fbpx
Wikipedia

Xəzər dənizinin əsas çirklənmə mənbələri

Avqust 16, 2021

Xəzərin neftlə çirklənməsi

 
Xəzərin neftlə çirklənməsi

Xəzərin neftlə çirklənməsi problemi özünün qədimliyi, fauna-floraya, suyun fiziki-kimyəvi xassələrinə, dəniz dibi çöküntülərə çoxtərəfli təsirinə görə başlıca yeri tutur. Hazırda demək olar ki, Xəzərin bütün akvatoriyası və ora axan bütün çaylar neftlə çirklənməyə məruz qalmışdır. 1950–60-cı illərdə neftlə çirklənmə yalnız dəniz neft yataqları akvatoriyası və neft emalı müəssisələrinin çirkab suları tökülən zonaya xas idisə, 1980-ci illərdə belə çirklənmə dənizin hər yerində yayılmışdır. Məlum mənbələrə əsaslanan hesablamalara görə Xəzər-xvalın epoxasının neft kəşfindən bəri dənizə 2,5 milyon ton xam neft axmışdır. Yalnız 1969-cu ildə neftdaşıyan tankerlərin ballastik suyu ilə dənizə 47 min ton, gəmilərin suyundan isə 7 min ton neft axıdılıb. Dənizdə oduqca çoxlu qəza hadisələri baş verir, onlardan ikisini 258 göstərək: 60-cı illərdə Xəzərin Orta və Cənub şelfində qəza nəticəsində dənizə 4000 ton, aylarla mənbədən sönməyən yanğın, fəaliyyətdə olan qrifonlardan 20 min ton qaz-neft kondensatı axmışdır. 1983-cü ildə Oğurçalı adasının cənub-qərbində 200 m dərinliyində qruntda – 1 kq lildə 1,43 q, 1955-ci ildə Cənubi və Orta Xəzərin sərhədində qruntda 270 m dərinlikdə 1 kq lildə 0,86 q konsentrasiyalı neftin olması qeydə alınmışdır. Bakı buxtasında 5–7 m-dən çöküntülərin ətəyinə qədər qrunt neft məhsulları ilə doymuşdur. Digər çirkləndiricilərdən fərqli olaraq neft başqa sahələrə asan keçir, nisbətən uzunömürlüdür çoxşəkillidir. 1 kq neftin tam minerallaşması üçün 400 litr dəniz suyunda olan oksigen sərf olunur Neft məhsulları ilə çirklənmənin səciyyəvi əlamətləri mənbəyinin çoxluğu, ətraf mühitin demək olar ki, bütün komponentlərini çirkləndirməsi, böyük akvatoriyada səpələnməsi, dib çöküntülərində toplanması və s.- dir. Neftin həll olan və ağır komponentləri – fraksiyaları su kütləsində digər toksikantları, o cümlədən toksik metalları adsorbsiya edir, onların miqrasiyasına səbəb olur. Onlar suyun keyfiyyətini pisləşdirir, oksigen rejiminə mənfi təsir göstərir, suyun üst qatlarının atmosferlə balanslaşdırılmış əlaqəsini pozur və s. Neftlə çirklənmə cənubi Xəzərin qərb şelfində mühit şəraitini kökündən dəyişmişdir. Bakı-Abşeron arxipelaqının adalarının akvatoriyalarında 1961-ci ildən 1976-cı ilə kimi 15 il ərzində fitoplanktonun fotosintezinin ilkin məhsulu 50 dəfə azalmışdır. Krasnovodsk körfəzində, Çələkən yarımadasında fitobentos məhv edilmişdir. Neftlə çirklənmiş sahələr də demək olar ki, zoobentosdan məhrum olmuşdur. Bu sahələrin dib çöküntülərində anaerob proseslər dominantlıq edir. Şimali Xəzərin çirklənməsi əsasən çay axınları və dənizdəki neft yataqları ilə əlaqədardır. Dəniz suyu səviyyəsinin qalxması sahildəki neft mədənlərinə məsafəni qısaldır və küləklərin tez-tez əsməsi, dalğalar mühafizə bəndlərini yuyur, sahilyanı neft mədənlərini basır.