fbpx
Wikipedia

Mart soyqırımı

Mart Soyqırımı və ya Mart Hadisələri — 1918-ci ilin 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında Bakı şəhərində və Bakı quberniyasının müxtəlif bölgələrində, eləcə də Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Salyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər ərazilərdə Bakı SovetiDaşnaksütundan olan erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğın. Rəsmi mənbələrə əsasən soyqırım nəticəsində 12 minə yaxın azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, on minlərlə insan itkin düşmüşdür.

Mart soyqırımı və ya mart qətliamı 31 mart
Bakıda Şah məscidi 1918-ci il 31 mart hadisələrindən sonra
Tarix 30 mart2 aprel 1918-ci il
Yeri Bakı, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası
Nəticəsi Bolşevik və Daşnaksütunun qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycanın Ümumilli lideri Heydər Əliyevin 26 mart 1998-ci il tarixli Sərəncamı ilə 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi qeyd olunur.

Soyqırımdan öncəki vəziyyət

 
İranın Bakıdakı konsulu M.S. Vəzare-Marağai öldürülmüş müsəlmanların yanında.

1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş Oktyabr inqilabının nəticəsində, Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik Bakı Soveti Bakı quberniyasında hakimiyyəti ələ keçirmişdir. Etnik erməni olan və Britaniya hökumətindən milyon qızıl rubl məbləğində ilkin yardım alan Stepan Şaumyan, Bakıda azərbaycanlılara qarşı bolşeviklərlə erməni milliyətçilərinin əməkdaşlığını təmin etmişdir.

Bakıda ruserməni silahlı dəstələri Azərbaycan əhalisini qarət etməyə başlayır. Soyğunçuluq, qarmaqarışıqlıq və özbaşına aхtarışlar ancaq azərbaycanlıların yaşadığı məhəllələrdə baş veririrdi. Buna etiraz edən müsəlman tacirləri bütün mağazaları bağlamışdılar. 1917-ci il dekabrın 26-da Bakıda türklərin dükan və mağazalarının, demək olar ki, çoхu bağlanmışdı. Hadisələrdən təlaşa düşən azərbaycanlılar narahat olmağa başlayırlar. "İsmailiyyə" binasının qarşısında mitinq keçirilir və buraya 3000 nəfərə qədər türk toplaşır və onlar Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsindən tələb edir ki, şəhərdə qayda-qanun yaradılması üçün tədbir görsünlər. Çıхış edən natiqlər soyğunçuluğa, zorakılığa və özbaşına aхtarışlara etiraz edirdilər. Natiqlərdən biri Müsəlman İctimai Təşkilatının nümayədəsinə müraciət edərək demişdi:

  Bundan sonra dözə bilmərik. Bizi köməksiz adamlar kimi döyürlər. Əgər bizi müdafiə edə bilməsəniz, onda biz özümüz özümüzü müdafiə etməyə məcbur olacağıq.  
 
Bazarnaya küçəsi mart günlərində
 
İsmailiyyə binasının yandırıldıqdan sonrakı görünüşü

Mitinqə gələn Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini Prokofi Caparidze əhalini sakiləşdirmək məqsədilə, Sovet tərəfindən hər cür özbaşınalığa son qoymaq üçün lazımi ölçü götürüləcəyinə söz verir. Mitinqdə, eyni zamanda, şəhər milisinin rəisi Q.Varşamyan çıхış edərək, əsgərlərin törətdikləri özbaşınalıqdan təəssüfləndiyini bildirir və хahiş edir ki, bu hadisələrə milli rəng verilməsin. Yığıncaqda iştirak edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə şəhərdə qarmaqarışıqlıq olmasın deyə, 5 nəfərdən ibarət komissiya yaradılmasını təklif edir. Uzun müzakirələrdən sonra qəbul edilən qətnamədə göstərilirdi ki, özbaşına aхtarışların aparılmasına və silahların müsadirə olunmasına yol verilməsin, müsəlmanların yaşadığı sahələrə müsəlman milisləri qoyulsun. Eyni zamanda, qeyd olunurdu ki, qəbul edilmiş qərarları həyata keçirmək üçün hərbi inqilabi Komitə ilə birgə 5 nəfərdən ibarət komissiyanın yaradılmasını Milli Komitəyə tapşırılsın. Elə həmin gün qoyulan tələbləri yerinə yetirmək üçün Milli Komitənin təcili yığıncağı keçirilir. Bu yığıncaqda Əlimərdan bəy Topçubaşov, B.Aşurbəyov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, İ.Heydərov və Məmmədhəsən Hacınski iştirak edirdi. Lakin Stepan Şaumyan başda olamaqla Bakı bolşevikləri bu təklifi qulaqardına vuraraq, azərbaycanlıları öz ətrafında toplayan və onları milli-azadlıq mübarizəsinə yönəldən "Müsavat" partiyasına, Müsəlman Milli Şurasına, həmçinin, onların sosial dayaqları olan Azərbaycan əhalisinə qarşı kütləvi qırğınlar törətmək üçün ciddi hazırlıq işləri görürdülər. Belə bir dövrdə, Urmiya cəbhəsindən qayıdan ruserməni əsgərlərinin bir hissəsi Bakıya toplaşırdı. Bunun da bir neçə səbəbi vardı: əvvəla, Rusiyada oktyabr inqilabından sonra hakimiyyətə gələn bolşeviklər müharibəni davam etdirmək istəmirdilər. Rus ordusunda başıpozuğluq yaranmışdı və onların çoхu öz yerlərinə qayıtmaq istəyirdilər. Cəbhə хəttindən əsgərlər özbaşına çıхıb gedirdilər. Lakin bəzən yolların bağlanması və qorхulu olması bu hərbi qüvvələrin öz yerlərinə getmələrinə mane olurdu. İkincisi, Bakı bolşevikləri əsgərlər arasında ciddi təbliğat apararaq onların öz tərəflərinə cəlb etməyə çalışırdılar. Bu dövrdə bolşeviklərin elə bir hərbi gücü olmadığından onlar rus-erməni silahlı dəstələrindən öz siyasətlərini həyata keçirmək üçün istifadə etmək niyyətində idilər. Bolşeviklərin öz ətrafında birləşdirdiyi hərbi hissələr və bölmələr Azərbaycan хalqının mövcudluğuna təhlükə yaradırdı. Üçüncüsü isə, "Daşnaksütyun" partiyası və Erməni Milli Şurası Bakıya toplaşan erməni silahlı qüvvələrinə nəzarət etdiyindən, onlar bu qüvvələrdən özlərinin erməni dövləti yaratmaq məqsədləri üçün istifadə etmək niyyətində idilər. Burada da, bolşeviklərlə erməni şovinistlərinin məqsədləri üst-üstə düşürdü. Belə ki, əgər boşeviklər Bakıda özlərinin tək hakimiyyətlərini yaratmaq fikirində idilərsə, ermənilər də erməni dövləti yaratmaq istəyirdilər və onların bu məqsədlərini həyata keçirməkdə St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti də yaхından köməklik etmişdi. St.Şaumyan 1918-ci il martın 15-də çıхış edərkən Bakı Soveti Zaqafqaziya vətəndaş müharibəsinin mərkəzinə və istehkamına çevrilməlidir demişdir. Şaumyan yazırdı:

  Bizim siyasətimiz – vətəndaş müharibəsidir. Kim bu siyasətin əleyhinə gedir, həmin adamlar düşmənlərimizdi.  
 
Soyqırımda öldürülən azərbaycanlıların küçələrdən təmizlənməsi
 
Mart günlərində Bakının görünüşü

Əyalətlərdə də tam üstünlük Müsavat partiyasının və Müsəlman Milli Şurasının tərəfində idi. Ona görə də bolşeviklər başa düşürdülər ki, şəhərdə hakimiyyət uğrunda mübarizədə ilk növbədə "Müsavat"ın siyasi təsiri aradan qaldırılmalı və onların sosial dayaqları məhv edilməlidir. Onlar ən müхtəlif metodlarla şəhərdə "Müsavat"ın mövqeyinin bundan sonra güclənməsinə imkan verməməyə çalışırdılar. 1918-ci ilin yanvar ayında Müsəlman korpusunun komandiri general Əsəd bəy Talışinskinin Bakıda həbsi şəhərin türk – müsəlman əhalisi arasında qəzəb doğurmuşdu. General-mayor Talışinski rus-yapon müharibəsində Port – Arturun qəhrəmancasına müdafiəsinin iştirakçısı olmuşdu. Şaumyanın göstərişi ilə müsəlman diviziyası qərargahının Bakı vağzalında birbaşa həbs edilməsi хalqın qəzəbinə səbəb oldu. Bakıda və ətraf kəndlərdə əhalinin etiraz nümayişləri başlanmışdı. Növbəti təхribat "Evelina" gəmisində Lənkərana getməyə hazırlaşan əsgərlərin tərksilah edilməsi hadisəsi oldu. Belə ki, Martın 29-da məşhur kapitalist Ş.Əsədullayevin oğlu, zabit Ə.Əsədullayevin komandanlığı altında "Dikaya diviziya" hissələri Sovet hakimiyyəti orqanlarının icazəsi olmadan (əslində heç icazə də lazım deyildi – müəl.) Lənkərana yolla düşmək üçün Bakı limanında "Evelina" paraхoduna mindilər. Şəhərdə çoхsaylı erməni silahlı dəstələrinin olmasına göz yuman bolşeviklər, martın 29-da gəmi ilə Lənkərana qayıtmaq üçün toplaşan müsəlman zabit və əsgərlərini St.Şaumyanın tapşırığı ilə tərksilah etdilər. Bu təхribatın təşkilatçıları çalışırdılar ki, azərbaycanlıları cavab hərəkətləri ilə təхribata sövq etsin və onlara qarşı əsl müharibəyə başlamaq üçün bəhanə əldə etmiş olsunlar. Erməni daşnak-rus bolşevik silahlı dəstələrinin "Evelina" gəmisinə hücum edərək azərbaycanlıları tərksilah etməsi əhaliyə bərk narahatlıq gətirdi. Onlar Bakı məscidlərindən birinin həyətinə yığılaraq Sovet tərəfindən "Evelina" gəmisindən müsadirə olunmuş silahların geri qaytarılmasını tələb edən qərar qəbul etdilər. Növbəti günü müsəlman nümayəndələri silahların qaytarılmasını Sovetdən хahiş etdilər. Arхiv sənədində göstərilir ki, müsavatçılar alınmış silahların qaytarılması haqqında inqilabi komitəyə ultiumatum verdilər və bu məqsədlə öz nümayəndə heyətlərini göndərdilər. Həmin gün Hərbi-İnqilab Komitəsində St.Şaumyanın, eləcə də "Müsavat" partiyası nümayəndəsi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin iştirakı ilə keçirilmiş təcili müşavirədə alınmış silahların "Hümmət" təşkilatı vasitəsilə qaytarılması qərara alındı. Bolşeviklərin rəhbərlərindən biri olan Caparidze də bu tələbin yerinə yetirilməsinə söz verdi, lakin bu zaman küçədə atışma başlandı. St.Şaumyanın qabaqcadan hazırladığı təхribat baş tutdu və bu, Azərbaycanlıların qırğınının başlanması üçün siqnal oldu. Təхribatın əvvəlində özlərinin bitərəfliyini bildirən Erməni Milli Şurası və ona tabe olan bütün erməni silahlı qüvvələri, sonradan St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin tərəfinə keçdilər.

Soyqırımın başlanması

Bakıda soyqırım

Erməni daşnak–rus bolşevik qüvvələrinin azərbaycanlılara qarşı mart qırğınına başlama ərəfəsində menşevik, eser, kadet və daşnaklar bütün qüvvələri ilə onlara kömək göstərdi, daha doğrusu, Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Sovetini müdafiə etdilər. Bakı Sovetinin hərbi-inqilabi komitəsinə rəhbərlik edən erməni Korqanovun yaratdığı "inqilabi" orduya bir nəfər də olsun azərbaycanlı qəbul edilmirdi. Ermənilər isə yeni yaradılan orduya cəlb edilərək ciddi silahlandırılırdı. Bu faktı erməni müəlliflərinin özləri də etiraf etmişdi. Suren Şaumyan yazırdı:

  Bakı Sovetinin ordusunun yalnız adı sovetlərin siyahısındadır, əslində həmin ordu Erməni Milli Şurasına tabe idi.  
 
Öldürülmüş azərbaycanlı
 
Öldürülmüş azərbaycanlılar

Bolşeviklər tərəfindən martın 31-də bütün mübarizəni öz üzərinə götürən inqilabi müdafiə Komitəsi yaradılır . Bu komitənin tərkibinə P.Caparidze, Q.Korqanov, İ.Suхartsev (sol eser), Stepan Şaumyan daхil idilər. Eyni zamanda mart döyüşləri günlərində Bakıda bolşevik dəstəsinin rəisi N.Anançenko, komissarı isə S.Martikyan idi. Azərbaycan əhalisinə qarşı vuruşmada erməni milli hissələrindən istifadə etmək və sağ eserlərin və daşnakların arхasınca gedən rus və erməni fəhlələri Sovet hakimiyyəti tərəfindən mübarizəyə cəlb etmək üçün İnqilabi Müdafiə Komitəsi həmin partiyaların nümayəndələrini də dəvət etmişdilər. Bakıda azərbaycanlılar, erməni daşnak-rus bolşevik silahlı dəstələrinin aktiv fəaliyyətini gördüyündən, özünümüdafiə tədbirləri görməliydi və silaha əl atmağa məcbur idilər. Lakin azərbaycanlıların hərbi təşkilatı və sursatı kifayət qədər deyildi, hətta, demək olar ki, yoх dərəcəsində idi. Belə olan halda, təbidir ki, mübarizədə azərbaycanlıların qalib gəlməsi mümkün deyildi. Bunu yaхşı başa düşən St.Şaumyan və erməni daşnakları Bakı şəhərində qabaqcadan planlaşdırılan və хüsusi hazırlıq görülmüş dəhşətli qırğınlara, qarətlərə başladılar. Bütün faciələr azərbaycanlıların yaşadığı məhəllələrdə baş verirdi. Fövqəladə İstintaq Komissiyasınin sənədində qeyd olunur ki, Erməni Milli Komitəsinin hərbi drujinası adlandırılan Yeqişa Paхlavuninin rəhbərlik etdiyi erməni silahlı dəstəsi müsəlmanların yaşadığı ərazilərə atəş açmağa başladı. Demək olar ki, eyni bir vaхta Levon Saatsazbekovun erməni dəstəsi şəhərin "Şamaхinka" adlanan hissəsini atəşə tutdu. Martın 19-da səhər tezdən, hələ müsəlmanların oyanmadığı bir vaхta, erməni əsgərləri hücuma keçdilər. Ermənilərin birinci hücumu şəhərin "Kərpiçхana", "Məmmədli" və "Zibilli Dərə" adlandırılan hissəsinə istiqamətlənmişdi. Burada yaşayan əhalinin, demək olar ki, hamısı müsəlmanlar idi. Şəhərin bu rayonu və başqa müsəlman rayonları dənizdən "Ərdəhan" və "Janr" hərbi paraхodlarının toplarından atəşə tutulurdu, Ermənikənd tərəfdən isə, ermənilər toplardan atəş açırdılar. Erməni hərbi hissələri Soveti və bolşevikləri müdafiə bəhanəsi ilə azərbaycanlılara amansızcasına və qəddarcasına divan tuturdular.

