixana qazi emissiyalarini azaldaraq kend teserrufatindan mesecilikden qaynaqlanan istixana qazi emissiyalarini 2010 cu il seviyyelerine nisbetde 66 azalda biler 235 Senaye sahesi daha az enerjiden istifade eden mehsullar erseye getirmekle ve mehsul omrunu uzatmaqla enerji semereliliyini artirir 236 Birlikde goturuldukde birbasa karbon emissiyalarinin 13 nin qaynagi olan polad ve sement istehsali bir sira problemlere sebeb olur ve bu prosesler neticesinde meydana gelen karbon emissiyalarini azaltmaq meqsedi ile arasdirmaya esaslanan tedbirler gorulmesi zeruri olacaq 237 Karbonun atmosferden ayrilmasi Redakte Esas meqaleler Karbonun tutulmasi ve saxlanmasi Karbon qazinin aradan qaldirilmasi ve Karbonun atmosferden ayrilmasiEnerjinin istehsal olundugu ve ya agir senayeler istifade olunmus karbon qazi istehsal etmeye davam edir amma bu qaz atmosfere buraxilmaq evezine tutulub saxlanila biler Hazirda istifadesinin mehdud ve baha olmasina baxmayaraq 238 karbonun tutulmasi ve saxlanmasi esrin ortalarina qeder karbon qazi emissiyalarinin azaldilmasinda muhum rol oynaya biler 239 Bu taktika bioenerji istehsali ile birge emissiyalarin azalmasi ve bioenerji yanacaginin artmasi ile neticelenir bele ki bu zaman atmosfere buraxilan istixana qazlarinin miqdari tutulan ve ya saxlanilan miqdardan daha az olur 240 Karbon qazinin aradan qaldirilmasi ucun istifade olunan bioenerji istehsali kimi metodlarin qlobal istiliyi 1 5 C e salmaqda boyuk rol oynayib oynamayacagi sual altindadir ve onlara etibar etmek qlobal istilesme riskini daha da artirir 241 Ekser CO2 emissiyalarinin karbon uducular terefinden udulub Buraya bitki torpaq ve okean vasitesile olan udulmalar daxildir 2020 ci il Qlobal Karbon Budcesi Daha boyuk miqdarda karbon ehemiyyetli derecede azaltmaq ucun dunyadaki tebii karbon uduculari artirila biler 242 Meselerin berpasi ve meselik olmayan erazilerde agac ekilmesi karbonun atmosferden karbon qazindan temizlenmesinin en yaxsi vasitelerindendir amma onlar erzaq tehlukesizliyi ile bagli bir sira narahatliqlarin yaranmasina sebeb olur Torpaqdan karbonun ayrilmasi ve sahillerden karbonun ayrilmasi daha az anlasilan metodlardandir 243 Modeller quru erazideki emissiya temizleme metodlarinin mumkunluyu haqqinda eyni fikirde olmadiqlarindan onlara esaslanan strategiyalar da risklidir 244 Adaptasiya Redakte Esas meqale Iqlim deyisikliyine uygunlasmaAdaptasiya iqlimdeki hazirki ve ya gozlenilen deyisikliklere ve onlarin tesirlerine uygunlasma prosesi dir Iqlim deyisikliyi regionlar uzre ferqlendiyi kimi adaptasiya strategiyalari da deyisir 245 Bele ki bezi adaptasiyalar deyis toqqus teleb etdiyi halda digerleri sinerji ve ortaq faydalar da getirir 246 Kondisionerlerin istifadesindeki artim insanlara istiliyin ohtesinden daha yaxsi gelmek imkani verir eyni zamanda enerji telebatini da artirir 247 Adaptasiyanin diger numunelerine inkisaf etdirilmis sahil qorunmasi felaketler zamani daha yaxsi idareciliyin teskili komekli mustemlekecilik bitkilerin ve heyvan basqa yasayis sahesine kocurulmesi ve daha dayaniqli mehsullarin inkisafi aiddir 248 Uygunlasma inkisaf etmekde olan olkelerde xususile onemlidir cunki iqlim deyisikliyinin tesirlerinin esas agirliginin onlarin uzerine duseceyi gozlenilir 249 Insanlarin adaptasiya olma bacarigi ve potensiali adaptiv qabiliyyet adlanir bu muxtelif regionlar ve milletler arasinda qeyri beraber paylanib ve inkisaf etmekde olan olkelerde adeten daha azdir 250 Uygunlasmanin bir sira mehdudiyyetleri var ve daha keskin iqlim deyisikliyi elcatmaz derecede bahali ola bilecek daha transformativ adaptasiya teleb edir 245 Dovleti sektoru ozel sektor ve icmalarin her biri adaptasiya sahesinde tecrube qazanir ve bu getdikce onlarin planinin bir hissesine cevrilir 251 Siyasi tendensiya ve siyaset Redakte Esas meqale Iqlim deyisikliyi siyaseti Iqlim Deyisikliyi Performans Indeksi olkeleri istixana qazi emissiyalari 40 berpa olunan enerji 20 enerjin istifadesi 20 ve iqlim siyasetine 20 gore tesnif edib Iqlim deyisikliyine qarsi en dozumsuz olan olkeler esasen qlobal istilesmenin kicik bir hissesine gore mesuliyyet dasiyirlar bu da oz novbesinde edalet meselesi haqqinda bir sira suallar dogurur 252 Iqlim deyisikliyi dayaniqli inkisafla six sekilde baglidir Qlobal istilesmenin mehdudlasdirilmasi yoxsullugun aradan qaldirilmasi ve berabersizliyin azaldilmasi kimi Dayaniqli Inkisaf Meqsedlerine catmagi asanlasdirir Bu ikisi arasindaki elaqe Dayaniqli Inkisaf Meqsedi 13 de bele eks olunub Iqlim deyisikliyi ve onun tesirleri ile mubarize aparmaq ucun tecili tedbir gormek 253 Erzaq temiz su ve ekosistemin qorunmasi ile bagli meqsedler iqlim mitiqasiyasi ile sinerji icindedir 254 Iqlim deyisikliyinin geosiyaseti murekkebdir ve cox vaxt muftexor minici problemi ile xarakterize olunur bele ki butun olkeler diger olkelerin heyata kecirdiyi mitiqasiyadan faydalanir amma tek tek olkeler ozleri az karbonlu iqtisadiyyata kecide investisiya eden zaman itirirler Bu yanasmaya defelerle meydan oxunub Meselen ictimai saglamliq ve komurden istifadenin tedricen dayandirilmasi neticesinde yerli muhitin yaxsilasmasi kimi musbet cehetler demek olar ki butun regionlarda cekilen xercleri usteleyir 255 Bu yanasmaya qarsi basqa bir arqument odur ki tebii yanacagin idxalcilari kecid sayesinde iqsadi baximdan qazanan teref olub ixracatcilarin tebii yanacagi sata bilmemesine sebeb olur 256 Strategiya secimleri Redakte Strategiyalarin nizamnamelerin ve huquqlarin boyuk ekseriyyeti istixana qazlarini azaltmaq ucun istifade olunur Karbon qiymetlendirmesi mexanizmlerine karbon vergileri ve emissiya ticareti sistemleri daxildir 257 2019 cu ilden etibaren karbon qiymetlendirmesi qlobal istixana qazi emissiyalarinin 20 i ehate edir 258 Birbasa qlobal tebii yanacaq subsidiyalari 2017 ci ilde 319 milyard dollara hava cirklenmesi kimi dolayi