Şimali Xəzərin sularında karbohidrogenlərin konsentrasiyası 0,43–16,0 mql arasında dəyişir. Sahənin mərkəzi hissəsində karbohidrogenlərin konsentrasiyası orta hesabla 0,11–0,20 mql təşkil edir. Bir qayda olaraq maksimum göstərici çay sularına və limanların akvatoriyasına xasdır, burada neft məhsullarının miqdarı müvafiq olaraq 1,46–2,07 və 9,4–10,3 mql təşkil edir. Cənubi Xəzərdə çirklənmə dərəcəsinə görə ölü zona adlandırılan bir sıra sahələr də mövcuddur. Bura Neft Daşları akvatroriyası, Bakı, Krasnovodsk buxtaları və Çələkən yarımadası sahilləri aiddir. Bu sahələrin sularında neftin miqdarı 1,26–3,83 mql-ə çatır. Neft Daşları qruntunda – Baş korpusun, Baş estakadanın (estakada boyu) yanında neftin miqdarı 24 q kq-a qədər, Jiloy adalarının zəif lillənmiş çöküntülərində, Pirallahı yarımadasında 15–20 qkq, Krasnovodsk körfəzi qruntunda (mərkəz) – 1,9, limanın yanında 123 qkq, Çələkən yarımadasının yanında 46–57 qkq-a çatır. Bakı buxtası əsl neft məhsullarının anbarıdır. Burada qrunt 3,5–5,7 m dərinlikdə neft məhsulları ilə doymuşdur. Üst 20–25 sm qatda neft məhsullarının miqdarı ümumi çəkinin 67%-ni təşkil edir. Qruntun neft məhsulları ilə doyması həmçinin cənubi Xəzərin adalarına, Pirsaat silsiləsi və Qaradağ sahəsinə də xasdır, burada neftin konsentrasiyası su səthində 0,43–1,26 mql, qruntda isə 0,63–2,3 qkq təşkil edir. Xəzər dənizində ekoloji vəziyyətin gərginləşməsində neftlə yanaşı, politsiklik aromatik karbohidrogenlər (PAK) də ciddi təhlükə yaradır. Ciddi ekoloji nəticələr PAK-ın dəniz ekosistemlərin elementlərində toplanmasıdır. PAK-a əsasən benzol həlqəsindən ibarət tsiklik fərdi karbohidrogenlərin geniş qrupu daxildir. PAK-ın çoxu konserogen və mutagen aktivliyə malikdir. Toksiklikdən başqa PAK-ın əsas təhlükəliliyi Xəzər dənizi ekosistemində onun mutogen meylli olmasıdır. Təsadüfi deyildir ki, PAK-ın ən kanserogenli sayılan 3,4 benzopirindir, o ətraf mühitə qiymət verən indiqator hesab olunur. PAK-ın tərkibində o, 20% təşkil edir. PAK əsasən neft məhsullarının və üzvi maddələrin (kömür, oduncaq, bitum, polimer materialları) yanması, emal və istifadə proseslərində əmələ gəlir. Dəniz mühitində PAK-ın təbii mənbələri qrifonlar, sualtı vulkanların püskürməsi, hidroterm, həmçinin atmosfer yağıntıları vasitəsilə qurudan və sahil axınları ilə dənizə aparılmasıdır. Dənizə daxil olan PAK-ın mənbələrindən 3-ü çay axını, atmosfer axınları və şəhər axınları əsas sayılır. PAK-ın böyük miqdarı dəniz mühitinə gəmiçlik tərəfindən daxil olur, onun orta statistik payı digər əsas mənbələrin 35–50%-ni təşkil edir. Şəhər aqlomeratlarında avtomobillərdən çıxan və sənaye qazları PAK-ın əsas kütləsini təşkil edərək atmosfer yağıntıları ilə çaylara və ya bilavasitə su hövzələrinə axır. Çoxlu əhalisi olan, sənaye cəhətdən inkiaşf etmiş dənizkənarı şəhərlər bu baxımdan PAK-ın əmələ gəlməsində statistik mənbə sayılır. Müəyyən edilmişdir ki, 1 m³ qazdan (avtomobilin buraxdığı) 800–900 mkq-ya qədər 3,4 benzoprin ayrılır (500 ml yanacağa). Ətraf mühit üçün təhlükəli PAK-a 17-dən artıq karbohidrogen daxildir, onlardan 7-si 3,4; 1,12; 1,2; 1,2–5,6; 3,4–9–10 benzoprin əsaslıdır. Ən çox çirklənmiş Bakı buxtası olmaqla burada dib qruntlarının çirklənməsi orqanizmlərin və bentosun azalmasına, bəzi yerlərdə isə dib faunasının yox olmasına gətirib çıxarır. Dənizin çirklənməsində neft karbohidrogenləri böyük rol oynayır. Neft karbohidrogenlərini, karbohidrogenləri, karbonukleidləri, xlor üzvi birləşmələrini və ağır metalları göstərmək olar. Avadanlıqların suda batması, neft məhsullarının dənizə axması, qurğuların yararsız hala düşməsi və s. Cənub və orta sahələrdə Xəzər daha çox hidrodinamiki təhlükəyə məruz qalır.

