Qadınlara seçki hüququnun verilməsi
Qadınlara seçki hüququnun verilməsi —
1918-ci il qurultayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə müsəlman qadınının azad edilməsini müsəlman xalqlarının milli-azadlıq mübarizəsinin ən mühüm məsələlərindən biri kimi qiymətləndirdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə deyirdi: “Bütün digər xalqların qadınları kişilərlə bərabər ictimai-siyasi hərəkatda iştirak etdiyi və bununla da öz millətinin uğurlarına kömək etdiyi bir vaxtda müsəlman qadın dustaqlıqda qala bilməz və qalmamalıdır”. Bu fikirlər 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi İstiqlal Bəyannaməsinin IV bəndində bərabərhüquqluluq prinsipinin, seçmək və seçilmək hüququnun təsbit edilməsi ilə öz qanuni təsdiqini tapdı. Nəticədə, Azərbaycan Şərqdə qadınlara seçmək və seçilmək hüququ verən ilk ölkə oldu.
Müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq kişilərlə bərabər, qadınlara seçkilərdə iştirak etmək – seçmək və seçilmək hüququnun verilməsi tarixi nailiyyət hesab olunurdu. Bununla da, nəinki Şərqdə, hətta demokratiyanın beşiyi sayılan bir sıra Avropa ölkələrindən və ABŞ-dan əvvəl qadına cəmiyyət həyatında siyasi proseslərə qoşulmaq hüququ Azərbaycanda verilmiş oldu. Bu Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət yaratmaq əzmində olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirdi.
Beləliklə, 1918-ci il dekabrın 8-də işə başlayan Azərbaycan parlamentinə seçkilərdə də azərbaycanlı qadınlar iştirak etmişdir. Lakin, təəssüflər olsun ki, parlamentdə qadınlar təmsil olunmamışdı, çünki onlar rəhbər vəzifələrə öz namizədlərini irəli sürməkdən imtina etmişdilər.
Azərbaycanlı qadınların seçki hüquqlarının möhkəmləndirilməsi istiqamətində atılan növbəti addım bu hüquqların Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında Əsasnamədə təsbiti oldu. AXC-nin Müəssislər Məclisinə seçkilər çox vaxt və ciddi hazırlıq tələb edirdi, mürəkkəb siyasi vəziyyət isə hər gün yeni məsələlərin həllini irəli sürürdü. Buna baxmayaraq, parlament bir sıra hüquqi aktlar, o cümlədən “Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında” Qanun qəbul etdi. 1919-cu il iyulun 21-də qəbul edilən qanunda dövlətin hakimiyyət orqanlarına qadınların seçmək və seçilmək hüquqları bir daha öz təsdiqini tapdı. Əsasnamənin 1-ci fəslində deyilirdi: “Müəssislər Məclisi əhali tərəfindən cinsindən asılı olmayaraq və bərabər seçki hüququ əsasında, birbaşa və gizli səsvermə vasitəsilə, mütənasib nümayəndəlik əsasları təmin edilərək seçilən üzvlərdən ibarətdir”. 2-ci fəsildə qeyd olunurdu ki, Müəssislər Məclisinə seçkilərdə “səsvermə gününədək 20 yaşı tamam olmuş hər iki cinsdən olan respublika vətəndaşları iştirak hüququna malikdirlər”. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti qadınlara aktiv seçki hüququ vermək niyyətini bir daha təsdiqlədi.[1]
Dünyada
1893-cü ildə Yeni Zelandiya qadınlara seçki hüququ verən ilk dövlət oldu. Avropada qadınlara ilk seçki hüququnu verən ölkələr sırasında ilk yerləri Norveç, Finlandiya və İslandiya tutur. Qadın hüquqları məsələsinin ilk dəfə hələ Fransa İnqilabi dövründə Olimpiya de Quj tərəfindən səsləndirilməsinə və məhz Fransanın qadınların cəmiyyətdə ikinci dərəcəli rol oynamasının radikal tənqidçisi olmasına baxmayaraq bu ölkə Avropada qadınlara seçki hüququ verən son ölkələrdən biri oldu.