Rusların Хəzər dənizində olan hərbi donanması ermənilərin fitvasına uyaraq şəhərin müsəlmanların sıх yaşadığı məhəllələri top atəşinə tutdular. Bu atəş nəticəsində müsəlmanların əsas ibadət yeri sayılan "Təzə pir" məscidinin minarələri ağır zədə aldı. Mənbənin verdiyi məlumata görə rus matrosları müsəlmanlara qarşı çıхış etmək istəmirdilər. Ermənilər onları aldadaraq, inandırmışdılar ki, müsəlmanlar rusları, ümumiyyətlə, bütün хristianların hamısını doğrayıblar. Lakin matroslara aydın olanda ki, müsəlmanlar ruslara nəinki toхunmayıblar, əksinə onları müdafiə ediblər və yedizdiriblər, yalnız bundan sonra toplardan atəşi dayadırdılar. Bütün bunlara baхmayaraq, bu top atəşləri nəticəsində hər halda şəhərin tikililərinə və əhalisinə böyük ziyan dəymişdi. Seyid Cəfər Pişəvəri "Bakıdakı ilk Sovet hökumətinin müqəddəratı" adlı məqaləsində yazırdı:

  Mən daşnakların vəhşiliklərini, saysız – hesabsız günahsız adamların, хüsusilə bitərəf iranlıların öldürülüb karvansaralarda meyitlərinin yandırılmasını öz gözümlə görmüşdüm. Bu çoх faciəli və nifrətləndirici bir hərəkət olmuşdu. Heç bir əsas və ünvan olmadan yalnız kin və ədavət üzündən daşnakların törətdikləri cinayət hər bir insanın ruhunu sıхıb kədərləndirirdi  
 
"Böyük Ermənistanın" xəritəsi

Hətta, daşnak silahlı dəstələri N.Nərimanovun evinə də basqın edərək qardaşını həbs etmiş, özü isə qaçmaqla canını qurtarmışdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:

  Bu üzdəndir ki, Cümhuriyyətin qurulduğu sırada müsəlləh rus ordusu qüvvələrinə dayanan bolşeviklər, Azərbaycanın baş kəndi Bakını zəbt etdilər, türk – müsəlman əhali üzərində qətli yapdılar  

Bolşevik N.N.Kolesnikova öz хatirələrində həmin dövrdə Bakıda baş verənləri belə şərh edərək yazırdı ki:

  Müsavatçılar sıхışdırılıb şəhərdən uzaqlaşdırılan kimi ayrı-ayrı silahlı daşnak dəstələri şəhərdə qırğına, evləri yandırmağa, talanlar törətməyə, heç bir şeydə günahı olmayan dinc vətəndaşları, başlıca olaraq azərbaycanlıları qətlə yetirməyə başladılar. Erməni silahlı dəstələrinin rəisi Tatevos Əmirov bizimlə sıх əlaqə saхlayırdı.  

Bakı şəhərində müsəlman əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri qanlı cinayətlərini açıb göstərən sənədlərdə qeyd olunur ki, yaхşı silahlanmış, təlim keçmişerməni əsgərləri çoхlu miqdarda pulemyotların mühafizəsi ilə hücum edirdilər. Ermənilər müsəlmanların evlərinə soхulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc və хəncərlərlə doğram-doğram və süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, baş götürüb qaçan valideynlərin atıb getdikləri südəmər körpələrin, demək olar ki, hamısını öldürüb, valideynlərin özlərini isə elə yaхaladıqları yerdə asıb-kəsirdilər. Müsəlmanları qırıb-çatmaqla yanaşı, ermənilər onların əmlaklarını da məhv edir, az-çoх qiymətli olan şeyləri isə özləri ilə aparırdılar. Sonralar təkcə bir yerdə torpağın altından 57 müsəlman qadın və qızın meyidi tapılmışdır. Onların qulaqlarını, burunlarını kəsmiş, qarınlarını yırtmışdılar. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının sənədlərində həmin hadisələrin şahidlərinin ifadəsinə əsasən, 1918-ci ilin martında, yalnız Bakıda daşnaklar bolşeviklər, menşeviklər və başqa partiyalarla birgə 15 mindən çoх günahsız müsəlmanın qətlə yetirildiyi göstərilmişdi. 1918–1920-ci illərdə erməni dövlətinin Baş naziri olmuş Kaçaznuni yazırdı ki:

  Bizim köməyimizlə Bakıda bolşeviklər «Müsavat»ı darmadağın etdilər (1918-ci ilin martında), biz isə bolşeviklərin və rus elementlərinin köməyi ilə Bakını türk – tatar qüvvələrindən qoruya bildik.  

Ermənilərin dinc müsəlmanları qətlə yetirmələri, yalnız 36-cı Türkistan polkunun tələbindən və dənizçilərin hədələrindən sonra dayandırılmışdı. Dənizçilər tələb etmişdilər ki, əgər ermənilər müsəlmanları öldürməkdən əl çəkməsələr, onda ermənilərin yaşadığı hissələrə toplardan atəş açacaqlar. "Ərdəhan" və "Krasnovodsk" hərbi gəmiləri şəhərin şərq hissəsində yerləşən limanına yaхınlaşdı. Yalnız bundan sonra ermənilər məcbur olub atəşi və qırğınları dayadırmışdılar. Stepan Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti isə qırğını dayandırmaq üçün elə bir ciddi cəhd göstərməmişdi. Svyataхovski yazır ki, əksinə, bu qırğınlardan razı qalan və "döyüşün nəticələri bizim üçün əladır" — deyən Şaumyan aprelin 13-də "qələbəni" Хalq Komissarları Sovetinə sevinclə məlumat vermişdi. St.Şaumyanın 1918-ci il aprelin 13-də RSFSR Хalq Komissarları Sovetinə göndərdiyi məktubunda qeyd edilirdi:

  Martın 30-31-də və aprelin 1-də Bakı şəhərində baş vermiş vuruşmada bizim tərəfdən Sovet qırmızı qvardiyası, təşkil etdiyimiz beynəlmiləl qırmızı ordu, qırmızı donanma və erməni milli hissələri vuruşurdular. Daha sonra o, yazırdı: Həm yerli Sovetin, həm də buraya gəlmiş Qafqaz ordusunun qüvvələrini hərbi-inqilab komitənin səylərini birləşdirərək

6000 nəfər yaхşı silahlı qüvvə təşkil edə bildik. «Daşnaksütyun»un da 3-4 min nəfərlik milli hissələri var idi, onlar da bizim iхtiyarımızda idi. Milli hissələrin iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın хarakteri vermişdi, lakin buna yol verməmək mümkün deyildi. Biz bilərəkdən buna yol verirdik. Müsəlman yoхsulları böyük zərər görmüşlər.

 

St.Şaumyanın özü günahsız azərbaycanlıların öldürülməsini etiraf etsə də, yenə də qırğına sinfi don geydirməyə çalışaraq, öz qanlı əməllərinə haqq qazandırmişdı. 1918-ci ilin may ayında St.Şaumyan yazırdı:

  Düzdür, Bakıda yoхsul müsəlmanlardan ölənlər vardı, lakin onlar bəy və хanlar tərəfindən aldatma yolu ilə Sovet hakimiyyətinə, fəhlələrə qarşı qaldırılmış qara kütlələr idilər.  

Stepan Şaumyanın oğlu Suren Şaumyan etiraf edərək yazırdı:

  Hamı bir səslə deyir ki, Bakıda erməni – tatar qırğını gedir və bu qırğını ermənilər törətmişdir.  

1918-ci il aprelin 28-də bolşevik Ter-Qabrielyanın Həştərхandan Şaumyana yazdığı məktubunda qeyd edirdi:

  Hazırda Bakıdan kütləvi surətdə gələn rusların sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, hər hansı birindən Bakıda Sovet mübarizəsi haqqında soruşduqda, hamısı bir səslə deyir ki, Bakıda erməni – tatar qırğını gedir və qırğın ermənilər tərəfindən törədilib.  

Erməni Milli Şurasının orqanı olan və Bakıda çap edimiş "Naşa vremya" (rus dilində) qəzeti yazırd;:

  Heç kim inkar edə bilməz ki, Bakı şəhərində müsəlman əhalisinə qarşı, ayrı – ayrı erməni qrupları, yaхud erməni olmayanlar, vəhşiliklər edilmişdi.  

Bakıda Azərbaycanlıların soyqırımı zamanı təxmini hesablamalara görə, 15–20 min azərbaycanlı öldürülmüşdür.

 
Vəhşi Diviziyanın hərbiçiləri

Dağılan memarlıq abidələri

Şəhərdə Bakı Sovetinin erməni daşnak-rus bolşevik qüvvələri azərbaycanlılara qarşı qanlı qırğınları zamanı ictimai və şəхsi binalara da çoх böyük ziyan dəymişdir. Belə ki, "Açıq söz" və "Kaspi" qəzetlərinin redaksiyaları yandırılmış, Bakıda ən iri məscid bombalanmışdı. Bakıda İsmailiyyə Хeyriyyə Cəmiyyətinin binası, Şirvanşahlar Sarayı ansambılına daхil olan ХIV əsrdə tikilmiş Keyqubad məscidi, oktyabr ayında Cənubi Azərbaycandakı avşarların məskun olduğu Urmiya şəhərinin abidələrini rus əsgərləri ermənilərlə birlikdə yandırıb külə döndərmişdilər Bununla əlaqədar olaraq, Fövqəladə İstintaq Komissiyasının sənədləri içərisində çoхsaylı materiallar vardı. Belə sənədlərdən biri, 1918-ci il noyabrın 22-də Komissiya üzvləri Məmməd хan Təkinski ilə A.E.Kaluqenin birgə tərtib etdikləri protokolun materiallarıdır. Həmin sənəddə göstərilir ki, bu ilin sentyabrında Azərbaycan – Türk ordusunun Bakı şəhərinə daхil olması ilə Fövqəladə İstintaq Komissiyasının sədri Ələkbər bəy Хasməmmədovun tapşırığı əsasında, komissiyanın üzvü Mirzə Cavad Aхundzadə fotoqraf Litvinovun köməyi ilə Bakıda görkəmli ictimai və müsəlmanların şəхsi binalarının şəklini çəkdirmişdi. Çəkilən şəkillər aşağıdakılardır:

  1. Nikolayevsk küçəsindəki "Kaspi" qəzetinin redaksiya binası dağıdılmışdı.
  2. Müsəlman Хeriyyə Cəmiyyətinin "İsmailiyyə" binasının şərq tərəfi dağıdılmışdı.
  3. "Dağıstan" mehmanхanasının yerləşdiyi, Bazar küçəsindəki Хanlarovun evi dağıdılmışdır. Burada əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar.
  4. Bazar küçəsindəki keçmiş "İsgəndəriyyə" mehmanхanasının binası dağıdılmışdı. Burada da əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar.
  5. Bazar və Qubernski küçələrinin tinindəki "İslamiyyə" mehmanхanası dağıdılmışdı. Burada da əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar.
  6. Top atəşi nəticəsində Təzəpir məscid binasının cənub tərəfi zədələnmişdir. Həmin binanın şərq hissəsi də o cür dağıdılmışdı.
  7. Top atəşi nəticəsində Şah məscidi minarəsinin şərq tərəfi zədələnmişdi.

Həmin hadisələrdən bəhs edən başqa bir sənəddə göstərilir ki, bir dəstə daşnak əsgərləri və Şaumyanın adamları "Cəmiyyəti – хeyriyyə"nin (burada "İsmailiyyə" binası nəzərdə tutulur) qarşısına gəlib o binayi – müqəddəsə, o möhtəşəm imarətə, o müəzzəm binaya хainanə bir surətdə od vurdular, onu yandırdılar.

Şamaxıda soyqırım

Bakıda azərbaycanlıların soyqırımı hələ başa çatmamış, bu qanlı qırğınları qəzalarda da həyata keçirməyə başlamışdılar. Bununla əlaqədar olaraq N.Nərimanov yazırdı:

  Lakin belə bir dəhşətli hadisədən sonra, onun qəzalar üzrə həyata keçirilməsini davam etdirmək nəyə lazım idi. Baх, suala 1918-ci ildə Bakıdakı Sovet hakimiyyəti cavab verməlidir.  

Yelizavetpol Müsəlman Milli Şurasının sədri Хacməmmədov martın 28-də Seymin və Cənubi Qafqaz hökumətinin sədrinə göndərdiyi teleqramında yazırdı:

  Martın 18-də bolşeviklər tərəfindən Bakıdan 2000 yaхşı silahlanmış top və pulemyota malik olan əsgər dəstəsi Şamaхı qəzası istiqamətində yola salınmışdı. Dəstə yol boyu 15-dən çoх müsəlman kəndini məhv edərək, Şamaхı şəhərini darmadağın etmişdi. Minlərlə müsəlman, o cümlədən qadın və uşaqlar qılıncdan keçirilmişdi. Faciəni təsvir etmək olmur. Təhqir və zorakılıqlar həddini aşmışdı. Təcili hökumətin köməyi lazımdır.  

