fbpx
Wikipedia

Palçıq vulkanı

Avqust 09, 2021

Palçıq vulkanları – maqmatik mənşəli vulkanlara nisbətən məhdud sahələrdə yayılmışdır. Onlar adətən neftli – qazlı sahələrlə üst – üstə düşür. Məhz bu fakta əsaslanaraq palçıq vulkanlarının neft – qaz yataqları ilə mənşəcə yaxın olması müddəası irəli sürülür. Buna görə də palçıq vulkanlarının və eləcə də neft – qaz yataqlarının yayıldığı sahələr maqmatik mənşəli vulkanların yayıldığı sahələr kimi geniş deyil. Yer kürəsində məlum olan 2000-dən artıq palçıq vulkanlarından 344-ü Azərbaycanda, əsasən, Cənub-Şərqi Qafqazda yerləşir. Ümumilikdə dünyanın 42 ölkəsində palçıq vulkanı aşkar edilmişdir. Palçıq vulkanlarının mənşəyi haqqında ilk dəfə H.V.Abix fikir söyləmişdir. O, belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, palçıq vulkanları səthə çıxmaq üçün lazım olan istilik enerjisini – maqmadan, brekçiya əmələ gətirən qırıntı süxurlarını – yarılma (qırılma) zonasından, suyu – dənizdən, qazı – bitumlu süxurlardan, palçıq vulkanlarının fəaliyyətinin başlanması üçün lazım olan impulsları isə zəlzələlərdən alır. Digər geoloq – alimlər palçıq vulkanlarının əsas yaranma səbəbini geodinamikada – qırışlar, boşluqlar və çatların yaranması və inkişafı ilə əlaqələndirirlər. Neftçi – geoloqların fikrincə isə palçıq vulkanları neft yataqlarında toplanmış karbohidrogen qazlarının ifrat təzyiqi nəticəsində yaranır. Palçıq vulkanları ətraf sahədən 400 – 500 m-dək yüksələn, əsasının deametri 100-dən 350 m-dək olan kəsik konus formalıdırlar.

Bakıda palçıq vulkanı, 1918-ci il.

Vulkanın təpəsi onun kraterinə uyğun gəlib yastı qabarıq formadan dərin çuxuradək müxtəlif formalarda olur. Krater adətən vulkanın mərkəz hissəsində yerləşir. Sopka brekçiyası və onu müşayiət edən qaz və su kanalla xaricə çıxır və zaman keçdikcə toplanaraq vulkan konusunun yamacları ilə aşağıya axaraq üzərində vulkan oturan tacın strukturunu örtüb gizlədir. Krateri piyalə formasında olan palçıq vulkanları da olur. Palçıq vulkanı yer səthində və ya dəniz dibində toplanmış sopka materialından təşkil olunmuşdur. Vulkan tullantıları içərisində bəzən diametri 1 – 2 metr olan daha böyük süxur parçalarına da təsadüf edilir. Vulkan boğazı, əsasən, şaquli istiqamətli olub, sopka brekçiyasının xaricə çıxarılmasına şərait yaradır. Vulkan boğazı iki əsas hissədən – başlıca kanaldan və damarlardan ibarət olur.

Palçıq vulkanı konusları "sopka brekçiyası" adlanan süxur kütləsindən ibarətdir. Sopka brekçiyası, əsasən, ətraf süxurlara yad olan sərt süxur qırıntıları ilə gilli kütlə qarışığından ibarətdir. Sopka brekçiyası bərk olduqda vulkan konusunun yamacları dik (Otman – Bozdağı, Kalmas, Torağay və s.), su ilə zəngin olduqda isə konus alçaq və yastı, krater isə boşqabvarı formada olur.

Palçıq vulkanları sopka brekçiyasını yer səthinə çıxaran bacalardır. Sopka brekçiyası ilə birlikdə qaz və minerallaşmış su da çıxır. Bu zaman əsas püskürmə kütləsi adətən vulkan kraterindən vaxtaşırı coşqun püskürmə paroksizmləri şəklində xaricə atılır. Paroksizmlərarası dövrdə adətən vulkanın təpəsində və ya onun yamaclarında yerləşən xeyli parazitik kraterlərdən – qrifon və salzalardan zəif qaz, su və çox vaxt az miqdarda sopka lili çıxır.

Sopka brekçiyası böyük yelpikvari və ya dilvarı axınlar şəklində ətrafa yayılır və tezliklə quruyur. Bu axınların eni bir neçə yüz metr, uzunluğu bir neçə kilometr, qalınlığı isə bəzən 10 m və daha artıq olur. Sopka brekçiyası axınları çox vaxt bir – birini örtür. Güclü püskürmələr ərəfəsində bir sıra radial və konsentrik çatlar əmələ gəlir. Zaman keçdikcə eroziya amillərinin təsiri ilə relyef barrankoslara bölünür. Bu barrankoslar aşağıya doğru endikcə dərinləşib genişlənir və bəzən dərin dar dərələrə çevrilir.

Azərbaycanın bəzi vulkanları öz adlarını sopka örtüyünün rənginə görə almışlar. Məsələn, "Bozdağ", "Ağtirmə" (Ağtirmə adı buradan əmələ gəlmişdir) və s. Palçıq vulkanı fəaliyyətinin müəyyən cizgilərini səciyyələndirən ayrı-ayrı yerli adlar ədəbiyyata daxil olmuşdur. Məsələn, Keyrəki (dəmirçi kürəsi anlayışından), Yanandağ, Pil – Pilə, Ayrantökən, Sürüncə və s. Bundan başqa sonuna batmaq mənasını verən "batan" kəlməsi əlavə edilən adlara da rast gəlinir. Məsələn, Lökbatan, At(a)batan.

