fbpx
Wikipedia

Osmanlı imperiyası

Osmanlı dövləti və ya Osmanlı imperiyası (osm. دولت عالیه عثمانیه Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, türk. Osmanlı Devleti və ya Osmanlı İmparatorluğu) — oğuz türklərindən olan Osman bəyin qurduğu Osmanlı sülaləsinin hakimiyyəti altında 1299-1922-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş çoxmillətli sünni müsəlman dövlət.

دولت عالیه عثمانیه
Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye
Osmanlı İmparatorluğu
Osmanlı imperiyası
27 yanvar 1299–1 noyabr 1922
Osmanlı bayrağı (1844–1922)
Gerbi
Şüarı: دولت ابد مدت
(Devlet-i Ebed-müddet)
(Əbədi dövlət)
1683-cü ildə Osmanlı Dövləti
Statusuİmperiya
PaytaxtıSöğüt (1302–1326)
Bursa (1326–1365)
Ədirnə (1365–1453)
Kostantiniyyə (1453–1922)
Rəsmi dilləriOsmanlı
Dini
Sünni islam
İdarəetmə formasıMonarxiya
• İlk sultan
Osman Qazi
(1299–1326)
• Son sultan
VI Mehmed
(1918–1922)
• İlk sədrəzəm
Ələddin Paşa
(1320–1331)
• Son sədrəzəm
Əhməd Tofiq Paşa
(1920–1922)
Tarixi 
• Yaranması
27 yanvar 1299
• Süqutu
1 noyabr 1922
Ərazisi
• Ümumi
  • 5.200.000 km² (1683)
16835,200,000 km2 (2,000,000 kv. mil)
19141,800,000 km2 (690,000 kv. mil)
Əhalisi
• 1856
35 350 000
• 1914
18 520 000
Valyutasıakçe, para, sultani, kuruş, lirə
Sələfi
Xələfi
İndi tərkibindəAlbaniya Albaniya
Azərbaycan Azərbaycan
Bəhreyn Bəhreyn
BƏƏ BƏƏ
Bosniya və Herseqovina Bosniya və Herseqovina
Bolqarıstan Bolqarıstan
Əlcəzair Əlcəzair
Cibuti Cibuti
Eritreya Eritreya
Ermənistan Ermənistan
Efiopiya Efiopiya
Fələstin Fələstin
Mərakeş Mərakeş
Misir Misir
Gürcüstan Gürcüstan
Xorvatiya Xorvatiya
İraq İraq
İran İran
İsrail İsrail
İtaliya İtaliya
Kosovo Kosovo
Monteneqro Monteneqro
Qətər Qətər
Kipr Kipr
Küveyt Küveyt
Şimali Kipr Türk Respublikası Şimali Kipr Türk Respublikası
Liviya Liviya
Livan Livan
Macarıstan Macarıstan
Şimali Makedoniya Şimali Makedoniya
Moldova Moldova
Polşa Polşa
Rumıniya Rumıniya
Rusiya Rusiya
Serbiya Serbiya
Slovakiya Slovakiya
Sloveniya Sloveniya
Somali Somali
Sudan Sudan
Suriya Suriya
Səudiyyə Ərəbistanı Səudiyyə Ərəbistanı
Tunis Tunis
Türkiyə Türkiyə
Ukrayna Ukrayna
Oman Oman
İordaniya İordaniya
Yəmən Yəmən
Yunanıstan Yunanıstan

Əsası 1299-cu ildə müasir Türkiyənin Biləcik vilayətinin Söyüdlü şəhərində I Osman tərəfindən Osmanoğulları bəyliyi kimi qoyulmuşdur. Osmanlı dövləti tarixdə Bizans İmperiyasının varlığına son qoyaraq onun paytaxtı Konstantinopolu tutmuş və öz paytaxtına çevirərək İstanbul adlandırmışdır. XVII əsrdə özünün ən qüdrətli dövrünü yaşayan dövlət üç qitəyə yayılmışdır. Dövlət ən geniş sərhədlərinə 1683-cü ildə — II Vyana mühasirəsinədək davam etmişdir. Bu zaman Osmanlı imperiyasının ərazisi cənub-şərqi Avropaya, Yaxın şərqə və Afrikanın şimalına qədər yayılmışdır.

Xarakteristika

Osmanlı islam dövləti idi və özünü elə də tanıyırdı. Türk tarixçisi Xəlil İnalcık qeyd edir ki Osmanlının kimliyi qeyriadi idi və o türk dövləti deyildi. Osmanlı İmperiyası öz siyasi sahəsindəki yüzlərlə xalqı əhatə edirdi və genişləndikcə hökmdarlar və idarə edənlər iki fərqli təbəqə oldular. Bütün kosmopolit dairələr Osmanlı sinfini təşkil edirdi; türk əhalisi isə türk sinfini. İki sinif bir-birini bəyənmirdi. Osmanlı təbəqəsi özünü "hakim xalq" (millet-i hakime) kimi görürdü və türklərə tabe olanları "aşağı xalq" (millet-i mahkure) kimi qəbul edirdi. Osmanlılar həmişə türklərə "eşşək türklər" deyirdilər; bir məmur şəhərə gələndə hamı qaçmağa çalışırdı, çünki Osmanlılar gəlirdi. İmperiya quruluşunun formalaşması prosesində türkman köçəriləri dövlətin qurucuları olsalar da, Osmanlının onlara münasibəti pisləşdi. XVI-cı əsrdə Osmanlının türk xarakteri daha güclü olan sünni-islam xarakteri tərəfindən yox edildi və dövlətin ərazisi XX-ci əsrə qədər ərəb-fars mədəniyyətinin hegemonluğu altına düşdü.

Fars mədəniyyətinin və farsların nüfuzu və təsiri Osmanlının mədəni və intellektual həyatında çox güclü idi. Məsələn Sultan II Mehmed fars dilinə və ədəbiyyatına olan sevgisini qeyd edirdi və buna görə də ən böyük vəzifələrə farsları təyin edirdi, bu isə, türklər arasında paxıllığa səbəb olurdu. Farsca oxuma və yazmağı bilmək çox vacib idi. Onsuz ali qanunverici, dini və inzibati dairələrdə savadlı insan üçün çətin idi. XVI-cı əsr ərzində Osmanlılar özlərini Sasani mənşəyi ilə bağlayırdılar. Osmanlı müəllifləri isə sultanları tərifləmək üçün onları "Şahnamə" əsərindən olan fars hökmdarları Firudin, Cəm, Dara, Xosrov və başqaları ilə müqayisə edirdilər. Bundan əlavə müəlliflər Osmanlını "Şahnamə"-də olan İran, Səfəviləri isə Turan kimi təqdim edirdilər. Hətta Sultan I Səlim belə Şah I İsmayıla 1514-cü ilin aprelində yazdığı məktubunda özünü fars hökmdarları olan Keyxosrov və Dara ilə müqayisə edirdi, öz rəqibi İsmayılı isə türk hökmdarı Əfrəsiyabla. Bunun səbəbi Osmanlını Qədim İranın varisi, Səfəviləri isə bölgənin işğalçıları kimi təqdim etmək idi