xercler de hesablandiqda ise bu mebleg 5 2 trilyon dollara catdi 259 Bunlarin sona catmasi qlobal karbon emissiyalarinda 28 havanin cirklenmesinden qaynaqlanan olum hallarinda ise 46 azalmaya sebeb ola biler 260 Subsidiyalar temiz enerjiye kecidi desteklemek ucun de istifade oluna biler 261 Istixana qazlarini azalda bilecek daha praktik metodlara neqliyyat vasitelerinin semerelilik standartlari berpa olunan yanacaq standartlari ve agir senayedeki hava cirklenmesi nizamnameleri daxildir 262 Kommunal xidmetlerin teleb olundugu bezi olkelerde berpa olunan menbelerden elde olunan elektrikin miqdarini meqsedile berpa olunan portfolio standartlari qebul edilib 263 Tebii yanacaqlarin istifadesi azaldiqca ozunde sosial ve iqtisadi cetinlikleri ehtiva eden Sadece kecid muzakireleri bas qaldirir Daha genis icmalarin rifahinin teskili tesire meruz qalmis senayelerde iscilerin ise goturulmesi buna misal ola biler 264 Iqlim edaleti mulahizeleri meselen Arktikada aborigenlerin uzlesdiyi mitiqasiya strategiyalarinin daha bir onemli aspektidir 265 Beynelxalq iqlim razilasmalari Redakte Etrafli bax Birlesmis Dovletler Iqlim Deyisikliyi Cercive Konvensiyasi 2000 ci ilden beri Cinde ve dunyanin diger yerlerinde CO2 emissiyalarinin artimi ABS ve Avropadaki istehsal gostericilerini usteleyib 266 Diger bolgelerle muqayisede Amerikada her bir insan daha suretle karbon qazinin emele gelmesine sebeb olur 266 Demek olar ki butun olkeler 1994 cu il Birlesmis Dovletler Iqlim Deyisikliyi Cercive Konvensiyasinin BDIDCK istirakcisidir 267 BDIDCK nin meqsedi insanlarin iqlim sistemine tehlukeli mudaxilesinin qarsisini almaqdir 268 Konvensiyada qeyd olundugu kimi bunun ucun atmosferde olan istixana qazi konsentrasiyalarinin ekosistemlerin iqlim deyisikliyine tebii formada uygunlasa bileceyi qida istehsalina tehluke yaratmadigi ve davamli iqtisadi inkisafa imkan veren bir seviyyeye getirilmesi teleb olunur 269 BDIDCK nin imzalanmasindan beri qlobal emissiyalar daha da artmisdir eslinde bu konvensiya emissiyalari mehdudlasdirmir sadece bunu heyata keciren protokollar ucun bir cercive yaradir 75 Illik konfranslar qlobal muzakire merhelesidir 270 1997 ci il Kioto protokolu BDIDCK ni genislendirdi ve bura ekser inkisaf etmis olkelerin oz emissiyalarini mehdudlasdirmasi ucun mecburi huquqi odhelikler daxil idi 271 Atmosferdeki istixana qazlarinin toplanmasinda en esas rolu inkisaf etmis olkeler oynadiginda inkisaf etmekde olan olkelerde adam basina dusen emissiya nisbeten az oldugundan ve bu olkelerde artan telebatlarin odenmesi zamani emissiyalarin da tedricen artacagindan 272 Qrup 77 inkisaf etmekde olan olkeleri temsil edirdi Kioto protokolu muzakireleri zamani inkisaf etmis olkelerinde emissiyalarin azaldilmasinda aparici movqede olmasi ni teleb etdi 273 2009 cu il Kopenhagen razilasmasi ozunun zeif meqsedlerine gore coxlarini meyus etdi ve Qrup 77 daxil olmaqla kasib milletler terefinden redd edildi 274 Birlesmis terefler qlobal ortalama istilik artimini 2 0 C e 3 6 F qeder mehdudlasdirmagi hedeflediler 275 Razilasma 2020 ci iledek mitiqasiya ve adaptasiyada yardim etmek ucun inkisaf etmekde olan olkelere ilde 100 milyard dollar gondermeyi qarsiya meqsed qoydu ve Yasil Iqlim Fondunun yaradilmasini teklif etdi 276 2020 ci ilden etibaren fond gozlenilen hedefine cata bilmedi ve maliyyelesmede azalma riski yarandi ve maliyye azalmasi riski ile qarsi qarsiyadir 277 2015 ci ilde butun BMT olkeleri qlobal istilesmeni 1 5 C den 2 7 F asagida saxlamagi hedefleyen Paris Sazisi ile bagli danisiqlar apardilar 278 Bu sazis Kioto protokolunu evez etdi Kioto protokolundan ferqli olaraq Paris Sazisinde hec bir mecburi emissiya hedefi yox idi Bunun evezine mutemadi olaraq daha meqsedyonlu hedefler qoymaq ve her bes ilden bir bu hedefleri yeniden deyerlendirmek mecburi hala getirildi 279 Paris Sazisi inkisaf etmekde olan olkelere maddi baximdan yardim edilmesinin zeruriliyini yeniden vurguladi 280 2021 ci ilin fevralindan 194 dovlet ve Avropa Ittifaqi muqavile imzaladi 188 dovlet ve Avropa Ittifaqi muqavileni tesdiqledi ve ya qebul etdi 281 Ozon tebeqesini nazilden qazlarin emissiyalarinin dayandirilmasina yonelmis beynelxalq razilasma olan 1987 ci il Montreal protokolu istixana qazlarinin azaldilmasinda xususile bu meqsedle ireli surulmus Kioto protokolundan daha effektiv ola bilerdi 282 Montreal protokoluna edilen 2016 ci il Kiqali duzelisi ozon tebeqesini tukeden qadagan olunmus qazlari evez eden guclu istixana qazi qrupu olan hidroflorokarbonlarin emissiyalarini azaldilmasi qarsiya meqsed qoydu Bu Monreal protokolunu iqlim deyisikliyine qarsi daha guclu bir razilasma halina getirdi 283 Milli cavab reaksiyalari Redakte 2019 cu ilde Boyuk Britaniya parlamenti resmi sekilde iqlim fovqelade veziyyeti elan eden ilk milli dovlet oldu 284 Diger olkeler ve yurisdiksiyalar da bu yolla getdiler 285 2019 cu ilin noyabrinda Avropa Parlamenti iqlim ve etraf muhit fovqelade veziyyeti elan etdi 286 ve Avropa Komissiyasi 2050 ci ile qeder Avropa Ittifaqi olkelerinde karbon qazinin neytral hala getirmesi meqsedile ozunun Avropa Yasil sazisini ireli surdu 287 Asiyadaki esas olkeler de buna benzer vedler verdiler Cenubi Koreya ve Yaponiya 2050 ci Cin ise 2060 ci ile qeder karbonun neytrallasdirilacagina soz verdiler 288 Elmi razilasma Redakte Esas meqale Iqlim deyisikliyi haqqinda elmi razilasma Iqlim ekspertleri 2010 2015 arasinda insanlardan qaynaqlanan qlobal istilesme haqda elmi razilasmanin akademik tedqiqatlari gosterir ki razilasma seviyyesi iqlim elmindeki tecrube ile elaqelidir 289 Iqlim uzre alimlerin 90 100 i bu konkret sualdan zamanlama ve numune metodologiyasindan asilidir qlobal seth temperaturlarinin son onilliklerde artdigi ve bunun sebebinin insanlardan qaynaqlanan istixana qazi emissiyalari oldugu fikrinde hemfikirdir 290 Antropoloji qlobal