Sopka örtüyünün rənginə və bitki örtüyünə görə palçıq vulkan püskürmələrinin sayını müəyyən etmək olur. Yerləşmə şəraitinə və yerinə görə, palçıq vulkanları yerüstü, gömülmüş və dəniz vulkanlarina bölünür. Yerüstü palçıq vulkanları içərisində normal inkişaf etmiş və denudasiyaya uğramış konusları olan vulkanlara ayrılır. Azərbaycanda konusları normal inkişaf etmiş vulkanlar olduqca çox yayılmışdır. Bunlara Keyrəki, Ağtirmə, Gülbaxt, Böyük Kənizədağ, Torağay, Kalmas, Kürsəngi və s. aiddir. Müəyyən geoloji zaman ərzində konusları eroziya prosesi nəticəsində yox olmuş və bundan sonra daha püskürməyən vulkanlar müstəqil bir sinfə – gömülmüş (qazıntı) vulkanlara (Bibiheybət, Zığ, Qum adası) aid edilir. Dəniz vulkanları, öz növbəsində, ada və sualtı vulkanlara bölünür. Abşeron və Bakı arxipelaqlarının ada və saylarının hamısı mənbə etibarilə, palçıq vulkanı hadisələrilə bağlıdır. Lakin bunların dəniz tərəfindən yuyulması müxtəlif olduğundan, nəticədə ya ada palçıq vulkanları, yaxud da saylar əmələ gəlir.

Ərazinin palçıq vulkanlarının morfogenetik tipləri
I – diapirlər: a – gilli; b –qumlu; c – qaymalı-konqlameratlar;
II – palçıq brekçiyalarından ibarət kəsikkonus formalı quruluş;
III – yarıduru örtük yaradan vulkanlar;
IV – palçıq vulkanları qurğularının pozulması.

Palçıq sopkası hündürlüyü 0.5 m-dən 40-50 m-ə qədər, əsasının diametri 5-150 m hüdudlarında olan düzgün formalı kiçik konusdan ibarətdir. Sopka az miqdarda süxur qırıntıları qarışmış gilli materialdan təşkil olunmuş, sülb süxur qırıntılarına malik pelit (xırda dənəvərli, əsasən, gilli çöküntü süxuru), qaz və bəzən üzərində neft pərdəsi olan su ayırır. Pelitlərin konsistensiyasından asılı olaraq sopka şiş təpəli və ya gümbəzvarı konus şəklini alır. Onun yuxarı hissəsindəki boğazın dəliyindən kanalla sopka lili səthə çıxır.

Palçıq sopkası kraterinin ölçüləri bir neçə desimetrdən 20-30 m-ə qədər olur. Sopkanın palçıq vulkanından əsas fərqi birincinin tullantıları içərisində yalnız sopka brekçiyasının olmamasıdır. Palçıq sopkaları müstəqil və parazit sopkalara bölünür. Sonuncular palçıq vulkanının krater çölündə və ya yamaclarında püskürmələrarası dövrlərdə meydana gəlir. Bunların sayı onlarla olur. Müstəqil sopkalar böyük olduqları halda, parazitik sopkaların hündürlüyü 2-3 m-dən artıq olmur.

Salzalar tam inkişaf etməmiş qıfvarı yarımkonusdan ibarət olub, içərisi lil materialı və ya içərisində iri süxur qırıntıları olmayan bulanıq su ilə dolur. Salzalardan qaz, su, neft, neftlə suyun qarışığı ifraz olunur. Salza çalalarının diametri geniş hüdudlarda dəyişir və bir neçə 10 santimetrdən 5-120 m-ə qədər və daha artıq olur. Ayrı-ayrı qaz, su və neft çıxışları qrifonlar adlanır. Bu çıxışların dəliklərinin diametri 1-2 sm-dən bir neçə metrə qədər olur. Qrifonların fərqləndirici əlaməti onlarda sülb süxur qırıntılarının olmamasıdır. Ayrılan lilli maddənin konsistensiyasından asılı olaraq əsasının diametri 5 m, hündürlüyü 0.5-3 m-ə çatır. Qrifonlar müstəqil fəaliyyət göstərən qrifonlara və palçıq vulkanlarının fəaliyyəti ilə əlaqədar olan parazit qrifonlara ayrılır. Sonuncular həm krater gölündə və həm də yamaclarda yerləşir.

Palçıq vulkanları kontinental və dəniz mənşəli də ola bilər. Xəzər dənizində periodik sualtı proseslərin fəaliyyəti nəticəsində palçıqdan adalar yaranır, lakin dənizin suları bizlərdən yüzlərlə sualtı palçıq konusları "məharətlə" gizlədir. Palçıq vulkanları təbiətin unikal abidələrindən olub görünüşcə əsl vulkanın kiçicik formasına bənzəyir. Lakin vulkandan fərqli olaraq, odlu lava əvəzinə palçıq püskürür. Palçığın üzə çıxıb qaynamasına səbəb isə qazlardır. Qazların tərkibi adi vulkan qazının tərkibinə bənzərdir. İlk baxışdan palçığın yüksək temperaturda qaynaması ehtimal edilir. Lakin palçığın temperaturu adətən sabit qalır və ən isti yay aylarında belə 15 C-ni aşmır.