Seçki hüququnun verilməsi yalnız o zaman tam şəkildə öz təzahürünü tapır ki, bütün təbəqələrdən olan qadınlar milli səsvermə prosesinə cəlb olunur və istənilən siyasi vəzifəyə dair namizədliklərini irəli sürə bilirlər. Əksər hallarda qadınlar keşməkeşli dövrlərdə səsvermə hüququna nail olmuşlar. 1893-cü ildə Yeni Zelandiya bu siyahıda birinci oldu. İlklərin beşiyi olmuş bu ölkədə "Köhnə Dünya" dan qalma mühafizəkar düşüncələri qəti surətdə rədd edən liberalizm böyük qüvvə hesab olunurdu. Sosial islahatların dəstəklənməsi və əzmkarlıq Yeni Zelandiyanın seçki hüququ təşəbbüskarlarına istəklərini reallaşdırmağa əlverişli zəmin yaratdı. Hazırda da məşhurluğunu qoruyan "Qadınlara seçki hüququnun verilməsinə dair ərizə" bu prosesdə həlledici rol oynadı. Əhalinin yetkinlik yaşına çatmış qadınlarının təxminən dördə birinin imzaladığı bu ərizə Yeni Zelandiya və digər qərb ölkələrində bu yönümdə ən böyük həcmli sənəd sayılırdı. Mənbəyini Yeni Zelandiyadan götürən bu hərəkat bütün dünyaya səs saldı. Məhz bu ölkənin seçki hüququ müdafiəçiləri bir çox ölkələrə səyahət etmək, mühazirə demək, hətta müəyyən nümayişlərə qoşulmaq üçün dəvət alırdılar.
Avropada qadınlara ilk seçki hüququnu verən ölkələr sırasında ilk yerləri Norveç, Finlandiya və İslandiya tutur. Digər qərb dövlətlərinin gündəmini qadın hüquqları məsələləri onilliklərdir ki, məşğul etsə də, onlar bu məsələnin icrasını Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsi və ondan sonrakı zamana saxladılar.
20-ci əsrin əvvəlində Amerika Birləşmiş Ştatlarında seçki hüququ tələb edən hərəkatlar geniş vüsət alsa da, 1848-ci ildən bəri səsvermə hüququ tələb edən qadınlar yalnız yetmiş iki il sonra, 1920- ci ildə məqsədlərinə nail ola bildilər. Britaniyada da bu, uzun sürən bir proses olmuşdur və yalnız Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində qadınların əhəmiyyətli rolu dövlətə imkan verdi ki, bu məsələnin gündəmə gətirilməsi güclü seçki hüququ hərəkatına təslim olmaq kimi təqdim edilməsin. Qadın hüquqları məsələsinin ilk dəfə hələ Fransa İnqilabi dövründə Olimpiya de Quj tərəfindən səsləndirilməsinə və məhz Fransanın qadınların cəmiyyətdə ikinci dərəcəli rol oynamasının radikal tənqidçisi olmasına baxmayaraq bu ölkə Avropada qadınlara seçki hüququ verən son ölkələrdən biri oldu. Bununla belə, 20-ci əsrin əvvəlində əksəriyyəti qadınların katolisizm və sağçı siyasi konservatizmi dəstəkləyəcəklərindən qorxan sosialistlər olmaqla, bir çox siyasətçilər fransız hərəkat nümayəndələrinə qarşı çıxırdılar. Fransız qadınlar yalnız 1944-cü ildə səsvermə hüququna nail oldular.
Lakin isçevrəli qadınlarla müqayisədə onların bəxti gətirmişdi. Qadınlara seçki hüququnun verilməsinə dair federasiya 1909-cu ildən 1971-ci ilədək mübarizə aparmalı oldu və nəhayət, isveçrəli qadınlar milli seçkilərdə iştirak hüququna nail oldular. Buna baxmayaraq, onların yerli seçkilərdə iştirakı yalnız 1989-cu ildə mümkün oldu.
Müstəmləkə ölkələrində hüquqlarını tələb edən qadınlar yalnız formalaşmış respublikalardan yox, eyni zamanda, müstəmləkə qüvvələrinin arasından çıxırdı. Bəzi hallarda müstəmləkə əleyhinə milliyyətçi hərəkatların məqsədləri sırasına qadınlara seçki hüququnun verilməsi də daxil olurdu. Məsələn, Hindistanda 1919-cu ildə şairə və siyasi fəal Sarodjini Naydu qadınlara seçki hüququnun verilməsi işinə baxılması üçün İngiltərəyə yollanan heyətə rəhbərlik etdi və bu hadisədən sonra seçki komitəsi bəzi hindli qadınların hökumətdə təmsil olunmasına dair islahatların yer alacağı konstitusiya təklifini irəli sürdü. Britaniya komitəsi bu təklifi cəfəngiyyat adlandırsa da, yerli hind qanunvericiliyinə qadınlara seçki hüququnun verilib-verilməməsinə qərar vermə izni verildi. Britaniya bu işə heyrətlənsə də, qısa müddət ərzində bir çox qanunvericiliklərdə bu məsələ öz təsdiqini tapdı və məhdud şəkildə olsa da, qadınlar hətta kişilərlə bərabər şəkildə hökumətdə təmsil olunmağa başladılar.