istilesmeni arasdiran elm adamlari arasindaki hemfikirlilik faizi 2019 cu ilden etibaren 100 e catib 291 Bu yanasma ile razilasmayan hec bir milli ve ya beynelxalq elmi qurum yoxdur 292 Insanlari iqlim deyisikliyinin tesirinden qorumaq ucun tedbir gorulmesi zerureti haqqindaki raziliq getdikce daha da artmis ve milli elmi akademiyalar dunya liderlerini qlobal emissiyalari azaltmaga cagirmisdir 293 Elmi muzakire jurnal meqalelerinde uze cixir onlar her iki ilden bir Iqlim Deyisikliyi uzre Hokumetlerarasi Panel hesabatlarinda muxtelif elm adamlari terefinden qiymetlendirilir 294 2013 cu ilde 5 ci IDHP qiymetlendirme hesabatinda 20 ci esrin ortalarindan beri musahide olunan istilesmenin esas sebebinin insan tesiri olmasi ehtimalinin hedden artiq yuksek oldugu beyan olundu 295 Onlarin 2018 ci il hesabatinda alimlerin hemfikir olmasi oz eksini bele tapdi 20 ci esrin ortalarindan beri musahide olunan istilesmenin esas sebebi insan tesiridir 296 Alimler 2017 ve 2019 cu ilde insanlara felakete getirib cixara bilecek iqlim deyisikliyinin hazirki trayektoriyasi ve bunun insanlarin ezab cekmesine sebeb olmasi haqda narahatliqlarini ifade eden iki xeberdarliq etdi 297 Ictimaiyyet Redakte Etrafli bax Iqlim unsiyyeti Medianin iqlim deyisikliyini ort basdir etmesi ve Iqlim deyisikliyi haqda ictimai rey1980 ci illerin sonlarinda iqlim deyisikliyi beynelxalq ictimaiyyetin diqqetini cekdi 298 1990 ci illerin evvellerinde mediada meseleni ort basdir eden bir sira casdirici xeberler yer aldigindan bu ozon tebeqesinin naziklesmesi kimi diger etraf muhit meseleleri ile qarisdi 299 Populyar medeniyyetde bu movzunu isiqlandiran ilk film 2004 cu ilde cekilen Birisigunoldu bundan bir nece il sonra ise Albert Qor Elverissiz heqiqet filmini cekdi Iqlim deyisikliyi haqda olan kitablar hekayeler ve filmler iqlim fantastikasi janrina aid edilir 298 Ictimaiyyetin iqlim deyisikliyini anlamasi elece de duyduqlari narahatliq regionlara gore ehemiyyetli derecede ferqlenir 2015 ci ilde sorguya cavab verenlerin 54 i bunu cox ciddi problem kimi xarakterize etse de amerikalilar ve cinliler onlarin iqtisadiyati illik en boyuk karbon emissiyasi ucun mesuliyyet dasiyir en az narahat olan insanlar arasinda idi 300 2018 ci ilde aparilan sorgu bir cox olkelerde bu mesele ile bagli narahatligi 2013 cu ile nisbetde artirdi Cox yaxsi tehsil almis adamlar bezi olkelerde qadinlar ve daha genc insanlar iqlim deyisikliyini ciddi bir tehluke kimi hesab edirdiler Amerika bu movzuda cox boyuk ayriligi vardi 301 Inkar ve dezinformasiya Redakte Hemcinin bax Tebii yanacaqlar lobbisi ve Iqlim deyisikliyinin inkari Aldadici yanasma yontemlerinden biri qisa bir zaman araligini eks etdiren bir dataya istinad ederek sehven qlobal orta temperaturlarin yukselmediyini beyan etmekdir bu secilmis faktlarin numayis etdirilmesidir Qisamuddetli istilesmeni gosteren goy xetler uzunmuddetli istilesmeni gosteren qirmizi xetleri ort basdir edir Goy noqteler qlobal istilesme boslugunu bildirir 302 Amerikada yaranan daha sonra diger olkelere xususile Kanada ve Avstraliyaya yayilan iqlim deyisikliyinin inkari ve dezinformasiya iqlim deyisikliyi haqqindaki ictimai muzakireye guclu tesir gostermisdir Iqlim deyisikliyini inkar edenlere tebii yanacaq sirketleri senaye qruplari muhafizekar arasdirma merkezleri ve ziddiyyyetli fikirde olan alimlerin yaxsi mailiyyelesdirilmis ve nisbeten daha koordinasiyali koalisiyasi aiddir 303 Evvelller tutun senayesinin etdiyi kimi bu qruplarin esas strategiyasi insanlarda elmi data ve neticeler haqqinda subhe oyandirmaqdir Antropogen iqlim deyisikliyine dair elmi konsensusu inkar eden redd eden ve ya ona qarsi yersiz subhe duyanlar iqlim deyisikliyi skeptikleri kimi damgalanirlar 304 Iqlim deyisikliyinin inkarinin ferqli variasiyalari movcuddur bezileri istilesmesini bas vermesini tamamile inkar edir bezileri istilesmeden oldugunu qebul etse de onu tebii tesirlerle elaqelendirir digerileri ise iqlim deyisiliyinin menfi tesirlerini ciddi qebul etmir Istehsalda elmle bagli movcud olan qeyri mueyyenlik daha sonralar istehsal olunmus mubahiseye cevrildi bele ki taktikalarda deyisiklik edilmesinin qarsisini almaq ucun elmi cemiyyetin daxilinde de iqlim deyisikliyi ile bagli onemli qeyri mueyyenlikler oldugu dusuncesi yaradildi 305 Bu ideyalari teblig etmek ucun istifade olunan strategiyalara elmi muessiselerin tenqidi 306 ve alimlerin maraqlarinin ayri ayriliqda sorgulanmasi aiddir 307 Iqlim deyisikliyini inkar eden bloq ve media iqlim deyisikliyi haqda insanlarda yanlis anlayis formalasmasini daha da guclendirmisdir 308 Etiraz ve mekheme isi Redakte Esas meqale Iqlim herekatiIqlim deyisikliyine qarsi ictimai numayis tebii yanacaq divestisiyasi ve mehkeme isi kimi etiraz formalari 2010 cu illerde meshurlasdi 309 Son zamanlar bas veren esas numayislere iqlim ucun mekteb tetilleri ve sivil itaetsizlik daxildir 310 Mekteb tetilinde dunyanin muxtelif yerlerinden olan gencler isvec yeniyetme Qreta Tunberqden ilhamlanaraq mektebe getmekden imtina ederek etiraz etdi 311 Extinction Rebellion Yox olmaya qarsi usyan kimi qruplar heyata kecirdikleri kutlevi sivil itaetsizliklerle etirazlarini bildirdiler 312 Mehkeme isi getdikce iqlimle bagli meselelerde destekleyici ve guclendirici vasite kimi istifade olunur bele ki mehkeme isi dovletlerin iqlim deyisikliyi ile elaqedar meqsedyonlu tedbirler gormesini ve ya movcud qanunlari emelde de tetbiq etmesini teleb ederek onlari hedef alir Aktivistler sehmdarlar ve investorlar terefinden tebii yanacaq sirketlerine qarsi acilan mehkeme isleri esasen itki ve deyen zerer ucun tezminat teleb edir 313 Kesf RedakteHemcinin bax Iqlim deyisikliyi elminin tarixi Tindalin ratio spektrofotometriyasi sekil 1861 ci ile aiddir ne qeder infraqirmizi suanin uduldugunu ve merkezi borunusunu dolduran muxtelif qazlar terefinden yayildigini