Azərbaycanın palçıq vulkanları

Palçıq vulkanlarına dünyanın bir çox yerlərində təsadüf etmək olar. Amma palçıq vulkanların 1/3 hissəsi Azərbaycanda, 16000 km² ərazidə cəmlənmişdir! Təbiətin möhtəşəm və sirri açılmamış təzahürü bütün forma və çeşid müxtəlifliyi ilə qəsdən sanki burada canlanmışdır. Elə bu səbəbdən də Azərbaycan palçıq vulkanlarının diyarı hesab olunur. Azərbaycanda palçıq vulkanlarının ən çox yayıldığı ərazi Abşeron yarımadası, Şamaxı-Qobustan, Aşağı Küryan çökəkliyi, Bakı arxipelaqı və Gürcüstan sərhədləridir.

Palçıq vulkanı dedikdə, təsəvvürümüzdə "pıqqıldayan" palçıqla dolu bir gölməçə canlanır və bu şəkil eynimizi heç də oxşamır. Vaxtaşırı palçıq vulkanın püskürməsi nəticəsində yaranan vəziyyət isə təbiətin bu təzahürünə olan münasibətimizi pisliyə doğru kəskinləşdirir. Belə ki, Homer özü də "Odissey"ində Plutonun yeraltı dünyasına girişi "kədərli səhralıq məskəndə" – palçıq vulkanlarında təsvir etmişdir.

Palçıq vulkanı olan ərazi, dəyəri aşağı olan, problemli bir sahə kimi çoxlarımız tərəfindən qəbul edilir. Buna səbəb palçıq vulkanları haqqında məlumatsızlığımızdır.

Bu vulkanların püskürməsi o qədər də təhlükəsiz deyildir. Məsələn, XV əsrdə püskürən palçıq vulkanı Azərbaycanın Köhnəgədi kəndini palçıq altında basdırmışdır. 1922-ci ildə Bakı ətrafında yerləşən Omanbozdağ palçıq vulkanının püskürməsi nəticəsində alov 14 km hündürlüyə yüksəlmişdir.

Adətən palçıq vulkanlarına neft və qaz yataqlarının yaxınlığında təsadüf olunur. Akademik İ.M.Qubkinin palçıq vulkanları ilə neft yataqlarının əlaqəsi nəzəriyyəsinə əsaslanaraq, Azərbaycanda məşhur Neft Daşları yatağı, Türkmənistanda isə Barsa-Kəlməs və Qotur-Təpə neft yataqları kəşf edilmişdir. Adi vulkanların vurduğu hədsiz maliyyə itkilərindən fərqli olaraq, palçıq vulkanlarından neft kəşfiyyat quyusu kimi də istifadə oluna bilər. Adi neft quyusunun dərinliyi 10-12 km-ə çatır və qazılması üçün milyonlarla dollar vəsait tələb olunur.

Palçıq vulkanları inşaatda geniş istifadə olunan təbii xammal kimi də qiymətli və əvəzsizdir. Vulkan gili tikinti üçün yararlıdır. Vulkan gilindən istifadə olunan kərpic isə yüksək keyfiyyətinə görə fərqlənir. Palçıq vulkanlarının iqtisadi sərfəliliyinin başqa bir tərəfi onun rekreasiya (istirahət) əhəmiyyətli təbii ehtiyat olmasından irəli gəlir. Palçığın tərkibi çox lazımlı mikroelementlərlə zəngin olduğundan, onların çoxu müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Hələ 1980-ci illərdə ölkənin 16 tibb müəssisəsində vulkan palçığı poliartrit, radikulit, hepatit, bir çox dəri xəstəliklərinin və əsəb sisteminin müalicəsində tətbiq edilirdi.

Hazırkı zamanda da dünya təcrübəsində palçıq vulkanları yerləşən, möhtəşəm və əsrarəngiz görünüşə malik ərazilərə turistləri cəlb etmək üçün turlar təşkil edilir, müalicəvi əhəmiyyətli kurortlar salınır. Bu ölkələr rekreasiya əhəmiyyətli resurslarından bacarıqla istifadə edərək milyonlarla gəlir əldə edirlər.

Azərbaycandakı vulkanların çoxunun yaxınlığında isə yaşayış evləri və ictimai iaşə obyektləri tikilib. 7-ci Binəqədi şosesinin üstündə, Şaban dağının yaxınlığında yerləşən "Keyrəki" vulkanın ətrafında bu gün əməlli-başlı yaşayış məntəqəsi salınıb. Ötən il bu vulkanın güclü püskürməsi nəticəsində həmin ərazidə yaşayan əhali təşvişə düşsə də, indi orada yeni evlər tikilməyə başlanıb. Bu gün də həmin ərazidə tikinti işləri davam edir. Azərbaycan hüdudlarında palçıq vulkanı təzahürləri Xəzəryanı – Quba, Şamaxı – Qobustan, Küryanı, Abşeron vilayətlərində, Bakı arxipelağında və Kür və Qabırrı çayları arasında geniş yayılmışdır. Palçıq vulkanları Abşeron yarımadasının qərb hissəsində, Cənubi və Mərkəzi Qobustanda və Xəzəryanı düzənliyi Xəzər dənizinə qovuşan cənub - şərq hissəsində ən çox inkişaf etmişdir.

Palçıq vulkanizminin zəif təzahürləri Böyük Qafqazın cənub yamacında Girdimançayın başlanğıcından şərqdə Həftəsaib, Zəngi kəndləri yanında, Lahıc yaxınlığında, Basqal kəndi ətrafında qeyd edilir.

Xəzəryanı – Quba vilayəti. Böyük Qafqazın cənub-şərq batımının geniş şimal dağətəyi zolağını və Xəzəryanı düzənliyi əhatə edir. Qaynarca vulkanından başqa, vilayət hüdudlarında kiçik sopka, qrifon və salzalar rast gəlinir.