Osmanlılar dini nüfuzlarından bəhs etmək istədikdə "Memalik-i İslam"-ı istifadə edirdilər; Osmanlı xanədanını göstərmək üçün "Al-i Osman"-dan istifadə edirdilər; ya da coğrafi baxımdan bir dövlətin təyin edilməsi tələb olunduqda, Roma imperiyasından miras qaldıqları əraziləri təyin edib "Memalik-i Rum" deyirdilər. Şərq sakinləri ümumiyyətlə Osmanlıları "Rum" olaraq qəbul edirdilər. Avropalılar isə Osmanlı imperiyasını Türkiyə adlandırırdılar. Amma imperiyaçı Osmanlı cəmiyyətində "Türk" ifadəsi nadir hallarda işlənilirdi və yalnız kifayət qədər təhqiramiz bir mənada, Anadolu kəndlərindən bir köçəri türkmanı, daha doğrusu cahil və kirli bir türk kəndlisini istinad etmək üçün. İstanbuldan olan bir Osmanlı bəyini türk adlandırmaq onu təhqir etmək demək idi. Osmanlı sultanları XVIII-ci əsrə qədər romalı kimliklərinin əsasında "sezarların sezarı" titulu daşıyırdı. Bizansın tutulmasındən sonra Osmanlı padşahları sənədlərdə orta əsr serb dilində "çar, veliki çar" kimi titullardan istifadə edirdilər. Osmanlı şairləri padişahlarını "Roma Sezarları" (Kayser-i Rum), tarixçiləri isə "Sezar hökmdarlığının varisi" olaraq tərifləyirlərdi. Yunan dilindəki məktublarında II Bəyazid özünü "Basilius Basileon" və ya "Magistus basileum" adlandırırdı. Sultan Süleyman Qanuni bir məktubda özünü "Roma Sezarı" kimi təqdim edir. Osmanlı hökmdarlarının məktublarında titulların uzun bir siyahısında birinci yeri tutan, "dövrü idarə edən Sezar", "Sezar""Cəmşid taxtının varisi" kimi başlıqlar, tək dünya dövlətinə iddialarından bəhs edir. Osmanlılar fövqəladə hallara görə yeni güclənən Avropa dövlətlərinin hökmdarlarının sezar titulunu tanımaq məcburiyyətində qaldılar.

Türk tarixçisi İlbər Ortaylı Osmanlını "Müsəlman Roma" adlandırır. O qeyd edir ki, Yaxın ŞərqdəAralıq dənizi bölgəsində Osmanlı Roma imperiyasına bənzər yeganə dövlət idi. Osmanlı dövləti türk dilini işlətdiyinə baxmayaraq, onun dövlət xadimlərinin əksəriyyəti erməniyunanlardan ibarət idi, xüsusi ilə də XIX-cu əsrdə. Bununla birlikdə dövlətin təşkilati mədəniyyəti və sosial qarışığı Roma imperiyasındakı kimi qurulmuşdu. Osmanlı tarixçisi Mustafa Əli Gelibolulu (1541–1600) osmanlı kimliyini rum, yəni romalı kimi yazırdı.

Osmanlının hakimiyyəti və ordusu yəniçərilər (əsasən yunanlar, serbləralbanlar) balkan millətləri arasından olan dəvşirmələrdən ibarət idi. Onları uşaq vaxtından "qul" kimi götürüb, təhsil verib böyük vəzifələrə təyin edirdilər. Qızları isə sultanların hərəmlərinə göndərirdilər. Nəticədə qul qadınların oğulları Osmanlı sultanları olurdular, qızları isə keçmişdə Balkanlardan qul olan yüksək rütbəli nazirlərə və hərbi qulluqçulara ərə gedirdilər. Yəni Osmanlını idarə edənlər türklər yox, islamı qəbul etmiş xristianlar və ya onların nəsilləri idi. Məsələn Sultan Süleyman Qanuninin 24 vəzirindən 19-u dəvşirmə idi. İbrahim paşa Parqalı bürokratiyada hakim olan dəvşirmə sinifinin nümayəndələrindən biri idi. Mustafa Əli Gelibolulu qeyd edirdi ki dəvşirmələr türklərdən daha etibarlı idilər və əvvəlcə "bəylərbəy""bəy" türklərə verilmirdi. O türklərə "ürəkləri pis əməllərlə və kinlə dolu olan" deyərək şikayət edirdi ki, artıq onlar pul verərək yüksək vəzifələrə çıxırdılar.

Yəniçərilərin hökümətə təsiri böyük idi. Məsələn 1466-cı ildə yəniçərilər sultan II Mehmedi taxtdan imtina etməyə məcbur etdilər. 1512-ci ildə də sultan I Səlimin xeyrinə sultan II Bəyazidi taxtdan imtina etməyə məcbur etdilər. Venesiya səfiri Andrea Foskolo bu dövrdə yəniçərilər haqqında "onlar hökm sürüllər və ölkəni idarə edirlər" yazırdı. Yəniçərilər 1622-ci ildə sultan II Osmanı öldürərək yerinə I Mustafanı gətirdilər.

Tarix

Osmanlı türk imperiyası türklərin tarixi nüfuz dairəsi baxımından ən böyük nailiyyəti olub, ən geniş ərazini əhatə edir. 623 il davam edən bu böyük imperiya Aralıq dəniziQara dənizi əhatə edən Asiya, AvropaAfrika qitələrində yüz illər boyu hökm sürüb. Müxtəlif irq və dinlərdən olan bir çox xalqı torpaqları ilə birlikdə bir dövlətdə birləşdirib. Tarixdə belə geniş torpaqlara bu qədər uzun hökmranlıq edən digər quruluş Roma imperiyasıBritaniya imperiyası olmuşdır. Osmanlı türk imperiyasında 36 sultan hökmranlıq etmiş və 1517-ci ildən etibarən xəlifəlik adı ilə də İslam dünyasının dini hökmranlığını öz üzərinə götürmüşdür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dövlət Afrikada 395 il (1517–1912), Avropada 561 il (1363–1912;1913–1922), Asiyada bütün hakimiyyəti boyu (623 il) qalmışdır.