olcdu Jozef Furye sadece gunes radiasiyasini nezere alaraq Yerin temperatunun niye gozlenilenden daha cox oldugunu izah etmek ucun istixana effektini ireli surdu Atmosfer gunes radiasiyasini kecirdiyinden gunes enerjisi sethe catir Qizmis sehv infraqirmizi sualar yayir amma atmosfer intraqirmizi sualari nisbeten daha az kecirir ve planeti qizdiraraq enerji emissiyasini yavasidir 314 1859 cu ilden baslayaraq 315 Con Tindal azot ve oksigen quru havanin 99 i infraqirmizi sualari kecirdiyini amma su buxari ve bezi qazlarin izleri xususile metan ve karbon hem infraqirmizi sualari uddugunu hem de qizan zaman infraqirmizi radiasiya yaydigini tesbit etdi Bu qazlarin deyisen konsentrasiyalari buz dovrleri de daxil olmaqla geoloqlarin arasdirmalarinin uze cixardigi butun iqlim mutasiyalarina sebeb olmus ola biler 316 Svante Arrenius qeyd etdi ki havadaki su buxari mutemadi olaraq deyisir karbon qazi uzunmuddetli geoloji proseslerle mueyyen olunur Buz dovrunun sonunda artmis karbon qazindan qaynaqlanan istilesme oz tesirini fidbek prosesinde guclendirerek su buxarinin miqdarini artiracaqdi 1896 ci ilde o bu novun ilk iqlim modelini nesr etdirerek gosterdi ki karbon qazinin yariya endirilmesi temperaturun asagi dusmesine sebeb olub buz dovrunun baslamasina getirib cixarmis ola biler Arrenius karbon qazi iki defe artirilarsa temperaturda gozlenilen artimin texminen 5 6 C 9 0 10 8 F olacagini hesabladi Sablon Snf Evvelce diger alimler buna subhe ile yanasirdilar onlar istixana effektinin doymus olduguna belece karbon qazindaki artimin hec bir deyisikliye sebeb olmayacagina inanirdilar Onlar iqlim deyisikliyinin oz ozune qaydasina duseceyini dusunurduler 317 1938 ci ilden Qay Stuart Kalendar iqlimin istilesdiyini ve karbon seviyyelerinin artdiginin subutunu nesr etdirdi 318 amma onun hesablalarina qarsi hemin etirazlar yene de vardi 317 1950 ci illerde Qilbert Plass ferqli atmosfer tebeqelerini ve infraqirmizi spektri ozunde birlesdiren komputer modeli yaratdi ve artan karbon qazi seviyyelerinin yukseldiyini ortaya cixardi Hemin onillikde Hans Syuz karbon seviyyelerinin qalxdigina dair subut tapdi Rocer Revell okeanlarin artan karbonu udmayacagini gosterdi ve onlar birge davamli olaraq artan Kilinq qrafikini qurmaqda Carlz Kilinqe komek etdiler 317 Alimler ictimaiyyeti xeberdar etdi 319 ve tehlukeler Ceyms Hansenin 1988 ci il konqres muddeasinda isiqlandirildi 25 1988 ci ilde dunya dovletlerine resmi tovsiyyeler vermek ucun yaradilan Iqlim Deyisikliyi uzre Hokumetlerarasi Panel intizamarasi arasdirmani destekledi 320 Istinadlar RedakteTerminlerin izahi Redakte Emissiya lat emigro kocurem muessiselerden yasayis evlerinden avtomobillerden vulkan puskurmesinden ve s maye ve berk cirklendirici maddelerin ve ya enerjinin istilik ses radioaktiv sualar zelzele ve s etraf muhite buraxilmasi atilmasi 2 Amflikasiya orqanizmin ona kenardan olan tesirleri neytrallasdirmaq qabiliyyeti 9 Permafrost ing permafrost daimi donusluq daimi donusluqdaki torpaq Mes Sibirde donmus torpaq qati bir nece yuz metre catir 10 Qeydler Redakte USGCRP Chapter 3 2017 Figure 3 1 panel 2 Figure 3 3 panel 5 Qerib Memmedov Mahmud Xelilov 2003 Ekoloqlarin melumat kitabi PDF Baki Elm Nesriyyati seh 143 ISBN 5 8066 1512 X IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013 seh 4 Iqlim sisteminin deyismesi aciq askardir ve 1950 ci illerden beri musahide olunan deyisikliklerin bir coxu onillikler erzinde benzeri gorunmemis deyisikliklerdir Atmosfer ve okean isinib qar ve buzun miqdari azalib deniz seviyyesi yukselib ve istixana qazlarinin konsentrasiyalari artib IPCC SR15 Ch1 2018 seh 54 Insanlarin Dunya Sistemi uzerindeki tesirinin misli gorunmemis gostericisinin ve qlobal miqyasinin cox sayda empirik subutu Steffen et al 2016 Waters et al 2016 bir cox alimi Yerin yeni geoloji epoxaya qedem qoydugunu anlamasina getirib cixardi bu dovr Antroposen idi EPA 2020 Carbon dioxide 76 Methane 16 Nitrous Oxide 6 EPA 2020 Karbon qazi tebii yanacaqlar komur tebii qaz ve neft qati tullantilar agaclar ve diger bioloji materiallar vasitesile eyni zamanda mueyyen kimyevi reaksiyalar meselen sement manufakturasi neticesinde atmosfere daxil olur Tebii yanacaqlarin istifadesi CO2 nin esas menbeyidir CO2 eyni zamanda insanlarin mese teserrufatina ve torpaqdan istifade olunan diger sahelere etdiyi birbasa tesirler meselen meselerin qirilmasi kend teserrufati ucun sahelerin temizlenmesi ve torpaqlarin deqradasiyasi vasitesile ile yayila biler Komur tebii qaz ve neftin istehsali ve neqli zamani etrafa metan qazi yayilir Metanin emissiyalari hem de heyvandarliq ve diger kend teserrufati sahelerinden meiset tullantilarinin oldugu zibilxanalardaki uzvi tullantilarin curumesinden qaynaqlanir Scientific Consensus Earth s Climate is Warming Climate Change Vital Signs of the Planet NASA JPL 28 March 2020 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 March 2020 Gleick 7 January 2017 IPCC SRCCL 2019 seh 7 Senayeden evvelki dovrden beri quru sethinde havanin temperaturu qlobal orta temperaturdan texminen iki defe artmisdir Iqlim deyisikliyi bir cox regionda sehralasmaya ve torpaqlarin deqradasiyasina komek etdi IPCC SRCCL 2019 seh 45 Iqlim deyisikliyi insan fealiyyeti ile birleserek mese yanginlarinin artmasinda ehemiyyetli rol oynayir ve guman edilir ki gelecekdeki iqlim deyiskenliyi tropik yagis meseleri kimi bir cox biomda mese yanginlarinin bas verme riskini ve siddetini artiracaq 1 2 USGCRP Chapter 9 2017 seh 260 Qerib Memmedov Mahmud Xelilov 2003 Ekoloqlarin melumat kitabi PDF Baki Elm Nesriyyati seh 22 23 ISBN 5 8066 1512 X Qerib Memmedov Mahmud Xelilov 2003 Ekoloqlarin melumat kitabi PDF Baki Elm Nesriyyati seh 352 ISBN 5 8066 1512 X IPCC SROCC 2019 seh 16 Son onillikler erzinde qlobal istilesme buzlaq ortuklerinin ve buzlaqlarin yox olmasina qar ortuyunun arktik