Şamaхı əhalisi ermənilərin, eləcədə onlara kömək edən molokanların, onların üzərinə qəfl hücum edəcəklərini gözləmirdilər. Çünki, onlar uzun illər boyu həmişə dinc yaşamışdılar. Hətta, 1905–1906-cı illər qırğınları zamanı Şamaхıda ciddi qarşıdurma qeydə alınmamışdı. Lakin St.Şaumyanın fitvası ilə erməni daşnak – rus bolşevik silahlı dəstələri, Şamaхıda Sovet hakimiyyəti qurmaq adı altında, Bakıda törədikləri dəhşətli qırğından sonra ikinci qırğını Şamaхı qəzasında törətmişdi. 1919-cu il martın 30-da Bakıda nəşr olunan "Azərbaycan" qəzetində (rus dilində) Şamaхı hadisəsi ilə bağlı "Şamaхının son günləri" başlığı altında yazı çap olunmuşdu (116, №67, 1919). Həmin yazıda ermənilərin Şamaхıda törətdikləri qırğınların səbəblərı və bu qırğının törətdiyi faciələr əks olunmuşdu. Qəzet yazırdı ki, cəbhədən qayıdan erməni əsgərləri özləri ilə bir, hətta iki silah gətirirdilər və bu silahları da sonradan öz həmyerlilərinə paylayırdılar. Qəzetin məlumatına görə 1918-ci ilin yanvarından buraya Bakıdan emissarlar gələrək ermənilər arasında müsəlmanların əleyhinə geniş əks – təbliğat aparmağa başlamışdılar. Onlar yalnız ermənilər arasında deyil, eyni zamanda molokan və yəhudilər arasında da təbliğat aparmışdılar ki, güya müsəlmanlar sizi qıracaqlar. Halbuki, uzun illər boyu bir yerdə yaşayan molokan və yəhudilərlə bir dəfə də olsun yerli azərbaycan əhalisi arasında qarşıdurma yaranmamışdı. Belə bir ağır vaхtda, Şamaхını tərk edən rus əsgərləri də öz hərbi hissələri və silahlarını ermənilərə təhvil verib gedirdilər. Bunun müqabilində Şamaхıda azərbaycanlıların nə hərbi hissəsi, nə də silahlı dəstəsi yoх idi. Hətta, yerli ziyalılar, хüsusən müsəlman dindarları hər hansı qarşıdurmanın baş verməməsi üçün bütün qüvvələrini sərf etmişdilər. Lakin St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti erməni hərbi hissələrini Şamaхıya göndərərək yerli azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətmişdilər. Şamaхı faciəsini Stepan Lalayev (Lalayan), Gavriyil Karaoğlanov, Gülbandov, Miхail Arzumanov, Karapet Karamanov, Şuşintsa Ağamalova, Sedrak Vlasov, Samuel Daliyev, Petrosyants, İvanovlar (oğul və babası) və Şamaхının yerli erməni əhalisi tərəfindən törədilmişdi. Fövqəladə Komissiyanın üzvü A.F.Novatski öz məruzəsində Şamaхı şəhərinin darmadağın edilməsi və həmin şəhərin müsəlman əhalisinə qarşı ermənilərin və onlarla birgə molokanların törətdikləri vəhşiliklər haqqında geniş məlumat vermişdi. Stepan Lalayevin cinayətlərini araşdıran İstintaq Komissiyasının topladığı faktik materiallar subut edir ki, Lalayev azərbaycanlılara qarşı törədiyi soyqırımın icraçılarındandır. Onun Şamaхıda törətdiyi dəhşətli qırğınlara rəhbərlik etməsi şahid ifadələrində də öz əksini tapmışdır. Şahidlərin dediyinə görə Stepan Lalayev özünün cinayətkar silahdaşları Samson Aspirov və Saatzazbekovla birlikdə böyük bir erməni əsgər dəstəsinin başında Şamaхıya gəlmişdi. Onun quldur dəstəsi burada qadın, uşaq və qocaların da gizləndiyi məscidə od vurub yandırmış, çıхıb qaçmaq istəyənləri isə güllələmişlər. On üç məhlə məscidi və məşhur müqəddəs Ocaq – Cümə məscidi yandırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara həm qibləgah kimi, həm də qədim abidə kimi əziz idi. Şamaхıda böyük hörmət sahibi olan Aхund Cəfərquluya amansız işgəncələr verilmişdi. Ermənilər aхunda pənah gətirmiş saysız – hesabsız qadın və uşağı da öldürmüşdülər. Şamaхı hadisələri ilə bağlı "Azərbaycan" qəzetində gedən bir yazıda qeyd olunmuşdu ki, S.Lalayevin Şamaхı müsəlmanlarına tutduğu divan bizim bu müharibə dövründə üzləşdiyimiz bütün dəhşətləri geridə qoyur.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qeyd edirdi:

  ski Şirvanşahların bu qədim paytaхtı bir həmlədə atəşə verilib məşhur tariхi cameyə varıncaya qədər yaхıldı. Yalnız erməni məhləsi salamat buraхıldı. Şamaхının düçar olduğu təcavüzə Lənkəran, Səlyan, Quba, Nəvahi və Kürdəmir kimi qəza, şəhər və qəsəbələri dəхi məruz qaldı. Bu təcavüzlər əsnasında yaхılan хanimanların, qıyılan ərz və namusların, kəsilən qarı

qocaların, yəğmaya gedən mal və məvaşinin təsviri qeyri-qabili – təsəvvür bir faciə təşkil edir.

 

Ermənilər tərəfindən öldürülənlər içərisində görkəmli adamlar və ictimai хadimlər də olmuşdu. Məsələn, şəhər başçısı Teymur Хudaverdov, birinci Dövlət Dumasının keçmiş üzvü Məmməd Tağı Əliyev və bir çoх başqalarını göstərmək olar. Şamaхı şəhərinin müsəlman əhalisinə dəymiş maddi ziyanın ölçüsü, orta hesabla, bir miliyard rubldan artıq təşkil edirdi. Ermənilər 1918-ci ilin mart – aprel aylarında Şamaхıya hücum zamanı 58 kənddə təхminən 7 min nəfər öldürmüş, onların 1653 qadın və 965 uşaq olmuşdur . Hətta, St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti ermənilərin Şamaхıda törətdiyi qırğınları dolayısı ilə etiraf etmişdilər.

Məşhurların sonrakı taleyi

9 mart 1918-ci ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin oğlu Məhəmməd Tağıyevin dəfn mərasimində iştirak etmək üçün general Talışinskinin başçılıq etdiyi Azərbaycan alayı Bakıya gəlmişdir. Məhəmməd Tağıyev Lənkəran şəhərində baş verən ixtilafda rus-erməni silahlı dəstələri tərəfindən qətlə yetirlmişdir və onun dəfn mərasimi 27 mart gününə təyin edilmişdir.

General Talışinski Bakıya gəlməzdən bir neçə gün əvvəl Lenin Bakı Sovetinin başçısı Stepan Şaumyana aşağıdakı məzmunda teleqram yollamışdır:

  Hörmətli yoldaş Şaumyan:

Məktubunuz üçün təşəkkür edirəm. Sizin düşünülmüş siyasətiniz bizə çox xoşdur və yaranmış vəziyyətdə siyasətinizin daha dərin və ehtiyatlı diplomatiya ilə birgə tətbiq edilməsini məqsədəuyğun sayır və nəticədə qələbə çalacağımıza əminik. Çətinliklər gözlənilməzdir və indiyədək biz yalnızca imperialistlər arasında narazılıqlar və münaqişələr nəticəsində irəli getmişik. Bu konfliktləri işlətməyi öyrənin, hal-hazırda diplomatiya öyrənmək vacibdir. Bütün dostlara xoş arzular və salamlar.V. Ulyanov (Lenin)

 

Leninin Şaumyana etdiyi bu müraciətə baxmayaraq, Bakıya daxil olarkən general Talışinski və Azərbaycan alayının üzvləri Bakı Soveti tərəfindən həbs altına alınmışlar, nəticədə şəhərdə yaşayan azərbaycanlılar Bakı Sovetinə qarşı müqavimət göstərməyə başlamışlar. Baş verən silahlı münaqişə martın 30-dan aprelin 2-də qədər Bakıda davam etmişdir və tarixdə "1918-ci ilin Mart Günləri" kimi qalmışdır.

Mahiyyətcə milli soyqırımı olan "Mart döyüşləri" Bakı Sovetinə qısa müddət ərzində vəziyyətə nəzarət etmək imkanı versə də, əhali arasında sovetlərə qarşı kin-küdurəti daha da artırdı, Azərbaycanda sovetləşmə ideyasına zərbə vurdu.

Bolşeviklərin böyük dövlətçilik siyasətinin labüd nəticəsi olan soyqırım Azərbaycanda milli istiqlala qarşı açıq-aydın sui-qəsd idi. Kütləvi soyqırım istiqlalın aparıcı qüvvəsi olan "Müsavat"ın milli dövlətçilik siyasət ideyalarına güclü təsir göstərdi, onu Rusiya İmperiyasını demokratik-federativ respublikaya çevirmək, burada millətlərə muxtariyyət hüququ vermək ideyasından imtina etməyə, bundan sonra tam dövlət müstəqilliyi xəttini əsas götürməyə, "Müstəqil Azərbaycan" ideyasını irəli sürməyə məcbur etdi.

Mart soyqırımından bir il sonra ermənilər bu hadisələri bolşeviklərlə müsəlmanlar arasında cərəyan edən hakimiyyət mübarizəsi kimi mətbuatda yaydılar. 1919-cu ilin yayında ABŞ tərəfindən Bakıya göndərilən general Harborda təqdim edilən sənəddə erməni yepiskopu Baqrat ermənilərin mart hadisələrində iştirakını inkar edir. Baqrat Bakıda hadisələr zamanı öldürülən 1000 nəfərdən 300-nün erməni və rus, 700-nün müsəlman olduğunu iddia edirdi. Bu soyqırım təkcə Bakıyla əhatəli deyildi. Aprel ayının ilk ongünlüyündən etibarən Bakıda törədilən bu qətliamlar eynilə Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Səlyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər bölgələrdə də edildi.

Demoqrafiya və silahlı qruplar

I Dünya müharibəsindən əvvəl Bakıda təxminən 200.000 əhali yaşayırdı.

Mart soyqırımı ərəfəsində Bakıdakı hərbi qruplaşmalar isə belə idi:

  • Osmanlı cəbhəsindən geri dönən, keçmiş çar ordusu mənsubu 6 min nəfər hərbi qulluqçu. Şəxsi heyəti əsasən Bakı Sovetinin tabeliyinə keçmişdir.
  • 4 min nəfərlik erməni hərbi dəstəsi (Daşnaksütyun partiyasının)
  • 1918-ci ilin yanvarında şəhərdən qovulan və sayı dəqiq bilinməyən Vəhşi Diviziya.

Danışıqlar

Artıq öz məqsədlərinə nail olduqlarını görən Bakı Soveti 1918-ci il aprelin 1-də Müsəlman təşkilatlarına ultimatum vermişdi. Həmin ultimatumda: 1) Bakı fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinin hakimiyyətini açıqca və danışıqsız olaraq tanımalı və onun bütün sərancamlarına tamamilə tabe olmalı; 2)əksinqilabçı əsgəri hissə olan "Dikaya diviziya" (erməni – rus bolşeviklərinin fikirinə görə əsasən azərbaycanlılardan təşkil olunan "Dikaya diviziya" — Tatar süvari polku əksinqilabçıdır, təkcə Bakı şəhərində minlərlə dinc insanı vəhşicəsinə qətlə yetirən erməni silahlı quldur dəstələri isə inqilabçıdır) Bakı və onun rayonları ərazisində saхlanıla bilməz. Digər müsəlman milli əsgəri hissələri, habelə erməni əsgəri hissələri (erməni əsgəri hissələri nəinki şəhərdən çıхarıldı, əksinə onlar yenə də bolşeviklərin əsas hərbi qüvvəsi olaraq qalırdı) ya şəhərdən çıхarılmalı, ya da tamamilə fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinə tabe edilməlidirlər. Əhalinin bütün silahı fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetin nəzarəti və uçotu altında olmalıdır; 3) Bakıdan Tiflisə qədər va Bakıdan Petrovska qədər dəmir yol хəttinin açılması üçün təcili tədbirlər görülməsi göstərilirdi . Bu tələblərin yerinə yetirilməsi müddəti 1918-ci il aprelin 1-də, gündüz saat 3-ə təyin olunmuşdu. Danışıqlar aхşam saat 5-də başlamışdı. Sülh danışıqlarında inqilabı müdafiə komitəsindən Caparidze, Saakyan, Zevin, Fioletov və Dudin, "Müsavat" partiyasından Kazımzadə, "Rusiyada Müsəlmançılıq" partiyasından Tağıyev, şəhərin rəisi İlyuşkin, Zaqafqaziya Milli Komitəsinin üzvi A.M.Topçubaşov, Molla Hacı Mir Mirmöhsün və Hacı Hüseyn Tağıyev, Erməni Milli Şurasından L.Atabekyan və TerMikaelyan, görkəmli müsəlman və erməni ictimai хadimləri, İranın konsulu və başqaları iştirak etmişdi. Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri tələbləri yerinə yetirməyə razı olduqlarını bildirmişdilər və cavab sənədinə imza atmışdılar. Lakin bu razılaşmaya baхmayaraq, St.Şaumyanın fitvası ilə erməni daşnak–bolşevik silahlı quldur dəstələri yenə də Bakı şəhərində kütləvi qırğınları, soyğunçuluğu davam etdirmişdilər. Ermənilərin dinc müsəlmanları qətlə yetirmələri, yalnız 36-cı Türkistan polkunun tələbindən və dənizçilərin hədələrindən sonra dayandırılmışdı. Dənizçilər tələb etmişdilər ki, əgər ermənilər müsəlmanları öldürməkdən əl çəkməsələr, onda ermənilərin yaşadığı hissələrə toplardan atəş açacaqlar. "Ərdəhan" və "Krasnovodsk" hərbi gəmiləri şəhərin şərq hissəsində yerləşən limanına yaхınlaşdı. Yalnız bundan sonra ermənilər məcbur olub atəşi və qırğınları dayadırmışdılar.

Soyqırımın qurbanları

Təxmini hesablamalara görə, Mart soyqırımı zamanı Bakıda 15–20 min, Şamaxıda 7 min, Qubada isə 6 min nəfər öldürülmüşdür. Digər Salyan, Nəvahi, Lənkəran, Kürdəmir kimi rayonlarda da qırğınlar törədilsə də, öldürülən insanların sayı dəqiq bilinmir..

Reaksiyalar

1918-ci il aprelin ikisində Cənubi Qafqaz Seyminin yığıncağında Bakıda çevriliş haqqındakı məsələ müzakirə olunsa da, buradakı ermənigürcü nümayəndələri həmin qırğının əsl mahiyyətini gizlətməyə çalışmışdılar. Belə ki, yığıncaqda çıхış edən gürcü menşeviki, Seymin daхili işlər naziri İsidora Ramişvili bildirmişdi ki, bolşeviklərin Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmələrini bütün Cənubi Qafqazda hakimiyyəti ələ keçirmək üçün Tiflis üzərinə hücumun genişləndirməsinin başlanğıcı hesab etmək olar. Lakin o, Bakıda erməni daşnak–rus bolşevik silahlı qüvvələrinin dinc azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlardan bir kəlmə də danışmamışdı. Yığıncaqda yalnız azərbaycanlı nümayəndələrinin məsələni kəskin qoymaları CənubiQafqaz Seyminin bolşeviklərə qarşı ciddi addımlar atmasına səbəb olmuşdu. Burada sosialist müsəlman blokunun nümayəndəsi Aslan bəy Səfikürdski də, bolşevik – erməni silahlı qüvvələrinin qanlı əmələrinə son qoymaq üçün, Cənubi Qafqaz Seymindən ciddi tədbirlər görülməsini tələb etmişdi. O, öz çıхışında bildirmişdi:

  Əgər Zaqafqaziya hökuməti mövcuddursa, onda biz tələb edirik ki, bu tədbirlər qəbul olunsun.  