Bəylikdən imperiyaya

Osmanlı türk imperiyasının əsasi 1299-cu ildə müasir Türkiyənin Biləcik vilayətinin Söğütlü şəhərində Osman bəy tərəfindən Osmanoğulları bəyliyi kimi qoyulmuşdur. Osmanbəy 12 il lik mübarizədən sonra Bursa şəhərini tutdu. Bəzi tarixçilərə görə, Osmanlı dövlətinin qurucusu Osman Bəyin atası Ərtuğrul Qazidir. Türkiyənin "TRT 1" kanalından yayımlanan "Diriliş Ərtuğrul" filmi məhz buna əsaslanır. Digər mənbələrdə onun atası Gündüz Alp (və ya Süleyman Şah) onun atası Kaya Alp, onun atası Gündüz Alp bəyliyin əsasını qoymuş şəxslər kimi tanınır. Bu adlı-şanlı ailə Oğuz türklərinin 24 boyunun ən nüfuzlularından olan QAYİ tayfa ittifaqının başçısı idi. Osman bəyin atası Ərtuğrul Qazi, Səlcuq sultanı Ələddin tərəfindən Bizans sərhəddinə "uc bəyi" olaraq təyin edilmişdi. Ərtuğrul Qaziyə yurd kimi verilən ərazi bugünkü Bursa, Kütahya və Biləcik vilayətlərinin sərhədlərinin birləşdiyi yerdir. Sonradan Söyüdlü qəsəbəsi Bizansdan alınaraq mərkəz edilib. Səlcuqlu Dövlətində uc bəyliklərinin vəzifəsi dövlətin sərhədini qorumaq və xristianlara qarşı müharibə etməkdən ibarət idi. Tarixi mənbələrə əsasən Ərtoğrul Qazi 1281 (1282)-ci ildə vəfat edib. Yerinə isə ailənin ən kiçik oğlu olmasına baxmayaraq, çox üstün keyfiyyətlərə malik Osman Bəy seçildi və uc bəyi oldu. Osman Bəy ağıllı siyasət və döyüş qabiliyyəti ilə qonşuları olan Bizans hakimləri ilə gah dostluq münasibətləri qururdu, gah da müharibələr edirdi. Ağıllı siyasət Osman Ağaya yeni ərazilər qazandırdı. Qısa zamanda Bizansdan xeyli torpaq ələ keçirən Osman bəy Bursaİzniki də tutdu. Yarhisar və Qaracahisar hakimlari ilə birlik qurdu. Bundan sonra 1288-ci ildə Qaracahisarı ələ keçirdi. Osman bəy, Biləcik və Yarhisar qalalarını da aldı. 1299-cu ildə Yarhisar hakiminin qızı Nilufərlə oğlu Orxan Bəyi evləndirdi. I Murad ilə Süleyman Paşa bu nikahdan dünyaya gəldilər. Osman Bəy 1299-cu ildə Osmanlı dövlətinin müstəqilliyini elan etdi. 1301-ci ildə Yenişəhər ilə Yundhisarı aldı və Yenişəhəri paytaxt elan etdi. Bundan sonra Yenişəhərin ətrafındakı kənd və qəsəbələri alan Osman bəy, 1303-cü ildə İzniki ələ keçirdi və Bursa hakiminin topladığı birliyi dağıtdı. Sonra isə bu şəhəri aldı. Osman bəy, Bursanı tutduyi ildə, 1326-cı ildə vəfat etdi.

Osman Qazi 1326-ci ildə vəfatı nəticəsində yerinə oğlu Orxan Qazi keçdi. Bundan istifadə edən Ankara ahiləri şəhəri yenidən ələ keçirdilər. 1329-cu ildə paytaxt Bursa şəhərinə köçürüldü. Bursada ilk Osmanlı sikkələri kəsildi. Orxan qazi bizansları Anadoludan qovdu. Maltəpə döyüşündə Bizans ordusu məğlub oldu. 1356-cı ildə hakimyətə Sultan I Murad gəldi.

I Murad Xüdavəndigarın hakimiyyəti və Balkan yarımadasının işğalı

1356-cı ildə hakimiyyətə I Murad gəldi. 1363-cü ildə Çorlu və Lüləburgazı ələ keçirdi. Komandanlarından Evranos bəy və Hacı İlbəyi də Malkara, Kəşan, İpsala, Dədəağac və Dimatokanı Osmanlı torpaqlarına qatdılar. Lala Şahin Paşa da Ədirnəni aldı. Filibə və Gümülcinə də Osmanlıların əlinə keçdi. Bundan sonra Ədirnə üzərinə yürüş başlandı. Kızılağac, Yanbolu, İhtiman, Samokov, Aydos, Karinabat, Sozapol və Hayrabolu alındı. Bolqar kralı Osmanlı himayəsinə keçdi. Bacısı şahzadə Mariyanı I Murada verdi. Çirməndəki savaşda Serblər məğlub edildi və 1371-ci ildən Serblər Osmanlıların himayəsinə keçdi.

Çirmən müharibəsində 800 nəfər türk 70000 serb-bosna-bolqar qoşunlarını məhv etmişdir. Gecə vaxtı Osmanlı yeni-çəriləri manevr etmək istəyirdi. Onlardan birinci dəstə Ədirnə ətrafından 3 yerə parçalandı. Hər 50 nəfərlik qrup gözləmədən qoşuna ikisi öndən biri arxadan olmaqla hücum etdi. 40000 nəfər qılıncdan keçirildi. Buna əsas səbəb qoşunun əksər hissəsinin yatması, gözətçilərin diqqətli olmaması və qəflətən qorxuya düşmələridir. Arxaya qaçan düşmən 1371-ci ildə Məriç çayınadək irəlilədi. Amma önlərinə 650 nəfərlik dəstə çıxdı. Döyüş başlandı. Serblərin dəhşətə gəldiyi döyüşdə 25000 nəfər daha Məriç çayını al qanlara boyadı. 5000 nəfəri qalmış Serb komandir biabırcasına məğlubiyyətə baş əymiş I Muradın əlindən öpmüşdür. Osmanlı ordusu 133 nəfər şəhid vermişdir.