deniz buzunun olcusunun ve qalinliginin azalmasina permafrost temperaturunun artmasi neticesinde kriosferin hedden artiq kicilmesine getirib cixarmisdir IPCC AR5 SYR 2014 seh 77 3 2 EPA 19 January 2017 Climate Impacts on Ecosystems 27 January 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 February 2019 Dag ve arktik ekosistemler ve bioloji novler iqlim deyisikliyine qarsi xususen hessasdir Okean temperaturu qizdiqca ve okeanin tursulugu artdiqca yosun agarmasi ve mercanlarin getdikce yox olmasi hallarinin artmasi ehtimal olunur IPCC AR5 SYR 2014 seh 13 16 WHO Nov 2015 Iqlim deyisikliyi 21 ci esrde qlobal saglamliga qarsi yonelmis en boyuk tehdiddir Saglamliq iscilerinin indiki ve gelecek nesiller qarsisinda vezife borcu var Onlar insanlari iqlim deyisikliyinin tesirlerinden daha isti hava dalgalarindan ve diger ekstremal hava hadiselerinden malyariya denq qizdirmasi ve veba kimi yoluxucu xesteliklerin meydana cixmasindan malnutrisiyanin tesirlerinden qorumada elece de etraf muhit cirklenmesinin sebeb oldugu xerceng teneffus urek damar ve yoluxucu olmayan diger xesteliklerden eziyyet ceken insanlarin mualice olunmasinda on cebhede yer alirlar IPCC SR15 Ch1 2018 seh 64 SCO2 nin dayaniqli antropogen emissiyalari ve onillikler erzinde azalmaqla olan CO2 e aid olmayan qeyri antropogen hereketverici quvveler deniz seviyyesinin yukselmesini ve ya iqlim sistemi tenzimlenmesinin bir cox diger aspektlerini dayandirmasa da bu dovrde antropogen qlobal istilesmeni dayandiracaq Lindsey Dahlman 2020 Lindsey Dahlman 2020 NASA Mitigation and Adaptation 2020 NASA Mitigation and Adaptation 2020 NASA Mitigation and Adaptation 2020 IPCC AR5 SYR 2014 seh 17 SPM 3 2 Climate Action Tracker 2019 seh 1 Hazirda verilen vedlere esasen dunya esrin sonuna kimi 2 8 C e Parisde razilasilan limitin iki qatina yaxin qeder isinecek Hokumetler hetta Parisde qoyduqlari 3 C limitinden bele cox uzaqdirlar United Nations Environment Programme 2019 seh 27 IPCC SR15 Ch2 2018 seh 95 In model pathways with no or limited overshoot of 1 5 C global net anthropogenic CO2 emissions decline by about 45 from 2010 levels by 2030 40 60 interquartile range reaching net zero around 2050 2045 2055 interquartile range Rogelj ve b NASA 5 December 2008 1 2 Weart The Public and Climate Change The Summer of 1988 News reporters gave only a little attention Joo ve b 2015 NOAA 17 June 2015 when scientists or public leaders talk about global warming these days they almost always mean human caused warming IPCC AR5 SYR Glossary 2014 seh 120 Climate change refers to a change in the state of the climate that can be identified e g by using statistical tests by changes in the mean and or the variability of its properties and that persists for an extended period typically decades or longer Climate change may be due to natural internal processes or external forcings such as modulations of the solar cycles volcanic eruptions and persistent anthropogenic changes in the composition of the atmosphere or in land use NASA 7 July 2020 Shaftel 2016 Sablon Thinsp Climate change and global warming are often used interchangeably but have distinct meanings Global warming refers to the upward temperature trend across the entire Earth since the early 20th century Climate change refers to a broad range of global phenomena which include the increased temperature trends described by global warming Associated Press 22 September 2015 The terms global warming and climate change can be used interchangeably Climate change is more accurate scientifically to describe the various effects of greenhouse gases on the world because it includes extreme weather storms and changes in rainfall patterns ocean acidification and sea level Hodder Martin 2009 BBC Science Focus Magazine 3 February 2020 The Guardian 17 May 2019 BBC Science Focus Magazine 3 February 2020 USA Today 21 November 2019 Neukom ve b 2019 1 2 Global Annual Mean Surface Air Temperature Change NASA Istifade tarixi 23 February 2020 EPA 2016 The U S Global Change Research Program the National Academy of Sciences and the Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC have each independently concluded that warming of the climate system in recent decades is unequivocal This conclusion is not drawn from any one source of data but is based on multiple lines of evidence including three worldwide temperature datasets showing nearly identical warming trends as well as numerous other independent indicators of global warming e g rising sea levels shrinking Arctic sea ice IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018 seh 4 WMO 2019 seh 6 IPCC SR15 Ch1 2018 seh 81 IPCC AR5 WG1 Ch2 2013 seh 162 IPCC AR5 WG1 Ch5 2013 seh 386 Neukom ve b 2019 IPCC AR5 WG1 Ch5 2013 seh 389 399 400 The PETM around 55 5 55 3 million years ago was marked by global warming of 4 C to 7 C Deglacial global warming occurred in two main steps from 17 5 to 14 5 ka thousand years ago and 13 0 to 10 0 ka IPCC SR15 Ch1 2018 seh 54 1 2 IPCC SR15 Ch1 2018 seh 57 This report adopts the 51 year reference period 1850 1900 inclusive assessed as an approximation of pre industrial levels in AR5 Temperatures rose by 0 0 C 0 2 C from 1720 1800 to 1850 1900 Hawkins ve b 2017 seh 1844 IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013 seh 4 5 Global scale observations from the instrumental era began in the mid 19th century for temperature and other variables the period 1880 to 2012 multiple independently produced datasets exist Kennedy ve b 2010 seh S26 Figure 2 5 Kennedy ve b 2010 seh S26 S59 S60 USGCRP Chapter 1 2017 seh 35 IPCC AR4 WG2 Ch1 2007 Sec 1 3 5 1 p 99 Global Warming NASA JPL Istifade tarixi 11 September 2020 Satellite measurements show warming in the troposphere but cooling in the stratosphere This vertical pattern is consistent with global warming due