Xəzərin çaylarla çirklənməsi

 
Xəzərin çaylarla çirklənməsi

Çaylar vasitəsilə hər il Xəzərə 40–45 km3 çirkab daxil olur ki, onun da 60 faizi Volqa çayının payına düşür. Əgər bu çirkli sular dənizin üst qatında bərabər paylansaydı, onda il ərzində həmin qatın qalınlığı 10–11 sm-ə çatardı. Xəzər sularının çirklənməsində Kür və Ural çayları da az rol oynamır. Tbilisi, Rustavi şəhərlərinin və sənaye müəssisələrinin çirkab suları, həmçinin kənd təsərrüfatında işlədilən müxtəlif toksiki maddələr Kür çayı vasitəsilə Xəzərə daxil olur. Xəzər dənizi sahillərində yerləşən şəhərlərdən Bakı, Sumqayıt, Mahaçqala, Həştərxan, Türkmənbaşı, Rəşt, Ənzəli şəhərlərindən dənizə axıdılan çirkab suları onun əsas çirkləndiricilərindən hesab edilir. Volqa, Kür hövzələrində bir sıra sututarların yaradılması da mənfi təsir göstərmişdir. Bu sututarların miqdarının kəskin azalmasına səbəb olmuş, digər tərəfdən bir sıra olduqca qiymətli balıq növlərini ənənəvi kürü tökmək yerlərindən məhrum etmişdir.

Xəzərin sənaye ilə çirklənməsi

 
Xəzərin sənayeilə çirklənməsi

Təmizlənməmiş sənaye məhsulları, obyektlərinin çirkab suları və kənd təsərrüfatı tullantıları, çay və dəniz gəmiçiliyi, quru və su sahillərində qaz və neft buruqlarının istismarı, dəniz dibinin dərinləşdirilməsi işləri zamanı ikinci çirklənmə, atmosfer və su vasitəsilə uzaq zonalardan çirkli maddələrin gəlməsi. Çirkabın qeyri- bərabər paylanması dənizin ayrı-ayrı sahələrinin ciddi şəkildə çirklənməsinə gətirib çıxarır. Sahilboyu yaranan çirklənməni bir zonadan başqasına aparır və oranı da çirkləndirir. Tullantılar əsasən suyun üzəndə — üst qatında toplaşaraq "su-atmosfer" zonası yaradır, onda məhz burada yığılmış çirkablar hesabına daha çox dənizin bioloji əhəmiyyətli sahələrinin çirkləndiyini qeyd etmək lazım gəlir.