I Murad Bursaya dönüb oğlu I Bəyazidi Süleyman Şahın qızı ilə evləndirdi. Kütahya, Tavşanlı, Simav və Əmət gəlinin çehizi olaraq Osmanlılara verildi. Ağşəhər, Yalvaç, Yenişəhər, Qaraağac və Əğri Həmidoğlu Hüseyin bəydən satın alındı. 1385-ci ildə Teymurdaş Paşa, İstıp, Manastır və Ahri vilayətlərini ələ keçirdi. Bolqarıstanın paytaxtı Sofiya Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Serb və Bosniya kralları, Xorvat və Albaniya şahzadələri Osmanlılara qarşı birləşdi və 30.000 nəfərlik bir ordu ilə Teymurdaş Paşanı Plosnik deyilən yerdə məğlub etdilər. Bundan yararlanmaq istəyən avropalılar, Xaçlı Birliyi qurdular. I Murad, hələ bu birləşmədən öncə Əli Paşa ilə Bolqar kralını və Dobruca şahzadəsini məğlub edərək, onların Xaçlı Birliyinə qoşulmasını önlədi. 1388-ci ilin əvvəlində I Murad Ruməliyə keçdi və iki ordu Kosovada düzündə qarşılaşdı. Xaçlı Birliyi döyüşdə məğlub edildi. İlk olaraq, xaçlılar Osmanlı ordusunun sol cinahı qeyri-aktiv hərəkətə gətirdilər. Daha sonra Osmanlı ehtiyatları darmadağın edildi. Xaçlılar arxadan Osmanlı mərkəzinə hücum etdilər. Amma əsas təhlükəni yaddan çıxartdılar. Yenidən hərəkətə gəlmiş Osmanlı sol cinahı yenidən döyüşə atıldı. Bu zaman xaçlılar hər tərəfdən hücum etdilər. Belə proseslər döyüşün 7-ci saatında baş verirdi. Qorxan əsgərlər geri çəkildi. I Bəyazid xaçlıların sol cinahı darmadağın etdi. Qələbə demişkən, I Murad Xüdavəndigar serb əsilli xain Miloş Obiliç tərəfindən qətlə yetirildi. Acıqlanmış Osmanlı ordusu Serbiya kralını döyüşdə öldürdülər. Döyüşdən qələbə xəbərinin gəlməsindən az sonra Murad əbədi gözlərini yumdu.

İldırım Bəyazidin hakimiyyəti

1389-cu ildə hakimiyyətə I Bəyazid gəldi. Bəyazid I Kosova döyüşündə Osmanlı ordusunun çətin anında ildırım kimi sürətli yetişdiyi üçün ona bu təxəllüs verilmişdir. I Muradın ölümündən faydalanmaq istəyən Anadolu hakimləri ittifaq (Aydınoğulları, Saruxanoğulları, Gərmiyanoğulları, Məntəşəoğulları, Həmidoğulları bəylikləri) quraraq Osmanlına qarşı savaş elan etdilər. Əsas məqsədləri itirilmiş torpaqları geri almaq idi. 1389-cu ildə İldırım Bəyazid, onların Anadoludakı hakimiyyətlərinə son qoydu. Bir il sonra isə Qaramanlılarla, Bəyşəhəri Osmanlılara vermək şərtiylə sülh bağlandı. İldırım Bəyazid, 1396-cı ildə İstanbulu bir üzük kimi mühasirəyə aldı. Bu qəlibiyyət Xaç Yürüşünə səbəb oldu. Niğboluda baş vermiş döyüş Xaçlı Birliyi məğlub oldu. Sonra İstanbulun işğalına davam edildi. Anadoluhisarı qalası tikdirildi. İstanbulun işğalını vəzir Əli Paşaya tapşıran İldırım, Anadoluya gedərək Konyanı Osmanlı torpaqlarına qatdı. Qazi Bürhanəddinin ölkəsi və Malatya ələ geçirildi. Amma Teymur ilə Bəyazidin münasibətləri kəskinləşdi. Teymur Qarabağdan hərəkət edərək Sivası və Xarput qalalarını ələ keçirdi. Bəyazid xan sülh olmayacağını anlayıb bütün qoşunu Bursaya çağırdı. 80000 nəfər sayıldı. Ordu Ankarayadək irəlilədi. Teymur elçi ilə barış təklif etdi, amma bir şərt daxilində: Bəyazid Teymurun hüzuruna gələcək, üzr istəyəcək. Qarşılığında Sivas Osmanlına geri veriləcəkdi ki, Bəyazid baş əyməyi qəbul etmədi. Tokatdan keçərək Sivasa xeyli yaxınlaşdı. Sivas meşəlik idi. Əksəriyyəti piyadalardan qurulmuş Osmanlı ordusu üçün belə vəziyyət xeyli əlverişli idi. Amma Teymur Sivası tərk etdi. Bəyazid onu təqib etdi. Bununla da, Teymurun istədiyi oldu. Teymur döyüş yerini özü seçməklə bərabər, Osmanlı ordusunu yoracaqdı. Teymuri ordusu Ankara çatdı. Ankara qalası mühasirəyə alındı. Amma Bəyazidin gəlmə xəbərini eşidən Teymur qoşunları şəhərdən çəkərək Ankara Çubuq ovalığına gətirdi. Əsası süvarilərdən təşkil olunmuş Teymuri ordusu düzənlik ərazidə Osmanlı ordusunu gözləyirdi. Səhər vaxtı namazlar qılındı və döyüş başladı. Teymurun 32 döyüş fili var idi. Bu fillər Osmanlı ordusuna xeyli itkilər verdirdi. Digər bir tərəfdən Ruməli və krım tatarları tərəf dəyişdirdi. Yerdə qalan qoşun qaçdı. Bəyazid bir neçə paşası və fədakar əsgərləri ilə birlikdə təpə başında müdafiə olunurdu. Bu vaxt paşalardan biri irəli çıxaraq "Nə oldu, Bəyazid xan! Çox güvəndiyin o oğulların haradadır indi?". Söz götürməyən Bəyazid atını düşmən üzərinə sürdü. 3 nəfəri qılıncdan keçirdi. Amma əsir düşdü.

İldırım Bəyazidin 1402-ci il Ankarada məğlubiyyət xəbərini eşidən Roma papası Avropa ölkələrinin kilsələrində üç gün aramsız, kilsə zənglərinin sədaları altında Teymur üçün şükranlıq duaları oxutdurmuşdu. Teymur Osmanlı dövlətini zəiflətmək üçün bəyliklərin müstəqilliyini bərpa etdi, Osmanlıların hakimiyyəti altında olan əraziləri isə Bəyazidin 4 oğlu arasında bölüşdürdü.

Osmanlı imperiyası Səltənət fasiləsi (Fetrət dövrü) illərində (1402–1413)

1403-cü ildə İldırım Bəyazid öldü. Onun ölümündən sonra, oğullarından Süleyman Rumelidə, İsa Çələbi Balıkəsirdə, Məhməd Çələbi Amasyada və Musa Çələbi Bursada padşahlıq elan etdilər. Bəyazidin oğulları arasında gedən hakimiyyət mübarizəsi Osmanlı dövlətini xeyli zəiflətdi. Nəticədə Çələbi Məhməd tək hökmdar vəziyyətinə gəldi.