Aslan bəy Səfikürdski Zaqafqaziya Seyminin yığıncağında bolşeviklərə qarşı mübarizəyə çağırmışdı. Səfikürdski, bolşeviklərlə mübarizə aparan və gələcəkdə də bu mübarizəni davam etdirən müsəlman bloku adından hökuməti хəbərdar etmişdi ki, əgər Seym qətiyyətli ölçü götürməsə, onda biz özümüz onları darmadağın edəcəyik. Müsəlman sosialist blokunun sədri Z.Q.Məmmədbəyov Bakıda azərbaycanlılara qarşı qanunsuzluqların aradan qaldırılması və vəhşiliklərin qarşısının alınması üçün təcili tədbirlərin görülməsini, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə Azərbaycana yardım edilmədiyi təqdirdə Seymi boykotla qorхudmuşdu. Seymin iclasında "Müsavat" partiyasının rəhbəri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kəskin çıхış edərək, sosialist müsəlman blokunun nümayədəsinin tələblərini haqlı sayaraq təcili tədbirlər görülməsini tələb etmişdi. Seymin üzvü Cəfərovun Zaqafqaziya hökuməti nə kimi tədbirlər görür və görmək fikirindədir sorğusuna cavab olaraq, Ramişvili ikinci dəfə çıхış edərək bildirmişdi ki, bir çoх səbəbdən biz görəcəyimiz işləri açıq elan etmirik. Seymin hesabat yazısında göstərilirdi ki, Bakı şəhərində bolşeviklərin müsəlmanlara qarşı silahlı çıхışından sonra dinc müsəlman əhalisinə qarşı misli görünməmiş cinayətlər törədilmişdir. Zaqafqaziya Seymi bolşevik çıхışlarını ləğv etmək üçün Zaqafqaziya hökumətinə lazımı göstərişlər verməyi qərara almışdı. Cənubi Qafqaz Seymi Bakı Sovetinə qarşı 100 min manat pul, piyada qoşun və süvari hissələri, iki təyyarə, zirehli qatar, çoхlu silah və sursat ayırmışdı. 1918-ci il aprelin əvvəllərində knyaz Maqalovun komandanlığı ilə 2 minə yaхın silahlı dəstə TiflisGəncə tərəfdən irəliləyərək, Hacıqabul stansiyasını tutmuşdu. Eyni zamanda şimaldan, Dağıstan tərəfdən, Bakı istiqamətində Nəcməddin Qotsinskinin qüvvələri hücuma keçmişdi. Lakin bütün bunlar azərbaycanlılara qarşı ermənilər tərəfindən törədilən qırğınların qarşısının alınmasında yetərli olmamışdı.

Medianın işıqlandırması

Azərbaycan mətbuatında

 
Kaspi qəzetinin Nikolayevski küçəsində yerləşən binası Mart hadisələrində baş vermiş yanğından sonra.

AzTV Mart soyqırımında Azərbaycan milli mətbuat orqanları, mətbəələr və jurnalistlər hədəfə alındı. "Azərbaycan" qəzetində 1919-cu ildə çap edilən 31 mart soyqırımı ilə bağlı fotoşəkillərdən biri "Kaspi" qəzeti redaksiyasının yandırılmasından sonrakı vəziyyəti təsvir edilir. 1918-ci ilin mart soyqırımınadək Azərbaycanda 20-dən artıq Azərbaycan dili mətbuat orqanlarının fəaliyyət göstərməyinə baxmayaraq, qətliamdan sonra yalnız "Hümmət" və "Bakı Şurasının əxbarı" qəzetlərindən başqa digər milli mətbuat nümunələrinin nəşri qadağan olundu. "Açıq söz", "Bəsirət", "İstiqlal", "El həyatı" və başqa Azərbaycan dilli qəzetlərin son sayları soyqırımdan bir gün əvvələ, martın 17-si və 18-nə təsadüf edir.

Bakı Sovetinin sədri Şaumyanın əmri və Mətbuat bürosunun qərarı ilə "mart hadisələrinə düzgün qiymət vermədiklərinə və vahid sosialist cəbhəsində dayanmadıqlarına" görə, hətta rusdilli qəzetlər belə bağlanıldı. "Kaspi", "Bakı", "Bakinets", "Vesti Baku", menşeviklərin "Naş qolos" qəzetlərinin nəşri dayandırıldı, bəyanatların, əhaliyə müraciətlərin çapı qadağan olundu. Tiflisdə nəşr olunan Azərbaycan dili mətbuat orqanlarını çıxmaq şərtilə, Azərbaycan milli demokratik mətbuatı 1918-ci ilin martından sentyabrın 15-i, Bakının işğaldan azad olunduğu günə qədər özünün iflic dövrünü yaşadı.

"Azərbaycan" qəzeti 1919-cu ilin martın 31-də 147-ci sayında "Mart hadiseyi-ələməsinin müxtəsər tarixçəsi" sərlövhəli məqaləsində Şaumyan, Saakyan və Arekyanın rəhbərlik etdikləri dəstənin Bakıdan öncə Şamaxıda qırğınlar törətdiklərini və bu xəbərin Bakıda təşviş yaratdığını yazır:

  Martın 16-da xəbər gəldi ki, bolşevik soldatları Şamaxıya hərəkət edərək intizamsızlıq salıb, yolda qabaqlarına gələn müsəlman kəndlərini o cümlədən Ağdərə, Novxanlı, Qarxunlu kəndlərini qarət edib müsəlmanları qırırlar.  

Martın 17-də Bakıya xəbər çatır ki Şamaxıda müsəlman qırğınını bolşeviklərlə yanaşı ermənilər təşkil edib. "Azərbaycan" qəzeti Şamaxı qırğınında iştirak edən bolşevik-erməni silahlı birləşmələrinin sayını da göstərir:

  Şamaxı mahalına bir qitə göndərilib, əhalı məhv edilir. 4 min əsgərin yüzdə səksəni erməni olub.  

"Hümmət"in "Şamaxı əhvalı" sərlövhəli məqaləsində qeyd olunur ki, 17 yaşından 50 yaşınadək olan Şamaxı erməniləri bolşeviklərin Qırmızı ordusunun tərkibinə qatılmışdırlar. Vəziyətin acınacaqlı olduğunu qəzet bu şəkildə təsvir edir: "Şamaxı şəhəri bütünlüklə yanıb".

Mirası

Siyasi baxımdan

Mart hadisələri 1998-ci ilin, martında Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanlıların soyqırım günü kimi elan edilmişdir. 2013-cü ildə, İlham Əliyevin qərarı ilə, soyqırımda öldürülənlərin xatirəsinə Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi yaradılmışdır.

Beynəlxalq aləmdə

27 mart, 2012-ci ildə, Amerika Azərbaycan Cəmiyyətinin və Azərbaycanın Amerikadakı səfirliyinin senator Ceyms Alesi ilə birlikdə hazırladığı və mart soyqırımına həsr olunmuş layihə Nyu-York senatından keçərək, qəbul edilmişdir. Qətnaməyə görə, 31 mart Azərbaycanlıları Anma Günü elan olunmuş və mart hadisələri daşnaklarla bolşeviklərin Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi cinayət kimi xarakterizə olunmuşdur.

2012-ci ilin 31 dekabrında, ABŞ hökumət dairələri tərəfindən ilk dəfə, Nevada ştatının qubernatoru Cim Qibbons 31 martı qırğında öldürülən azərbaycanlıların anma günü elan etmişdi.

Nevada qubernatoru Cənab Jim Gibbons bu dəfə də 31 mart 2010-cu il tarixini "Azərbaycan anım günü" elan etdi.

Nevada ştatında "Azərbaycan anım günü"nün elan olunmasında "Azərbaycan Araşdırmaları Jurnalı" (Journal of Azerbaijani Studies) (redaktor: Hamlet İsaxanlı) və professor Cəmil Həsənlinin orada dərc olunmuş "Erməni terrorizmi və Azərbaycanda türk-müsəlman genosidi" adlı məqaləsi (ingilis dilində) mühüm mənbə rolunu oynamış və qubernatorun imzaladığı qərar mətnində həmin mənbənin elektron versiyasına istinad edilmişdir.

Abidələr

Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi Xatirə Kompleksi 1918-ci ildə bolşevik-erməni silahlı dəstələrinin Azərbaycan torpaqlarında həyata keçirdikləri kütləvi qırğınlar nəticəsində həlak olan on minlərlə azərbaycanlının xatirəsinə ucaldılıb. 1918-ci ilin aprel-may aylarında yalnız Quba qəzasında 167 kənd tamamilə məhv edilib, Quba şəhəri talanlara və yanğınlara məruz qalıb, qəzanın müsəlman və qismən də yəhudi əhalisi kütləvi şəkildə qətlə yetirilib. 2007-ci ildə Quba şəhərində aparılan tikinti işləri zamanı təsadüfən kütləvi məzarlıq aşkar edilib. Abidə üç hissədən: sivriuclu bıçaqları xatırladan iki konstruksiya – giriş və çıxışdan, mərkəzində qara xatirə daşı yerləşən əsas zaldan ibarətdir. Abidənin iti ucları şiddətli ağrını təcəssüm etdirir. İti ucların yerin altından üzə çıxması həqiqəti gizlətməyin mümkünsüz olduğunu əks etdirir. Abidə bütövlükdə brutto-betondan hazırlanıb. Faciə qurbanlarının xatirəsinə matəm sükutunu təcəssüm etdirmək məqsədilə layihədə hər hansı bəzəkdən imtina edilib. Abidə-muzeyin ekspozisiyasında 1918-ci il mart-iyul aylarında Bakı quberniyasının 5 qəzasında – Bakı, Şamaxı, Quba, Cavad və Göyçayda müsəlman əhalinin soyqırımı tarixi öz əksini tapıb. 19 bölmədən ibarət muzey ekspozisiyası Azərbaycan, rus və ingilis dillərində təqdim olunur. 2013-cü ilin oktyabr ayında Fransız Senatının nümayəndəliyi, senator Natalia Qouletin rəhbərliyi ilə bu memorial kompleksi ziyarət etmişdir.

Mədəniyyətdə

Ədəbiyyatda

Qurban Səidin "Əli və Nino" və Lev Vaysenberqin "Kiçik bacı" romanları Mart soyqırımından bəhs olunmuş bədii əsərlərdəndir.

Kinoda

Azərbaycan kinematoqrafında Mart soyqırımına "Həqiqətin özü", "Mart hadisələri, yaxud qara oyunlar" filmləri ithaf olunub.

İstinadlar

  1. "New Republics in the Caucasus", The New York Times Current History, v. 11 no. 2 (March 1920), p. 492
  2. Michael Smith. "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920", Journal of Contemporary History, Vol 36, No. 2, (Apr. 2001), p. 228
  3. . 2011-03-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-06-29.
  4. Peter Hopkirk, "Like hidden fire. The Plot to bring down the British Empire", Kodansha Globe, New York, 1994, pp. 262–266, 287
  5. Peter Hopkirk, "Like hidden fire. The Plot to bring down the British Empire", Kodansha Globe, New York, 1994, p. 287. ISBN 1-56836-127-0
  6. Cəmil Həsənli, AXC-nin xarici siyasəti (1918–1920)
  7. (PDF). 2018-04-16 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-30.
  8. Azərbaycan tarixi 7 cilddə 5 cild
  9. 31 mart soyqırımı: 1918–1920-cı illər mətbuatında
  10. Aşırlı, Akif (2011). 31 mart soyqırımı: 1918-1920-cı illər mətbuatında. Bakı: “Elm və təhsil”. 100. (#accessdate_missing_url)
  11. "The Russian Revolution as National Revolution: Tragic Deaths and Rituals of Remembrance in Muslim Azerbaijan (1907–1920)," Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, vol. 49 (2001).
  12. (PDF). 2019-08-19 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-30.
  13. (PDF). 2018-04-16 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-30.
  14. Altstadt 1992, pp. 85
  15. Stepan Shaumyan, Статьи и речи, Bakinskii Rabochii, Articles and speeches of the Bolshevik Extraordinary Commissar for the Caucasus, 1924, p. 224
  16. Firuz Kazemzadeh. Struggle For Transcaucasia (1917 – 1921), New York Philosophical Library, 1951, p. 70.
  17. Luigi Villari "Fire and sword in the Caucasus," page 186
  18. Stepan Shahumyan. Letters 1896–1918. State Publishing House of Armenia, Yerevan, 1959; pages 63–67.
  19. Azərbaycan Zaqafqaziya dövlətçiliyi sistemində
  20. Məhrrəm Zülfüqarlı: ŞAMAXI SOYQIRIMI 1918 SHAMAKHI GENOCIDE
  21. Vaqif Abışov:AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI (1917–1918-ci illər)
  22. "New Republics in the Caucasus". The New York Times Current History. 11 (2): 492. March 1920.
  23. Kazemzadeh 1950, pp. 75
  24. Genocide Memorial Complex opened in Guba" 2018-09-29 at the Wayback Machine. www.news.az. Retrieved 13 May 2014.
  25. "New York State Senate adopts resolution proclaiming March 31 as remembrance day of Azerbaijanis subjected to genocide". AzerTAg State News Agency. 24 June 2012. Retrieved 30 June 2012.
  26. J3784–2011: Memorializing Governor Andrew M. Cuomo to proclaim Saturday, March 31, 2012 as Azerbaijani Remembrance Day in the State of New York". The New York State Senate. 27 March 2012. Retrieved 30 June 2012.
  27. "Nevada governor proclaims 31 March Azerbaijani Remembrance Day". news.az. Retrieved 4 January2011.
  28. "Nevada governor proclaims 31 March Azerbaijani Remembrance Day". news.az. İstifadə tarixi: 4 January 2011.
  29. Axundov, Fuad. "The Ali and Nino Walking Tour". www.azer.com. www.azer.com. 15 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2016.
  30. http://heydar-aliyev-foundation.org/az/content/view/93/2808/Quba-Soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1-Memorial-Kompleksi/
  31. Meyer, Karl E. (2008). My library My History Books on Google Play The Dust Of Empire: The Race For Mastery In The Asian Heartland. PublicAffairs. səh. 165. (#accessdate_missing_url)

Biblioqrafiya

Tarixi nəzərlər

  • Vaqif Arzumanlı, Vəli Həbiboğlu, Kamil Muxtarov, "1918-ci il qırğınları. Tarixi araşdırmalar", Bakı-1995

Xüsusi məsələlər və müqayisəli tədqiqatlar

  • Akif Aşırlı. 31 mart soyqırımı: 1918–1920-cı illər mətbuatında. "Elm və təhsil": Bakı −2011.

Xilas olunanların ifadələri və xatirələri

Bioqrafiyalar

Beynəlxalq reaksiyalar və xatirələr

Mirası və tarixşünaslıq

Xarici keçidlər

 
   

Vikianbarda Mart soyqırımı ilə əlaqəli mediafayllar var.

 
   

Vikikitabda Mart soyqırımı ilə əlaqəli kitablar var.

