fbpx
Wikipedia

Əlimərdan bəy Topçubaşov

Avqust 12, 2021

Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu Topçubaşov (Topçubaşı) (4 may 1862(1862-05-04), Tiflis, Qafqaz canişinliyi – 8 noyabr 1934(1934-11-08), Paris, Fransa) — Azərbaycanın görkəmli siyasi xadimi. Diplomat, hüquqşünas. Çar Rusiyasında Birinci Dövlət Dumasının üzvü (1905), Bakıda Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin üzvü (1917), Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri (1918–1920).

Əlimərdan bəy Topçubaşov
Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu Topçubaşov
Sələfi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası Rəyasət Heyətinin Sədri kimi
Xələfi vəzifə ləğv edilib
Sələfi Məmmədhəsən Hacınski
Xələfi Fətəli xan Xoyski
Şəxsi məlumatlar
Partiya
Təhsili
  • Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsi[d],
  • Sankt-Peterburq Universiteti[d]
Doğum tarixi 4 may 1862(1862-05-04)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 8 noyabr 1934(1934-11-08) (72 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Atası Ələkbər bəy Topçubaşov
Anası Sevər xanım Vəkilova
Həyat yoldaşı Pəri xanım Topçubaşova
Uşaqları Ələkbər bəy Topçubaşov
Ənvər bəy Topçubaşov
Sara xanım Sultanoğlu
Sevər xanım Topçubaşova
Rəşid bəy Topçubaşov

Həyatı

 
Əlimərdan bəy Topçubaşovun dəfni (Soldan 5-ci Məhəmməd Əmin Rəsulzadə)

Əlimərdan bəy Topçubaşov 1863-cü ildə Tiflis şəhərində qulluqçu ailəsində dünyaya gəlmişdir. Anası Sevər xanım Vəkilova Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndinin Vəkilovlar soyundan idi. İlk təhsilini I Tiflis gimnaziyasında almış və 1884-cü ildə oranı müvəffəqiyyətlə bitirərək Peterburq Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. Lakin birinci semestrdən sonra o, hüquq fakültəsinə keçmiş və 1888-ci ildə oranı müvəffəqiyyətlə bitirərək hüquq elmləri namizədi adını almışdır. Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsinin Elmi Şurası Ə.Topçubaşovun mülki hüquq kafedrasında saxlanması və professor vəzifəsi almaq üçün hazırlaşması haqqında qərar qəbul etmişdir. Lakin bu qərar yalnız Əlimərdan bəy Topçubaşov provaslavlığı qəbul etdikdə qüvvədə ola bilərdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov provaslavlığı qəbul etməkdən imtina etdi və universitet haqqında çar qanunu xristian olmayan Ə.Topçubaşova müvafiq vəzifəni tutmağa icazə verməmişdir.

Ə.Topçubaşov bu hadisədən sonra Tiflisə gələrək məhkəmədə, vəkil vəzifələrində çalışmış, Tiflis geodeziya məktəbində hüquqdan dərs demişdir.

8 noyabr 1934 cü ildə Paris ətrafında, vəfat etmiş, Əlimərdan bəy Topçubaşovun məzarı Sen Klu şəhər qəbirstanlığında yerləşir.

Şəcərəsi

Ata şəcərəsi

Ana şəcərəsi

  • Əlimərdan bəy Topçubaşov
    • Sevər xanım Vəkilova
      • Məhəmmədhəsən bəy Vəkilov

Fəaliyyəti

1896-cı ildə Bakıya gələn Ə.Topçubaşov vəkilliklə məşğul olmuş və bir sıra mürəkkəb məhkəmə proseslərini udmuşdur. Bu nailiyyətlər şəhər əhalisi içərisində ona böyük nüfuz və hörmət qazandırmışdır. O, 1897-ci ildən 1917-ci ilin axırlarına kimi "Kaspi" qəzetinin yaradıcılarından və redaktorlarından biri olmuşdur. Bu illərdə onun yuzlərlə məqalələri dərc edilmişdir. Həmin məqalələrdə Ə.Topçubaşov Azərbaycanın bir neçə şair, yazıçı, dramaturq, görkəmli ziyalıları və şəxsləri haqqında elmi əhəmiyyətli, nəzəri, Rusiya imperiyasında yaşayan müsəlmanların vəziyyəti, çarizmin ayrı-seçkilik siyasətini pisləyən publisistik məqalələrlə çıxış etmişdir.

Ə.Topçubaşov jurnalistliyə başladığı dövrdən Bakının siyasi və ictimai mübarizə səhnəsinə daxil olmuş, ömrünün sonuna kimi bu mübarizənin ön sıralarında getmiş və onun başçılarından birinə çevrilmişdir. 1905–1907-ci illər rus inqilabı dövründə Azərbaycanın bir çox ziyalısı, o cümlədən Ə.Topçubaşov xalqın azadlıq mübarizəsinə qoşulmuşdur. O bu dövrdə çar hökumətinə zəhmətkeşlərin mənafeyini müdafiə edən bir sıra petisiyalar yazmış, iclas, yığıncaq, mitinqlərdə çıxış etmiş, Bakı Dumasının üzvü, sonralar sədri olmuş, Rusiyada yaşayan müsəlmanların vahid təşkilatının – "İttifaqi-əl-Müslimin" yaradılması və fəaliyyətində iştirak etmiş, onun proqram sənədlərini tərtib etmiş, Nijni-Novqorodda, Sankt-Peterburqda keçirilmiş I–IV qurultaylar demək olar ki, onun sədrliyi ilə keçmiş, "İttifaqi-əl-Müslimin" qurultaylar tərəfindən seçilmiş MK-nın daimi bürosunun üzvü olmuşdur.

1905-ci ilin sentyabrında çarizm Bakı proletariatını inqilabi mübarizədən çəkindirmək məqsədilə neft sənayeçiləri ilə fəhlə nümayəndələrinin müşavirəsini keçirməyə icazə verdi. Müşavirəyə nümayəndələr göndərmək üçün seçkilər keçirildi. Müşavirəyə seçilən nümayəndələr arasında Ə.Topçubaşov da olmuşdur. Müşavirə sentyabrın 30-da Sankt-Peterburqda açılmış və Ə.Topçubaşov müşavirədə Bakı fəhlələrinin acınacaqlı vəziyyəti haqqında məlumat verərək onların mənafeyini müdafiə etmişdir inqilabi mübarizəsinin getdikcə qüvvətləndiyindən qorxan çarizm 1905-ci ilin dekabrında Dövlət Dumasına seçkilər haqqında qanun çıxardı. 1906-cı ilin mart-aprel aylarında Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında ilk dəfə olaraq Dövlət Dumasına seçkilər keçirildi.

Azərbaycandan Birinci Dövlət Dumasına İsmayıl xan Ziyadxanov, M.Əliyev, Ə.Xasməmədov və b. yanaşı Ə.Topçubaşov da seçilmişdir. 1906-cı il aprelin 27-dən iyulun 8-nə qədər Sankt-Peterburqda Birinci Dövlət Duması fəaliyyət göstərmişdir. Ə.Topçubaşov Dumada müzakirə edilən bir sıra məsələlərin müzakirəsində iştirak etmiş, hökumətin aqrar və köçürmə siyasətini pisləmiş, Rusiyadakı azsaylı xalqlara, əsasən müsəlmanlara muxtariyyət verilməsi tələbinin tərəfdarı olmuşdur. Dövlət Dumasında Rusiyanın müsəlman əyalətlərinin deputatları bilavasitə Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Müsəlman fraksiyası yaratmışlar. Çar hökuməti onun fəaliyyətini tənqid edən inqilabi mövqeli Dumanı 72 gündən sonra qovdu. 200-ə yaxın deputat Dumanın qovulmasına etiraz edərək 1906-cı il iyulun 9–10-da Vıborqda iclas keçirdilər və "Vıborq müraciətnaməsi"ni qəbul etdilər. Bu müraciətnaməni imzalayanlardan biri də Ə.Topçubaşov olmuşdur. Ə.Topçubaşovun siyasi və ictimai fəaliyyəti 1917-ci illər Fevral inqilabından və Oktyabr çevrilişindən sonra daha da genişlənmiş və o, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə var qüvvəsi ilə qoşulmuşdur.

 
2013-cü ildə buraxılmış Azərbaycan poçt markası

1917-ci il martın 5-də Bakıda İctimai təşkilatların Şurası və onun İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. Məmmədhəsən Hacınski, İ.Frolov, İ.Heydərov və b. ilə yanaşı Ə.Topçubaşov da Komitənin tərkibinə daxil oldu. İyul ayında isə Komitənin 33 nəfərdən ibarət yeni heyət təşkil olundu. Ə.Topçubaşov yeni Komitənin sədri seçilmişdir. 1917-ci il martın 29-da Bakıda Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi təşkil edildi. Onun tərkibinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məmmədhəsən Hacınski, Ə.Topçubaşov və b. seçildi. Bu təşkilatın rəhbərlərinin gərgin əməyi və fəaliyyəti nəticəsində 1917-ci il aprelin 15–20-də Bakıda Ümumqafqaz müsəlmanlarının qurultayı çağırıldı. Qurultay Ə.Topçubaşovun sədrliyi altında keçdi. O, sədr kimi ilk çıxışında çar hökumətinin xalqlara qarşı apardığı zidd siyasəti pisləyərək dedi ki, köhnə rus hökumətinin Rusiyada yaşayan qeyri-rus xalqlara münasibətdə yeritdiyi siyasət parçalamaq siyasəti olmuşdur, bu vaxtilə ermənilər və müsəlmanlar arasında özünü göstərmişdir. 1917-ci il avqustun 12–15-də Moskvada Dövlət müşavirəsi çağırıldı. Müvəqqəti hökumətin çağırdığı bu müşavirəyə Rusiyanın müxtəlif yerlərindən gəlmiş 34 müsəlman nümayəndə arasında Azərbaycan nümayəndəsi – Ə.Topçubaşov da var idi.

Avqustun 13-də Moskva müşavirəsinin müsəlman nümayəndələrinin iclası keçirildi. Burada müşavirədə çıxış edəcək nümayəndənin məruzəsini hazırlayacaq komissiya təşkil edildi. Komissiya məruzəni hazırlamağı və nitq söyləməyi Ə.Topçubaşova tapşırdı. Ə.Topçubaşov müşavirədəki nitqində qeyd etdi ki, Rusiyada yaşayan müsəlmanlar çarizmin devrilməsini alqışlayır, hər yerdə demokratik əsaslarla yaranmağa başlamış ictimai və siyasi təşkilatları, inqilabi nailiyyətləri – azadlıq, bərabərlik və qardaşlığı qoruyur və möhkəmləndirirlər. 1917-ci il sentyabrın 5–6-da və 12-də Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsinin növbəti iclası çağırıldı. İclasda Komitənin sədri Ə.Topçubaşov, sədrin müavinləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Fətəli xan Xoyski seçildi. Oktyabr-noyabr aylarında isə Ə.Topçubaşov ümumi seçki hüququ əsasında Bakı Şəhər Dumasına keçirilmiş seçkilərdə iştirak etmiş və Dumaya üzv seçilmişdir.