Osmanlı dövləti artıq imperiyadır

Ancaq I Məhmədin 1421-ci ildə vəfatından sonra yerinə oğlu II Murad keçdi. Qardaşı Mustafanın üsyanını yatırdı. Bizansın əksər hissəsini işğal etdi. Venesiyalılarla döyüşdü. Eğriboza və Moraya axınlar edildi. 1430-cu ildə Saloniki venesiyalılardan alındı. Əflak və Serbiya yenidən Osmanlı Dövlətinə qatıldı. 1437-ci ildə Həmideli, Daşeli, Konya, Bəyşəhər alındı. II Murad taxtı oğlu Məhmədə verdi. Bu isə Xaçlı Birliyinin yeni basqınlarına səbəb oldu. II Murad, Osmanlı ordusunun başına təkrar geçərək Xaçlı Birliyini Varnada məğlub etdi və yenidən padşah oldu. 1448-ci ildə bir Xaç ordusunu da Kosovada məğlub etdi. II Murad buradan Albaniyaya səfər etdi. Akçahisar mühasirəyə alındı, amma alına bilmədi. 1451-ci ildə II Murad öləndən sonra yerinə oğlu Mehmed padşah oldu. II Mehmed, İstanbulu mühasirəyə aldı. 53 gün davam edən bir mühasirədə 29 May 1453-cü ildə şəhəri tutdu. Serbiya və Mora ələ keçirildi. Egey dənizində Limni, Taşoz, Midilli, İmroz və Eğriboz adaları Osmanlıların əlinə keçdi. Fatih Sultan Mehmed sonra 1461-ci ildə Trabzon imperiyasına son qoydu. Krımdakı Genuya koloniyaları ələ keçirildi. Krım Osmanlı Dövlətinə qatıldı. 1473-cü ildə Ağqoyunlulara qarşı səfərə çıxdı. 1474-cü ildə Qaraman Bəyliyinə son qoyuldu. 1480-ci ildə Gədik Əhməd Paşa, İtaliyanın tutulması üçün səfərə çıxdı. Otranto qalasını ələ keçirdi. Fatehin ölümü səbəbindən İtaliyanın tutulması mümkün olmadı. Fatih 1481-ci ildə Misir səfərinə çıxdı, ancaq Gəbzədə öldü.

Yerinə oğlu II Bəyazid keçdi. Cem Sultan Bəyazid ilə mücadilə etdi. Cem Sultan Rodos döyüşçülərinə, oradan da Papaya sığındı. Neapolda 1595-ci ildə öldü. Cem Avropada olan zaman, Bəyazid önəmli səfərlərə girişməkdən çəkindi. Bəyazid zamanında Bosniya və Herseqovina Osmanlı hakimiyyətinə qatıldı. Məmlüklərlə Çukurovada 1485-ci ildə başlayan döyüşlər altı il davam etdi. Döyüşlər Tunis hökmdarının vasitəçiliyi ilə sona çatdı. Çukurovada Osmanlıarın əlinə keçirdiyi yerlər, Məkkə və Mədinəyə aid olduğundan, Misirlilərə geri verildi. Morada İnəbahtı, Modon, Koron ilə Adriatik dənizi sahillərindəki Draç limanı ələ keçirildi.

 
Sultan II Mehmedin Bellini tərəfindən çəkilmiş portreti

Bəyazidin həyatının son illərində oğulları arasında səltənət çəkişməsi başladı. Yeniçərilər, qəhrəmanlığına və cəsarətinə heyran olduqları Yavuz Səlimin tərəfini tutdular. 1512-ci ildə Bəyazid, taxtı Səlimə verməyə məcbur oldu. Səlim ilə Şah İsmayıl arasında Çaldıranda baş verən döyüşdə, Şah İsmayıl məğlub oldu. Cənubi Anadolu Osmanlıların əlinə keçdi. Sonra Dulqədiroğullarının ölkəsi ilə Maraş və Əlbistan tutuldu. Məmlüklar öncə Mərcidabikdə (1516), sonra da Ridaniyədə (1517) məğlub oldular. Suriya, Misir və Hicaz Osmanlı idarəçiliyinə keçdi. Rəvayətlərdən birində belə deyilir: "Misirə səfər edən Yavuz Sultan Səlim Misirin alma bağlarından keçərkən, orduya DUR əmri verir. Bütün əsgərlərinin heybələrini yoxladan Səlim deyir: Əgər bir əsgərimin heybəsində alma tapsaydım, səfərimi yarımçıq qoyacaqdım". Yavuz Sultan Səlim yeni səfər üçün Ədirnəyə gedərkən Çorluda öldü (1520). Yerinə oğlu Süleyman Qanuni hökmdar oldu. Misirdə "Canbçatdı üsyanı" yatırıldı. BelqradRodos Osmanlı torpaqlarına qatıldı. 1526-cı ildə Mohaçda baş verən döyüşdə Macar ordusu məğlub edildi. Macarıstan Osmanlı Dövlətinə bağlı bir krallığa çevrildi. 1529-cu ildə Vyana şəhəri mühasirəyə alındı. Ancaq şəhəri almaq mümkün olmadı. Osmanlı ordusunun çəkilməsindən sonra, Avstriyalılar Budanı təkrar almağa cəhd etdiklərinə görə Qanuni Süleyman 1532-ci ildə Almaniya səfərinə çıxdı. Avstriya torpaqları yağmalandı. Avstriyalılar ilə 1533-cü ildə sülh bağlandı. Sədrəzəm İbrahim Paşa Səfəvi dövlətinə göndərildi. Sonra özü də oraya hərəkət etdi. Bağdad alındı. Bundan sonra Aralıq dənizi səfərləri başladı. Venesiyaya qarşı müharibə elan edildi. Qanuni qurudan, Xeyrəddin Barbaros isə dənizdən hərəkət etdi. 1537-ci ildə Korfu adası mühasirəyə alındı, ancaq alına bilmədən geri dönüldü.