  • March 1918 Massacre in Baku  (ing.)
  • Azerbaijan Commemorates Historic Genocide Perpetrated by Armenians: 1918 March Days  (ing.)

mart, soyqırımı, mart, soyqırımı, mart, hadisələri, 1918, ilin, mart, aprel, tarixləri, arasında, bakı, şəhərində, bakı, quberniyasının, müxtəlif, bölgələrində, eləcə, şamaxı, quba, xaçmaz, lənkəran, hacıqabul, salyan, zəngəzur, qarabağ, naxçıvan, digər, ərazi. Mart Soyqirimi ve ya Mart Hadiseleri 1918 ci ilin 30 mart ve 3 aprel tarixleri arasinda Baki seherinde ve Baki quberniyasinin muxtelif bolgelerinde elece de Samaxi Quba Xacmaz Lenkeran Haciqabul Salyan Zengezur Qarabag Naxcivan ve diger erazilerde Baki Soveti ve Dasnaksutundan olan ermeni silahli destelerinin azerbaycanlilara qarsi toretdikleri qirgin Resmi menbelere esasen soyqirim neticesinde 12 mine yaxin azerbaycanli qetle yetirilmis on minlerle insan itkin dusmusdur 1 2 3 Mart soyqirimi ve ya mart qetliami 31 martBakida Sah mescidi 1918 ci il 31 mart hadiselerinden sonraTarix 30 mart 2 aprel 1918 ci ilYeri Baki Zaqafqaziya Demokratik Federativ RespublikasiNeticesi Bolsevik ve Dasnaksutunun qelebesiMunaqise terefleriMusavat Partiyasi Bolsevikler DasnaksutunKomandan lar bilinmir Stepan Saumyan Andranik Ozanyan Vikianbarda elaqeli mediafayllarAzerbaycanin Umumilli lideri Heyder Eliyevin 26 mart 1998 ci il tarixli Serencami ile 31 mart Azerbaycanlilarin Soyqirimi Gunu kimi qeyd olunur Mundericat 1 Soyqirimdan onceki veziyyet 2 Soyqirimin baslanmasi 2 1 Bakida soyqirim 2 1 1 Dagilan memarliq abideleri 2 2 Samaxida soyqirim 2 3 Meshurlarin sonraki taleyi 2 4 Demoqrafiya ve silahli qruplar 2 5 Danisiqlar 3 Soyqirimin qurbanlari 4 Reaksiyalar 5 Medianin isiqlandirmasi 5 1 Azerbaycan metbuatinda 6 Mirasi 6 1 Siyasi baximdan 6 1 1 Beynelxalq alemde 6 2 Abideler 6 3 Medeniyyetde 6 3 1 Edebiyyatda 6 3 2 Kinoda 7 Istinadlar 8 Biblioqrafiya 8 1 Tarixi nezerler 8 2 Xususi meseleler ve muqayiseli tedqiqatlar 8 3 Xilas olunanlarin ifadeleri ve xatireleri 8 4 Bioqrafiyalar 8 5 Beynelxalq reaksiyalar ve xatireler 8 6 Mirasi ve tarixsunasliq 9 Xarici kecidlerSoyqirimdan onceki veziyyet Redakte Iranin Bakidaki konsulu M S Vezare Maragai oldurulmus muselmanlarin yaninda 1917 ci ilde Rusiyada bas vermis Oktyabr inqilabinin neticesinde Stepan Saumyanin basciliq etdiyi bolsevik Baki Soveti Baki quberniyasinda hakimiyyeti ele kecirmisdir Etnik ermeni olan ve Britaniya hokumetinden milyon qizil rubl mebleginde ilkin yardim alan 4 Stepan Saumyan Bakida azerbaycanlilara qarsi bolseviklerle ermeni milliyetcilerinin emekdasligini temin etmisdir 5 Bakida rus ve ermeni silahli desteleri Azerbaycan ehalisini qaret etmeye baslayir Soygunculuq qarmaqarisiqliq ve ozbasina ahtarislar ancaq azerbaycanlilarin yasadigi mehellelerde bas veririrdi Buna etiraz eden muselman tacirleri butun magazalari baglamisdilar 1917 ci il dekabrin 26 da Bakida turklerin dukan ve magazalarinin demek olar ki cohu baglanmisdi Hadiselerden telasa dusen azerbaycanlilar narahat olmaga baslayirlar Ismailiyye binasinin qarsisinda mitinq kecirilir ve buraya 3000 nefere qeder turk toplasir ve onlar Muselman Ictimai Teskilatlari Komitesinden teleb edir ki seherde qayda qanun yaradilmasi ucun tedbir gorsunler Cihis eden natiqler soygunculuga zorakiliga ve ozbasina ahtarislara etiraz edirdiler Natiqlerden biri Muselman Ictimai Teskilatinin numayedesine muraciet ederek demisdi 6 Bundan sonra doze bilmerik Bizi komeksiz adamlar kimi doyurler Eger bizi mudafie ede bilmeseniz onda biz ozumuz ozumuzu mudafie etmeye mecbur olacagiq Bazarnaya kucesi mart gunlerinde Ismailiyye binasinin yandirildiqdan sonraki gorunusu Mitinqe gelen Baki Soveti Icraiyye Komitesinin sedr muavini Prokofi Caparidze ehalini sakilesdirmek meqsedile Sovet terefinden her cur ozbasinaliga son qoymaq ucun lazimi olcu goturuleceyine soz verir Mitinqde eyni zamanda seher milisinin reisi Q Varsamyan cihis ederek esgerlerin toretdikleri ozbasinaliqdan teessuflendiyini bildirir ve hahis edir ki bu hadiselere milli reng verilmesin Yigincaqda istirak eden Mehemmed Emin Resulzade seherde qarmaqarisiqliq olmasin deye 5 neferden ibaret komissiya yaradilmasini teklif edir Uzun muzakirelerden sonra qebul edilen qetnamede gosterilirdi ki ozbasina ahtarislarin aparilmasina ve silahlarin musadire olunmasina yol verilmesin muselmanlarin yasadigi sahelere muselman milisleri qoyulsun Eyni zamanda qeyd olunurdu ki qebul edilmis qerarlari heyata kecirmek ucun herbi inqilabi Komite ile birge 5 neferden ibaret komissiyanin yaradilmasini Milli Komiteye tapsirilsin Ele hemin gun qoyulan telebleri yerine yetirmek ucun Milli Komitenin tecili yigincagi kecirilir 6 Bu yigincaqda Elimerdan bey Topcubasov B Asurbeyov Mehemmed Emin Resulzade I Heyderov ve Memmedhesen Hacinski istirak edirdi Lakin Stepan Saumyan basda olamaqla Baki bolsevikleri bu teklifi qulaqardina vuraraq azerbaycanlilari oz etrafinda toplayan ve onlari milli azadliq mubarizesine yonelden Musavat partiyasina Muselman Milli Surasina hemcinin onlarin sosial dayaqlari olan Azerbaycan ehalisine qarsi kutlevi qirginlar toretmek ucun ciddi hazirliq isleri gorurduler Bele bir dovrde Urmiya cebhesinden qayidan rus ermeni esgerlerinin bir hissesi Bakiya toplasirdi Bunun da bir nece sebebi vardi evvela Rusiyada oktyabr inqilabindan sonra hakimiyyete gelen bolsevikler muharibeni davam etdirmek istemirdiler Rus ordusunda basipozugluq yaranmisdi ve onlarin cohu oz yerlerine qayitmaq isteyirdiler Cebhe hettinden esgerler ozbasina cihib gedirdiler Lakin bezen yollarin baglanmasi ve qorhulu olmasi bu herbi quvvelerin oz yerlerine getmelerine mane olurdu Ikincisi Baki bolsevikleri esgerler arasinda ciddi tebligat apararaq onlarin oz tereflerine celb etmeye calisirdilar Bu dovrde bolseviklerin ele bir herbi gucu olmadigindan onlar rus ermeni silahli destelerinden oz siyasetlerini heyata kecirmek ucun istifade etmek niyyetinde idiler Bolseviklerin oz etrafinda birlesdirdiyi herbi hisseler ve bolmeler Azerbaycan halqinin movcudluguna tehluke yaradirdi 6 Ucuncusu ise Dasnaksutyun partiyasi ve Ermeni Milli Surasi Bakiya toplasan ermeni silahli quvvelerine nezaret etdiyinden onlar bu quvvelerden ozlerinin ermeni dovleti yaratmaq meqsedleri ucun istifade etmek niyyetinde idiler Burada da bolseviklerle ermeni sovinistlerinin meqsedleri ust uste dusurdu Bele ki eger bosevikler Bakida ozlerinin tek hakimiyyetlerini yaratmaq fikirinde idilerse ermeniler de ermeni dovleti yaratmaq isteyirdiler ve onlarin bu meqsedlerini heyata kecirmekde St Saumyanin rehberlik etdiyi Baki Soveti de yahindan komeklik etmisdi St Saumyan 1918 ci il martin 15 de cihis ederken Baki Soveti Zaqafqaziya vetendas muharibesinin merkezine ve istehkamina cevrilmelidir demisdir Saumyan yazirdi Bizim siyasetimiz vetendas muharibesidir Kim bu siyasetin eleyhine gedir hemin adamlar dusmenlerimizdi Soyqirimda oldurulen azerbaycanlilarin kucelerden temizlenmesi Mart gunlerinde Bakinin gorunusu Eyaletlerde de tam ustunluk Musavat partiyasinin ve Muselman Milli Surasinin terefinde idi Ona gore de bolsevikler basa dusurduler ki seherde hakimiyyet ugrunda mubarizede ilk novbede Musavat in siyasi tesiri aradan qaldirilmali ve onlarin sosial dayaqlari mehv edilmelidir Onlar en muhtelif metodlarla seherde Musavat in movqeyinin bundan sonra guclenmesine imkan vermemeye calisirdilar 1918 ci ilin yanvar ayinda Muselman korpusunun komandiri general Esed bey Talisinskinin Bakida hebsi seherin turk muselman ehalisi arasinda qezeb dogurmusdu General mayor Talisinski rus yapon muharibesinde Port Arturun qehremancasina mudafiesinin istirakcisi olmusdu Saumyanin gosterisi ile muselman diviziyasi qerargahinin Baki vagzalinda birbasa hebs edilmesi halqin qezebine sebeb oldu Bakida ve etraf kendlerde ehalinin etiraz numayisleri baslanmisdi Novbeti tehribat Evelina gemisinde Lenkerana getmeye hazirlasan esgerlerin terksilah edilmesi hadisesi oldu Bele ki Martin 29 da meshur kapitalist S Esedullayevin oglu zabit E Esedullayevin komandanligi altinda Dikaya diviziya hisseleri Sovet hakimiyyeti orqanlarinin icazesi olmadan eslinde hec icaze de lazim deyildi muel Lenkerana yolla dusmek ucun Baki limaninda Evelina parahoduna mindiler Seherde cohsayli ermeni silahli destelerinin olmasina goz yuman bolsevikler martin 29 da gemi ile Lenkerana qayitmaq ucun toplasan muselman zabit ve esgerlerini St Saumyanin tapsirigi ile terksilah etdiler Bu tehribatin teskilatcilari calisirdilar ki azerbaycanlilari cavab hereketleri ile tehribata sovq etsin ve onlara qarsi esl muharibeye baslamaq ucun behane elde etmis olsunlar Ermeni dasnak rus bolsevik silahli destelerinin Evelina gemisine hucum ederek azerbaycanlilari terksilah etmesi ehaliye berk narahatliq getirdi Onlar Baki mescidlerinden birinin heyetine yigilaraq Sovet terefinden Evelina gemisinden musadire olunmus silahlarin geri qaytarilmasini teleb eden qerar qebul etdiler Novbeti gunu muselman numayendeleri silahlarin qaytarilmasini Sovetden hahis etdiler Arhiv senedinde gosterilir ki musavatcilar alinmis silahlarin qaytarilmasi haqqinda inqilabi komiteye ultiumatum verdiler ve bu meqsedle oz numayende heyetlerini gonderdiler Hemin gun Herbi Inqilab Komitesinde St Saumyanin elece de Musavat partiyasi numayendesi Mehemmed Emin Resulzadenin istiraki ile kecirilmis tecili musavirede alinmis silahlarin Hummet teskilati vasitesile qaytarilmasi qerara alindi Bolseviklerin rehberlerinden biri olan Caparidze de bu telebin yerine yetirilmesine soz verdi lakin bu zaman kucede atisma baslandi St Saumyanin qabaqcadan hazirladigi tehribat bas tutdu ve bu Azerbaycanlilarin qirgininin baslanmasi ucun siqnal oldu Tehribatin evvelinde ozlerinin biterefliyini bildiren Ermeni Milli Surasi ve ona tabe olan butun ermeni silahli quvveleri sonradan St Saumyanin rehberlik etdiyi Baki Sovetinin terefine kecdiler Soyqirimin baslanmasi RedakteBakida soyqirim Redakte Ermeni dasnak rus bolsevik quvvelerinin azerbaycanlilara qarsi mart qirginina baslama erefesinde mensevik eser kadet ve dasnaklar butun quvveleri ile onlara komek gosterdi daha dogrusu Stepan Saumyanin basciliq etdiyi Baki Sovetini mudafie etdiler Baki Sovetinin herbi inqilabi komitesine rehberlik eden ermeni Korqanovun yaratdigi inqilabi orduya bir nefer de olsun azerbaycanli qebul edilmirdi Ermeniler ise yeni yaradilan orduya celb edilerek ciddi silahlandirilirdi Bu fakti ermeni muelliflerinin ozleri de etiraf etmisdi Suren Saumyan yazirdi 7 Baki Sovetinin ordusunun yalniz adi sovetlerin siyahisindadir eslinde hemin ordu Ermeni Milli Surasina tabe idi Oldurulmus azerbaycanli Oldurulmus azerbaycanlilar Bolsevikler terefinden martin 31 de butun mubarizeni oz uzerine goturen inqilabi mudafie Komitesi yaradilir Bu komitenin terkibine P Caparidze Q Korqanov I Suhartsev sol eser Stepan Saumyan dahil idiler Eyni zamanda mart doyusleri gunlerinde Bakida bolsevik destesinin reisi N Anancenko komissari ise S Martikyan idi Azerbaycan ehalisine qarsi vurusmada ermeni milli hisselerinden istifade etmek ve sag eserlerin ve dasnaklarin arhasinca geden rus ve ermeni fehleleri Sovet hakimiyyeti terefinden mubarizeye celb etmek ucun Inqilabi Mudafie Komitesi hemin partiyalarin numayendelerini de devet etmisdiler Bakida azerbaycanlilar ermeni dasnak rus bolsevik silahli destelerinin aktiv fealiyyetini gorduyunden ozunumudafie tedbirleri gormeliydi ve silaha el atmaga mecbur idiler 7 Lakin azerbaycanlilarin herbi teskilati ve sursati kifayet qeder deyildi hetta demek olar ki yoh derecesinde idi Bele olan halda tebidir ki mubarizede azerbaycanlilarin qalib gelmesi mumkun deyildi Bunu yahsi basa dusen St Saumyan ve ermeni dasnaklari Baki seherinde qabaqcadan planlasdirilan ve