Ə.Topçubaşov 1918-ci il 30 mart-1 apreldə Bakıda bolşevik və daşnakların sovet hakimiyyətini müdafiə bayrağı altında azərbaycanlılara qarşı törətdiyi kütləvi qırğın zamanı onun tezliklə yatırılmasına çalışanlardan, aprelin 1-də A.Caparidzenin başçılıq etdiyi "sülh konfransı"nın iştirakçılarından və İnqilabi Müdafiə Komitəsinin tələblərini qəbul edənlərdən biri olmuşdur.

 
Əlimərdan bəy Topçubaşov gündəlik qəzetlərlə tanış olarkən. (Paris, 1920)

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını böyük sevinclə qarşılayan Ə.Topçubaşov Fətəli xan Xoyskinin 1918-ci ilin iyununda təşkil etdiyi II kabinədə portfelsiz nazir, oktyabrında isə xarici işlər naziri vəzifəsinə təyin edilmişdir. AXC yarandığı gündən etibarən bir hüquqşünas alim kimi onun dünya ölkələri tərəfindən tanınması, diplomatik əlaqələrinin yaranması sahəsində var qüvvəsilə çalışmışdır. Azərbaycan hökuməti Osmanlı imperiyası və onun vasitəsilə Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaratmaq məqsədilə Ə.Topçubaşovu fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi İstanbula göndərmişdir. F.Xoyskinin o dövrlərdə İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə göndərdiyi teleqramda oxuyuruq: "Hökumətin 1918-ci il 20 avqust qərarı ilə Azərbaycan hökumətinin üzvü Əlimərdan bəy Topçubaşov Osmanlı imperator hökumətinə Azərbaycan Respublikasının mənafeyinə aid bütün məsələlər üzrə fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi göndərilir".

1918-ci il avqustun 23-də Gəncədən yola düşən Ə.Topçubaşov Tiflis, Batum marşrutu ilə hərəkət edərək, çox çətinliklərdən sonra sentyabrın axırlarında İstanbula çatmışdır. Ə.Topçubaşov Türkiyəyə gəldikdən sonra qısa müddətdə, yəni 1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Osmanlı sultanı, bir neçə nazir və diplomatla görüşmüş, onlara Azərbaycanın siyasi və iqtisadi vəziyyəti haqqında məlumatlar vermiş və müxtəlif məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi aparmışdır. Mudros müqaviləsinin Azərbaycana aid hissəsi ilə əlaqədar olaraq Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə etiraz notası vermişdir. O, göstərirdi ki, müqavilə "Azərbaycanın işğalını asanlaşdırır və bu, ölkəni təhlükə qarşısında qoyur… Azərbaycan Respublikasına məxsus olan dəmiryollarının xarici dövlətə güzəştə gedilməsi beynəlxalq hüquqla bir araya sığmır".

Azərbaycan parlamentində fəaliyyəti

1918-ci il dekabrın 7-də ölkədə yaranmış çox ağır siyasi şəraitdə Azərbaycan parlamenti fəaliyyətə başladı. Milli Şuranın və Müsavat Partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə parlamenti açaraq bu münasibətlə onun üzvlərini təbrik etdi və onları xalqın mənafeyinin və əmin-amanlığının müdafiəçisi olmağa çağırdı. Eyni zamanda M.Rəsulzadə parlamentin sədrinin və müavinin seçilməsini təklif etdi. İstanbulda olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda, o cümlədən bütün Qafqazda məşhur olan və hörmət qazanmış Ə.Topçubaşov yekdilliklə Azərbaycanın ilk parlamentinin sədri seçilmişdir. Tarixçi F.Kazımzadənin yazdığı kimi: "Parlamentin prezidenti seçilən Ə.Topçubaşov yüksək təhsilli hüquqşünas, öz görüşlərində dözümlü idi". Dekabrın 28-də isə parlament Paris sülh konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin tərkibini seçdi. Bu tərkibə Ə.Topçubaşov (sədr), Məmmədhəsən Hacınski (sədr müavini), Ə.Şeyxülislamov, Əhməd bəy Ağayev, M.Məhərrəmov, C.Hacıbəyli və M.Mehdiyev daxil oldu. 1919-ci il yanvarın 20-də Paris sülh konfransında iştirak edəcək Azərbaycan nümayəndə heyəti İstanbula gəldi. Lakin Fransa hökuməti onların Parisə gəlməsinə viza vermədi. Bu zaman Ə.Topçubaşov Türkiyə, İran, Rusiya, ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa diplomatları və nümayəndələri ilə görüşlər keçirmiş, onlara Azərbaycanın siyasi və iqtisadi vəziyyəti haqqında məlumat vermiş, Azərbaycanın bir müstəqil dövlət kimi öz ölkələri tərəfindən tanınmasına köməklik göstərmələrini xahiş etmişdir. Parisə təkcə Azərbaycan nümayəndələri deyil, Don, Kuban, Dağlılar İttifaqının, Ukrayna və Gürcüstan nümayəndələrinin bir hissəsi də buraxılmamışdı. Onlar da İstanbulda idi. Bu ölkələrin nümayəndələri Parisə viza almaq üçün birlikdə mübarizə aparmağa başladılar. Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə memorandum hazırlandı və nümayəndələr onu imzalayıb İstanbulda olan Böyük Britaniya ali komissarı admiral Vebbə təqdim etdilər. Gərgin mübarizədən düz üç ay sonra, yəni 1919-cu il aprelin 22-də Azərbaycan nümayəndə heyəti Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə yola düşdü. May ayının əvvəllərində Parisə gələn Azərbaycan nümayəndələri bir ay ərzində Polşa, Gürcüstan, İran, ABŞ, İngiltərə və s. ölkələrin nümayəndə heyətləri ilə görüşmüş və siyasi-iqtisadi vəziyyətlə əlaqədar söhbətlər aparmışlar. Bu bir ay ərzində Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Azərbaycan nümayəndələrinin ən başlıca müvəffəqiyyətlərindən biri dövrünün görkəmli siyasi xadimi ABŞ prezidenti Vudro Vilsonla görüşü olmuşdur.

Azərbaycandan kənarda fəaliyyəti

 
Əlimərdan bəy Topçubaşov

1918-ci il avqustun 23-də Gəncədən çıxaraq Tiflisə yola düşmüş, burada Gürcüstan hökumətinin rəhbərləri və Osmanlı nümayəndəsi Əbdül Kərim Paşa ilə görüşlər keçirmişdir. Sentyabr ayının 28-də İstanbula gələn Əlimərdan bəy oktyabrın 2-də Osmanlı sultanı VI Mehmedin qəbulunda olmuşdur. O, danışıqlar zamanı qeyd etmişdi ki, azərbaycanlıları çoxlu istəməyənlər vardır, lakin azərbaycanlılar heç vaxt düşmənlərdən qorxmamışlar, çünki bilirlər ki, onların böyük dostu vardır. "Dost yox, qardaş!", -deyə Sultan söhbətə başlamış və bildirmişdi ki, bütün türklər azərbaycanlıların qardaşıdır və bu qardaşlıq əbədi olmalıdır.

Topçubaşov Sədr-Əzəm Tələt Paşa ilə görüşündə türk əsgərlərinin Bakının azad edilməsində iştirakına görə Azərbaycan hökuməti adından təşəkkür edərək Azərbaycanda və ümumiyyətlə, müsəlmanlar arasında məzhəbçiliyin qızışdırılmasının Rusiyanın ənənəvi siyasəti olduğunu göstərmiş və uzaqgörənliklə bildirmişdi ki, Rusiyadakı indiki hökumət də həmin siyasəti yeridir və bolşeviklər müsəlmanlara düşmən münasibətlərini Bakıda törətdikləri hərəkətləri ilə sübut etdilər. Tələt Paşa öz növbəsində demişdi ki, bizim yalnız bir arzumuz, yəni Rusiya imperiyasının dağılması yerinə yetmişdir. Bu, həm bizim, həm sizin, həm də ki, bütün Qafqaz və Rusiya xalqları üçün yaxşı nəticədir. Bundan səmərəli istifadə etmək üçün azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər öz aralarında olan kiçik ziddiyyət və narazılıqları unudub, səmimi əlaqələr yaratmalıdırlar.

Əlimərdan bəy erməni xislətinə dərindən bələd olduğunu danışıqlar zamanı nümayiş etdirmişdi. O, söyləmişdi ki, bu xoş məqsədə nail olmağın böyük çətinlikləri vardır. Əgər gürcülərlə sülh yolu ilə keçinmək mümkünsə, ermənilərlə çox çətindir. Nə qədər ölkə var, onların o qədər oriyentasiyası var. İstanbulda sizə öz məhəbbət və sədaqətlərini bəyan edirlər, Berlində almanlara. Görüş əsnasında Osmanlı xarici işlər naziri Əhməd Nəsim bəy Qafqaz respublikalarının öz aralarında olan ixtilafları aradan qaldırmağın, qarşılıqlı razılıq əsasında sərhədləri müəyyənləşdirməyin zəruriliyini Topçubaşova söyləyərkən o, ermənilərlə bir yerdə işləməyin qeyri-mümkünlüyünü əsaslandırmış və demişdi ki, ermənilərin iştahası çox böyükdür və həm də bu iştahı özgələrin, ilk növbədə bizim hesabımıza doydurmaq istəyirlər. Onlar demək olar ki, bütün ölkələrin paytaxtlarında bizə qarşı təbliğat aparıb bizim millətin öz dövlət həyatını qurmağa qadir olmadığını və qonşu xalqlarla sülh şəraitində yaşamağı bacarmadığına dair saxta məlumatlar yayıb Azərbaycanın mənafeyinə ziyan vururlar. Buna görə də Avropa paytaxtlarında nümayəndəliyimizin olması bizim üçün zəruridir. Hərbi nazir Ənvər Paşa ilə danışıqlar zamanı Azərbaycan ordusu üçün hərbi kadrların hazırlanması, silah və hərbi sursat təchizatı ilə bağlı məsələlər, xalq maarifi nazirinin müavini ilə görüşdə azərbaycanlı gənclərin Türkiyəyə oxumağa göndərilməsi məsələsi müzakirə edilmişdi. Əlimərdan bəy Şeyxülislamla görüşündə yüzillik rus müstəmləkəçiliyinin Azərbaycan mənəviyyatına vurduğu zərbəni qeyd edərək sünni-şiə ədavətinin qızışdırılmasının ənənəvi rus siyasəti olduğunu göstərmiş və Rusiya imperatoru I Pyotrun vəsiyyətlərini misal gətirmişdi. Əlimərdan bəyin oktyabr ayı ərzində İstanbulda Osmanlı dövlətinin rəsmi nümayəndələri ilə keçirdiyi görüşlər, apardığı diplomatik danışıqlar Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq vəziyyətinə müsbət təsir göstərdi. 1918-ci ilin payızında Almaniya, Türkiyə, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstanın daxil olduğu Dördlər İttifaqı Birinci dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğramışdı. Odur ki, oktyabrın 30-da Osmanlı dövləti Mudros barışığının ağır şərtlərinə imza atmağa məcbur olmuşdu. Həmin sazişin 11-ci maddəsinə görə, türk ordusu tezliklə Cənubi Azərbaycan və Transqafqazı tərk etməli, Azərbaycanda olan Osmanlı dəstələri bir həftədən gec olmayaraq Bakıdan, bir aydan gec olmayaraq bütün Azərbaycandan çıxmalı idi. 15-ci maddəyə görə, Türkiyə Zaqafqaziya Dəmir yolu üzərində nəzarət hüququnu Antantaya verməli və müttəfiqlərin Bakını tutmasına heç bir etiraz etməməli idi.