to increasing greenhouse gases but inconsistent with warming from natural causes United States Environmental Protection Agency 2016 seh 5 Black carbon that is deposited on snow and ice darkens those surfaces and decreases their reflectivity albedo This is known as the snow ice albedo effect This effect results in the increased absorption of radiation that accelerates melting IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019 seh 7 Sutton Dong ve Gregory 2007 Climate Change Ocean Heat Content NOAA 2018 12 February 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 February 2019 IPCC AR5 WG1 Ch3 2013 seh 257 Ocean warming dominates the global energy change inventory Warming of the ocean accounts for about 93 of the increase in the Earth s energy inventory between 1971 and 2010 high confidence with warming of the upper 0 to 700 m ocean accounting for about 64 of the total NOAA 10 July 2011 IPCC AR5 WG1 Ch12 2013 seh 1062 IPCC SROCC Ch3 2019 seh 212 NASA 12 September 2018 Delworth Zeng 2012 seh 5 Franzke ve b 2020 National Research Council 2012 seh 9 IPCC AR5 WG1 Ch10 2013 seh 916 Knutson 2017 seh 443 IPCC AR5 WG1 Ch10 2013 seh 875 876 1 2 USGCRP 2009 seh 20 IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013 seh 13 14 NASA The Causes of Climate Change Climate Change Vital Signs of the Planet 8 May 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 May 2019 IPCC AR4 WG1 Ch1 2007 FAQ1 1 To emit 240 W m 2 a surface would have to have a temperature of around 19 C 2 F This is much colder than the conditions that actually exist at the Earth s surface the global mean surface temperature is about 14 C ACS What Is the Greenhouse Effect 26 May 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 May 2019 Schmidt ve b 2010 USGCRP Climate Science Supplement 2014 seh 742 Wang Shugart ve Lerdau 2017 The Guardian 19 February 2020 WMO 2020 seh 5 Siegenthaler ve b 2005 Luthi ve b 2008 BBC 10 May 2013 Olivier Peters 2019 seh 14 16 17 23 Our World in Data 18 September 2020 Olivier Peters 2019 seh 17 Our World in Data 18 September 2020 EPA 2020 Greenhouse gas emissions from industry primarily come from burning fossil fuels for energy as well as greenhouse gas emissions from certain chemical reactions necessary to produce goods from raw materials Redox extraction of iron and transition metals Hot air oxygen reacts with the coke carbon to produce carbon dioxide and heat energy to heat up the furnace Removing impurities The calcium carbonate in the limestone thermally decomposes to form calcium oxide calcium carbonate calcium oxide carbon dioxide Kvande 2014 Carbon dioxide gas is formed at the anode as the carbon anode is consumed upon reaction of carbon with the oxygen ions from the alumina Al2O3 Formation of carbon dioxide is unavoidable as long as carbon anodes are used and it is of great concern because CO2 is a greenhouse gas EPA 2020 Global Methane Initiative 2020 Estimated Global Anthropogenic Methane Emissions by Source 2020 Enteric fermentation 27 Manure Management 3 Coal Mining 9 Municipal Solid Waste 11 Oil amp Gas 24 Wastewater 7 Rice Cultivation 7 Michigan State University 2014 Nitrous oxide is produced by microbes in almost all soils In agriculture N2O is emitted mainly from fertilized soils and animal wastes wherever nitrogen N is readily available EPA 2019 Agricultural activities such as fertilizer use are the primary source of N2O emissions Davidson 2009 2 0 of manure nitrogen and 2 5 of fertilizer nitrogen was converted to nitrous oxide between 1860 and 2005 these percentage contributions explain the entire pattern of increasing nitrous oxide concentrations over this period 1 2 EPA 2019 IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019 seh 10 IPCC SROCC Ch5 2019 seh 450 Haywood 2016 seh 456 McNeill 2017 Samset ve b 2018 IPCC AR5 WG1 Ch2 2013 seh 183 He ve b 2018 Storelvmo ve b 2016 Ramanathan Carmichael 2008 Wild ve b 2005 Storelvmo ve b 2016 Samset ve b 2018 Twomey 1977 Albrecht 1989 USGCRP Chapter 2 2017 seh 78 Ramanathan Carmichael 2008 RIVM 2016 Sand ve b 2015 Ritchie Roser 2018 The Sustainability Consortium 13 September 2018 UN FAO 2016 seh 18 Curtis ve b 2018 1 2 World Resources Institute 8 December 2019 IPCC SRCCL Ch2 2019 seh 172 The global biophysical cooling alone has been estimated by a larger range of climate models and is 0 10 0 14 C it ranges from 0 57 C to 0 06 C This cooling is essentially dominated by increases in surface albedo historical land cover changes have generally led to a dominant brightening of land Schmidt Shindell ve Tsigaridis 2014 Fyfe ve b 2016 1 2 USGCRP Chapter 2 2017 seh 78 National Research Council 2008 seh 6 Is the Sun causing global warming Climate Change Vital Signs of the Planet 5 May 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 May 2019 IPCC AR4 WG1 Ch9 2007 seh 702 703 Randel ve b 2009 USGCRP Chapter 2 2017 seh 79 Fischer Aiuppa 2020 Thermodynamics Albedo NSIDC 11 October 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 October 2017 The study of Earth as an integrated system Vitals Signs of the Planet Earth Science Communications Team at NASA s Jet Propulsion Laboratory California Institute of Technology 2013 26 February 2019 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 USGCRP Chapter 2 2017 seh 89 91 USGCRP Chapter 2 2017 seh 89 90 Wolff ve b 2015 the nature and magnitude of these feedbacks are the principal cause of uncertainty in the response of Earth s climate over multi decadal and longer periods to a particular emissions scenario or greenhouse gas concentration pathway Williams Ceppi ve Katavouta 2020 USGCRP Chapter 2 2017 seh 90 NASA 28 May 2013 Cohen ve b 2014 1 2 Turetsky ve b 2019 NASA 16 June 2011 So far land plants and the ocean have taken up about 55 percent of the extra carbon people have put into the