Şamaxı – Qobustan vilayəti. Böyük Qafqazın cənub - şərq hissəsini əhatə edir. Ərazinin şimal zonasında Şıxzəgirli, Mərəzə, Şıxıqaya, Şeytanud, Qırqışlaq və başqa vulkanlar yerləşmişdir. Cənub zonada Torağay, Böyük Kənizədağ, Kiçik Kənizədağ, Dəvəlidağ, Ütəlgi, Ayaz - Ağtirmə (Ayazaxtarma), Nardaran - Ağtirmə (Nardaranaxtarma), Hacıvəli və başqa vulkanlar qeyd olunur. Ələt tirəsi boyu çox iri palçıq vulkanları – Daşmərdan, Solaxay, Ayrantökən, Qoturdağ, Qırdağ və başqa vulkanlar yerləşmişlər.

Küryanı neftli - qazlı vilayəti. Bu vilayət hüdudlarında Kalmas, Mişovdağ, Qırovdağ, Durovdağ, Hamamdağ, Ağzıbir, Kürsəngi kimi iri palçıq vulkanları yerləşmişdir.

Kür və Qabırrı çayları arası sahə, Orta Kür çökəkliyi hüdudlarında palçıq vulkanı təzahürləri sopka, qrifon və salza şəklindədirlər.

Abşeron vilayəti. Bu vilayət eyniadlı yarımadanı və Xəzər dənizinin ona qovuşan sahil zonasını əhatə edir. Palçıq vulkanları vilayətin qərb və mərkəz hissəsində daha geniş yayılmışdır. Vilayətin qərbində və mərkəzində Hökməli, Binəqədi, Saray, Novxanı, Zigilpiri, Keyrəki, Abix, Boğ - boğa, Böyükdaş, Otman -Bozdağı, Lökbatan, Şonqar, Quşxana və başqa çox iri vulkanlar yerləşmişdir. Vilayət hüdudlarında Zığ və Bibiheybət ərazilərində gömülmüş palçıq vulkanları mövcuddur. Abşeron arxipelaqı hüdudlarında Buzovna sopkası, Palçıq sopkası, Neft daşları və başqa iri palçıq vulkanları vardır.

Bakı arxipelaqı vilayəti. Bu vilayət Cənubi Xəzərin şimalda Balıqçı burnundan başlamış cənubda Qızılağac körfəzinədək uzanan geniş qərb hissəsini əhatə edir. Bu vilayətin palçıq vulkanları, konusları su səthindən baş qaldıran ada (Bulla, Oblivnoy, Los, Svinoy, Qlinyannı və s.) və ya sualtı saylardan (Kornilov – Pavlov sayı, Poqorelaya Plita rifi, Qolovaçev sayı və s.) ibarətdir. Bakı arxipelağının dəniz palçıq vulkanları antiklinal qurşaqların davamında zəncirvarı sıra ilə düzülmüşlər. Palçıq vulkanı mənşəli bir sıra sualtı saylar – Yupiter, 1906-cı il sayı, 1933-cü il sayı, Makarov sayı və başqaları Abşeron yarımadasından cənubda yerləşmişdir.

Azərbaycan ərazisində palçıq vulkanları qeyri-bərabər yayılmışlar. Onlar bu və digər ölçüdə – kiçik və çox iri yüksəklikdən ibarət olub, Böyük Qafqazın cənub - şərq batımının, Küryanı ovalığın, Bakı arxipelağı, Abşeron yarımadası və Abşeron arxipelağının müasir relyefinin əmələ gəlməsində böyük rol oynayırlar. Morfoloji cəhətdən palçıq vulkanları nisbi hündürlüyü 5 - 150 m-dən 400 - 500 m-dək olan kəsik konus şəklində olub, xarici görünüşünə görə maqmatik vulkanları xatırladır. Onların təpəsi kraterə uyğun gəlir. Kraterin diametri 400 - 500 m, əsasının diametri isə 6000 - 10000 m və daha artıq olur.

Şimali və Mərkəzi Qobustanın palçıq vulkanları, əsas etibarilə, Təbaşir və Paleogen çöküntüləri üzərində yerləşmişdir. Bu zonalardan cənubda, yəni Cənubi Qobustan, Küryanı ovalığı və Abşeron vilayətində onlar nisbətən coşqun fəaliyyət göstərən vulkanlardır. Ayrı - ayrı iri vulkanlara, Xəzər dənizi akvatoriyasında da rast gəlinir.

Geomorfoloji əlamətlərinə görə, Abşeron vilayəti şimal - qərb, cənub - qərb, şərq və Xəzər dənizi akvatoriyası kimi dörd hissəyə bölünür. Qərb zonasında Keyrəki, Zigilpiri, Qobu – Bozdağı, Güzdək – Bozdağı və s. palçıq vulkanları yerləşir. Cənub - qərb zonası Abşeron yarımadasının mərkəzi və qərb hissələrini əhatə edir. Bu zonada Lökbatan, Quşxana, Torpaqlı – Ağtirmə (Axtarma) və başqa palçıq vulkanlarının konusları ucalır. Yarımadanın şərq zonası Abşeron yarımadasının ən alçaq şərq hissəsini əhatə edir və onun relyefi zəif dislokasiyaya uğramış abşeron əhəngdaşları örtüyü ilə müəyyənləşmişdir. Bu zonada Boğ - boğa, Qırmaku və s. palçıq vulkanların kiçik konusları yüksəlir.