Noyabrın 4-də Topçubaşov Mudros barışığının Azərbaycana aid hissəsi ilə bağlı Osmanlı hökumətinin xarici işlər nazirinin müavininə etiraz notası verdi. O, Bakı şəhəri haqqında maddənin Mudros barışığına daxil edilməsinin beynəlxalq hüquqa zidd olmasını, Azərbaycanın ingilislər tərəfindən işğal edilməsinin asanlaşmasına xidmət etdiyini bildirdi və dedi ki, bu, birbaşa olmasa da, dolayı yolla o deməkdir ki, gedin Bakını götürün. Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi isə cavab notasında bildirirdi ki, Antanta ilə barışıq şərtlərini yerinə yetirərkən sultan hökuməti ingilis qoşunlarının Bakını tutması ilə bağlı yarana biləcək münaqişədən kənarda qalmaq istəyir. 1918-ci ilin noyabrında Türkiyənin ardınca Almaniya Birinci dünya müharibəsində məğlub oldu və kayzer II Vilhelm hökuməti devrildi. Almaniya onunla bağlanmış sülhün şərtlərinə görə, öz qoşununu Gürcüstandan çıxarmalı idi.

Mudros müqaviləsinə əsasən Azərbaycan ərazisi ingilis qoşunlarının işğal zonasına daxil edilmişdi. Odur ki, Əlimərdan bəy oktyabrın 31-də İstanbuldan Baş nazir Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı məktubunda təcili surətdə Rəşt və Ənzəlidə olan ingilislərlə danışığa girməyi və Milli Şuranın çağırılmasını məsləhət görmüşdü. Bu çağırışa cavab olaraq Nəsib bəy Yusifbəyli, Əhməd bəy Ağayev və Musa bəy Rəfiyevdən ibarət nümayəndə heyəti noyabrın əvvəlində Böyük Britaniyanın Şimali İran ordusunun komandanlığı ilə görüşmək üçün Ənzəliyə yola düşmüşdü. 1918-ci il noyabrın 17-də general Tomsonun başçılığı ilə ingilis qoşunları Bakıya daxil oldu. Həminn vaxt İstanbulda Antanta-Fransa, İngiltərə, Amerika, İtaliya, Yunanıstan və Yaponiya diplomatik nümayəndələrinə təqdim edilmiş memorandumun müəllifi olan Topçubaşov Azərbaycan hökuməti adından əsrlər boyu qonşuluq etmiş erməni və gürcü xalqları ilə daha da yaxınlaşmağın, bu xalqların bir konfederasiyada birləşməsinin mümkün hesab edildiyini bildirdi.

Noyabr ayından başlayaraq, dünya müharibəsinin nəticələrini təsbit etmək, qalib ölkələrin əldə etdiyi qələbəni rəsmləşdirmək, müharibədən sonrakı vəziyyəti tənzimləmək və mübahisəli məsələləri həll etmək üçün beynəlxalq sülh konfransına ciddi hazırlıq gedirdi. Versal sülh konfransının əsas təşkilatçıları Birinci dünya müharibəsində qələbə çalmış Antanta bloku olan Fransa, İngiltərə, ABŞ, İtaliya və Yaponiya idi. Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri hələ 1918-ci ilin noyabrında Ənzəlidə Müttəfiq qoşunların baş komandanı general V.Tomsonla danışıqlar zamanı Azərbaycanın beynəlxalq sülh konfransında iştirak edəcəyinə təminat almışdılar. Topçubaşov erməni və gürcü nümayəndələri ilə təmasda olub əlaqələri möhkəmləndirməyi və Azərbaycanın konfransa hazırlaşmasını zəruri hesab edirdi. O, Paris sülh konfransında etimad qazanmaq üçün Qafqaz, yaxud Transqafqaz konfederativ nümayəndəliyi yaratmağı təklif edib yazırdı ki, bu, hələlik yeganə çıxış yoludur. İstanbulda olarkən noyabr-dekabr aylarında Osmanlı nümayəndələri ilə yanaşı Ukraynadan Sukvçin, İrandan Mirzə Mahmud xan, İngiltərədən Tampl, Rusiyadan P.Milyukov, ABŞ-dan diplomatik nümayəndə Braunla apardığı danışıqlarda müharibənin qurtarması ilə bağlı dünyada yaranmış yeni şərait və Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyətini müzakirə etdi və həmin dövrdə Azərbaycan həqiqətlərinin dünya ölkələrinə çatdırılmasında öz geniş və əhatəli fəlsəfi və hüquqi görüşləri ilə mühüm rol oynadı.

Onun uzaqgörən məsləhəti ilə noyabrın 16-da Azərbaycan Milli Şurası beş aylıq fasilədən sonra Bakıda yenidən fəaliyyətə başladı və noyabrın 19-da keçirdiyi ikinci iclasda Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Nəhayət, 1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda Azərbaycan parlamentinin açılışı oldu. Bu, ölkənin istər daxili, istərsə də beynəlxalq həyatında çox mühüm hadisə idi. Parlamentin açılışında 120 deputatdan 96-sı iştirak edirdi. Ciddi müzakirələrdən sonra Türkiyədəki diplomatik nümayəndə Əlimərdan bəy Topçubaşov parlamentin sədri, Həsən bəy Ağayev sədrin birinci müavini, Rəhim bəy Vəkilov isə katib seçildi. Heç bir partiyanın üzvü olmayan Əlimərdan bəy dövrünün görkəmli siyasi xadimi, diplomatı, geniş dünyagörüşə malik demokratik ruhlu ziyalısı olması, həmçinin dünyaya baxışı, hadisələrə hərtərəfli və obyektiv qiymət verməsi səbəbindən özü Türkiyədə olsa belə məsuliyyətli bir vəzifəyə seçilmişdi. Parlamentin ilk tədbirlərindən biri Paris sülh konfransına səlahiyyətli nümayəndə heyəti göndərməkdən ibarət idi. Bu nümayəndə heyəti qarşısında Azərbaycanın istiqlaliyyətinin Avropa ölkələri tərəfindən tanınması kimi tarixi vəzifə dururdu. Dekabrın 28-də parlamentin seçdiyi nümayəndə heyətinin tərkibinə Ə.Topçubaşov (sədr), Məmmədhəsən Hacınski (müavin), Ə.Şeyxülislamov, Ə.Ağayev, M.Məhərrəmov, C.Hacıbəyov və M.Mehdiyev daxil oldu.

 
Paris Sülh Konfransı üçün Parisdə olarkən Əlimərdan bəy Topçubaşov

1919-cu il yanvar ayının 20-də Paris sülh konfransında iştirak edəcək nümayəndə heyəti İstanbula gəldi. Azərbaycan nümayəndələrinin gəlişinə qədər Topçubaşov mühüm işlər görmüşdü. Belə ki, İstanbulda olan müttəfiqlərin və neytral ölkələrin nümayəndələri ilə görüşmüş, onlara Mudros sazişi ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının etiraz notasını təqdim etmiş, Amerika diplomatik nümayəndəsi Naesk ilə görüşündə ABŞ pezidenti Vudro Vilsonun "on dörd sülh prinsipi"nin Azərbaycana şamil edilməsini, respublikanın istiqlaliyyətinin ABŞ tərəfindən tanınmasına köməklik göstərməsini xahiş etmişdi. Eyni zamanda, ağqvardiyaçı Kolçak və Denikin hökumətinin nümayəndəsi, tanınmış rus diplomatı S.Sazonovla görüşündə Azərbaycanın Rusiya əsarətindən qurtarıb müstəqil respublika yaratdığını və Rusiyanın daxili işlərinə qarışmayacağını əsaslandırdı. Topçubaşovun İranın xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari ilə danışığından sonra İran tərəfinin düşmənçilik mövqeyini bir qədər yumşaltmaq mümkün oldu.

Avropa və Amerikada ermənilərin Azərbaycana qarşı apardığı təbliğat kompaniyasının gedişində ya Azərbaycan adlı dövlətin mövcud olmadığı əsaslandırılır, ya da Azərbaycan Antantaya qarşı vuruşaraq məğlub olmuş Osmanlı dövlətinin ayağına yazılırdı. Müttəfiqlərin rəhbər xadimlərinə Azərbaycan haqqında qərəzli məlumatlar verilirdi. İlk addım kimi onlar Əhməd bəy Ağayevin İttihad və Tərəqqi komitəsinin üzvləri ilə birlikdə həbs edilib ingilislərin nəzarəti altında olan Malta adasına sürgün edilməsinə nail oldular. Topçubaşov və Ağayevə qarşı qaldırılmış kompaniya heç də təsadüfi deyildi, çünki ermənilər çox yaxşı bilirdilər ki, onlar Qafqazda milli məsələni gözəl bilən, məhdud millətçilikdən uzaq geniş demokratik dünyagörüşə malik tanınmış ziyalılar idi. Bu xadimlər hələ 1905-ci ildə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı hərbi təcavüzündən sonra 1906-cı ildə ermənilərlə müsəlmanlar arasında Tiflisdə keçirilmiş sülh danışıqlarının iştirakçısı olmuşdular.

Ermənilərin və yeni yaradılmış ağ rus hökumətini təmsil edən nümayəndələrin təbliğatı öz işini gördü. Bu iki qüvvənin təsiri altına düşmüş Fransa hökuməti Azərbaycan nümayəndələrini Parisə buraxmamaq üçün müxtəlif bəhanələrə əl atırdı. Parisə, eyni zamanda, Don, Kuban, Dağlılar İttifaqıının, Ukrayna və Gürcüstan nümayəndələrinin bir hissəsi də buraxılmamışdı. Bu ölkələrin nümayəndələri Parisə viza almaq üçün birlikdə mübarizə aparmağa başladılar. Əlimərdan bəyin başçılığı ilə hazırlanmış memorandum imzalanaraq İstanbulda olan Böyük Britaniyanın ali komissarı admiral Vebbə təqdim edildi. Gərgin mübarizədən üç ay sonra, 1919-cu il aprelin 22-də Azərbaycan nümayəndə heyəti Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə yola düşdü. Mayın əvvəllərində Parisə gələn Azərbaycan nümayəndələri bir ay ərzində ABŞ, İngiltərə, İran, Polşa və digər ölkələrin nümayəndə heyətləri ilə ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar danışıqlar apardı. Bu bir ay ərzində Azərbaycan nümayəndə heyətinin ən başlıca müvəffəqiyyətlərindən biri dövrünün görkəmli siyasi xadimi, ABŞ prezidenti Vudro Vilsonla görüş olmuşdur. May ayının 2-də Vilsonun təşəbbüsü ilə ilk dəfə Azərbaycan məsələsi ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliya hökumət başçılarından ibarət Dördlər Şurasının iclasında müzakirə edildi. Vilson bildirdi ki, Azərbaycan Respublikasının nümayəndələri Versal sülh konfransına buraxılsınlar və Ə.Topçubaşov Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı kimi tanınmalıdır.