İstinadlar

  1. Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov "Ekologiya,ətraf mühit və insan" Bakı – "Elm" – 2006

Xarici keçidlər

  • Xəzər dənizində neft və qaz hasilatının artması onun neft və kimyəvi məhsullarla çirklənmə riskini yüksəldir.
  • Azərbaycan Xəzərin neftlə çirklənməsi ilə mübarizə üzrə protokolu ratifikasiya edəcək

Həmçinin bax

Avqust 16, 2021
xəzər, dənizinin, əsas, çirklənmə, mənbələri, mündəricat, xəzərin, neftlə, çirklənməsi, xəzərin, çaylarla, çirklənməsi, xəzərin, sənaye, ilə, çirklənməsi, istinadlar, xarici, keçidlər, həmçinin, baxxəzərin, neftlə, çirklənməsi, redaktə, xəzərin, neftlə, çirklə. Mundericat 1 Xezerin neftle cirklenmesi 2 Xezerin caylarla cirklenmesi 3 Xezerin senaye ile cirklenmesi 4 Istinadlar 5 Xarici kecidler 6 Hemcinin baxXezerin neftle cirklenmesi Redakte Xezerin neftle cirklenmesi Xezerin neftle cirklenmesi problemi ozunun qedimliyi fauna floraya suyun fiziki kimyevi xasselerine deniz dibi cokuntulere coxterefli tesirine gore baslica yeri tutur Hazirda demek olar ki Xezerin butun akvatoriyasi ve ora axan butun caylar neftle cirklenmeye meruz qalmisdir 1950 60 ci illerde neftle cirklenme yalniz deniz neft yataqlari akvatoriyasi ve neft emali muessiselerinin cirkab sulari tokulen zonaya xas idise 1980 ci illerde bele cirklenme denizin her yerinde yayilmisdir Melum menbelere esaslanan hesablamalara gore Xezer xvalin epoxasinin neft kesfinden beri denize 2 5 milyon ton xam neft axmisdir Yalniz 1969 cu ilde neftdasiyan tankerlerin ballastik suyu ile denize 47 min ton gemilerin suyundan ise 7 min ton neft axidilib Denizde oduqca coxlu qeza hadiseleri bas verir onlardan ikisini 258 gosterek 60 ci illerde Xezerin Orta ve Cenub selfinde qeza neticesinde denize 4000 ton aylarla menbeden sonmeyen yangin fealiyyetde olan qrifonlardan 20 min ton qaz neft kondensati axmisdir 1983 cu ilde Ogurcali adasinin cenub qerbinde 200 m derinliyinde qruntda 1 kq lilde 1 43 q 1955 ci ilde Cenubi ve Orta Xezerin serhedinde qruntda 270 m derinlikde 1 kq lilde 0 86 q konsentrasiyali neftin olmasi qeyde alinmisdir Baki buxtasinda 5 7 m den cokuntulerin eteyine qeder qrunt neft mehsullari ile doymusdur Diger cirklendiricilerden ferqli olaraq neft basqa sahelere asan kecir nisbeten uzunomurludur coxsekillidir 1 kq neftin tam minerallasmasi ucun 400 litr deniz suyunda olan oksigen serf olunur Neft mehsullari ile cirklenmenin seciyyevi elametleri menbeyinin coxlugu etraf muhitin demek olar ki butun komponentlerini cirklendirmesi boyuk akvatoriyada sepelenmesi dib cokuntulerinde toplanmasi ve s dir Neftin hell olan ve agir komponentleri fraksiyalari su kutlesinde diger toksikantlari o cumleden toksik metallari adsorbsiya edir onlarin miqrasiyasina sebeb olur Onlar suyun keyfiyyetini pislesdirir oksigen rejimine menfi tesir gosterir suyun ust qatlarinin atmosferle balanslasdirilmis elaqesini pozur ve s Neftle cirklenme cenubi Xezerin qerb selfinde muhit seraitini kokunden deyismisdir Baki Abseron arxipelaqinin adalarinin akvatoriyalarinda 1961 ci ilden 1976 ci ile kimi 15 il erzinde fitoplanktonun fotosintezinin ilkin mehsulu 50 defe azalmisdir Krasnovodsk korfezinde Celeken