Abşeron yarımadası dərinliyi 30 - 50 m-ə qədər olan Xəzər dənizi akvatoriyası ilə əhatə olunmuşdur. Bu zona hüdudlarında Pirallahı (Artyom), Jiloy, Qum adaları, Darvin, Neft daşları, İkiqardaş daşları, Qriqorenko sualtı sayları yerləşmişdir. Tektonik cəhətdən yarımada Böyük Qafqazın cənub - şərq batımında yerləşir. Yarımada hüdudlarında 36 palçıq vulkanı Abşeron yarımadasında, 8 palçıq vulkanı isə Abşeron arxipelağında öyrənilmiş və təsvir olunmuşdur. 

.

Həmçinin bax

Mənbə

  • Ç.İsmayılov. Y.Qəribov. Məktəblinin coğrafiya lüğəti. Bakı,2006. səh.185.
  • Esmira Əsədullayeva məqaləsi, azecology.org
  • BBC
  • Az. Elmlər Akademiyası Geologiya şöbəsi 2006-10-30 at the Wayback Machine

İstinadlar

  1. ↑ Alimlərimiz dünyada ilkə imza atdılar. 2016-03-05 at the Wayback Machine xeberle.com  (azərb.)
  2. . 2009-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-31.
  3. "Mərkəz" qəzeti, 5.06.04