Həmin heyətin ən əhəmiyyətli təbliğat işlərindən biri Topçubaşov, Ə.Ağayev və C.Hacıbəyli tərəfindən hazırlanmış "Qafqaz Azərbaycanı Respublikası nümayəndələrinin Paris sülh memorandumu" adlı 14 bölmədən ibarət, nisbətən böyük həcmdə olan sənədin yenidən işlənərək böyük tirajla fransız və ingilis dillərində çap edilməsi, diplomatik nümayəndəliklər və əlaqədar şəxslər arasında yayılması idi. Sənəddə qeyd olunurdu ki, "bu bir həqiqətdir ki, milyonlarla azərbaycanlını indiyə qədər heç kim tanımır, onların etnoqrafiyası: tarixi, ədəbiyyatı, həyat tərzləri indiyə qədər dərin tədqiqatın predmeti olmayıb. Azərbaycanda hakimiyyəti yüz il davam edən rus rejimi devrilmişdir. Bu rejim hər vasitə ilə Azərbaycan xalqını ruslaşdırmağa, onun milli xarakterini sıxışdırıb çıxarmağa çalışırdı."

1919-cu il mayın 28-də İstiqlal günü Vilson Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul etdi. Topçubaşov ABŞ prezidentinə Azərbaycanın, o cümlədən Qafqazın siyasi-iqtisadi vəziyyəti, azərbaycanlılar haqqında ətraflı məlumat, həmçinin Paris sülh konfransına təqdim ediləcək 3 maddədən ibarət memorandumu verdi. Təqdim olunmuş memorandumda AXC-nin yaranma tarixi, onun bir illik inkişaf yolu, istiqlal savaşında verdiyi qurbanlardan danışılır və göstərilirdi ki, bu yolda Azərbaycanın iki şəhəri və beş yüz kəndi dağılmış, Azərbaycan xalqı yüz mindən yüz əlli minə qədər qurban vermişdir. Daha sonra Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması, Vilson prinsiplərinin Azərbaycana aid edilməsi, Millətlər Cəmiyyətinə qəbul, ABŞ-ın Azərbaycana hərbi sahədə yardım etməsi və digər məsələlərdə Azərbaycan nümayəndə heyətinə köməklik göstərilməsi xahiş edilirdi. Bütün bunlara baxmayaraq ABŞ prezidenti Azərbaycan nümayəndə heyətini soyuq qarşılamış, sülh konfransının dünyanı kiçik hissələrə parçalamaq niyyətində olmadığını bildirdikdən sonra Azərbaycan nümayəndələrinə konfederasiya ideyasını müdafiə etməyi məsləhət görmüş, Millətlər Cəmiyyətinin mandatı ilə böyük dövlətlərdən birinin bu konfederasiya üzərinə qəyyumluğunun real çıxış yolu olduğunu demişdi. Parisdə olduğu ilk anlardan gərgin işləyən Əlimərdan bəy Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məlumatda qeyd edirdi ki, doğrudur, biz bura başqalarından gec gəlmişik, amma qüvvəmiz çatana qədər doğma Azərbaycanın mənafeyinin müdafiəsində dayanacağıq. O, eyni zamanda bildirirdi ki, bu konfransı sülh konfransı adlandırmaq olmaz. Müttəfiqlərin özünün də Rusiyanın və ondan ayrılmış hissələrin gələcəyinə aid müəyyən bir fikri olmasına inanmaq belə olmur. Bu fikrin meydana çıxması da məhz sülh konfransının kiçik xalqlara münasibətdə aydın mövqe tutmaması, onların taleyinə biganə münasibəti ilə bağlı idi.

Sülh konfransı boyu Vilson ermənilərin müdafiəçisi kimi çıxış etmişdir. Topçubaşov Bakıya göndərdiyi hesabatda erməni ziyalılarının Avropanın mərkəzində yarım əsrdən çox apardıqları iş nəticəsində xüsusilə son vaxtlar ermənilərə qarşı daha geniş rəğbət bəslənilməsini göstərirdi. Hər üç Qafqaz respublikasının müstəqilliyinin tanınması, onların gələcəkdə müstəqil dövlət kimi yaşaması bütövlükdə bu respublikaların əməkdaşlığından asılı idi. Odur ki, Əlimərdan bəy gürcü, erməni və dağlı nümayəndə heyətlərinin başçıları ilə görüşərək öz aralarında münasibətlərə dair danışıqlar apardı. Lakin erməniləri Qafqaz əməkdaşlığına cəlb etmək olduqca çətin idi.

1919-cu ilin payızından başlayaraq Azərbaycan nümayəndələri Parisdə təkcə siyasi və iqtisadi məsələlərlə deyil, eyni zamanda geniş təbliğat işləri ilə də məşğul olmuşdular. Onların fədakarlığı nəticəsində Azərbaycanın tarixi, iqtisadiyyatı, əhalisi, təbii sərvəti və siyasi vəziyyəti barədə ingilis və fransız dillərində kitabçalar seriyası hazırlanıb çap edilmiş, Avropa mətbuatına çıxmaq mümkün olmuşdu. Parisdə Azərbaycan nümayəndə heyəti İranla münasibətləri yaxşılaşdırmaq istiqamətində xeyli iş gördü. Belə ki, AXC yarandıqdan sonra İran Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürür və onun İran dövlətinə birləşdirilməsini tələb edirdi. Yalnız 1919-cu il avqustun 19-da Londonda ingilis-İran müqaviləsi bağlandıqdan sonra İran Azərbaycanla bağlı ərazi iddialarından əl çəkməyə məcbur oldu. 1919-cu il noyabrın 1-də Parisdə Azərbaycanla İran arasında Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması haqqında müqavilə bağlandı və iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin yaradılmasına dair razılıq əldə edildi. Bu müqavilənin bağlanması Azərbaycan diplomatiyasının beynəlxalq səhnədə qazandığı mühüm qələbəsi idi.

1920-ci il yanvarın 11-də lord Kerzonun təklifi ilə Paris konfransının Ali Şurası Azərbaycan və Gürcüstanın istiqlaliyyətinin de-fakto tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi. Yanvarın 15-də isə Azərbaycan nümayəndələri Topçubaşov və M.Məhərrəmov, Gürcüstan nümayəndələrindən İ.Sereteli və Z.Avalov Fransa Xarici İşlər Nazirliyinə dəvət edildilər. Nazirliyin birinci katibi Jül Kambon Azərbaycanın yanvarın 11-də Ali Şura üzvləri və müttəfiq dövlətlər tərəfindən de-fakto tanındığını bildirdi və Topçubaşova Paris Sülh konfransının rəsmi sənədini təqdim etdi. O, bunun üçün təşəkkürünü və Azərbaycan Respublikasının de-yure tanınmasını gözlədiklərini bildirdi. Azərbaycan Respublikasının dünyanın böyük dövlətləri tərəfindən tanınması Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Azərbaycan nümayəndələrinin uğurlu diplomatik fəaliyyətinin nəticəsi idi. Çətin və gərgin əməyin nəticəsində əldə edilmiş qələbə münasibətilə Ə.Topçubaşov Parisdən Azərbaycan Respublikasının baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyova yazırdı: "Siyasət qədər çox elastik və dəyişkən heç nə yoxdur… bizim də azad və müstəqil yaşamaq ümidlərimizin möhkəmləndiyi bir dövr başlanır. Biz heç vaxt ümidimizi itirmirdik… Ona görə də belə hərəkət edirdik ki, xalqımızın müstəqil yaşaya biləcəyinə, hər hansı yolla olursa olsun müstəqillik əldə edəcəyimizə inanırdıq… Belə dəyərli xoşbəxtliyin qarşısında biz heç vaxt geri çəkilməmişik və çəkilməyəcəyik də, çünki biz bu səadətə bərabər olan heç nə tanımırıq".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli xadimi Ə.Topçubaşov 1920–1934-cü illərdə Parisdə yaşamış, ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirmiş, Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası, ədəbiyyatı, AXC-nin yaranması, ədəbi xadimlər haqqında kitab, qəzet və jurnallarda məqalələr yazmışdır. Siyasi mühacirətin görkəmli xadimlərindən biri kimi Ə.Topçubaşov Fransa rəsmi dairələrinin nümayəndələri ilə görüşərək Azərbaycanın işğalına son qoyulması uğrunda mübarizədə milli qüvvələrə yardım edilməsi məsələsini qaldırmış, ikitərəfli əlaqələrə dair problemləri müzakirə etmişdir. O,1920-ci il iyulun 5–16-da Spa (Belçika), 1921-ci il fevralın 21-dən martın 14-ə kimi keçirilən London (Böyük Britaniya), 1922-ci ilin aprel-may aylarında keçirilən Genuya (İtaliya) konfranslarında və b. iştirak etmişdir. Ə. Topçubaşov 1934-cü ilin 5 noyabrında Parisin Sen-Deni rayonunda vəfat etmiş və Müqəddəs Kloud qəbristanlığında dəfn olunmuşdur.

1920-ci ildə Rusiya bolşeviklərinin Azərbaycanı işğal etməsinə etiraz əlaməti olaraq Əlimərdan bəy (Paris Sülh konfransının digər azərbaycanlı üzvləri ilə birlikdə) soyadındakı "ov" sonluğundan imtina edərək Topçubaşi soyadını qəbul etmişdir.

Əlimərdan bəyin anası Sevər xanım Vəkilovlar nəslinə mənsub idi.

Xatirəsi

Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında "Qərib məzarlar" adlı film çəkilir.

Qalereya

Qalareya

  • Əlimərdan bəy Topçubaşov

  • Əlimərdan bəy Topçubaşovun Fransada yaşadığı evin üzərinə vurulmuş lövhə

  • Əlimərdan bəy Topçubaşov Paris Sülh Konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətinin toplantısında. Paris. Hôtel Claridge.1919

  • İsmayıl bəy Qaspiralı, Həsən bəy Zərdabi və Əlimərdan bəy Topçubaşov. Bakı. 1907

Ədəbiyyat

Həmçinin bax

  Vikimənbədə Müəllif:Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə əlaqəli məlumatlar var.

İstinadlar

  1. [1]
  2. Cəmil Həsənli (2013-04-20). "Əlimərdan bəy Topçubaşovun doğum tarixi ilə bağlı dəqiqləşdirmə" (azərb.). Azadlıq. 2017-06-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-17.
  3. Görkəmli azərbaycanlılar
  4. Ramiz Abutalıbovun kolleksiyasından. "Topçubaşovlara məxsus Paris ətrafı Sen Klu şəhərindəki qəbirlərin şəkilləri". ourbaku.com. 2012-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-30.
  5. Topçubaşovun diplomatik manevrləri, Cümhuriyyət naminə etdiyi fədakarlıqlar. Əli Cəfəroğlu
  6. "Qərib məzarlar": Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında film çəkilir //Mədəniyyət.- 2015.- 21 avqust.- S.7.