Bir il sonra da Barbaros Prəvəzədə, Xristiyan donanmasına qalib gələrək Osmanlı İmperiyasının Aralıq dənizi hakimiyyətini saxladı. Bu zaman Misir valisi Hadim Süleyman Paşa Hind Okeanında portuqallarla döyüşdü. 1540-cı ildə Macarıstan bir türk əyaləti həddinə gətirildi. 1543-cü ildə Barbaros Hayrəddin Paşa, Fransa kralı I. Françoisə yardım etdiyinə görə vəzifələndirildi. Barbaros, Osmanlı donanmasına qatılan Fransız donanmasıyla birlikdə, Nisi bombardman etdi. Bu arada Qanuni də Əstərgon qalasını aldı. Ertəsi ildə səfəvilərin üzərinə hücuma keçdi. Osmanlı ordusu, Naxçıvana qədər irəlilədi, lakin burda çox qala bilməyib geri döndü. Bağdad və Ərəb İraqı Osmanlına qaldı, Səfəvilər isə Ərzurum, Qars, Ərdahan və Ərzincan qalalarını geri aldılar. Qanuni 1566-ci ildə Zigətvar qalasını almaq üçün yola çıxdı. İşğal davam etdiyi zaman öldü. Ölümündən qısa bir zaman sonra da qala alındı. Yerinə oğlu Səlim keçdi. Səlim zamanında Kipr adası ələ keçirildi (1570). Osmanlı donanmasının böyük bir hissəsi, İnəbahtidə Xaç Birliyi tərəfindən yox edildi. II Səlim 1574-cü ildə vəfat edincə, yerinə oğlu III Murad keçdi. Sokullu Məhməd Paşa sədrəzəmlıqda buraxıldı. Səfəvilərlə 12 il davam edən döyüşlər, Osmanlıların üstünlüyü ilə sona çatdı. 1590-cı ildə İstanbul sülhü imzalandı. Təbriz, Qarabağ, Gəncə, Qars, Tiflis, Şəhərizor, Nəhavənd, Luristan Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, Azərbaycanın Lahican, Qaracadağ, Lənkəran, Xalxal əraziləri istisna olmaq şərti ilə, digər ərazilər, həmçinin Qərbi İran Osmanlı hakimiyyəti altına düşdü.

Osmanlı dövlətinin Səfəvi dövlətinə məğlub olması

Səfəvi dövlətində Məhəmmməd Xudabəndə(1578–1587) taxtdan salındıqdan sonra hakimiyyətə kiçik oğlu Şah I Abbas gəldi. Onun böyük qardaşı Həmzə Təhmasib Mirzə ordunun baş komandanı idi və sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdü. Onun öldürülməsi 1590-cı ildə I İstanbul müqaviləsinin imzalanmasına gətirib çıxardı. Hərbi əməliyyatları genişlədən Şah I Abbas 1603-cü ilədək ordu, inzibati və digər sahələrdə islahat keçirdi. Vahid nizami ordu yaradan Abbas 1603–1612-ci illərdə Osmanlını məğlub etdi. 1612-ci ildə bu iki dövlət arasında II İstanbul və ya Mərənd sülhü imzalandı. 1616-cı ildə İranın Sınıq körpü vilayətində Osmanlı dövləti qış, xəstəlik, aclıq, səfalət və s. səbəblərdən 13 nəfər Səfəvi piyadası şəhid olsa da, 267 süvarinin başını bədənindən ayırdı.

Osmanlı — Avropa müharibələri

Osmanlı-Avstriya müharibəsi yenidən başladı və Osmanlı dövlətinə bağlı olan Ərdəl kralıyla, Əflak və Bog-dan voyvodaları da Avstriya İmperatoru Rudolf ilə birləşərək, Osmanlı Dövlətinə üsyan etdilər.Bu döyüşlər sırasında III Murad öldü. Yerinə oğlu Mehmet keçdi (1595). Bir il sonra Əgri qalası alındı. Haçovada Avstriya ordusu məğlub edildi. Bundan sonra Kanijə qalası alındı. 1601-ci ildə Avstriyalıların qalanı geri almaq üçün elədikləri hücumlar, Tiryaki Hasan Paşanın uğurlu müdafiəsi qarşısında bir nəticə vermədi. Sonra Əstərgon qalası alındı. Ərdəl, Əflâk və Bogdan təkrar Osmanlılara qatıldı. 1606-cı ildə Avstriya ilə Zitvatoruk anlaşması imzalandı. Egri, Kanijə, Uyvar Osmanlılara keçdi. Avstriya döyüşü davam edərkən III Məhməd öldü. Yerinə oğlu I Əhməd keçdi. 1603-cü ildə Osmanlılar Avstriya döyüşləri ilə məşğul ikən, Səfəvi Şahı(Şah Abbas) itirilmiş ərazilərini geri qaytarmaq üçün Osmanlı dövlətinə hücum etdi. Səfəvilərlə döyüşlərin bu ikinci hissəsində İstanbulda imzalanan bir müqavilə ilə son verildi. Səfəvilər hər il Osmanlılara iki yüz ipək verməyi qabul etdilər. Şah Abbas 200 yük ipəyi verməyincə, Səfəvilərlə təkrar döyüş başlandı. Bu dəfə bir uğur əldə edilmədi. 1618-ci ildə imzalanan yeni bir anlaşma ilə döyüşlərə son verildi. Bu arada Anadoluda Cəlali üsyanları başladı. Osmanlı Dövləti zəifləməyə başladı. Əsgəri uğurlar azaldı. Karayamcı, Dəli Hasan, Tavil Əhməd, Qələndəroğlu, Canbuladoğlu kimi Cəlali rəisləri, illərlə mərkəz idarəyə və qapıqulu əsgərlərinə qarşı döyüşdülər. Bu üsyanlar Kuyucu Murad Paşa zamanında yatırıldı. I Əhməddən sonra taxta geçən I Mustafa xəstə idi. Bu səbəbdən taxtdan endirildi. Yerinə II Osman padşah oldu. II Osman zamanında Reç Pospolita kazaklarının Osmanlı torpaqlarına saldırıları nəticəsində meydana gələn döyüşə II Osman da qatıldı. II Osman bu döyüşdə yeniçərilərin nizam-intizamsızlığını gördü və onları ortadan qaldırmağa, yeni bir əsgəri təşkilat qurmağa qərar verdi. Yeniçərilər üsyan etdilər.