Avqust 09, 2021
palçıq, vulkanı, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə,. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Palciq vulkanlari maqmatik menseli vulkanlara nisbeten mehdud sahelerde yayilmisdir Onlar adeten neftli qazli sahelerle ust uste dusur Mehz bu fakta esaslanaraq palciq vulkanlarinin neft qaz yataqlari ile mensece yaxin olmasi muddeasi ireli surulur Buna gore de palciq vulkanlarinin ve elece de neft qaz yataqlarinin yayildigi saheler maqmatik menseli vulkanlarin yayildigi saheler kimi genis deyil Yer kuresinde melum olan 2000 den artiq palciq vulkanlarindan 344 u Azerbaycanda 1 esasen Cenub Serqi Qafqazda yerlesir Umumilikde dunyanin 42 olkesinde palciq vulkani askar edilmisdir 1 Palciq vulkanlarinin menseyi haqqinda ilk defe H V Abix fikir soylemisdir O bele bir neticeye gelmisdir ki palciq vulkanlari sethe cixmaq ucun lazim olan istilik enerjisini maqmadan brekciya emele getiren qirinti suxurlarini yarilma qirilma zonasindan suyu denizden qazi bitumlu suxurlardan palciq vulkanlarinin fealiyyetinin baslanmasi ucun lazim olan impulslari ise zelzelelerden alir Diger geoloq alimler palciq vulkanlarinin esas yaranma sebebini geodinamikada qirislar bosluqlar ve catlarin yaranmasi ve inkisafi ile elaqelendirirler Neftci geoloqlarin fikrince ise palciq vulkanlari neft yataqlarinda toplanmis karbohidrogen qazlarinin ifrat tezyiqi neticesinde yaranir Palciq vulkanlari etraf saheden 400 500 m dek yukselen esasinin deametri 100 den 350 m dek olan kesik konus formalidirlar Bakida palciq vulkani 1918 ci il Vulkanin tepesi onun kraterine uygun gelib yasti qabariq formadan derin cuxuradek muxtelif formalarda olur Krater adeten vulkanin merkez hissesinde yerlesir Sopka brekciyasi ve onu musayiet eden qaz ve su kanalla xarice cixir ve zaman kecdikce toplanaraq vulkan konusunun yamaclari ile asagiya axaraq uzerinde vulkan oturan tacin strukturunu ortub gizledir Krateri piyale formasinda olan palciq vulkanlari da olur Palciq vulkani yer sethinde ve ya deniz dibinde toplanmis sopka materialindan teskil olunmusdur Vulkan tullantilari icerisinde bezen diametri 1 2 metr olan daha boyuk suxur parcalarina da tesaduf edilir Vulkan bogazi esasen saquli istiqametli olub sopka brekciyasinin xarice cixarilmasina serait yaradir Vulkan bogazi iki esas hisseden baslica kanaldan ve damarlardan ibaret olur Palciq vulkani konuslari sopka brekciyasi adlanan suxur kutlesinden ibaretdir Sopka brekciyasi esasen etraf suxurlara yad olan sert suxur qirintilari ile gilli kutle qarisigindan ibaretdir Sopka brekciyasi berk olduqda vulkan konusunun yamaclari dik Otman Bozdagi Kalmas Toragay ve s su ile zengin olduqda ise konus alcaq ve yasti krater ise bosqabvari formada olur Palciq vulkanlari sopka brekciyasini yer sethine cixaran bacalardir Sopka brekciyasi ile birlikde qaz ve minerallasmis su da cixir Bu zaman esas puskurme kutlesi adeten vulkan kraterinden vaxtasiri cosqun puskurme paroksizmleri seklinde xarice atilir Paroksizmlerarasi dovrde adeten vulkanin tepesinde ve ya onun yamaclarinda yerlesen xeyli parazitik kraterlerden qrifon ve salzalardan zeif qaz su ve cox vaxt az miqdarda sopka lili cixir Sopka brekciyasi boyuk yelpikvari ve ya dilvari axinlar seklinde etrafa yayilir ve tezlikle quruyur Bu axinlarin eni bir nece yuz metr uzunlugu bir nece kilometr qalinligi ise bezen 10 m ve daha artiq olur Sopka brekciyasi axinlari cox vaxt bir birini ortur Guclu puskurmeler erefesinde bir sira radial ve konsentrik catlar emele gelir Zaman kecdikce eroziya amillerinin tesiri ile relyef barrankoslara bolunur Bu barrankoslar asagiya dogru endikce derinlesib genislenir ve bezen derin dar derelere cevrilir Azerbaycanin bezi vulkanlari oz adlarini sopka ortuyunun rengine gore almislar Meselen Bozdag Agtirme Agtirme adi buradan emele gelmisdir ve s Palciq vulkani fealiyyetinin mueyyen cizgilerini seciyyelendiren ayri ayri yerli adlar edebiyyata daxil olmusdur Meselen Keyreki demirci kuresi anlayisindan Yanandag Pil Pile Ayrantoken Surunce ve s Bundan basqa sonuna batmaq menasini veren batan kelmesi elave edilen adlara da rast gelinir Meselen Lokbatan At a batan Sopka ortuyunun rengine ve bitki ortuyune gore palciq vulkan puskurmelerinin sayini mueyyen etmek olur Yerlesme seraitine ve yerine gore palciq vulkanlari yerustu gomulmus ve deniz vulkanlarina bolunur Yerustu palciq vulkanlari icerisinde normal inkisaf etmis ve denudasiyaya ugramis konuslari olan vulkanlara ayrilir Azerbaycanda konuslari normal inkisaf etmis vulkanlar olduqca cox yayilmisdir Bunlara Keyreki Agtirme Gulbaxt Boyuk Kenizedag Toragay Kalmas Kursengi ve s aiddir Mueyyen geoloji zaman erzinde konuslari eroziya prosesi neticesinde yox olmus ve bundan sonra daha puskurmeyen vulkanlar musteqil bir sinfe gomulmus qazinti vulkanlara Bibiheybet Zig Qum adasi aid edilir Deniz vulkanlari oz novbesinde ada ve sualti vulkanlara bolunur Abseron ve Baki arxipelaqlarinin ada ve saylarinin hamisi menbe etibarile palciq vulkani hadiselerile baglidir Lakin bunlarin deniz terefinden yuyulmasi muxtelif oldugundan neticede ya ada palciq vulkanlari yaxud da saylar emele gelir Erazinin palciq vulkanlarinin morfogenetik tipleri I diapirler a gilli b qumlu c qaymali konqlameratlar II palciq brekciyalarindan ibaret kesikkonus formali qurulus III yariduru ortuk yaradan vulkanlar IV palciq vulkanlari qurgularinin pozulmasi Palciq sopkasi hundurluyu 0 5 m den 40 50 m e qeder esasinin diametri 5 150 m hududlarinda olan duzgun formali kicik konusdan ibaretdir Sopka az miqdarda suxur qirintilari