Xarici keçidlər

  Vikianbarda Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • Vilayət Quliyev (2013-04-15). "Əlimərdan bəy Topçubaşovun təvəllüd tarixi haqda" (azərb.). 525.az. 2017-06-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-17.
  • Müsəllim Həsənov, , 2016. — 120 s. ISBN 978-9952-499-24-7

Avqust 12, 2021
əlimərdan, bəy, topçubaşov, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021,. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Elimerdan bey Elekber oglu Topcubasov Topcubasi 4 may 1862 1862 05 04 Tiflis Qafqaz canisinliyi 8 noyabr 1934 1934 11 08 Paris Fransa Azerbaycanin gorkemli siyasi xadimi Diplomat huquqsunas Car Rusiyasinda Birinci Dovlet Dumasinin uzvu 1905 Bakida Muselman Milli Surasinin Muveqqeti Icraiyye Komitesinin uzvu 1917 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin sedri 1918 1920 Elimerdan bey TopcubasovElimerdan bey Elekber oglu TopcubasovAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin sedri7 dekabr 1918 28 aprel 1920Selefi Mehemmed Emin Resulzade Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasi Reyaset Heyetinin Sedri kimiXelefi vezife legv edilibAzerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 2 ci Xarici Isler naziri6 oktyabr 1918 7 dekabr 1918Selefi Memmedhesen HacinskiXelefi Feteli xan XoyskiSexsi melumatlarPartiya Ittifaqi el MusliminTehsili Sankt Peterburq Dovlet Universitetinin Huquq fakultesi d Sankt Peterburq Universiteti d Dogum tarixi 4 may 1862 1862 05 04 Dogum yeri Tiflis Tiflis qezasi Tiflis quberniyasi Qafqaz canisinliyi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 8 noyabr 1934 1934 11 08 72 yasinda Vefat yeri Paris Sena d FransaDefn yeri FransaAtasi Elekber bey TopcubasovAnasi Sever xanim Vekilova 1 Heyat yoldasi Peri xanim TopcubasovaUsaqlari Elekber bey TopcubasovEnver bey TopcubasovSara xanim SultanogluSever xanim TopcubasovaResid bey Topcubasov Mundericat 1 Heyati 2 Seceresi 2 1 Ata seceresi 2 2 Ana seceresi 3 Fealiyyeti 3 1 Azerbaycan parlamentinde fealiyyeti 3 2 Azerbaycandan kenarda fealiyyeti 4 Xatiresi 5 Qalereya 6 Edebiyyat 7 Hemcinin bax 8 Istinadlar 9 Xarici kecidlerHeyati Redakte Elimerdan bey Topcubasovun defni Soldan 5 ci Mehemmed Emin Resulzade Elimerdan bey Topcubasov 1863 cu ilde 2 Tiflis seherinde qulluqcu ailesinde dunyaya gelmisdir Anasi Sever xanim Vekilova Qazax rayonunun Yuxari Salahli kendinin Vekilovlar soyundan idi Ilk tehsilini I Tiflis gimnaziyasinda almis ve 1884 cu ilde orani muveffeqiyyetle bitirerek Peterburq Universitetinin tarix filologiya fakultesine daxil olmusdur Lakin birinci semestrden sonra o huquq fakultesine kecmis ve 1888 ci ilde orani muveffeqiyyetle bitirerek huquq elmleri namizedi adini almisdir Peterburq Universitetinin huquq fakultesinin Elmi Surasi E Topcubasovun mulki huquq kafedrasinda saxlanmasi ve professor vezifesi almaq ucun hazirlasmasi haqqinda qerar qebul etmisdir Lakin bu qerar yalniz Elimerdan bey Topcubasov provaslavligi qebul etdikde quvvede ola bilerdi Elimerdan bey Topcubasov provaslavligi qebul etmekden imtina etdi ve universitet haqqinda car qanunu xristian olmayan E Topcubasova muvafiq vezifeni tutmaga icaze vermemisdir 3 E Topcubasov bu hadiseden sonra Tiflise gelerek mehkemede vekil vezifelerinde calismis Tiflis geodeziya mektebinde huquqdan ders demisdir 8 noyabr 1934 cu ilde Paris etrafinda vefat etmis Elimerdan bey Topcubasovun mezari Sen Klu seher qebirstanliginda yerlesir 4 Seceresi RedakteAta seceresi Redakte Elimerdan bey Topcubasov Elekber bey Topcubasov 1820 1868 Podporucik Mirze Cefer Topcubasov 1790 1869 pedaqoq sair serqsunas alim Sankt Peterburq universitetinin professoru Elimerdan bey Topcubasi Eliekber bey TopcubasiAna seceresi Redakte Elimerdan bey Topcubasov Sever xanim Vekilova Mehemmedhesen bey VekilovFealiyyeti Redakte1896 ci ilde Bakiya gelen E Topcubasov vekillikle mesgul olmus ve bir sira murekkeb mehkeme proseslerini udmusdur Bu nailiyyetler seher ehalisi icerisinde ona boyuk nufuz ve hormet qazandirmisdir O 1897 ci ilden 1917 ci ilin axirlarina kimi Kaspi qezetinin yaradicilarindan ve redaktorlarindan biri olmusdur Bu illerde onun yuzlerle meqaleleri derc edilmisdir Hemin meqalelerde E Topcubasov Azerbaycanin bir nece sair yazici dramaturq gorkemli ziyalilari ve sexsleri haqqinda elmi ehemiyyetli nezeri Rusiya imperiyasinda yasayan muselmanlarin veziyyeti carizmin ayri seckilik siyasetini pisleyen publisistik meqalelerle cixis etmisdir E Topcubasov jurnalistliye basladigi dovrden Bakinin siyasi ve ictimai mubarize sehnesine daxil olmus omrunun sonuna kimi bu mubarizenin on siralarinda getmis ve onun bascilarindan birine cevrilmisdir 1905 1907 ci iller rus inqilabi dovrunde Azerbaycanin bir cox ziyalisi o cumleden E Topcubasov xalqin azadliq mubarizesine qosulmusdur O bu dovrde car hokumetine zehmetkeslerin menafeyini mudafie eden bir sira petisiyalar yazmis iclas yigincaq mitinqlerde cixis etmis Baki Dumasinin uzvu sonralar sedri olmus Rusiyada yasayan muselmanlarin vahid teskilatinin Ittifaqi el Muslimin yaradilmasi ve fealiyyetinde istirak etmis onun proqram senedlerini tertib etmis Nijni Novqorodda Sankt Peterburqda kecirilmis I IV qurultaylar demek olar ki onun sedrliyi ile kecmis Ittifaqi el Muslimin qurultaylar terefinden secilmis MK nin daimi burosunun uzvu olmusdur 1905 ci ilin sentyabrinda carizm Baki proletariatini inqilabi mubarizeden cekindirmek meqsedile neft senayecileri ile fehle numayendelerinin musaviresini kecirmeye icaze verdi Musavireye numayendeler gondermek ucun seckiler kecirildi Musavireye secilen numayendeler arasinda E Topcubasov da olmusdur Musavire sentyabrin 30 da Sankt Peterburqda acilmis ve E Topcubasov musavirede Baki fehlelerinin acinacaqli veziyyeti haqqinda melumat vererek onlarin menafeyini mudafie etmisdir inqilabi mubarizesinin getdikce quvvetlendiyinden qorxan carizm 1905 ci ilin dekabrinda Dovlet Dumasina seckiler haqqinda qanun cixardi 1906 ci ilin mart aprel aylarinda Baki ve Yelizavetpol quberniyalarinda ilk defe olaraq Dovlet Dumasina seckiler kecirildi Azerbaycandan Birinci Dovlet Dumasina Ismayil xan Ziyadxanov M Eliyev E Xasmemedov ve b yanasi E Topcubasov da secilmisdir 1906 ci il aprelin 27 den iyulun 8 ne qeder Sankt Peterburqda Birinci Dovlet Dumasi fealiyyet gostermisdir E Topcubasov Dumada muzakire edilen bir sira meselelerin muzakiresinde istirak etmis hokumetin aqrar ve kocurme siyasetini pislemis Rusiyadaki azsayli xalqlara esasen muselmanlara muxtariyyet verilmesi telebinin terefdari olmusdur Dovlet Dumasinda Rusiyanin muselman eyaletlerinin deputatlari bilavasite E Topcubasovun basciligi ile Muselman fraksiyasi yaratmislar Car hokumeti onun fealiyyetini tenqid eden inqilabi movqeli Dumani 72 gunden sonra qovdu 200 e yaxin deputat Dumanin qovulmasina etiraz ederek 1906 ci il iyulun 9 10 da Viborqda iclas kecirdiler ve Viborq muracietnamesi ni qebul etdiler Bu muracietnameni imzalayanlardan biri de E Topcubasov olmusdur E Topcubasovun siyasi ve ictimai fealiyyeti 1917 ci iller Fevral inqilabindan ve Oktyabr cevrilisinden sonra daha da genislenmis ve o Azerbaycanin dovlet musteqilliyi ugrunda mubarizeye var quvvesi ile qosulmusdur 2013 cu ilde buraxilmis Azerbaycan poct markasi 1917 ci il martin 5 de Bakida Ictimai teskilatlarin Surasi ve onun Icraiyye Komitesi yaradildi Memmedhesen Hacinski I Frolov I Heyderov ve b ile yanasi E Topcubasov da Komitenin terkibine daxil oldu Iyul ayinda ise Komitenin 33 neferden ibaret yeni heyet teskil olundu E Topcubasov yeni Komitenin sedri secilmisdir 1917 ci il martin 29 da Bakida Muselman Milli Surasinin Muveqqeti Icraiyye Komitesi teskil edildi Onun terkibine Mehemmed Emin Resulzade Memmedhesen Hacinski E Topcubasov ve b secildi Bu teskilatin rehberlerinin gergin emeyi ve fealiyyeti neticesinde 1917 ci il aprelin 15 20 de Bakida Umumqafqaz muselmanlarinin qurultayi cagirildi Qurultay E Topcubasovun sedrliyi altinda kecdi O sedr kimi ilk cixisinda car hokumetinin xalqlara qarsi apardigi zidd siyaseti pisleyerek dedi ki kohne rus hokumetinin Rusiyada yasayan qeyri rus xalqlara munasibetde yeritdiyi siyaset parcalamaq siyaseti olmusdur bu vaxtile ermeniler ve muselmanlar arasinda ozunu gostermisdir 1917 ci il avqustun 12 15 de Moskvada Dovlet musaviresi cagirildi Muveqqeti hokumetin cagirdigi bu musavireye Rusiyanin muxtelif yerlerinden gelmis 34 muselman numayende arasinda Azerbaycan numayendesi E Topcubasov da var idi Avqustun 13 de Moskva musaviresinin muselman numayendelerinin iclasi kecirildi Burada musavirede cixis edecek numayendenin meruzesini hazirlayacaq komissiya teskil edildi Komissiya meruzeni hazirlamagi ve nitq soylemeyi E Topcubasova tapsirdi E Topcubasov musaviredeki nitqinde qeyd etdi ki Rusiyada yasayan muselmanlar carizmin