hususi hazirliq gorulmus dehsetli qirginlara qaretlere basladilar 1 Butun facieler azerbaycanlilarin yasadigi mehellelerde bas verirdi Fovqelade Istintaq Komissiyasinin senedinde qeyd olunur ki Ermeni Milli Komitesinin herbi drujinasi adlandirilan Yeqisa Pahlavuninin rehberlik etdiyi ermeni silahli destesi muselmanlarin yasadigi erazilere ates acmaga basladi 7 Demek olar ki eyni bir vahta Levon Saatsazbekovun ermeni destesi seherin Samahinka adlanan hissesini atese tutdu Martin 19 da seher tezden hele muselmanlarin oyanmadigi bir vahta ermeni esgerleri hucuma kecdiler 7 Ermenilerin birinci hucumu seherin Kerpichana Memmedli ve Zibilli Dere adlandirilan hissesine istiqametlenmisdi Burada yasayan ehalinin demek olar ki hamisi muselmanlar idi Seherin bu rayonu ve basqa muselman rayonlari denizden Erdehan ve Janr herbi parahodlarinin toplarindan atese tutulurdu Ermenikend terefden ise ermeniler toplardan ates acirdilar Ermeni herbi hisseleri Soveti ve bolsevikleri mudafie behanesi ile azerbaycanlilara amansizcasina ve qeddarcasina divan tuturdular 8 Ruslarin Hezer denizinde olan herbi donanmasi ermenilerin fitvasina uyaraq seherin muselmanlarin sih yasadigi mehelleleri top atesine tutdular Bu ates neticesinde muselmanlarin esas ibadet yeri sayilan Teze pir mescidinin minareleri agir zede aldi Menbenin verdiyi melumata gore rus matroslari muselmanlara qarsi cihis etmek istemirdiler Ermeniler onlari aldadaraq inandirmisdilar ki muselmanlar ruslari umumiyyetle butun hristianlarin hamisini dograyiblar Lakin matroslara aydin olanda ki muselmanlar ruslara neinki tohunmayiblar eksine onlari mudafie edibler ve yedizdiribler yalniz bundan sonra toplardan atesi dayadirdilar Butun bunlara bahmayaraq bu top atesleri neticesinde her halda seherin tikililerine ve ehalisine boyuk ziyan deymisdi Seyid Cefer Piseveri Bakidaki ilk Sovet hokumetinin muqedderati adli meqalesinde yazirdi 7 Men dasnaklarin vehsiliklerini saysiz hesabsiz gunahsiz adamlarin hususile biteref iranlilarin oldurulub karvansaralarda meyitlerinin yandirilmasini oz gozumle gormusdum Bu coh facieli ve nifretlendirici bir hereket olmusdu Hec bir esas ve unvan olmadan yalniz kin ve edavet uzunden dasnaklarin toretdikleri cinayet her bir insanin ruhunu sihib kederlendirirdi Boyuk Ermenistanin xeritesi Hetta dasnak silahli desteleri N Nerimanovun evine de basqin ederek qardasini hebs etmis ozu ise qacmaqla canini qurtarmisdi Mehemmed Emin Resulzade yazirdi Bu uzdendir ki Cumhuriyyetin quruldugu sirada muselleh rus ordusu quvvelerine dayanan bolsevikler Azerbaycanin bas kendi Bakini zebt etdiler turk muselman ehali uzerinde qetli yapdilar Bolsevik N N Kolesnikova oz hatirelerinde hemin dovrde Bakida bas verenleri bele serh ederek yazirdi ki Musavatcilar sihisdirilib seherden uzaqlasdirilan kimi ayri ayri silahli dasnak desteleri seherde qirgina evleri yandirmaga talanlar toretmeye hec bir seyde gunahi olmayan dinc vetendaslari baslica olaraq azerbaycanlilari qetle yetirmeye basladilar Ermeni silahli destelerinin reisi Tatevos Emirov bizimle sih elaqe sahlayirdi Baki seherinde muselman ehalisine qarsi ermenilerin toretdikleri qanli cinayetlerini acib gosteren senedlerde qeyd olunur ki yahsi silahlanmis telim kecmisermeni esgerleri cohlu miqdarda pulemyotlarin muhafizesi ile hucum edirdiler 9 Ermeniler muselmanlarin evlerine sohulur bu evlerin sakinlerini qirir onlari qilinc ve hencerlerle dogram dogram ve sungulerle desik desik edir usaqlari yanan evin alovlari icerisine atir uc dord gunluk cagalari sungunun ucunda oynadir bas goturub qacan valideynlerin atib getdikleri sudemer korpelerin demek olar ki hamisini oldurub valideynlerin ozlerini ise ele yahaladiqlari yerde asib kesirdiler 8 Muselmanlari qirib catmaqla yanasi ermeniler onlarin emlaklarini da mehv edir az coh qiymetli olan seyleri ise ozleri ile aparirdilar Sonralar tekce bir yerde torpagin altindan 57 muselman qadin ve qizin meyidi tapilmisdir 7 Onlarin qulaqlarini burunlarini kesmis qarinlarini yirtmisdilar Fovqelade Istintaq Komissiyasinin senedlerinde hemin hadiselerin sahidlerinin ifadesine esasen 1918 ci ilin martinda yalniz Bakida dasnaklar bolsevikler mensevikler ve basqa partiyalarla birge 15 minden coh gunahsiz muselmanin qetle yetirildiyi gosterilmisdi 1918 1920 ci illerde ermeni dovletinin Bas naziri olmus Kacaznuni yazirdi ki Bizim komeyimizle Bakida bolsevikler Musavat i darmadagin etdiler 1918 ci ilin martinda biz ise bolseviklerin ve rus elementlerinin komeyi ile Bakini turk tatar quvvelerinden qoruya bildik Stepan Saumyan Ermenilerin dinc muselmanlari qetle yetirmeleri yalniz 36 ci Turkistan polkunun telebinden ve denizcilerin hedelerinden sonra dayandirilmisdi Denizciler teleb etmisdiler ki eger ermeniler muselmanlari oldurmekden el cekmeseler onda ermenilerin yasadigi hisselere toplardan ates acacaqlar Erdehan ve Krasnovodsk herbi gemileri seherin serq hissesinde yerlesen limanina yahinlasdi 8 Yalniz bundan sonra ermeniler mecbur olub atesi ve qirginlari dayadirmisdilar Stepan Saumyanin rehberlik etdiyi Baki Soveti ise qirgini dayandirmaq ucun ele bir ciddi cehd gostermemisdi 10 Svyatahovski yazir ki eksine bu qirginlardan razi qalan ve doyusun neticeleri bizim ucun eladir deyen Saumyan aprelin 13 de qelebeni Halq Komissarlari Sovetine sevincle melumat vermisdi St Saumyanin 1918 ci il aprelin 13 de RSFSR Halq Komissarlari Sovetine gonderdiyi mektubunda qeyd edilirdi 7 Martin 30 31 de ve aprelin 1 de Baki seherinde bas vermis vurusmada bizim terefden Sovet qirmizi qvardiyasi teskil etdiyimiz beynelmilel qirmizi ordu qirmizi donanma ve ermeni milli hisseleri vurusurdular Daha sonra o yazirdi Hem yerli Sovetin hem de buraya gelmis Qafqaz ordusunun quvvelerini herbi inqilab komitenin seylerini birlesdirerek 6000 nefer yahsi silahli quvve teskil ede bildik Dasnaksutyun un da 3 4 min neferlik milli hisseleri var idi onlar da bizim ihtiyarimizda idi Milli hisselerin istiraki vetendas muharibesine qismen milli qirgin harakteri vermisdi lakin buna yol vermemek mumkun deyildi Biz bilerekden buna yol verirdik Muselman yohsullari boyuk zerer gormusler St Saumyanin ozu gunahsiz azerbaycanlilarin oldurulmesini etiraf etse de yene de qirgina sinfi don geydirmeye calisaraq oz qanli emellerine haqq qazandirmisdi 1918 ci ilin may ayinda St Saumyan yazirdi 11 Duzdur Bakida yohsul muselmanlardan olenler vardi lakin onlar bey ve hanlar terefinden aldatma yolu ile Sovet hakimiyyetine fehlelere qarsi qaldirilmis qara kutleler idiler Stepan Saumyanin oglu Suren Saumyan etiraf ederek yazirdi Hami bir sesle deyir ki Bakida ermeni tatar qirgini gedir ve bu qirgini ermeniler toretmisdir 1918 ci il aprelin 28 de bolsevik Ter Qabrielyanin Hesterhandan Saumyana yazdigi mektubunda qeyd edirdi Hazirda Bakidan kutlevi suretde gelen ruslarin sosial veziyyetinden asili olmayaraq her hansi birinden Bakida Sovet mubarizesi haqqinda sorusduqda hamisi bir sesle deyir ki Bakida ermeni tatar qirgini gedir ve qirgin ermeniler terefinden toredilib Ermeni Milli Surasinin orqani olan ve Bakida cap edimis Nasa vremya rus dilinde qezeti yazird Hec kim inkar ede bilmez ki Baki seherinde muselman ehalisine qarsi ayri ayri ermeni qruplari yahud ermeni olmayanlar vehsilikler edilmisdi Bakida Azerbaycanlilarin soyqirimi zamani texmini hesablamalara gore 15 20 min azerbaycanli oldurulmusdur 7 Vehsi Diviziyanin herbicileri Dagilan memarliq abideleri Redakte Seherde Baki Sovetinin ermeni dasnak rus bolsevik quvveleri azerbaycanlilara qarsi qanli qirginlari zamani ictimai ve sehsi binalara da coh boyuk ziyan deymisdir Bele ki Aciq soz ve Kaspi qezetlerinin redaksiyalari yandirilmis Bakida en iri mescid bombalanmisdi 12 Bakida Ismailiyye Heyriyye Cemiyyetinin binasi Sirvansahlar Sarayi ansambilina dahil olan HIV esrde tikilmis Keyqubad mescidi oktyabr ayinda Cenubi Azerbaycandaki avsarlarin meskun oldugu Urmiya seherinin abidelerini rus esgerleri ermenilerle birlikde yandirib kule dondermisdiler Bununla elaqedar olaraq Fovqelade Istintaq Komissiyasinin senedleri icerisinde cohsayli materiallar vardi 12 Bele senedlerden biri 1918 ci il noyabrin 22 de Komissiya uzvleri Memmed han Tekinski ile A E Kaluqenin birge tertib etdikleri protokolun materiallaridir Hemin senedde gosterilir ki bu ilin sentyabrinda Azerbaycan Turk ordusunun Baki seherine dahil olmasi ile Fovqelade Istintaq Komissiyasinin sedri Elekber bey Hasmemmedovun tapsirigi esasinda komissiyanin uzvu Mirze Cavad Ahundzade fotoqraf Litvinovun komeyi ile Bakida gorkemli ictimai ve muselmanlarin sehsi binalarinin seklini cekdirmisdi Cekilen sekiller asagidakilardir Nikolayevsk kucesindeki Kaspi qezetinin redaksiya binasi dagidilmisdi Muselman Heriyye Cemiyyetinin Ismailiyye binasinin serq terefi dagidilmisdi Dagistan mehmanhanasinin yerlesdiyi Bazar kucesindeki Hanlarovun evi dagidilmisdir Burada esasen muselmanlar yasayirdilar Bazar kucesindeki kecmis Isgenderiyye mehmanhanasinin binasi dagidilmisdi Burada da esasen muselmanlar yasayirdilar Bazar ve Qubernski kucelerinin tinindeki Islamiyye mehmanhanasi dagidilmisdi Burada da esasen muselmanlar yasayirdilar Top atesi neticesinde Tezepir mescid binasinin cenub terefi zedelenmisdir Hemin binanin serq hissesi de o cur dagidilmisdi Top atesi neticesinde Sah mescidi minaresinin serq terefi zedelenmisdi Hemin hadiselerden behs eden basqa bir senedde gosterilir ki bir deste dasnak esgerleri ve Saumyanin adamlari Cemiyyeti heyriyye nin burada Ismailiyye binasi nezerde tutulur qarsisina gelib o binayi muqeddese o mohtesem imarete o muezzem binaya hainane bir suretde od vurdular onu yandirdilar 7 Mehemmed Emin Resulzade Samaxida soyqirim Redakte Bakida azerbaycanlilarin soyqirimi hele basa catmamis bu qanli qirginlari qezalarda da heyata kecirmeye baslamisdilar Bununla elaqedar olaraq N Nerimanov yazirdi 13 Lakin bele bir dehsetli hadiseden sonra onun qezalar uzre heyata kecirilmesini davam etdirmek neye lazim idi Bah suala 1918 ci ilde Bakidaki Sovet hakimiyyeti cavab vermelidir Yelizavetpol Muselman Milli Surasinin sedri Hacmemmedov martin 28 de Seymin ve Cenubi Qafqaz hokumetinin sedrine gonderdiyi teleqraminda yazirdi Martin 18 de bolsevikler terefinden Bakidan 2000 yahsi silahlanmis top ve pulemyota malik olan esger destesi Samahi qezasi istiqametinde yola salinmisdi Deste yol boyu 15 den coh muselman kendini mehv ederek Samahi seherini darmadagin etmisdi Minlerle muselman o cumleden qadin ve usaqlar qilincdan kecirilmisdi Facieni tesvir etmek olmur Tehqir ve zorakiliqlar heddini asmisdi Tecili hokumetin komeyi lazimdir Samahi ehalisi ermenilerin elecede onlara komek eden molokanlarin onlarin uzerine qefl hucum edeceklerini gozlemirdiler Cunki onlar uzun iller boyu hemise dinc yasamisdilar 13 Hetta 1905 1906 ci iller qirginlari zamani Samahida ciddi qarsidurma qeyde alinmamisdi Lakin St Saumyanin fitvasi ile ermeni dasnak rus bolsevik silahli desteleri Samahida Sovet hakimiyyeti qurmaq adi altinda Bakida toredikleri dehsetli qirgindan sonra ikinci qirgini Samahi qezasinda toretmisdi 13 1919 cu il martin 30 da Bakida nesr olunan Azerbaycan qezetinde rus dilinde Samahi hadisesi ile bagli Samahinin son gunleri basligi altinda yazi cap olunmusdu 116 67 1919 Hemin yazida ermenilerin Samahida toretdikleri qirginlarin sebebleri ve bu qirginin toretdiyi facieler eks olunmusdu Qezet yazirdi ki cebheden qayidan ermeni esgerleri ozleri ile bir hetta iki silah getirirdiler ve bu silahlari da sonradan oz hemyerlilerine paylayirdilar Qezetin melumatina gore 1918 ci ilin yanvarindan buraya Bakidan emissarlar gelerek ermeniler arasinda muselmanlarin eleyhine genis eks tebligat aparmaga baslamisdilar Onlar yalniz ermeniler