1622-ci ildə II Osman taxtdan endirildi və öldürüldü. Yerinə ikinci dəfə I Mustafa gətirildi. I Mustafa qısa bir zaman sonra taxtdan endirilərək yerinə IV Murad padşah oldu. Səfəvilərlə döyüş yenidən başladı. 1624-cü ildə Səfəvilər Bağdadı geri aldılar. Anadoluda Abaza Məhməd Paşa üsyanı, İstanbulda isə Qapıqulu ocaqlarının üsyanı başladı. IV Murad bir nizam-intizam yaratdı və qanlı təmizlik hərəkətləriylə asayişi yenidən sağladı. Dövlət nizamına bir çəkidüzən verdikdən sonra, birinci Səfəvi səfərinə çıxdı. İrəvanı işğal etdi. IV Murad 1640-cı ildə öləndən sonra, yerinə qardaşı İbrahim keçdi. 1645-ci ildə başlayan Girid döyüşündə, Xanya qalası alınmaqla birlikdə adanın böyük bir hissəsi venesiyalılarda qaldı. Venesiyalılar donanmalarıyla Osmanlı sahillərinə hücum etdilər. Bu arada Sultan İbrahim taxtdan endirildi, yerinə oğlu IV Məhməd keçdi. İstanbulda Qapıqulu ocaqları, Anadoluda Cəlali üsyanları və Kritdə torpaq itkiləri davam etdi. 1656-cı ildə Köprülü Məhməd Paşa sədrəzəm oldu. Köprülü Məhməd Paşa, IV Murad dövründəki kimi Osmanlı Dövlətinə əvvəlki qüdrətini qazandırdı. İstanbulda dövlətə qarşı çıxanlar təmizləndi. Venesiyalılar üzərinə gedildi. Venesiya donanması məğlub edilərək adalar geri alındı. Sonra Osmanlı Dövlətinə üsyan etmiş olan Ərdəl kralı üstünə bir səfər edildi. Yanova qalası və daha bəzi qalalar alındı. Abaza Hasan Paşa üsyanı yatırıldı. 1661-ci ildə Köprülü Məhməd Paşanın ölümündən sonra yerinə oğlu Fazil Əhməd Paşa sədrəzəm oldu. Avstriyaya döyüş açıldı və Köprülü Fazil Əhməd Paşa, "Sərdarı-əkrəm" təyin edildi. Uyvar ələ keçirildi. 1664-cü ildə Zərinvar qalası alındı. Fazil Əhməd Paşa sonra Giridə hərəkət etdi. Kandiyə qalası ələ keçirildi (1669). Bəzi kiçik qalalar venesiyalılarda qalmaq şərtiylə Girid adası Osmanlı Dövlətinə keçdi. Kazaklara saldıran Reç Pospolitaya qarşı bir səfər edildi. Kamaniçə qalası ələ keçirildi. Fazil Əhməd Paşa 1676-cı ildə öldü və yerinə Qara Mustafa Paşa sədrəzəm oldu. Rusların əlinə keçmiş olan Çəhrin qalası geri alındı.

Osmanlı imperiyasının zəifləməyə başlaması

 
Vyana döyüşündə Sultan Muradın yeniçəriləri

1683-ci ildə Avstriyaya döyüş elan edildi. Vyana ikinci dəfə mühasirəyə alındı. Krım Xanının xəyanəti üzündən, Vyananın yardımına gələn Reç Pospolita kralı Osmanlı ordusunu məğlub etdi. Avstriya, Venesiya və Reç Pospolita Osmanlı Dövlətinə qarşı birləşdi. Daha sonra bu ittifaqa Rusiya da qatıldı. Osmanlı Dövləti məğlub oldu. 1699-cu ildə imzalanan Karlovitsa anlaşması ilə Tameşvar xaricində qalan bütün Macarıstan Avstriyaya, Mora Venesiyaya, Podolya və Kamaniçe Reç Pospolitaya, Azov qalası də İstanbul anlaşmasıyla Rusiyaya verildi (1700). Sabitlik yenidən pozuldu. İstanbulda və Anadoluda birçox üsyan çıxdı. IV Məhməd taxtdan endirildi. Karlovitsa və İstanbul müqavilələriylə baş vermiş itkilərin unudulması üçün təşəbbüsə kəçildi. İsveç kralının Osmanlı torpaqlarına sığınması və yardım istəməsi səbəbiylə 1710-ci ildə Osmanlı Dövləti, Rusiyaya müharibə elan etdi. Sədrəzəm Baltacı Məhməd Paşa tabeçiliyindəki Osmanlı Ordusu Prutda Rus ordusunu məğlub etdi. Döyüşdən sonra bağlanan Prut müqaviləsi ilə (1711) İstanbul Müqaviləsinə görə Ruslara verilmiş olan yerlər geri alındı. Sonra Venesiyaya döyüş elan edildi (1714). Karlovitsa Anlaşmasıyla Venesiyaya keçmiş olan Mora və digər adalar geri alındı. 1716-cı ildə Avstriya ilə döyüş başladı və böyük itkilər verildi.

Avstriyalılar Temaşvarı və Belqradı ələ keçirdilər. 1718-ci ildə Paşarofça Anlaşmasıyla döyüşlərə son verildi. Sonra Lalə dövrü başladı. (1718–1730). Mətbəə də bu dövrdə açıldı. 1723-ci ildə başlayan Səfəvilərlə döyüşlərində, Qafqazda və İraqda sərhəd olan Səfəvi torpaqlarında önəmli yerlər Osmanlı ordusunca ələ keçirildi.

Osmanlı-Səfəvi müharibəsi (1724–1733/1736)

Səfəvi dövləti öz mövqeyini 1694-cü ildə itirmişdi. Ölkədə hökmdar taxtına çıxan Şah Sultan Hüseyn ölkəni bərbad hala salmışdır. O, 1699-cu ildə yeni qanun çıxarmışdı ki, 15 yaşına çatmış hər kəsdən vergi tutulacaq. Mənbələrə, əsasən, əfqanlardan qorxan Hüseyn 1722-ci ildə hakimiyyətdən onların lehinə əl çəkmişdi. 1724-cü ildə Azərbaycan Torpaqlarını tutan Osmanlı 1733-cü ildə Bağdadda Nadir xan Əfşara təslim oldu. Osmanlı 1724–1733-cü illərarası torpaqlarından tam əl çəkmədi.

Osmanlı qüdrətini itirir

İstanbulda Patron Xəlil Üsyanı çıxdı. Nevşəhərli İbrahim Paşa öldürüldü. III Əhməd taxtdan endirildi. Yeni padşah Sultan I Mahmud zamanında da döyüşlərə davam edildi. Bu sırada Ruslar Azov qalasını aldılar və Krımı istila etdilər. Krım şəhərlərindən Baxçasaray, Ağməscid, Gözləvə Ruslar tərəfindən dağıdıldı. Avstriya da Osmanlı Dövlətinə qarşı döyüş elan etdi. Osmanlı dövləti məngənəyə salındı. Osmanlı qüvvətləri bu döyüşlər sırasında, xüsusilə Avstriya cəbhəsində düşmənlə uğurla döyüşdü. 1790-cu ildə Belqrad müqaviləsi ilə, Belqrad və Səməndirə təkrar Osmanlılara keçdi. Avstriya ilə sülh imzalanmasından sonra Rusiya da sülh istədi. Anlaşmaya görə; Azak Qalası dağıdıldı və hər iki Dövlətin ərazisindən çıxdı. Rusiyanın Qaradəniz və Azov dənizində döyüş və ticarət gəmisi saxlamayacağı qəbul edildi. Fransaya böyük imtiyazlar verildi. Osmanlı dövləti ilə Səfəvilər arasında yenidən döyüş başladı (1742). Bu döyüşlər Osmanlı Dövlətinin qalibiyyəti ilə sona çatdı. 1768-ci ildə Rusiya ilə yeni bir döyüş başladı. Osmanlı orduları ağır itkilərə uğradı. Kırım, Əflak, Bogdan Ruslar tərəfindən istila edildi. Mora Rumları Osmanlı Dövləti ələyhinə qaldırıldı. Çeşmə dəniz döyüşündə Osmanlı donanması, Rus donanması tərəfindən məğlub edildi.