devrilmesini alqislayir her yerde demokratik esaslarla yaranmaga baslamis ictimai ve siyasi teskilatlari inqilabi nailiyyetleri azadliq beraberlik ve qardasligi qoruyur ve mohkemlendirirler 1917 ci il sentyabrin 5 6 da ve 12 de Baki Muselman Ictimai Teskilatlari Komitesinin novbeti iclasi cagirildi Iclasda Komitenin sedri E Topcubasov sedrin muavinleri Mehemmed Emin Resulzade ve Feteli xan Xoyski secildi Oktyabr noyabr aylarinda ise E Topcubasov umumi secki huququ esasinda Baki Seher Dumasina kecirilmis seckilerde istirak etmis ve Dumaya uzv secilmisdir E Topcubasov 1918 ci il 30 mart 1 aprelde Bakida bolsevik ve dasnaklarin sovet hakimiyyetini mudafie bayragi altinda azerbaycanlilara qarsi toretdiyi kutlevi qirgin zamani onun tezlikle yatirilmasina calisanlardan aprelin 1 de A Caparidzenin basciliq etdiyi sulh konfransi nin istirakcilarindan ve Inqilabi Mudafie Komitesinin teleblerini qebul edenlerden biri olmusdur Elimerdan bey Topcubasov gundelik qezetlerle tanis olarken Paris 1920 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasini boyuk sevincle qarsilayan E Topcubasov Feteli xan Xoyskinin 1918 ci ilin iyununda teskil etdiyi II kabinede portfelsiz nazir oktyabrinda ise xarici isler naziri vezifesine teyin edilmisdir AXC yarandigi gunden etibaren bir huquqsunas alim kimi onun dunya olkeleri terefinden taninmasi diplomatik elaqelerinin yaranmasi sahesinde var quvvesile calismisdir Azerbaycan hokumeti Osmanli imperiyasi ve onun vasitesile Avropa olkeleri ile diplomatik elaqeler yaratmaq meqsedile E Topcubasovu fovqelade selahiyyetli nazir kimi Istanbula gondermisdir F Xoyskinin o dovrlerde Istanbulda olan Azerbaycan numayendeliyinin sedri Mehemmed Emin Resulzadeye gonderdiyi teleqramda oxuyuruq Hokumetin 1918 ci il 20 avqust qerari ile Azerbaycan hokumetinin uzvu Elimerdan bey Topcubasov Osmanli imperator hokumetine Azerbaycan Respublikasinin menafeyine aid butun meseleler uzre fovqelade selahiyyetli nazir kimi gonderilir 1918 ci il avqustun 23 de Genceden yola dusen E Topcubasov Tiflis Batum marsrutu ile hereket ederek cox cetinliklerden sonra sentyabrin axirlarinda Istanbula catmisdir E Topcubasov Turkiyeye geldikden sonra qisa muddetde yeni 1918 ci ilin oktyabr noyabr aylarinda Osmanli sultani bir nece nazir ve diplomatla gorusmus onlara Azerbaycanin siyasi ve iqtisadi veziyyeti haqqinda melumatlar vermis ve muxtelif meseleler etrafinda fikir mubadilesi aparmisdir Mudros muqavilesinin Azerbaycana aid hissesi ile elaqedar olaraq Turkiye Xarici Isler Nazirliyine etiraz notasi vermisdir O gosterirdi ki muqavile Azerbaycanin isgalini asanlasdirir ve bu olkeni tehluke qarsisinda qoyur Azerbaycan Respublikasina mexsus olan demiryollarinin xarici dovlete guzeste gedilmesi beynelxalq huquqla bir araya sigmir Azerbaycan parlamentinde fealiyyeti Redakte 1918 ci il dekabrin 7 de olkede yaranmis cox agir siyasi seraitde Azerbaycan parlamenti fealiyyete basladi Milli Suranin ve Musavat Partiyasinin sedri Mehemmed Emin Resulzade parlamenti acaraq bu munasibetle onun uzvlerini tebrik etdi ve onlari xalqin menafeyinin ve emin amanliginin mudafiecisi olmaga cagirdi Eyni zamanda M Resulzade parlamentin sedrinin ve muavinin secilmesini teklif etdi Istanbulda olmasina baxmayaraq Azerbaycanda o cumleden butun Qafqazda meshur olan ve hormet qazanmis E Topcubasov yekdillikle Azerbaycanin ilk parlamentinin sedri secilmisdir Tarixci F Kazimzadenin yazdigi kimi Parlamentin prezidenti secilen E Topcubasov yuksek tehsilli huquqsunas oz goruslerinde dozumlu idi Dekabrin 28 de ise parlament Paris sulh konfransina gedecek numayende heyetinin terkibini secdi Bu terkibe E Topcubasov sedr Memmedhesen Hacinski sedr muavini E Seyxulislamov Ehmed bey Agayev M Meherremov C Hacibeyli ve M Mehdiyev daxil oldu 1919 ci il yanvarin 20 de Paris sulh konfransinda istirak edecek Azerbaycan numayende heyeti Istanbula geldi Lakin Fransa hokumeti onlarin Parise gelmesine viza vermedi Bu zaman E Topcubasov Turkiye Iran Rusiya ABS Boyuk Britaniya Fransa diplomatlari ve numayendeleri ile gorusler kecirmis onlara Azerbaycanin siyasi ve iqtisadi veziyyeti haqqinda melumat vermis Azerbaycanin bir musteqil dovlet kimi oz olkeleri terefinden taninmasina komeklik gostermelerini xahis etmisdir Parise tekce Azerbaycan numayendeleri deyil Don Kuban Daglilar Ittifaqinin Ukrayna ve Gurcustan numayendelerinin bir hissesi de buraxilmamisdi Onlar da Istanbulda idi Bu olkelerin numayendeleri Parise viza almaq ucun birlikde mubarize aparmaga basladilar E Topcubasovun basciligi ile memorandum hazirlandi ve numayendeler onu imzalayib Istanbulda olan Boyuk Britaniya ali komissari admiral Vebbe teqdim etdiler Gergin mubarizeden duz uc ay sonra yeni 1919 cu il aprelin 22 de Azerbaycan numayende heyeti E Topcubasovun rehberliyi ile Parise yola dusdu May ayinin evvellerinde Parise gelen Azerbaycan numayendeleri bir ay erzinde Polsa Gurcustan Iran ABS Ingiltere ve s olkelerin numayende heyetleri ile gorusmus ve siyasi iqtisadi veziyyetle elaqedar sohbetler aparmislar Bu bir ay erzinde E Topcubasovun basciligi ile Azerbaycan numayendelerinin en baslica muveffeqiyyetlerinden biri dovrunun gorkemli siyasi xadimi ABS prezidenti Vudro Vilsonla gorusu olmusdur Azerbaycandan kenarda fealiyyeti Redakte Elimerdan bey Topcubasov 1918 ci il avqustun 23 de Genceden cixaraq Tiflise yola dusmus burada Gurcustan hokumetinin rehberleri ve Osmanli numayendesi Ebdul Kerim Pasa ile gorusler kecirmisdir Sentyabr ayinin 28 de Istanbula gelen Elimerdan bey oktyabrin 2 de Osmanli sultani VI Mehmedin qebulunda olmusdur O danisiqlar zamani qeyd etmisdi ki azerbaycanlilari coxlu istemeyenler vardir lakin azerbaycanlilar hec vaxt dusmenlerden qorxmamislar cunki bilirler ki onlarin boyuk dostu vardir Dost yox qardas deye Sultan sohbete baslamis ve bildirmisdi ki butun turkler azerbaycanlilarin qardasidir ve bu qardasliq ebedi olmalidir Topcubasov Sedr Ezem Telet Pasa ile gorusunde turk esgerlerinin Bakinin azad edilmesinde istirakina gore Azerbaycan hokumeti adindan tesekkur ederek Azerbaycanda ve umumiyyetle muselmanlar arasinda mezhebciliyin qizisdirilmasinin Rusiyanin enenevi siyaseti oldugunu gostermis ve uzaqgorenlikle bildirmisdi ki Rusiyadaki indiki hokumet de hemin siyaseti yeridir ve bolsevikler muselmanlara dusmen munasibetlerini Bakida toretdikleri hereketleri ile subut etdiler Telet Pasa oz novbesinde demisdi ki bizim yalniz bir arzumuz yeni Rusiya imperiyasinin dagilmasi yerine yetmisdir Bu hem bizim hem sizin hem de ki butun Qafqaz ve Rusiya xalqlari ucun yaxsi neticedir Bundan semereli istifade etmek ucun azerbaycanlilar ermeniler ve gurculer oz aralarinda olan kicik ziddiyyet ve naraziliqlari unudub semimi elaqeler yaratmalidirlar Elimerdan bey ermeni xisletine derinden beled oldugunu danisiqlar zamani numayis etdirmisdi O soylemisdi ki bu xos meqsede nail olmagin boyuk cetinlikleri vardir Eger gurculerle sulh yolu ile kecinmek mumkunse ermenilerle cox cetindir Ne qeder olke var onlarin o qeder oriyentasiyasi var Istanbulda size oz mehebbet ve sedaqetlerini beyan edirler Berlinde almanlara Gorus esnasinda Osmanli xarici isler naziri Ehmed Nesim bey Qafqaz respublikalarinin oz aralarinda olan ixtilaflari aradan qaldirmagin qarsiliqli raziliq esasinda serhedleri mueyyenlesdirmeyin zeruriliyini Topcubasova soyleyerken o ermenilerle bir yerde islemeyin qeyri mumkunluyunu esaslandirmis ve demisdi ki ermenilerin istahasi cox boyukdur ve hem de bu istahi ozgelerin ilk novbede bizim hesabimiza doydurmaq isteyirler Onlar demek olar ki butun olkelerin paytaxtlarinda bize qarsi tebligat aparib bizim milletin oz dovlet heyatini qurmaga qadir olmadigini ve qonsu xalqlarla sulh seraitinde yasamagi bacarmadigina dair saxta melumatlar yayib Azerbaycanin menafeyine ziyan vururlar Buna gore de Avropa paytaxtlarinda numayendeliyimizin olmasi bizim ucun zeruridir Herbi nazir Enver Pasa ile danisiqlar zamani Azerbaycan ordusu ucun herbi kadrlarin hazirlanmasi silah ve herbi sursat techizati ile bagli meseleler xalq maarifi nazirinin muavini ile gorusde azerbaycanli genclerin Turkiyeye oxumaga gonderilmesi meselesi muzakire edilmisdi Elimerdan bey Seyxulislamla gorusunde yuzillik rus mustemlekeciliyinin Azerbaycan meneviyyatina vurdugu zerbeni qeyd ederek sunni sie edavetinin qizisdirilmasinin enenevi rus siyaseti oldugunu gostermis ve Rusiya imperatoru I Pyotrun vesiyyetlerini misal getirmisdi Elimerdan beyin oktyabr ayi erzinde Istanbulda Osmanli dovletinin resmi numayendeleri ile kecirdiyi gorusler apardigi diplomatik danisiqlar Azerbaycan Respublikasinin beynelxalq veziyyetine musbet tesir gosterdi 1918 ci ilin payizinda Almaniya Turkiye Avstriya Macaristan ve Bolqaristanin daxil oldugu Dordler Ittifaqi Birinci dunya