arasinda deyil eyni zamanda molokan ve yehudiler arasinda da tebligat aparmisdilar ki guya muselmanlar sizi qiracaqlar Halbuki uzun iller boyu bir yerde yasayan molokan ve yehudilerle bir defe de olsun yerli azerbaycan ehalisi arasinda qarsidurma yaranmamisdi Bele bir agir vahtda Samahini terk eden rus esgerleri de oz herbi hisseleri ve silahlarini ermenilere tehvil verib gedirdiler Bunun muqabilinde Samahida azerbaycanlilarin ne herbi hissesi ne de silahli destesi yoh idi 13 Hetta yerli ziyalilar hususen muselman dindarlari her hansi qarsidurmanin bas vermemesi ucun butun quvvelerini serf etmisdiler Lakin St Saumyanin rehberlik etdiyi Baki Soveti ermeni herbi hisselerini Samahiya gondererek yerli azerbaycanlilara qarsi dehsetli qirginlar toretmisdiler Samahi faciesini Stepan Lalayev Lalayan Gavriyil Karaoglanov Gulbandov Mihail Arzumanov Karapet Karamanov Susintsa Agamalova Sedrak Vlasov Samuel Daliyev Petrosyants Ivanovlar ogul ve babasi ve Samahinin yerli ermeni ehalisi terefinden toredilmisdi Fovqelade Komissiyanin uzvu A F Novatski oz meruzesinde Samahi seherinin darmadagin edilmesi ve hemin seherin muselman ehalisine qarsi ermenilerin ve onlarla birge molokanlarin toretdikleri vehsilikler haqqinda genis melumat vermisdi 12 Stepan Lalayevin cinayetlerini arasdiran Istintaq Komissiyasinin topladigi faktik materiallar subut edir ki Lalayev azerbaycanlilara qarsi torediyi soyqirimin icracilarindandir 13 Onun Samahida toretdiyi dehsetli qirginlara rehberlik etmesi sahid ifadelerinde de oz eksini tapmisdir Sahidlerin dediyine gore Stepan Lalayev ozunun cinayetkar silahdaslari Samson Aspirov ve Saatzazbekovla birlikde boyuk bir ermeni esger destesinin basinda Samahiya gelmisdi Onun quldur destesi burada qadin usaq ve qocalarin da gizlendiyi mescide od vurub yandirmis cihib qacmaq isteyenleri ise gullelemisler On uc mehle mescidi ve meshur muqeddes Ocaq Cume mescidi yandirilmisdi Bu mescid muselmanlara hem qiblegah kimi hem de qedim abide kimi eziz idi Samahida boyuk hormet sahibi olan Ahund Ceferquluya amansiz isgenceler verilmisdi Ermeniler ahunda penah getirmis saysiz hesabsiz qadin ve usagi da oldurmusduler Samahi hadiseleri ile bagli Azerbaycan qezetinde geden bir yazida qeyd olunmusdu ki S Lalayevin Samahi muselmanlarina tutdugu divan bizim bu muharibe dovrunde uzlesdiyimiz butun dehsetleri geride qoyur 13 Mehemmed Emin Resulzade qeyd edirdi 14 ski Sirvansahlarin bu qedim paytahti bir hemlede atese verilib meshur tarihi cameye varincaya qeder yahildi Yalniz ermeni mehlesi salamat burahildi Samahinin ducar oldugu tecavuze Lenkeran Selyan Quba Nevahi ve Kurdemir kimi qeza seher ve qesebeleri dehi meruz qaldi Bu tecavuzler esnasinda yahilan hanimanlarin qiyilan erz ve namuslarin kesilen qari qocalarin yegmaya geden mal ve mevasinin tesviri qeyri qabili tesevvur bir facie teskil edir Ermeniler terefinden oldurulenler icerisinde gorkemli adamlar ve ictimai hadimler de olmusdu Meselen seher bascisi Teymur Hudaverdov birinci Dovlet Dumasinin kecmis uzvu Memmed Tagi Eliyev ve bir coh basqalarini gostermek olar Samahi seherinin muselman ehalisine deymis maddi ziyanin olcusu orta hesabla bir miliyard rubldan artiq teskil edirdi Ermeniler 1918 ci ilin mart aprel aylarinda Samahiya hucum zamani 58 kendde tehminen 7 min nefer oldurmus onlarin 1653 qadin ve 965 usaq olmusdur 13 Hetta St Saumyanin basciliq etdiyi Baki Soveti ermenilerin Samahida toretdiyi qirginlari dolayisi ile etiraf etmisdiler 13 Meshurlarin sonraki taleyi Redakte 9 mart 1918 ci ilde Haci Zeynalabdin Tagiyevin oglu Mehemmed Tagiyevin defn merasiminde istirak etmek ucun general Talisinskinin basciliq etdiyi Azerbaycan alayi Bakiya gelmisdir 3 Mehemmed Tagiyev Lenkeran seherinde bas veren ixtilafda rus ermeni silahli desteleri terefinden qetle yetirlmisdir ve onun defn merasimi 27 mart gunune teyin edilmisdir 3 General Talisinski Bakiya gelmezden bir nece gun evvel Lenin Baki Sovetinin bascisi Stepan Saumyana asagidaki mezmunda teleqram yollamisdir Hormetli yoldas Saumyan Mektubunuz ucun tesekkur edirem Sizin dusunulmus siyasetiniz bize cox xosdur ve yaranmis veziyyetde siyasetinizin daha derin ve ehtiyatli diplomatiya ile birge tetbiq edilmesini meqsedeuygun sayir ve neticede qelebe calacagimiza eminik Cetinlikler gozlenilmezdir ve indiyedek biz yalnizca imperialistler arasinda naraziliqlar ve munaqiseler neticesinde ireli getmisik Bu konfliktleri isletmeyi oyrenin hal hazirda diplomatiya oyrenmek vacibdir Butun dostlara xos arzular ve salamlar 15 V Ulyanov Lenin Leninin Saumyana etdiyi bu muraciete baxmayaraq Bakiya daxil olarken general Talisinski ve Azerbaycan alayinin uzvleri Baki Soveti terefinden hebs altina alinmislar neticede seherde yasayan azerbaycanlilar Baki Sovetine qarsi muqavimet gostermeye baslamislar 16 Bas veren silahli munaqise martin 30 dan aprelin 2 de qeder Bakida davam etmisdir 3 ve tarixde 1918 ci ilin Mart Gunleri kimi qalmisdir 11 Mahiyyetce milli soyqirimi olan Mart doyusleri Baki Sovetine qisa muddet erzinde veziyyete nezaret etmek imkani verse de ehali arasinda sovetlere qarsi kin kudureti daha da artirdi Azerbaycanda sovetlesme ideyasina zerbe vurdu Bolseviklerin boyuk dovletcilik siyasetinin labud neticesi olan soyqirim Azerbaycanda milli istiqlala qarsi aciq aydin sui qesd idi Kutlevi soyqirim istiqlalin aparici quvvesi olan Musavat in milli dovletcilik siyaset ideyalarina guclu tesir gosterdi onu Rusiya Imperiyasini demokratik federativ respublikaya cevirmek burada milletlere muxtariyyet huququ vermek ideyasindan imtina etmeye bundan sonra tam dovlet musteqilliyi xettini esas goturmeye Musteqil Azerbaycan ideyasini ireli surmeye mecbur etdi Mart soyqirimindan bir il sonra ermeniler bu hadiseleri bolseviklerle muselmanlar arasinda cereyan eden hakimiyyet mubarizesi kimi metbuatda yaydilar 1919 cu ilin yayinda ABS terefinden Bakiya gonderilen general Harborda teqdim edilen senedde ermeni yepiskopu Baqrat ermenilerin mart hadiselerinde istirakini inkar edir Baqrat Bakida hadiseler zamani oldurulen 1000 neferden 300 nun ermeni ve rus 700 nun muselman oldugunu iddia edirdi Bu soyqirim tekce Bakiyla ehateli deyildi Aprel ayinin ilk ongunluyunden etibaren Bakida toredilen bu qetliamlar eynile Samaxi Quba Xacmaz Lenkeran Haciqabul Selyan Zengezur Qarabag Naxcivan ve diger bolgelerde de edildi Demoqrafiya ve silahli qruplar Redakte I Dunya muharibesinden evvel Bakida texminen 200 000 ehali yasayirdi 17 Rusiyanin muxtelif regionlarindan olan 74 min neft senayesi iscisi 78 min azerbaycanli 6 min yehudi 25 min ermeni 4 min Volqa tatari 3 8 min lezgi 2 6 min gurcu 5 min alman 1 5 min polyak ve coxsayli sayi 1000 den az olan etnikler 18 Mart soyqirimi erefesinde Bakidaki herbi qruplasmalar ise bele idi Osmanli cebhesinden geri donen kecmis car ordusu mensubu 6 min nefer herbi qulluqcu Sexsi heyeti esasen Baki Sovetinin tabeliyine kecmisdir 4 min neferlik ermeni herbi destesi Dasnaksutyun partiyasinin 1918 ci ilin yanvarinda seherden qovulan ve sayi deqiq bilinmeyen Vehsi Diviziya 14 Danisiqlar Redakte Artiq oz meqsedlerine nail olduqlarini goren Baki Soveti 1918 ci il aprelin 1 de Muselman teskilatlarina ultimatum vermisdi Hemin ultimatumda 19 1 Baki fehle esger ve matros deputatlari Sovetinin hakimiyyetini aciqca ve danisiqsiz olaraq tanimali ve onun butun serancamlarina tamamile tabe olmali 2 eksinqilabci esgeri hisse olan Dikaya diviziya ermeni rus bolseviklerinin fikirine gore esasen azerbaycanlilardan teskil olunan Dikaya diviziya Tatar suvari polku eksinqilabcidir tekce Baki seherinde minlerle dinc insani vehsicesine qetle yetiren ermeni silahli quldur desteleri ise inqilabcidir Baki ve onun rayonlari erazisinde sahlanila bilmez 19 Diger muselman milli esgeri hisseleri habele ermeni esgeri hisseleri ermeni esgeri hisseleri neinki seherden ciharildi eksine onlar yene de bolseviklerin esas herbi quvvesi olaraq qalirdi ya seherden ciharilmali ya da tamamile fehle esger ve matros deputatlari Sovetine tabe edilmelidirler 16 Ehalinin butun silahi fehle esger ve matros deputatlari Sovetin nezareti ve ucotu altinda olmalidir 3 Bakidan Tiflise qeder va Bakidan Petrovska qeder demir yol hettinin acilmasi ucun tecili tedbirler gorulmesi gosterilirdi Bu teleblerin yerine yetirilmesi muddeti 1918 ci il aprelin 1 de gunduz saat 3 e teyin olunmusdu Danisiqlar ahsam saat 5 de baslamisdi Sulh danisiqlarinda inqilabi mudafie komitesinden Caparidze Saakyan Zevin Fioletov ve Dudin Musavat partiyasindan Kazimzade Rusiyada Muselmanciliq partiyasindan Tagiyev seherin reisi Ilyuskin Zaqafqaziya Milli Komitesinin uzvi A M Topcubasov Molla Haci Mir Mirmohsun ve Haci Huseyn Tagiyev Ermeni Milli Surasindan L Atabekyan ve TerMikaelyan gorkemli muselman ve ermeni ictimai hadimleri Iranin konsulu ve basqalari istirak etmisdi 19 Azerbaycan numayende heyetinin uzvleri telebleri yerine yetirmeye razi olduqlarini bildirmisdiler ve cavab senedine imza atmisdilar Lakin bu razilasmaya bahmayaraq St Saumyanin fitvasi ile ermeni dasnak bolsevik silahli quldur desteleri yene de Baki seherinde kutlevi qirginlari soygunculugu davam etdirmisdiler Ermenilerin dinc muselmanlari qetle yetirmeleri yalniz 36 ci Turkistan polkunun telebinden ve denizcilerin hedelerinden sonra dayandirilmisdi Denizciler teleb etmisdiler ki eger ermeniler muselmanlari oldurmekden el cekmeseler onda ermenilerin yasadigi hisselere toplardan ates acacaqlar Erdehan ve Krasnovodsk herbi gemileri seherin serq hissesinde yerlesen limanina yahinlasdi Yalniz bundan sonra ermeniler mecbur olub atesi ve qirginlari dayadirmisdilar 19 Soyqirimin qurbanlari RedakteTexmini hesablamalara gore Mart soyqirimi zamani Bakida 15 20 min Samaxida 7 min Qubada ise 6 min nefer oldurulmusdur Diger Salyan Nevahi Lenkeran Kurdemir kimi rayonlarda da qirginlar toredilse de oldurulen insanlarin sayi deqiq bilinmir 9 20 21 Baki seheri Hal hazirki Istiqlaliyyet o zamanki Nikolayevskaya kucesinde yerlesen Kaspi qezetinin yandirilmis redaksiyasinewspaper on Nikolayevskaya Street present day Hal hazirda Nizami kucesi adlanan o zamanki Qubernator kucesi Bu gun Azerbaycan prospekti adlanan o zamanki Bazarnaya kucesi Bu gun Tagizade kucesi adlanan o dovr ki Poctovaya kucesiReaksiyalar Redakte1918 ci il aprelin ikisinde Cenubi Qafqaz Seyminin yigincaginda Bakida cevrilis haqqindaki mesele muzakire olunsa da buradaki ermeni ve gurcu numayendeleri hemin qirginin esl mahiyyetini gizletmeye calismisdilar 22 Bele ki yigincaqda cihis eden gurcu menseviki Seymin dahili isler naziri Isidora Ramisvili bildirmisdi ki bolseviklerin Bakida hakimiyyeti ele kecirmelerini butun Cenubi Qafqazda hakimiyyeti ele kecirmek ucun Tiflis uzerine hucumun genislendirmesinin baslangici hesab etmek olar Lakin o Bakida ermeni dasnak rus bolsevik silahli quvvelerinin dinc azerbaycanlilara qarsi toretdikleri qirginlardan bir kelme de danismamisdi Yigincaqda yalniz azerbaycanli numayendelerinin meseleni keskin qoymalari CenubiQafqaz Seyminin bolseviklere qarsi ciddi addimlar atmasina sebeb olmusdu Burada sosialist muselman blokunun numayendesi Aslan bey Sefikurdski de bolsevik ermeni silahli quvvelerinin qanli emelerine son qoymaq ucun Cenubi Qafqaz Seyminden ciddi tedbirler gorulmesini teleb etmisdi 9 O oz cihisinda bildirmisdi Eger Zaqafqaziya hokumeti movcuddursa onda biz teleb edirik ki bu tedbirler qebul olunsun Aslan bey Sefikurdski Zaqafqaziya Seyminin yigincaginda bolseviklere qarsi mubarizeye cagirmisdi Sefikurdski bolseviklerle mubarize aparan ve gelecekde de bu mubarizeni davam etdiren muselman bloku adindan hokumeti heberdar etmisdi ki eger Seym qetiyyetli olcu goturmese onda biz ozumuz onlari darmadagin edeceyik Muselman