qarismis gilli materialdan teskil olunmus sulb suxur qirintilarina malik pelit xirda deneverli esasen gilli cokuntu suxuru qaz ve bezen uzerinde neft perdesi olan su ayirir Pelitlerin konsistensiyasindan asili olaraq sopka sis tepeli ve ya gumbezvari konus seklini alir Onun yuxari hissesindeki bogazin deliyinden kanalla sopka lili sethe cixir Palciq sopkasi kraterinin olculeri bir nece desimetrden 20 30 m e qeder olur Sopkanin palciq vulkanindan esas ferqi birincinin tullantilari icerisinde yalniz sopka brekciyasinin olmamasidir Palciq sopkalari musteqil ve parazit sopkalara bolunur Sonuncular palciq vulkaninin krater colunde ve ya yamaclarinda puskurmelerarasi dovrlerde meydana gelir Bunlarin sayi onlarla olur Musteqil sopkalar boyuk olduqlari halda parazitik sopkalarin hundurluyu 2 3 m den artiq olmur Salzalar tam inkisaf etmemis qifvari yarimkonusdan ibaret olub icerisi lil materiali ve ya icerisinde iri suxur qirintilari olmayan bulaniq su ile dolur Salzalardan qaz su neft neftle suyun qarisigi ifraz olunur Salza calalarinin diametri genis hududlarda deyisir ve bir nece 10 santimetrden 5 120 m e qeder ve daha artiq olur Ayri ayri qaz su ve neft cixislari qrifonlar adlanir Bu cixislarin deliklerinin diametri 1 2 sm den bir nece metre qeder olur Qrifonlarin ferqlendirici elameti onlarda sulb suxur qirintilarinin olmamasidir Ayrilan lilli maddenin konsistensiyasindan asili olaraq esasinin diametri 5 m hundurluyu 0 5 3 m e catir Qrifonlar musteqil fealiyyet gosteren qrifonlara ve palciq vulkanlarinin fealiyyeti ile elaqedar olan parazit qrifonlara ayrilir Sonuncular hem krater golunde ve hem de yamaclarda yerlesir 2 Palciq vulkanlari kontinental ve deniz menseli de ola biler Xezer denizinde periodik sualti proseslerin fealiyyeti neticesinde palciqdan adalar yaranir lakin denizin sulari bizlerden yuzlerle sualti palciq konuslari meharetle gizledir Palciq vulkanlari tebietin unikal abidelerinden olub gorunusce esl vulkanin kicicik formasina benzeyir Lakin vulkandan ferqli olaraq odlu lava evezine palciq puskurur Palcigin uze cixib qaynamasina sebeb ise qazlardir Qazlarin terkibi adi vulkan qazinin terkibine benzerdir Ilk baxisdan palcigin yuksek temperaturda qaynamasi ehtimal edilir Lakin palcigin temperaturu adeten sabit qalir ve en isti yay aylarinda bele 15 C ni asmir Mundericat 1 Azerbaycanin palciq vulkanlari 2 Hemcinin bax 3 Menbe 4 IstinadlarAzerbaycanin palciq vulkanlari RedaktePalciq vulkanlarina dunyanin bir cox yerlerinde tesaduf etmek olar Amma palciq vulkanlarin 1 3 hissesi Azerbaycanda 16000 km erazide cemlenmisdir Tebietin mohtesem ve sirri acilmamis tezahuru butun forma ve cesid muxtelifliyi ile qesden sanki burada canlanmisdir Ele bu sebebden de Azerbaycan palciq vulkanlarinin diyari hesab olunur Azerbaycanda palciq vulkanlarinin en cox yayildigi erazi Abseron yarimadasi Samaxi Qobustan Asagi Kuryan cokekliyi Baki arxipelaqi ve Gurcustan serhedleridir Palciq vulkani dedikde tesevvurumuzde piqqildayan palciqla dolu bir golmece canlanir ve bu sekil eynimizi hec de oxsamir Vaxtasiri palciq vulkanin puskurmesi neticesinde yaranan veziyyet ise tebietin bu tezahurune olan munasibetimizi pisliye dogru keskinlesdirir Bele ki Homer ozu de Odissey inde Plutonun yeralti dunyasina girisi kederli sehraliq meskende palciq vulkanlarinda tesvir etmisdir Palciq vulkani olan erazi deyeri asagi olan problemli bir sahe kimi coxlarimiz terefinden qebul edilir Buna sebeb palciq vulkanlari haqqinda melumatsizligimizdir Bu vulkanlarin puskurmesi o qeder de tehlukesiz deyildir Meselen XV esrde puskuren palciq vulkani Azerbaycanin Kohnegedi kendini palciq altinda basdirmisdir 1922 ci ilde Baki etrafinda yerlesen Omanbozdag palciq vulkaninin puskurmesi neticesinde alov 14 km hundurluye yukselmisdir Adeten palciq vulkanlarina neft ve qaz yataqlarinin yaxinliginda tesaduf olunur Akademik I M Qubkinin palciq vulkanlari ile neft yataqlarinin elaqesi nezeriyyesine esaslanaraq Azerbaycanda meshur Neft Daslari yatagi Turkmenistanda ise Barsa Kelmes ve Qotur Tepe neft yataqlari kesf edilmisdir Adi vulkanlarin vurdugu hedsiz maliyye itkilerinden ferqli olaraq palciq vulkanlarindan neft kesfiyyat quyusu kimi de istifade oluna biler Adi neft quyusunun derinliyi 10 12 km e catir ve qazilmasi ucun milyonlarla dollar vesait teleb olunur Palciq vulkanlari insaatda genis istifade olunan tebii xammal kimi de qiymetli ve evezsizdir Vulkan gili tikinti ucun yararlidir Vulkan gilinden istifade olunan kerpic ise yuksek keyfiyyetine gore ferqlenir Palciq vulkanlarinin iqtisadi serfeliliyinin basqa bir terefi onun rekreasiya istirahet ehemiyyetli tebii ehtiyat olmasindan ireli gelir Palcigin terkibi cox lazimli mikroelementlerle zengin oldugundan onlarin coxu mualicevi ehemiyyete malikdir Hele 1980 ci illerde olkenin 16 tibb muessisesinde vulkan palcigi poliartrit radikulit hepatit bir cox deri xesteliklerinin ve eseb sisteminin mualicesinde tetbiq edilirdi Hazirki zamanda da dunya tecrubesinde palciq vulkanlari yerlesen mohtesem ve esrarengiz gorunuse malik erazilere turistleri celb etmek ucun turlar teskil edilir mualicevi ehemiyyetli kurortlar salinir Bu olkeler rekreasiya ehemiyyetli resurslarindan bacariqla istifade ederek milyonlarla gelir elde edirler Azerbaycandaki vulkanlarin coxunun yaxinliginda ise yasayis evleri ve ictimai iase obyektleri tikilib 7 ci Bineqedi sosesinin ustunde Saban daginin yaxinliginda yerlesen Keyreki vulkanin etrafinda bu gun emelli basli yasayis menteqesi salinib Oten il bu vulkanin guclu puskurmesi neticesinde