muharibesinde meglubiyyete ugramisdi Odur ki oktyabrin 30 da Osmanli dovleti Mudros barisiginin agir sertlerine imza atmaga mecbur olmusdu Hemin sazisin 11 ci maddesine gore turk ordusu tezlikle Cenubi Azerbaycan ve Transqafqazi terk etmeli Azerbaycanda olan Osmanli desteleri bir hefteden gec olmayaraq Bakidan bir aydan gec olmayaraq butun Azerbaycandan cixmali idi 15 ci maddeye gore Turkiye Zaqafqaziya Demir yolu uzerinde nezaret huququnu Antantaya vermeli ve muttefiqlerin Bakini tutmasina hec bir etiraz etmemeli idi Noyabrin 4 de Topcubasov Mudros barisiginin Azerbaycana aid hissesi ile bagli Osmanli hokumetinin xarici isler nazirinin muavinine etiraz notasi verdi O Baki seheri haqqinda maddenin Mudros barisigina daxil edilmesinin beynelxalq huquqa zidd olmasini Azerbaycanin ingilisler terefinden isgal edilmesinin asanlasmasina xidmet etdiyini bildirdi ve dedi ki bu birbasa olmasa da dolayi yolla o demekdir ki gedin Bakini goturun Turkiye Xarici Isler Nazirliyi ise cavab notasinda bildirirdi ki Antanta ile barisiq sertlerini yerine yetirerken sultan hokumeti ingilis qosunlarinin Bakini tutmasi ile bagli yarana bilecek munaqiseden kenarda qalmaq isteyir 1918 ci ilin noyabrinda Turkiyenin ardinca Almaniya Birinci dunya muharibesinde meglub oldu ve kayzer II Vilhelm hokumeti devrildi Almaniya onunla baglanmis sulhun sertlerine gore oz qosununu Gurcustandan cixarmali idi Mudros muqavilesine esasen Azerbaycan erazisi ingilis qosunlarinin isgal zonasina daxil edilmisdi Odur ki Elimerdan bey oktyabrin 31 de Istanbuldan Bas nazir Feteli xan Xoyskiye yazdigi mektubunda tecili suretde Rest ve Enzelide olan ingilislerle danisiga girmeyi ve Milli Suranin cagirilmasini meslehet gormusdu Bu cagirisa cavab olaraq Nesib bey Yusifbeyli Ehmed bey Agayev ve Musa bey Refiyevden ibaret numayende heyeti noyabrin evvelinde Boyuk Britaniyanin Simali Iran ordusunun komandanligi ile gorusmek ucun Enzeliye yola dusmusdu 1918 ci il noyabrin 17 de general Tomsonun basciligi ile ingilis qosunlari Bakiya daxil oldu Heminn vaxt Istanbulda Antanta Fransa Ingiltere Amerika Italiya Yunanistan ve Yaponiya diplomatik numayendelerine teqdim edilmis memorandumun muellifi olan Topcubasov Azerbaycan hokumeti adindan esrler boyu qonsuluq etmis ermeni ve gurcu xalqlari ile daha da yaxinlasmagin bu xalqlarin bir konfederasiyada birlesmesinin mumkun hesab edildiyini bildirdi Noyabr ayindan baslayaraq dunya muharibesinin neticelerini tesbit etmek qalib olkelerin elde etdiyi qelebeni resmlesdirmek muharibeden sonraki veziyyeti tenzimlemek ve mubahiseli meseleleri hell etmek ucun beynelxalq sulh konfransina ciddi hazirliq gedirdi Versal sulh konfransinin esas teskilatcilari Birinci dunya muharibesinde qelebe calmis Antanta bloku olan Fransa Ingiltere ABS Italiya ve Yaponiya idi Azerbaycan hokumetinin numayendeleri hele 1918 ci ilin noyabrinda Enzelide Muttefiq qosunlarin bas komandani general V Tomsonla danisiqlar zamani Azerbaycanin beynelxalq sulh konfransinda istirak edeceyine teminat almisdilar Topcubasov ermeni ve gurcu numayendeleri ile temasda olub elaqeleri mohkemlendirmeyi ve Azerbaycanin konfransa hazirlasmasini zeruri hesab edirdi O Paris sulh konfransinda etimad qazanmaq ucun Qafqaz yaxud Transqafqaz konfederativ numayendeliyi yaratmagi teklif edib yazirdi ki bu helelik yegane cixis yoludur Istanbulda olarken noyabr dekabr aylarinda Osmanli numayendeleri ile yanasi Ukraynadan Sukvcin Irandan Mirze Mahmud xan Ingiltereden Tampl Rusiyadan P Milyukov ABS dan diplomatik numayende Braunla apardigi danisiqlarda muharibenin qurtarmasi ile bagli dunyada yaranmis yeni serait ve Azerbaycanin beynelxalq veziyyetini muzakire etdi ve hemin dovrde Azerbaycan heqiqetlerinin dunya olkelerine catdirilmasinda oz genis ve ehateli felsefi ve huquqi gorusleri ile muhum rol oynadi Onun uzaqgoren mesleheti ile noyabrin 16 da Azerbaycan Milli Surasi bes ayliq fasileden sonra Bakida yeniden fealiyyete basladi ve noyabrin 19 da kecirdiyi ikinci iclasda Azerbaycan parlamentinin yaradilmasi haqqinda qanun qebul etdi Nehayet 1918 ci il dekabrin 7 de Bakida Azerbaycan parlamentinin acilisi oldu Bu olkenin ister daxili isterse de beynelxalq heyatinda cox muhum hadise idi Parlamentin acilisinda 120 deputatdan 96 si istirak edirdi Ciddi muzakirelerden sonra Turkiyedeki diplomatik numayende Elimerdan bey Topcubasov parlamentin sedri Hesen bey Agayev sedrin birinci muavini Rehim bey Vekilov ise katib secildi Hec bir partiyanin uzvu olmayan Elimerdan bey dovrunun gorkemli siyasi xadimi diplomati genis dunyagoruse malik demokratik ruhlu ziyalisi olmasi hemcinin dunyaya baxisi hadiselere herterefli ve obyektiv qiymet vermesi sebebinden ozu Turkiyede olsa bele mesuliyyetli bir vezifeye secilmisdi Parlamentin ilk tedbirlerinden biri Paris sulh konfransina selahiyyetli numayende heyeti gondermekden ibaret idi Bu numayende heyeti qarsisinda Azerbaycanin istiqlaliyyetinin Avropa olkeleri terefinden taninmasi kimi tarixi vezife dururdu Dekabrin 28 de parlamentin secdiyi numayende heyetinin terkibine E Topcubasov sedr Memmedhesen Hacinski muavin E Seyxulislamov E Agayev M Meherremov C Hacibeyov ve M Mehdiyev daxil oldu Paris Sulh Konfransi ucun Parisde olarken Elimerdan bey Topcubasov 1919 cu il yanvar ayinin 20 de Paris sulh konfransinda istirak edecek numayende heyeti Istanbula geldi Azerbaycan numayendelerinin gelisine qeder Topcubasov muhum isler gormusdu Bele ki Istanbulda olan muttefiqlerin ve neytral olkelerin numayendeleri ile gorusmus onlara Mudros sazisi ile bagli Azerbaycan Respublikasinin etiraz notasini teqdim etmis Amerika diplomatik numayendesi Naesk ile gorusunde ABS pezidenti Vudro Vilsonun on dord sulh prinsipi nin Azerbaycana samil edilmesini respublikanin istiqlaliyyetinin ABS terefinden taninmasina komeklik gostermesini xahis etmisdi Eyni zamanda agqvardiyaci Kolcak ve Denikin hokumetinin numayendesi taninmis rus diplomati S Sazonovla gorusunde Azerbaycanin Rusiya esaretinden qurtarib musteqil respublika yaratdigini ve Rusiyanin daxili islerine qarismayacagini esaslandirdi Topcubasovun Iranin xarici isler naziri Eliqulu xan Ensari ile danisigindan sonra Iran terefinin dusmencilik movqeyini bir qeder yumsaltmaq mumkun oldu Avropa ve Amerikada ermenilerin Azerbaycana qarsi apardigi tebligat kompaniyasinin gedisinde ya Azerbaycan adli dovletin movcud olmadigi esaslandirilir ya da Azerbaycan Antantaya qarsi vurusaraq meglub olmus Osmanli dovletinin ayagina yazilirdi Muttefiqlerin rehber xadimlerine Azerbaycan haqqinda qerezli melumatlar verilirdi Ilk addim kimi onlar Ehmed bey Agayevin Ittihad ve Tereqqi komitesinin uzvleri ile birlikde hebs edilib ingilislerin nezareti altinda olan Malta adasina surgun edilmesine nail oldular Topcubasov ve Agayeve qarsi qaldirilmis kompaniya hec de tesadufi deyildi cunki ermeniler cox yaxsi bilirdiler ki onlar Qafqazda milli meseleni gozel bilen mehdud milletcilikden uzaq genis demokratik dunyagoruse malik taninmis ziyalilar idi Bu xadimler hele 1905 ci ilde ermenilerin azerbaycanlilara qarsi herbi tecavuzunden sonra 1906 ci ilde ermenilerle muselmanlar arasinda Tiflisde kecirilmis sulh danisiqlarinin istirakcisi olmusdular Ermenilerin ve yeni yaradilmis ag rus hokumetini temsil eden numayendelerin tebligati oz isini gordu Bu iki quvvenin tesiri altina dusmus Fransa hokumeti Azerbaycan numayendelerini Parise buraxmamaq ucun muxtelif behanelere el atirdi Parise eyni zamanda Don Kuban Daglilar Ittifaqiinin Ukrayna ve Gurcustan numayendelerinin bir hissesi de buraxilmamisdi Bu olkelerin numayendeleri Parise viza almaq ucun birlikde mubarize aparmaga basladilar Elimerdan beyin basciligi ile hazirlanmis memorandum imzalanaraq Istanbulda olan Boyuk Britaniyanin ali komissari admiral Vebbe teqdim edildi Gergin mubarizeden uc ay sonra 1919 cu il aprelin 22 de Azerbaycan numayende heyeti Topcubasovun rehberliyi ile Parise yola dusdu Mayin evvellerinde Parise gelen Azerbaycan numayendeleri bir ay erzinde ABS Ingiltere Iran Polsa ve diger olkelerin numayende heyetleri ile ictimai siyasi veziyyetle elaqedar danisiqlar apardi Bu bir ay erzinde Azerbaycan numayende heyetinin en baslica muveffeqiyyetlerinden biri dovrunun gorkemli siyasi xadimi ABS prezidenti Vudro Vilsonla gorus olmusdur May ayinin 2 de Vilsonun tesebbusu ile ilk defe Azerbaycan meselesi ABS Boyuk Britaniya Fransa ve Italiya hokumet bascilarindan ibaret Dordler Surasinin iclasinda muzakire edildi Vilson bildirdi ki Azerbaycan Respublikasinin numayendeleri Versal sulh konfransina buraxilsinlar ve E Topcubasov Azerbaycan numayende heyetinin bascisi kimi taninmalidir Hemin heyetin en ehemiyyetli tebligat islerinden biri Topcubasov E Agayev ve C Hacibeyli terefinden hazirlanmis Qafqaz Azerbaycani Respublikasi