sosialist blokunun sedri Z Q Memmedbeyov Bakida azerbaycanlilara qarsi qanunsuzluqlarin aradan qaldirilmasi ve vehsiliklerin qarsisinin alinmasi ucun tecili tedbirlerin gorulmesini Mehemmed Emin Resulzade ise Azerbaycana yardim edilmediyi teqdirde Seymi boykotla qorhudmusdu Seymin iclasinda Musavat partiyasinin rehberi Mehemmed Emin Resulzade keskin cihis ederek sosialist muselman blokunun numayedesinin teleblerini haqli sayaraq tecili tedbirler gorulmesini teleb etmisdi 19 Seymin uzvu Ceferovun Zaqafqaziya hokumeti ne kimi tedbirler gorur ve gormek fikirindedir sorgusuna cavab olaraq Ramisvili ikinci defe cihis ederek bildirmisdi ki bir coh sebebden biz goreceyimiz isleri aciq elan etmirik Seymin hesabat yazisinda gosterilirdi ki Baki seherinde bolseviklerin muselmanlara qarsi silahli cihisindan sonra dinc muselman ehalisine qarsi misli gorunmemis cinayetler toredilmisdir Zaqafqaziya Seymi bolsevik cihislarini legv etmek ucun Zaqafqaziya hokumetine lazimi gosterisler vermeyi qerara almisdi Cenubi Qafqaz Seymi Baki Sovetine qarsi 100 min manat pul piyada qosun ve suvari hisseleri iki teyyare zirehli qatar cohlu silah ve sursat ayirmisdi 1918 ci il aprelin evvellerinde knyaz Maqalovun komandanligi ile 2 mine yahin silahli deste Tiflis ve Gence terefden irelileyerek Haciqabul stansiyasini tutmusdu Eyni zamanda simaldan Dagistan terefden Baki istiqametinde Necmeddin Qotsinskinin quvveleri hucuma kecmisdi Lakin butun bunlar azerbaycanlilara qarsi ermeniler terefinden toredilen qirginlarin qarsisinin alinmasinda yeterli olmamisdi 19 Medianin isiqlandirmasi RedakteAzerbaycan metbuatinda Redakte Kaspi qezetinin Nikolayevski kucesinde yerlesen binasi Mart hadiselerinde bas vermis yangindan sonra AzTV Mart soyqiriminda Azerbaycan milli metbuat orqanlari metbeeler ve jurnalistler hedefe alindi 10 Azerbaycan qezetinde 1919 cu ilde cap edilen 31 mart soyqirimi ile bagli fotosekillerden biri Kaspi qezeti redaksiyasinin yandirilmasindan sonraki veziyyeti tesvir edilir 10 1918 ci ilin mart soyqiriminadek Azerbaycanda 20 den artiq Azerbaycan dili metbuat orqanlarinin fealiyyet gostermeyine baxmayaraq qetliamdan sonra yalniz Hummet ve Baki Surasinin exbari qezetlerinden basqa diger milli metbuat numunelerinin nesri qadagan olundu 10 Aciq soz Besiret Istiqlal El heyati ve basqa Azerbaycan dilli qezetlerin son saylari soyqirimdan bir gun evvele martin 17 si ve 18 ne tesaduf edir 10 Baki Sovetinin sedri Saumyanin emri ve Metbuat burosunun qerari ile mart hadiselerine duzgun qiymet vermediklerine ve vahid sosialist cebhesinde dayanmadiqlarina gore hetta rusdilli qezetler bele baglanildi Kaspi Baki Bakinets Vesti Baku menseviklerin Nas qolos qezetlerinin nesri dayandirildi beyanatlarin ehaliye muracietlerin capi qadagan olundu 10 Tiflisde nesr olunan Azerbaycan dili metbuat orqanlarini cixmaq sertile Azerbaycan milli demokratik metbuati 1918 ci ilin martindan sentyabrin 15 i Bakinin isgaldan azad olundugu gune qeder ozunun iflic dovrunu yasadi 10 Azerbaycan qezeti 1919 cu ilin martin 31 de 147 ci sayinda Mart hadiseyi elemesinin muxteser tarixcesi serlovheli meqalesinde Saumyan Saakyan ve Arekyanin rehberlik etdikleri destenin Bakidan once Samaxida qirginlar toretdiklerini ve bu xeberin Bakida tesvis yaratdigini yazir 23 Martin 16 da xeber geldi ki bolsevik soldatlari Samaxiya hereket ederek intizamsizliq salib yolda qabaqlarina gelen muselman kendlerini o cumleden Agdere Novxanli Qarxunlu kendlerini qaret edib muselmanlari qirirlar 10 Martin 17 de Bakiya xeber catir ki Samaxida muselman qirginini bolseviklerle yanasi ermeniler teskil edib Azerbaycan qezeti Samaxi qirgininda istirak eden bolsevik ermeni silahli birlesmelerinin sayini da gosterir Samaxi mahalina bir qite gonderilib ehali mehv edilir 4 min esgerin yuzde sekseni ermeni olub 10 Hummet in Samaxi ehvali serlovheli meqalesinde qeyd olunur ki 17 yasindan 50 yasinadek olan Samaxi ermenileri bolseviklerin Qirmizi ordusunun terkibine qatilmisdirlar 10 Veziyetin acinacaqli oldugunu qezet bu sekilde tesvir edir Samaxi seheri butunlukle yanib 10 Mirasi RedakteSiyasi baximdan Redakte Mart hadiseleri 1998 ci ilin martinda Heyder Eliyev terefinden Azerbaycanlilarin soyqirim gunu kimi elan edilmisdir 2013 cu ilde Ilham Eliyevin qerari ile soyqirimda oldurulenlerin xatiresine Quba Soyqirimi Memorial Kompleksi yaradilmisdir 24 Beynelxalq alemde Redakte 27 mart 2012 ci ilde Amerika Azerbaycan Cemiyyetinin ve Azerbaycanin Amerikadaki sefirliyinin senator Ceyms Alesi ile birlikde hazirladigi ve mart soyqirimina hesr olunmus layihe Nyu York senatindan kecerek qebul edilmisdir 25 Qetnameye gore 31 mart Azerbaycanlilari Anma Gunu elan olunmus ve mart hadiseleri dasnaklarla bolseviklerin Azerbaycan xalqina qarsi toretdiyi cinayet kimi xarakterize olunmusdur 25 26 2012 ci ilin 31 dekabrinda ABS hokumet daireleri terefinden ilk defe Nevada statinin qubernatoru Cim Qibbons 31 marti qirginda oldurulen azerbaycanlilarin anma gunu elan etmisdi 27 Nevada qubernatoru Cenab Jim Gibbons bu defe de 31 mart 2010 cu il tarixini Azerbaycan anim gunu elan etdi 28 Nevada statinda Azerbaycan anim gunu nun elan olunmasinda Azerbaycan Arasdirmalari Jurnali Journal of Azerbaijani Studies redaktor Hamlet Isaxanli ve professor Cemil Hesenlinin orada derc olunmus Ermeni terrorizmi ve Azerbaycanda turk muselman genosidi adli meqalesi ingilis dilinde muhum menbe rolunu oynamis ve qubernatorun imzaladigi qerar metninde hemin menbenin elektron versiyasina istinad edilmisdir Abideler Redakte Quba Soyqirimi Memorial Kompleksi Xatire Kompleksi 1918 ci ilde bolsevik ermeni silahli destelerinin Azerbaycan torpaqlarinda heyata kecirdikleri kutlevi qirginlar neticesinde helak olan on minlerle azerbaycanlinin xatiresine ucaldilib 24 1918 ci ilin aprel may aylarinda yalniz Quba qezasinda 167 kend tamamile mehv edilib Quba seheri talanlara ve yanginlara meruz qalib qezanin muselman ve qismen de yehudi ehalisi kutlevi sekilde qetle yetirilib 2007 ci ilde Quba seherinde aparilan tikinti isleri zamani tesadufen kutlevi mezarliq askar edilib Abide uc hisseden sivriuclu bicaqlari xatirladan iki konstruksiya giris ve cixisdan merkezinde qara xatire dasi yerlesen esas zaldan ibaretdir Abidenin iti uclari siddetli agrini tecessum etdirir Iti uclarin yerin altindan uze cixmasi heqiqeti gizletmeyin mumkunsuz oldugunu eks etdirir 24 Abide butovlukde brutto betondan hazirlanib Facie qurbanlarinin xatiresine matem sukutunu tecessum etdirmek meqsedile layihede her hansi bezekden imtina edilib 29 Abide muzeyin ekspozisiyasinda 1918 ci il mart iyul aylarinda Baki quberniyasinin 5 qezasinda Baki Samaxi Quba Cavad ve Goycayda muselman ehalinin soyqirimi tarixi oz eksini tapib 19 bolmeden ibaret muzey ekspozisiyasi Azerbaycan rus ve ingilis dillerinde teqdim olunur 30 2013 cu ilin oktyabr ayinda Fransiz Senatinin numayendeliyi senator Natalia Qouletin rehberliyi ile bu memorial kompleksi ziyaret etmisdir 24 Quba Soyqirimi Memorial Kompleksi Quba Soyqirimi Memorial Kompleksi Quba Soyqirimi Memorial Kompleksi Sumuklerin tapildigi quyu Kelle sumuyuMedeniyyetde Redakte Edebiyyatda Redakte Qurban Seidin Eli ve Nino ve Lev Vaysenberqin Kicik baci romanlari Mart soyqirimindan behs olunmus bedii eserlerdendir 29 31 Kinoda Redakte Azerbaycan kinematoqrafinda Mart soyqirimina Heqiqetin ozu Mart hadiseleri yaxud qara oyunlar filmleri ithaf olunub Istinadlar Redakte 1 2 New Republics in the Caucasus The New York Times Current History v 11 no 2 March 1920 p 492 Michael Smith Anatomy of Rumor Murder Scandal the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku 1917 1920 Journal of Contemporary History Vol 36 No 2 Apr 2001 p 228 1 2 3 4 Michael Smith Azerbaijan and Russia Society and State Traumatic Loss and Azerbaijani National Memory 2011 03 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2007 06 29 Peter Hopkirk Like hidden fire The Plot to bring down the British Empire Kodansha Globe New York 1994 pp 262 266 287 Peter Hopkirk Like hidden fire The Plot to bring down the British Empire Kodansha Globe New York 1994 p 287 ISBN 1 56836 127 0 1 2 3 Cemil Hesenli AXC nin xarici siyaseti 1918 1920 1 2 3 4 5 6 7 8 9 AZERBAYCANLILARIN SOYQIRIMI 1917 1918 ci iller PDF 2018 04 16 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 03 30 1 2 3 Azerbaycan tarixi 7 cildde 5 cild 1 2 3 31 mart soyqirimi 1918 1920 ci iller metbuatinda 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Asirli Akif 2011 31 mart soyqirimi 1918 1920 ci iller metbuatinda Baki Elm ve tehsil 100 accessdate missing url 1 2 The Russian Revolution as National Revolution Tragic Deaths and Rituals of Remembrance in Muslim Azerbaijan 1907 1920 Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas vol 49 2001 1 2 3 Baku Katliami Gercegi 31 Mart 1 Nisan 1918 PDF 2019 08 19 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 03 30 1 2 3 4 5 6 7 8 SAMAXI SOYQIRIMI 1918 SHAMAKHI GENOCIDE PDF 2018 04 16 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 03 30 1 2 Altstadt 1992 pp 85 Stepan Shaumyan Stati i rechi Bakinskii Rabochii Articles and speeches of the Bolshevik Extraordinary Commissar for the Caucasus 1924 p 224 1 2 Firuz Kazemzadeh Struggle For Transcaucasia 1917 1921 New York Philosophical Library 1951 p 70 Luigi Villari Fire and sword in the Caucasus page 186 Stepan Shahumyan Letters 1896 1918 State Publishing House of Armenia Yerevan 1959 pages 63 67 1 2 3 4 5 6 Azerbaycan Zaqafqaziya dovletciliyi sisteminde Mehrrem Zulfuqarli SAMAXI SOYQIRIMI 1918 SHAMAKHI GENOCIDE Vaqif Abisov AZERBAYCANLILARIN SOYQIRIMI 1917 1918 ci iller New Republics in the Caucasus The New York Times Current History 11 2 492 March 1920 Kazemzadeh 1950 pp 75 1 2 3 4 Genocide Memorial Complex opened in Guba Arxivlesdirilib 2018 09 29 at the Wayback Machine www news az Retrieved 13 May 2014 1 2 New York State Senate adopts resolution proclaiming March 31 as remembrance day of Azerbaijanis subjected to genocide AzerTAg State News Agency 24 June 2012 Retrieved 30 June 2012 J3784 2011 Memorializing Governor Andrew M Cuomo to proclaim Saturday March 31 2012 as Azerbaijani Remembrance Day in the State of New York The New York State Senate 27 March 2012 Retrieved 30 June 2012 Nevada governor proclaims 31 March Azerbaijani Remembrance Day news az Retrieved 4 January2011 Nevada governor proclaims 31 March Azerbaijani Remembrance Day news az Istifade tarixi 4 January 2011 1 2 Axundov Fuad The Ali and Nino Walking Tour www azer com www azer com 15 oktyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 oktyabr 2016 http heydar aliyev foundation org az content view 93 2808 Quba Soyq C4 B1r C4 B1m C4 B1 Memorial Kompleksi Meyer Karl E 2008 My library My History Books on Google Play The Dust Of Empire The Race For Mastery In The Asian Heartland PublicAffairs seh 165 accessdate missing url Biblioqrafiya RedakteTarixi nezerler Redakte Vaqif Arzumanli Veli Hebiboglu Kamil Muxtarov 1918 ci il qirginlari Tarixi arasdirmalar Baki 1995Xususi meseleler ve muqayiseli tedqiqatlar Redakte Akif Asirli 31 mart soyqirimi 1918 1920 ci iller metbuatinda Elm ve tehsil Baki 2011 Xilas olunanlarin ifadeleri ve xatireleri Redakte Bioqrafiyalar Redakte Beynelxalq reaksiyalar ve xatireler Redakte Mirasi ve tarixsunasliq RedakteXarici kecidler Redakte Vikianbarda Mart soyqirimi ile elaqeli mediafayllar var Vikikitabda Mart soyqirimi ile elaqeli kitablar var March 1918 Massacre in Baku ing Azerbaijan Commemorates Historic Genocide Perpetrated by Armenians 1918 March Days ing Menbe https az wikipedia org w index php title Mart soyqirimi amp oldid 5971661, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.