yarimadasinda fitobentos mehv edilmisdir Neftle cirklenmis saheler de demek olar ki zoobentosdan mehrum olmusdur Bu sahelerin dib cokuntulerinde anaerob prosesler dominantliq edir Simali Xezerin cirklenmesi esasen cay axinlari ve denizdeki neft yataqlari ile elaqedardir Deniz suyu seviyyesinin qalxmasi sahildeki neft medenlerine mesafeni qisaldir ve kuleklerin tez tez esmesi dalgalar muhafize bendlerini yuyur sahilyani neft medenlerini basir Simali Xezerin sularinda karbohidrogenlerin konsentrasiyasi 0 43 16 0 mql arasinda deyisir Sahenin merkezi hissesinde karbohidrogenlerin konsentrasiyasi orta hesabla 0 11 0 20 mql teskil edir Bir qayda olaraq maksimum gosterici cay sularina ve limanlarin akvatoriyasina xasdir burada neft mehsullarinin miqdari muvafiq olaraq 1 46 2 07 ve 9 4 10 3 mql teskil edir Cenubi Xezerde cirklenme derecesine gore olu zona adlandirilan bir sira saheler de movcuddur Bura Neft Daslari akvatroriyasi Baki Krasnovodsk buxtalari ve Celeken yarimadasi sahilleri aiddir Bu sahelerin sularinda neftin miqdari 1 26 3 83 mql e catir Neft Daslari qruntunda Bas korpusun Bas estakadanin estakada boyu yaninda neftin miqdari 24 q kq a qeder Jiloy adalarinin zeif lillenmis cokuntulerinde Pirallahi yarimadasinda 15 20 qkq Krasnovodsk korfezi qruntunda merkez 1 9 limanin yaninda 123 qkq Celeken yarimadasinin yaninda 46 57 qkq a catir Baki buxtasi esl neft mehsullarinin anbaridir Burada qrunt 3 5 5 7 m derinlikde neft mehsullari ile doymusdur Ust 20 25 sm qatda neft mehsullarinin miqdari umumi cekinin 67 ni teskil edir Qruntun neft mehsullari ile doymasi hemcinin cenubi Xezerin adalarina Pirsaat silsilesi ve Qaradag sahesine de xasdir burada neftin konsentrasiyasi su sethinde 0 43 1 26 mql qruntda ise 0 63 2 3 qkq teskil edir Xezer denizinde ekoloji veziyyetin gerginlesmesinde neftle yanasi politsiklik aromatik karbohidrogenler PAK de ciddi tehluke yaradir Ciddi ekoloji neticeler PAK in deniz ekosistemlerin elementlerinde toplanmasidir PAK a esasen benzol helqesinden ibaret tsiklik ferdi karbohidrogenlerin genis qrupu daxildir PAK in coxu konserogen ve mutagen aktivliye malikdir Toksiklikden basqa PAK in esas tehlukeliliyi Xezer denizi ekosisteminde onun mutogen meylli olmasidir Tesadufi deyildir ki PAK in en kanserogenli sayilan 3 4 benzopirindir o etraf muhite qiymet veren indiqator hesab olunur PAK in terkibinde o 20 teskil edir PAK esasen neft mehsullarinin ve uzvi maddelerin komur oduncaq bitum polimer materiallari yanmasi emal ve istifade proseslerinde emele gelir Deniz muhitinde PAK in tebii menbeleri qrifonlar sualti vulkanlarin puskurmesi hidroterm hemcinin atmosfer yagintilari vasitesile qurudan ve sahil axinlari ile denize aparilmasidir Denize daxil olan PAK in menbelerinden 3 u cay axini atmosfer axinlari ve seher axinlari esas sayilir PAK in boyuk miqdari deniz muhitine gemiclik terefinden daxil olur onun orta statistik payi diger esas menbelerin 35 50 ni teskil edir Seher aqlomeratlarinda avtomobillerden cixan ve senaye qazlari PAK in esas kutlesini teskil ederek atmosfer yagintilari ile caylara ve ya bilavasite su hovzelerine axir Coxlu ehalisi olan senaye cehetden inkiasf etmis