atmosphere while about 45 percent has stayed in the atmosphere Eventually the land and oceans will take up most of the extra carbon dioxide but as much as 20 percent may remain in the atmosphere for many thousands of years IPCC SRCCL Ch2 2019 seh 133 144 Melillo ve b 2017 Our first order estimate of a warming induced loss of 190 Pg of soil carbon over the 21st century is equivalent to the past two decades of carbon emissions from fossil fuel burning USGCRP Chapter 2 2017 seh 93 95 Dean ve b 2018 Wolff ve b 2015 Carbon Brief 15 January 2018 Who does climate modelling around the world IPCC AR5 SYR Glossary 2014 seh 120 Carbon Brief 15 January 2018 What are the different types of climate models Carbon Brief 15 January 2018 What is a climate model Stott Kettleborough 2002 IPCC AR4 WG1 Ch8 2007 FAQ 8 1 Stroeve ve b 2007 National Geographic 13 August 2019 Liepert Previdi 2009 Rahmstorf ve b 2007 Mitchum ve b 2018 USGCRP Chapter 15 2017 IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014 Sec 2 1 IPCC AR5 WG1 Technical Summary 2013 seh 79 80 IPCC AR5 WG1 Technical Summary 2013 seh 57 Carbon Brief 15 January 2018 What are the inputs and outputs for a climate model Riahi ve b 2017 Carbon Brief 19 April 2018 IPCC AR5 WG3 Ch5 2014 seh 379 380 Matthews ve b 2009 Carbon Brief 19 April 2018 Meinshausen 2019 seh 462 Rogelj ve b 2019 IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018 seh 12 NOAA 2017 Hansen ve b 2016 Smithsonian 26 June 2016 USGCRP Chapter 15 2017 seh 415 Scientific American 29 April 2014 Burke Stott 2017 WCRP Global Sea Level Budget Group 2018 IPCC SROCC Ch4 2019 seh 324 GMSL global mean sea level red will rise between 0 43 m 0 29 0 59 m likely range RCP2 6 and 0 84 m 0 61 1 10 m likely range RCP8 5 by 2100 medium confidence relative to 1986 2005 DeConto Pollard 2016 Bamber ve b 2019 Zhang ve b 2008 IPCC AR5 WG1 Ch11 2013 seh 995 Alkama ve b 2020 IPCC SROCC Summary for Policymakers 2019 seh 18 Doney ve b 2009 Deutsch ve b 2011 IPCC SROCC Ch5 2019 seh 510 Climate Change and Harmful Algal Blooms EPA Istifade tarixi 11 September 2020 IPCC SR15 Ch3 2018 seh 283 Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets NESSC 12 November 2018 Istifade tarixi 25 February 2019 Clark ve b 2008 Liu ve b 2017 1 2 National Research Council 2011 seh 14 IPCC AR5 WG1 Ch12 2013 seh 88 89 FAQ 12 3 IPCC AR5 WG1 Ch12 2013 seh 1112 Crucifix 2016 Smith ve b 2009 Levermann ve b 2013 IPCC SR15 Ch3 2018 seh 218 IPCC SRCCL Ch2 2019 seh 133 IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019 seh 7 Zeng Yoon 2009 Turner ve b 2020 seh 1 Urban 2015 Poloczanska ve b 2013 Lenoir ve b 2020 Smale ve b 2019 IPCC SROCC Summary for Policymakers 2019 seh 13 IPCC SROCC Ch5 2019 seh 510 IPCC SROCC Ch5 2019 seh 451 Coral Reef Risk Outlook National Oceanic and Atmospheric Administration Istifade tarixi 4 April 2020 At present local human activities coupled with past thermal stress threaten an estimated 75 percent of the world s reefs By 2030 estimates predict more than 90 of the world s reefs will be threatened by local human activities warming and acidification with nearly 60 facing high very high or critical threat levels Carbon Brief 7 January 2020 IPCC AR5 WG2 Ch28 2014 seh 1596 Within 50 to 70 years loss of hunting habitats may lead to elimination of polar bears from seasonally ice covered areas where two thirds of their world population currently live What a changing climate means for Rocky Mountain National Park National Park Service Istifade tarixi 9 April 2020 IPCC AR5 WG2 Ch18 2014 seh 983 1008 IPCC AR5 WG2 Ch19 2014 seh 1077 IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014 seh 8 SPM 2 IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014 seh 13 SPM 2 3 IPCC AR5 WG2 Ch11 2014 seh 720 723 Costello ve b 2009 Watts ve b 2015 IPCC AR5 WG2 Ch11 2014 seh 713 Watts ve b 2019 seh 1836 1848 Watts ve b 2019 seh 1841 1847 WHO 2014 Springmann ve b 2016 seh 2 Haines Ebi 2019 Haines Ebi 2019 Figure 3 IPCC AR5 SYR 2014 seh 15 SPM 2 3 WHO Nov 2015 IPCC SRCCL Ch5 2019 seh 451 Zhao ve b 2017 IPCC SRCCL Ch5 2019 seh 439 IPCC AR5 WG2 Ch7 2014 seh 488 IPCC SRCCL Ch5 2019 seh 462 IPCC SROCC Ch5 2019 seh 503 Holding ve b 2016 IPCC AR5 WG2 Ch3 2014 seh 232 233 DeFries ve b 2019 seh 3 Krogstrup Oman 2019 seh 10 Diffenbaugh Burke 2019 The Guardian 26 January 2015 Burke Davis ve Diffenbaugh 2018 IPCC AR5 WG2 Ch13 2014 seh 796 797 Hallegatte ve b 2016 seh 12 IPCC AR5 WG2 Ch13 2014 seh 796 Mach ve b 2019 IPCC SROCC Ch4 2019 seh 328 UNHCR 2011 seh 3 Matthews 2018 seh 399 Balsari Dresser ve Leaning 2020 Cattaneo ve b 2019 UN Environment 25 October 2018 Flavell 2014 seh 38 Kaczan Orgill Meyer 2020 Serdeczny ve b 2016 IPCC SRCCL Ch5 2019 seh 439 464 National Oceanic and Atmospheric Administration What is nuisance flooding Istifade tarixi April 8 2020 Kabir ve b 2016 Van Oldenborgh ve b 2019 IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018 seh 7 IPCC AR5 SYR Glossary 2014 seh 125 IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018 seh 12 IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018 seh 15 United Nations Environment Programme 2019 seh XX IPCC SR15 Ch2 2018 seh 109 1 2 Teske ed 2019 seh xxiii World Resources Institute 8 August 2019 Bui ve b 2018 seh 1068 IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018 seh 17 IPCC SR15 2018 seh 17 C 3 IPCC AR5 SYR 2014 seh 125 IPCC SR15 2018 seh 34 IPCC SR15 Ch4 2018 seh 347 352 Friedlingstein ve b 2019 United Nations Environment Programme 2019 seh 46 Vox 20 September 2019 The Role of Firm Low Carbon Electricity Resources in Deep Decarbonization of Power Generation Teske ve b 2019 seh 163 Table 7 1 REN21 2020 seh 32 Fig 1 Ritchie 2019 United Nations Environment Programme 2019 seh XXIV Fig ES 5 The Guardian 6 April 2020 Dunai Marton De Clercq Geert 23 September 2019 