hemin erazide yasayan ehali tesvise dusse de indi orada yeni evler tikilmeye baslanib Bu gun de hemin erazide tikinti isleri davam edir Azerbaycan hududlarinda palciq vulkani tezahurleri Xezeryani Quba Samaxi Qobustan Kuryani Abseron vilayetlerinde Baki arxipelaginda ve Kur ve Qabirri caylari arasinda genis yayilmisdir Palciq vulkanlari Abseron yarimadasinin qerb hissesinde Cenubi ve Merkezi Qobustanda ve Xezeryani duzenliyi Xezer denizine qovusan cenub serq hissesinde en cox inkisaf etmisdir Palciq vulkanizminin zeif tezahurleri Boyuk Qafqazin cenub yamacinda Girdimancayin baslangicindan serqde Heftesaib Zengi kendleri yaninda Lahic yaxinliginda Basqal kendi etrafinda qeyd edilir Xezeryani Quba vilayeti Boyuk Qafqazin cenub serq batiminin genis simal dageteyi zolagini ve Xezeryani duzenliyi ehate edir Qaynarca vulkanindan basqa vilayet hududlarinda kicik sopka qrifon ve salzalar rast gelinir Samaxi Qobustan vilayeti Boyuk Qafqazin cenub serq hissesini ehate edir Erazinin simal zonasinda Sixzegirli Mereze Sixiqaya Seytanud Qirqislaq ve basqa vulkanlar yerlesmisdir Cenub zonada Toragay Boyuk Kenizedag Kicik Kenizedag Develidag Utelgi Ayaz Agtirme Ayazaxtarma Nardaran Agtirme Nardaranaxtarma Haciveli ve basqa vulkanlar qeyd olunur Elet tiresi boyu cox iri palciq vulkanlari Dasmerdan Solaxay Ayrantoken Qoturdag Qirdag ve basqa vulkanlar yerlesmisler Kuryani neftli qazli vilayeti Bu vilayet hududlarinda Kalmas Misovdag Qirovdag Durovdag Hamamdag Agzibir Kursengi kimi iri palciq vulkanlari yerlesmisdir Kur ve Qabirri caylari arasi sahe Orta Kur cokekliyi hududlarinda palciq vulkani tezahurleri sopka qrifon ve salza seklindedirler Abseron vilayeti Bu vilayet eyniadli yarimadani ve Xezer denizinin ona qovusan sahil zonasini ehate edir Palciq vulkanlari vilayetin qerb ve merkez hissesinde daha genis yayilmisdir Vilayetin qerbinde ve merkezinde Hokmeli Bineqedi Saray Novxani Zigilpiri Keyreki Abix Bog boga Boyukdas Otman Bozdagi Lokbatan Sonqar Qusxana ve basqa cox iri vulkanlar yerlesmisdir Vilayet hududlarinda Zig ve Bibiheybet erazilerinde gomulmus palciq vulkanlari movcuddur Abseron arxipelaqi hududlarinda Buzovna sopkasi Palciq sopkasi Neft daslari ve basqa iri palciq vulkanlari vardir Baki arxipelaqi vilayeti Bu vilayet Cenubi Xezerin simalda Baliqci burnundan baslamis cenubda Qizilagac korfezinedek uzanan genis qerb hissesini ehate edir Bu vilayetin palciq vulkanlari konuslari su sethinden bas qaldiran ada Bulla Oblivnoy Los Svinoy Qlinyanni ve s ve ya sualti saylardan Kornilov Pavlov sayi Poqorelaya Plita rifi Qolovacev sayi ve s ibaretdir Baki arxipelaginin deniz palciq vulkanlari antiklinal qursaqlarin davaminda zencirvari sira ile duzulmusler Palciq vulkani menseli bir sira sualti saylar Yupiter 1906 ci il sayi 1933 cu il sayi Makarov sayi ve basqalari Abseron yarimadasindan cenubda yerlesmisdir Azerbaycan erazisinde palciq vulkanlari qeyri beraber yayilmislar Onlar bu ve diger olcude kicik ve cox iri yukseklikden ibaret olub Boyuk Qafqazin cenub serq batiminin Kuryani ovaligin Baki arxipelagi Abseron yarimadasi ve Abseron arxipelaginin muasir relyefinin emele gelmesinde boyuk rol oynayirlar Morfoloji cehetden palciq vulkanlari nisbi hundurluyu 5 150 m den 400 500 m dek olan kesik konus seklinde olub xarici gorunusune gore maqmatik vulkanlari xatirladir Onlarin tepesi kratere uygun gelir Kraterin diametri 400 500 m esasinin diametri ise 6000 10000 m ve daha artiq olur Simali ve Merkezi Qobustanin palciq vulkanlari esas etibarile Tebasir ve Paleogen cokuntuleri uzerinde yerlesmisdir Bu zonalardan cenubda yeni Cenubi Qobustan Kuryani ovaligi ve Abseron vilayetinde onlar nisbeten cosqun fealiyyet gosteren vulkanlardir Ayri ayri iri vulkanlara Xezer denizi akvatoriyasinda da rast gelinir Geomorfoloji elametlerine gore Abseron vilayeti simal qerb cenub qerb serq ve Xezer denizi akvatoriyasi kimi dord hisseye bolunur Qerb zonasinda Keyreki Zigilpiri Qobu Bozdagi Guzdek Bozdagi ve s palciq vulkanlari yerlesir Cenub qerb zonasi Abseron yarimadasinin merkezi ve qerb hisselerini ehate edir Bu zonada Lokbatan Qusxana Torpaqli Agtirme Axtarma ve basqa palciq vulkanlarinin konuslari ucalir Yarimadanin serq zonasi Abseron yarimadasinin en alcaq serq hissesini ehate edir ve onun relyefi zeif dislokasiyaya ugramis abseron ehengdaslari ortuyu ile mueyyenlesmisdir Bu zonada Bog boga Qirmaku ve s palciq vulkanlarin kicik konuslari yukselir Abseron yarimadasi derinliyi 30 50 m e qeder olan Xezer denizi akvatoriyasi ile ehate olunmusdur Bu zona hududlarinda Pirallahi Artyom Jiloy Qum adalari Darvin Neft daslari Ikiqardas daslari Qriqorenko sualti saylari yerlesmisdir Tektonik cehetden yarimada Boyuk Qafqazin cenub serq batiminda yerlesir Yarimada hududlarinda 36 palciq vulkani Abseron yarimadasinda 8 palciq vulkani ise Abseron arxipelaginda oyrenilmis ve tesvir olunmusdur 3 Hemcinin bax RedakteAzerbaycanin palciq vulkanlariMenbe RedakteC Ismayilov Y Qeribov Mekteblinin cografiya lugeti Baki 2006 seh 185 Esmira Esedullayeva meqalesi azecology org BBC Az Elmler Akademiyasi Geologiya sobesi Arxivlesdirilib 2006 10 30 at the Wayback MachineIstinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir 1 2 Alimlerimiz dunyada ilke imza atdilar Arxivlesdirilib 2016 03 05 at the Wayback Machine xeberle com azerb PALCIQ VULKANLARI 2009 12 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 07 31 Merkez qezeti 5 06 04Menbe https az wikipedia org w index php title Palciq vulkani amp oldid 5748105, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.