denizkenari seherler bu baximdan PAK in emele gelmesinde statistik menbe sayilir Mueyyen edilmisdir ki 1 m qazdan avtomobilin buraxdigi 800 900 mkq ya qeder 3 4 benzoprin ayrilir 500 ml yanacaga Etraf muhit ucun tehlukeli PAK a 17 den artiq karbohidrogen daxildir onlardan 7 si 3 4 1 12 1 2 1 2 5 6 3 4 9 10 benzoprin esaslidir En cox cirklenmis Baki buxtasi olmaqla burada dib qruntlarinin cirklenmesi orqanizmlerin ve bentosun azalmasina bezi yerlerde ise dib faunasinin yox olmasina getirib cixarir Denizin cirklenmesinde neft karbohidrogenleri boyuk rol oynayir Neft karbohidrogenlerini karbohidrogenleri karbonukleidleri xlor uzvi birlesmelerini ve agir metallari gostermek olar Avadanliqlarin suda batmasi neft mehsullarinin denize axmasi qurgularin yararsiz hala dusmesi ve s Cenub ve orta sahelerde Xezer daha cox hidrodinamiki tehlukeye meruz qalir 1 Xezerin caylarla cirklenmesi Redakte Xezerin caylarla cirklenmesi Caylar vasitesile her il Xezere 40 45 km3 cirkab daxil olur ki onun da 60 faizi Volqa cayinin payina dusur Eger bu cirkli sular denizin ust qatinda beraber paylansaydi onda il erzinde hemin qatin qalinligi 10 11 sm e catardi Xezer sularinin cirklenmesinde Kur ve Ural caylari da az rol oynamir Tbilisi Rustavi seherlerinin ve senaye muessiselerinin cirkab sulari hemcinin kend teserrufatinda isledilen muxtelif toksiki maddeler Kur cayi vasitesile Xezere daxil olur Xezer denizi sahillerinde yerlesen seherlerden Baki Sumqayit Mahacqala Hesterxan Turkmenbasi Rest Enzeli seherlerinden denize axidilan cirkab sulari onun esas cirklendiricilerinden hesab edilir Volqa Kur hovzelerinde bir sira sututarlarin yaradilmasi da menfi tesir gostermisdir Bu sututarlarin miqdarinin keskin azalmasina sebeb olmus diger terefden bir sira olduqca qiymetli baliq novlerini enenevi kuru tokmek yerlerinden mehrum etmisdir Xezerin senaye ile cirklenmesi Redakte Xezerin senayeile cirklenmesi Temizlenmemis senaye mehsullari obyektlerinin cirkab sulari ve kend teserrufati tullantilari cay ve deniz gemiciliyi quru ve su sahillerinde qaz ve neft buruqlarinin istismari deniz dibinin derinlesdirilmesi isleri zamani ikinci cirklenme atmosfer ve su vasitesile uzaq zonalardan cirkli maddelerin gelmesi Cirkabin qeyri beraber paylanmasi denizin ayri ayri sahelerinin ciddi sekilde cirklenmesine getirib cixarir Sahilboyu yaranan cirklenmeni bir zonadan basqasina aparir ve orani da cirklendirir Tullantilar esasen suyun uzende ust qatinda toplasaraq su atmosfer zonasi yaradir onda mehz burada yigilmis cirkablar hesabina daha cox denizin bioloji ehemiyyetli sahelerinin cirklendiyini qeyd etmek lazim gelir Istinadlar Redakte Qerib Memmedov Mahmud Xelilov Ekologiya etraf muhit ve insan Baki Elm 2006Xarici kecidler RedakteXezer denizinde neft ve qaz hasilatinin artmasi onun neft ve kimyevi mehsullarla cirklenme riskini yukseldir Azerbaycan Xezerin neftle cirklenmesi ile mubarize uzre protokolu ratifikasiya edecekHemcinin bax RedakteXezer denizinin muhafize olunan erazileri Xezer deniziMenbe https az wikipedia org w index php title Xezer denizinin esas cirklenme menbeleri amp oldid 6037102, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.