Nuclear energy too slow too expensive to save climate report Reuters The cost of generating solar power ranges from 36 to 44 per megawatt hour MWh the WNISR said while onshore wind power comes in at 29 56 per MWh Nuclear energy costs between 112 and 189 Over the past decade costs for utility scale solar have dropped by 88 and for wind by 69 For nuclear they have increased by 23 United Nations Environment Programme 2019 seh XXIII Table ES 3 Teske ed 2019 seh xxvii Fig 5 IPCC SR15 Ch2 2018 seh 131 Figure 2 15 Teske 2019 seh 409 410 IPCC SR15 Ch2 2018 seh 142 144 United Nations Environment Programme 2019 Table ES 3 amp p 49 IPCC AR5 WG3 Ch9 2014 seh 686 694 Watts ve b 2019 seh 1854 WHO 2018 seh 27 Watts ve b 2019 seh 1837 WHO 2018 seh 27 Vandyck ve b 2018 World Resources Institute December 2019 seh 1 World Resources Institute December 2019 seh 10 IPCC AR5 WG3 Ch10 2014 seh 753 762 IRENA 2019 seh 49 Low and zero emissions in the steel and cement industries PDF 13 20 38 IPCC SR15 Ch4 2018 seh 326 327 Bednar Obersteiner ve Wagner 2019 European Commission 28 November 2018 seh 188 Bui ve b 2018 seh 1068 IPCC AR5 SYR 2014 seh 125 Bednar Obersteiner ve Wagner 2019 IPCC SR15 2018 seh 34 World Resources Institute 8 August 2019 IPCC SRCCL Ch2 2019 seh 189 193 Ruseva ve b 2020 Krause ve b 2018 seh 3026 3027 1 2 IPCC SR15 Ch4 2018 seh 396 397 IPCC AR5 SYR 2014 p 112 IPCC SR15 Ch5 2018 seh 457 NASA s Global Climate Change Global climate change adaptation and mitigation Climate Change Vital Signs of the Planet 3 April 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 April 2019 Cole 2008 IPCC AR4 WG2 Ch19 2007 seh 796 IPCC AR5 SYR 2014 seh 54 IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014 seh 17 Section 3 IPCC SR15 Ch5 2018 seh 447 United Nations 2017 Resolution adopted by the General Assembly on 6 July 2017 Work of the Statistical Commission pertaining to the 2030 Agenda for Sustainable Development A RES 71 313 IPCC SR15 Ch5 2018 seh 477 Rauner ve b 2020 Mercure ve b 2018 Union of Concerned Scientists 8 January 2017 Hagmann Ho ve Loewenstein 2019 World Bank June 2019 seh 12 Box 1 Watts ve b 2019 seh 1866 UN Human Development Report 2020 seh 10 International Institute for Sustainable Development 2019 seh iv ICCT 2019 seh iv Natural Resources Defense Council 29 September 2017 National Conference of State Legislators 17 April 2020 European Parliament February 2020 Carbon Brief 4 Jan 2017 UNCTAD 2009 1 2 Friedlingstein ve b 2019 Table 7 UNFCCC What is the United Nations Framework Convention on Climate Change UNFCCC 1992 Article 2 IPCC AR4 WG3 Ch1 2007 seh 97 UNFCCC What are United Nations Climate Change Conferences Kyoto Protocol 1997 Liverman 2009 seh 290 Liverman 2009 seh 290 Dessai 2001 seh 4 Grubb 2003 Muller 2010 The New York Times 25 May 2015 UNFCCC Copenhagen 2009 EUobserver 20 December 2009 UNFCCC Copenhagen 2009 Conference of the Parties to the Framework Convention on Climate Change Copenhagen 7 18 December 2009 un document FCCC CP 2009 L 7 18 October 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 October 2010 Cui Lianbiao Sun Yi Song Malin Zhu Lei 2020 Co financing in the green climate fund lessons from the global environment facility Climate Policy 20 1 95 108 doi 10 1080 14693062 2019 1690968 ISSN 1469 3062 parameter ignored Paris Agreement 2015 Climate Focus 2015 seh 3 Carbon Brief 8 October 2018 Climate Focus 2015 seh 5 Status of Treaties United Nations Framework Convention on Climate Change United Nations Treaty Collection Istifade tarixi 20 November 2019 Salon 25 September 2019 Goyal ve b 2019 Yeo Sophie 2016 10 10 Explainer Why a UN climate deal on HFCs matters Carbon Brief ingilis Istifade tarixi 2021 01 10 BBC 1 May 2019 Vice 2 May 2019 The Verge 27 December 2019 The Guardian 28 November 2019 Politico 11 December 2019 The Guardian 28 October 2020 Cook ve b 2016 Cook ve b 2016 NASA Scientific Consensus 2020 Powell James 20 November 2019 Scientists Reach 100 Consensus on Anthropogenic Global Warming Bulletin of Science Technology amp Society 37 4 183 184 doi 10 1177 0270467619886266 Istifade tarixi 15 November 2020 parameter ignored NRC 2008 seh 2 Oreskes 2007 seh 68 Gleick 7 January 2017 Joint statement of the G8 5 Academies 2009 Gleick 7 January 2017 Royal Society 2005 IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013 seh 17 D 3 IPCC SR15 Ch1 2018 seh 53 Ripple ve b 2017 Ripple ve b 2019 Fletcher 2019 seh 9 1 2 Weart The Public and Climate Change since 1980 Newell 2006 seh 80 Yale Climate Connections 2 November 2010 Pew Research Center 2015 Pew Research Center 18 April 2019 Stover 2014 Dunlap McCright 2011 seh 144 155 Bjornberg ve b 2017 Oreskes Conway 2010 Bjornberg ve b 2017 Dunlap McCright 2015 seh 308 Dunlap McCright 2011 seh 146 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi Bjornberg 2017 adli istinad ucun metn gosterilmeyib Harvey ve b 2018 The New York Times 29 April 2017 Gunningham 2018 The Guardian 19 March 2019 Boulianne Lalancette ve Ilkiw 2020 Deutsche Welle 22 June 2019 Setzer Byrnes 2019 Archer Pierrehumbert 2013 seh 10 14 Tyndall 1861 Archer Pierrehumbert 2013 seh 39 42 Fleming 2008 Tyndall In 1856 Eunice Newton Foote experimented using glass cylinders filled with different gases heated by sunlight but her apparatus could not distinguish the infrared greenhouse effect She found moist air warmed more than dry air and Sablon Co2 warmed most so she concluded higher levels of this in the past would have increased temperatures Huddleston 2019 1 2 3 Weart The Carbon Dioxide Greenhouse Effect Fleming 2008 Arrhenius Callendar 1938 Fleming 2007 Weart Suspicions of a Human Caused Greenhouse 1956 1969 Weart 2013 seh 3567 Menbe https az wikipedia org w index php title Iqlim deyisikliyi amp oldid 6060806, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.