Afrikanın müstəqilliklərini yenicə qazanmış ölkələrində qadınlar süçki hüququnu 1960-cı illərdə əldə etdilər. Milli müstəqilliyə nail olmaqla əksər keçmiş müstəmləkə ölkələri həm qadınların, həm də kişilərin səsvermə hüququna təminat verən konstitusiyalar hazırladı. Hazırda yalnız bəzi ölkələrdə qadınlar ya qismən, ya da tamamilə seçki hüququndan məhrumdurlar.
Azərbaycanda
1918-ci il qurultayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə müsəlman qadınının azad edilməsini müsəlman xalqlarının milli-azadlıq mübarizəsinin ən mühüm məsələlərindən biri kimi qiymətləndirdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə deyirdi: “Bütün digər xalqların qadınları kişilərlə bərabər ictimai-siyasi hərəkatda iştirak etdiyi və bununla da öz millətinin uğurlarına kömək etdiyi bir vaxtda müsəlman qadın dustaqlıqda qala bilməz və qalmamalıdır”. Bu fikirlər 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi İstiqlal Bəyannaməsinin IV bəndində bərabərhüquqluluq prinsipinin, seçmək və seçilmək hüququnun təsbit edilməsi ilə öz qanuni təsdiqini tapdı. Nəticədə, Azərbaycan Şərqdə qadınlara seçmək və seçilmək hüququ verən ilk ölkə oldu.
Müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq kişilərlə bərabər, qadınlara seçkilərdə iştirak etmək – seçmək və seçilmək hüququnun verilməsi tarixi nailiyyət hesab olunurdu. Bununla da, nəinki Şərqdə, hətta demokratiyanın beşiyi sayılan bir sıra Avropa ölkələrindən və ABŞ-dan əvvəl qadına cəmiyyət həyatında siyasi proseslərə qoşulmaq hüququ Azərbaycanda verilmiş oldu. Bu Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət yaratmaq əzmində olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirdi.
Beləliklə, 1918-ci il dekabrın 8-də işə başlayan Azərbaycan parlamentinə seçkilərdə də azərbaycanlı qadınlar iştirak etmişdir. Lakin, təəssüflər olsun ki, parlamentdə qadınlar təmsil olunmamışdı, çünki onlar rəhbər vəzifələrə öz namizədlərini irəli sürməkdən imtina etmişdilər.
Azərbaycanlı qadınların seçki hüquqlarının möhkəmləndirilməsi istiqamətində atılan növbəti addım bu hüquqların Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında Əsasnamədə təsbiti oldu. AXC-nin Müəssislər Məclisinə seçkilər çox vaxt və ciddi hazırlıq tələb edirdi, mürəkkəb siyasi vəziyyət isə hər gün yeni məsələlərin həllini irəli sürürdü. Buna baxmayaraq, parlament bir sıra hüquqi aktlar, o cümlədən “Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında” Qanun qəbul etdi. 1919-cu il iyulun 21-də qəbul edilən qanunda dövlətin hakimiyyət orqanlarına qadınların seçmək və seçilmək hüquqları bir daha öz təsdiqini tapdı. Əsasnamənin 1-ci fəslində deyilirdi: “Müəssislər Məclisi əhali tərəfindən cinsindən asılı olmayaraq və bərabər seçki hüququ əsasında, birbaşa və gizli səsvermə vasitəsilə, mütənasib nümayəndəlik əsasları təmin edilərək seçilən üzvlərdən ibarətdir”. 2-ci fəsildə qeyd olunurdu ki, Müəssislər Məclisinə seçkilərdə “səsvermə gününədək 20 yaşı tamam olmuş hər iki cinsdən olan respublika vətəndaşları iştirak hüququna malikdirlər”. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti qadınlara aktiv seçki hüququ vermək niyyətini bir daha təsdiqlədi.
İstinadlar
Xarici keçidlər
- http://www.womeninworldhistory.com/TWR-13.html
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası: I cild" ( (azərb.)). ebooks.az. 2015-02-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-25.