numayendelerinin Paris sulh memorandumu adli 14 bolmeden ibaret nisbeten boyuk hecmde olan senedin yeniden islenerek boyuk tirajla fransiz ve ingilis dillerinde cap edilmesi diplomatik numayendelikler ve elaqedar sexsler arasinda yayilmasi idi Senedde qeyd olunurdu ki bu bir heqiqetdir ki milyonlarla azerbaycanlini indiye qeder hec kim tanimir onlarin etnoqrafiyasi tarixi edebiyyati heyat terzleri indiye qeder derin tedqiqatin predmeti olmayib Azerbaycanda hakimiyyeti yuz il davam eden rus rejimi devrilmisdir Bu rejim her vasite ile Azerbaycan xalqini ruslasdirmaga onun milli xarakterini sixisdirib cixarmaga calisirdi 1919 cu il mayin 28 de Istiqlal gunu Vilson Azerbaycan numayende heyetini qebul etdi Topcubasov ABS prezidentine Azerbaycanin o cumleden Qafqazin siyasi iqtisadi veziyyeti azerbaycanlilar haqqinda etrafli melumat hemcinin Paris sulh konfransina teqdim edilecek 3 maddeden ibaret memorandumu verdi Teqdim olunmus memorandumda AXC nin yaranma tarixi onun bir illik inkisaf yolu istiqlal savasinda verdiyi qurbanlardan danisilir ve gosterilirdi ki bu yolda Azerbaycanin iki seheri ve bes yuz kendi dagilmis Azerbaycan xalqi yuz minden yuz elli mine qeder qurban vermisdir Daha sonra Azerbaycanin istiqlaliyyetinin taninmasi Vilson prinsiplerinin Azerbaycana aid edilmesi Milletler Cemiyyetine qebul ABS in Azerbaycana herbi sahede yardim etmesi ve diger meselelerde Azerbaycan numayende heyetine komeklik gosterilmesi xahis edilirdi Butun bunlara baxmayaraq ABS prezidenti Azerbaycan numayende heyetini soyuq qarsilamis sulh konfransinin dunyani kicik hisselere parcalamaq niyyetinde olmadigini bildirdikden sonra Azerbaycan numayendelerine konfederasiya ideyasini mudafie etmeyi meslehet gormus Milletler Cemiyyetinin mandati ile boyuk dovletlerden birinin bu konfederasiya uzerine qeyyumlugunun real cixis yolu oldugunu demisdi Parisde oldugu ilk anlardan gergin isleyen Elimerdan bey Azerbaycan hokumetine gonderdiyi melumatda qeyd edirdi ki dogrudur biz bura basqalarindan gec gelmisik amma quvvemiz catana qeder dogma Azerbaycanin menafeyinin mudafiesinde dayanacagiq O eyni zamanda bildirirdi ki bu konfransi sulh konfransi adlandirmaq olmaz Muttefiqlerin ozunun de Rusiyanin ve ondan ayrilmis hisselerin geleceyine aid mueyyen bir fikri olmasina inanmaq bele olmur Bu fikrin meydana cixmasi da mehz sulh konfransinin kicik xalqlara munasibetde aydin movqe tutmamasi onlarin taleyine bigane munasibeti ile bagli idi Sulh konfransi boyu Vilson ermenilerin mudafiecisi kimi cixis etmisdir Topcubasov Bakiya gonderdiyi hesabatda ermeni ziyalilarinin Avropanin merkezinde yarim esrden cox apardiqlari is neticesinde xususile son vaxtlar ermenilere qarsi daha genis regbet beslenilmesini gosterirdi Her uc Qafqaz respublikasinin musteqilliyinin taninmasi onlarin gelecekde musteqil dovlet kimi yasamasi butovlukde bu respublikalarin emekdasligindan asili idi Odur ki Elimerdan bey gurcu ermeni ve dagli numayende heyetlerinin bascilari ile goruserek oz aralarinda munasibetlere dair danisiqlar apardi Lakin ermenileri Qafqaz emekdasligina celb etmek olduqca cetin idi 1919 cu ilin payizindan baslayaraq Azerbaycan numayendeleri Parisde tekce siyasi ve iqtisadi meselelerle deyil eyni zamanda genis tebligat isleri ile de mesgul olmusdular Onlarin fedakarligi neticesinde Azerbaycanin tarixi iqtisadiyyati ehalisi tebii serveti ve siyasi veziyyeti barede ingilis ve fransiz dillerinde kitabcalar seriyasi hazirlanib cap edilmis Avropa metbuatina cixmaq mumkun olmusdu Parisde Azerbaycan numayende heyeti Iranla munasibetleri yaxsilasdirmaq istiqametinde xeyli is gordu Bele ki AXC yarandiqdan sonra Iran Azerbaycana qarsi erazi iddialari ireli surur ve onun Iran dovletine birlesdirilmesini teleb edirdi Yalniz 1919 cu il avqustun 19 da Londonda ingilis Iran muqavilesi baglandiqdan sonra Iran Azerbaycanla bagli erazi iddialarindan el cekmeye mecbur oldu 1919 cu il noyabrin 1 de Parisde Azerbaycanla Iran arasinda Azerbaycanin musteqilliyinin taninmasi haqqinda muqavile baglandi ve iki olke arasinda diplomatik munasibetlerin yaradilmasina dair raziliq elde edildi Bu muqavilenin baglanmasi Azerbaycan diplomatiyasinin beynelxalq sehnede qazandigi muhum qelebesi idi 1920 ci il yanvarin 11 de lord Kerzonun teklifi ile Paris konfransinin Ali Surasi Azerbaycan ve Gurcustanin istiqlaliyyetinin de fakto taninmasi haqqinda yekdillikle qerar qebul etdi Yanvarin 15 de ise Azerbaycan numayendeleri Topcubasov ve M Meherremov Gurcustan numayendelerinden I Sereteli ve Z Avalov Fransa Xarici Isler Nazirliyine devet edildiler Nazirliyin birinci katibi Jul Kambon Azerbaycanin yanvarin 11 de Ali Sura uzvleri ve muttefiq dovletler terefinden de fakto tanindigini bildirdi ve Topcubasova Paris Sulh konfransinin resmi senedini teqdim etdi O bunun ucun tesekkurunu ve Azerbaycan Respublikasinin de yure taninmasini gozlediklerini bildirdi Azerbaycan Respublikasinin dunyanin boyuk dovletleri terefinden taninmasi E Topcubasovun basciligi ile Azerbaycan numayendelerinin ugurlu diplomatik fealiyyetinin neticesi idi Cetin ve gergin emeyin neticesinde elde edilmis qelebe munasibetile E Topcubasov Parisden Azerbaycan Respublikasinin bas naziri Nesib bey Yusifbeyova yazirdi Siyaset qeder cox elastik ve deyisken hec ne yoxdur bizim de azad ve musteqil yasamaq umidlerimizin mohkemlendiyi bir dovr baslanir Biz hec vaxt umidimizi itirmirdik Ona gore de bele hereket edirdik ki xalqimizin musteqil yasaya bileceyine her hansi yolla olursa olsun musteqillik elde edeceyimize inanirdiq Bele deyerli xosbextliyin qarsisinda biz hec vaxt geri cekilmemisik ve cekilmeyeceyik de cunki biz bu seadete beraber olan hec ne tanimiriq 5 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin gorkemli xadimi E Topcubasov 1920 1934 cu illerde Parisde yasamis ictimai siyasi fealiyyetini davam etdirmis Azerbaycanin tarixi cografiyasi edebiyyati AXC nin yaranmasi edebi xadimler haqqinda kitab qezet ve jurnallarda meqaleler yazmisdir Siyasi muhaciretin gorkemli xadimlerinden biri kimi E Topcubasov Fransa resmi dairelerinin numayendeleri ile goruserek Azerbaycanin isgalina son qoyulmasi ugrunda mubarizede milli quvvelere yardim edilmesi meselesini qaldirmis ikiterefli elaqelere dair problemleri muzakire etmisdir O 1920 ci il iyulun 5 16 da Spa Belcika 1921 ci il fevralin 21 den martin 14 e kimi kecirilen London Boyuk Britaniya 1922 ci ilin aprel may aylarinda kecirilen Genuya Italiya konfranslarinda ve b istirak etmisdir E Topcubasov 1934 cu ilin 5 noyabrinda Parisin Sen Deni rayonunda vefat etmis ve Muqeddes Kloud qebristanliginda defn olunmusdur 1920 ci ilde Rusiya bolseviklerinin Azerbaycani isgal etmesine etiraz elameti olaraq Elimerdan bey Paris Sulh konfransinin diger azerbaycanli uzvleri ile birlikde soyadindaki ov sonlugundan imtina ederek Topcubasi soyadini qebul etmisdir Elimerdan beyin anasi Sever xanim Vekilovlar nesline mensub idi Xatiresi RedakteElimerdan bey Topcubasov haqqinda Qerib mezarlar adli film cekilir 6 Qalereya RedakteQalareya Elimerdan bey Topcubasov Elimerdan bey Topcubasovun Fransada yasadigi evin uzerine vurulmus lovhe Elimerdan bey Topcubasov Paris Sulh Konfransinda istirak eden Azerbaycan numayende heyetinin toplantisinda Paris Hotel Claridge 1919 Ismayil bey Qaspirali Hesen bey Zerdabi ve Elimerdan bey Topcubasov Baki 1907Edebiyyat RedakteCemil Hesenli Tarixi sexsiyyetin tarixi Elimerdan bey Topcubasov Baki ADA 2013 ISBN 2000335297968 Musa Qasimli Elmira Huseynova Azerbaycanin xarici isler nazirleri Baki Mutercim 2003 Yeniden islenilmis tekrar nesr Mutercim 201Hemcinin bax Redakte Vikimenbede Muellif Elimerdan bey Topcubasov ile elaqeli melumatlar var Paris mektublariIstinadlar Redakte 1 Cemil Hesenli 2013 04 20 Elimerdan bey Topcubasovun dogum tarixi ile bagli deqiqlesdirme azerb Azadliq 2017 06 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 06 17 Gorkemli azerbaycanlilar Ramiz Abutalibovun kolleksiyasindan Topcubasovlara mexsus Paris etrafi Sen Klu seherindeki qebirlerin sekilleri ourbaku com 2012 11 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 10 30 Topcubasovun diplomatik manevrleri Cumhuriyyet namine etdiyi fedakarliqlar Eli Ceferoglu Qerib mezarlar Elimerdan bey Topcubasov haqqinda film cekilir Medeniyyet 2015 21 avqust S 7 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Elimerdan bey Topcubasov ile elaqeli mediafayllar var Vilayet Quliyev 2013 04 15 Elimerdan bey Topcubasovun tevellud tarixi haqda azerb 525 az 2017 06 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 06 17 Musellim Hesenov Qerib mezarlar Fransa 2016 120 s ISBN 978 9952 499 24 7Menbe https az wikipedia org w index php title Elimerdan bey Topcubasov amp oldid 6075237, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.