1774-cü ildə bu döyüşlər Kiçik Qaynarca sülhü ilə sona çatdı. Bu anlaşmaya görə Krım Osmanlı Dövlətindən ayrılır, Aqsu ırmağı iki dövlət arasında sərhəd olur, Qafqazda da bir hissə torpaq Ruslara verilirdi. Bu illərdə yenə Akkada və Ərəbistanda üsyanlar başladı. 1783-cü ildə Ruslar Krımı tamamən aldılar. Bu arada Osmanlı Dövlətində əsgəri islahatlara başlanıldı. Mühəndisxanəyi-Bahri Hümayun açıldı. 1787-ci ildə Krımın yenidən alınması üçün Rusiyaya döyüş elan edildi. Avstriya da dərhal Rusiyaya yardım eləməyə başladı. Osmanlı orduları iki cəbhədə döyüşmək məcburiyyətində qaldı. Avstriyaya qarşı müharibə uğurla sona yetdi. Ancaq Rusiya qarşısında döyüşlər uğursuzluqla sona çatdı. Fransız devrimi və Osmanlı Prusiya Anlaşması, Avstriyanı döyüşü dayandırmaq məcburiyyətində qoydu. Avstriya ilə Zistovi Anlaşmasi imzalandı. Anlaşmaya görə Avstriya Osmanlılardan aldığı torpaqları geri verdi. 1792-ci ildə Osmanlı Rus döyüşü Yas Anlaşması ilə sona çatdı. Rusiya da döyüşlər sırasında işğal etmiş olduğu qala və şəhərləri geri verdi. Osmanlı Dövləti Krımı almaq istəyindən vaz keçdi. Bu döyüşlər davam edərkən, Osmanlı taxtına Ill Səlim keçdi. Səlim şahzadəliyi və padşahlığı dönəmindəki iki böyük döyüşdə, Osmanlı ordularının Avropa dövlətlərinin ordularına görə geri qaldığını gördü. Yeniçəri Ocağından ayrı, "Nizami-Cədid" adında yeni bir ordu qurdu. Yeniçəri Ocağı, Topçu ocağı, Humbaracı ocağı və Timarlı Sipahilər ilə donanma yenidən quruldu. London, Paris, Vyana, Berlin kimi Avropanın böyük paytaxtlarında davamlı elçiliklər quruldu.

1789-cu ildə Misir Fransanın hücumlarına məruz qaldı. Misir uğrundakı döyüşlərdə Fransız topları Osmanlı ordusunun bir hissəsini, ərzaqı məhv etdi. Bu işğal qarşısında Osmanlı Dövləti öncə Rusiya, sonra da İngiltərə ilə, Fransaya qarşı anlaşdı. Fransızlar tərəfindəni işğal edilmiş olan adalar geri alındı. 1799-cu ildə Napoleon, Suriyanı almaq üçün Akka Qalasını mühasirəyə aldı. Ancaq məğlub olaraq Misirə geri çəkildi. Bundan sonra da Osmanlı İngilis quvvətlərinə qarşı mübarizə apara bilmədi. Misiri boşaltdı. 1806-cı ildə Ruslar Əflak-Bogdana hücum etdilər. İngiltərə Osmanlı Dövlətini Rusiya ilə sülhə məcbur etmək üçün, donanmasını Çanakqala Boğazından geçirərək İstanbul qarşısına gətirdi. Ancaq bu hədə-qorxu bir nəticə vermədi. İngilis donanması geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. İngilislər Misirə getdi. Rus donanması da Bozca-adasını ələ keçirdi. Bu sırada İstanbulda Kabakçı Üsyanı qalxdı. Ill Səlim taxtdan endirildi və öldürüldü. Yerinə IV Mustafa keçdi. Ancaq Aləmdar Mustafa, IV Mustafanı taxtdan endirərək, yerinə II Mahmudu keçirdi. Özü də sədrəzəm oldu. Yeni bir ordu quruldu və adına "Səkbani-Cədid" deyildi. Yeniçərilər Babialiyə hücum çəkərək, Aləmdar Mustafanı öldürdülər (1808). Asilər bu arada II Mahmudu taxtdan endirərək yerinə IV Mustafanı padşah etmək istədilər.

Ancaq II Mahmud qardaşı IV Mustafanı öldürtdü. Səkbani-Cədid də aradan qaldırıldı. Bu zaman Osmanlı-Rus döyüşü davam edirdi. Rusçuk, Yergöyü və Niğboluyu alan Ruslar Lofçaya hücum etdilər. Döyüşə 1812-ci ildə Bükrəş Anlaşması ilə son verildi. Prut çayı iki dövlət arasında sərhəd qəbul edildi. Anadolu sərhədi də dəyişmədi. Əflak, Bogdan Osmanlı Dövlətinə geri verildi. Morada Rumlar ayağa qalxdı. Bütün Mora asilərin əlinə keçdi. Mora və Girid əyalətləri Məhməd Əli Paşaya verildi. Morada asilərin əlinə keçmiş olan şəhər və qəsəbələr geri alındı. Buna İngiltərə, Rusiya və Fransa etiraz etdilər. 1827-ci ildə bu üç dövlət Navarində Osmanlı-Misir donanmasını yandırdı. Rusiya da döyüş elân etdi. Ruslar Əflak və Bogdanı aldı. Kalas, İbrail, İsakçı, Tolçı, Maçin və Silistrə qalalarını ələ keçirdilər və Ədirnəyə qədər irəlilədilər. Şərqi Anadoluda da Ərzuruma qədər gəldilər. 1829-cu ildə Ədirnə Anlaşması imzalandı. Şərqi Anadoluda Anapa, Poti, Ahıska Ruslara verildi. Rumelində işğal edilən yerlər Osmanlılara geri verildi. 1830-cu ildə Osmanlı Dövləti, müstəqil bir yunan dövlətinin qurulmasını da qəbul etdi. Cəzayir Fransa tərəfindən işğal edildi. Misir valisi Məhməd Əli Paşa da üsyan etdi. Misir ordusu Kütahyaya qədər irəlilədi. Məhməd Əli Paşaya qarşı Il. Mahmud Rusiyadan yardım istədi. 1833-cü ildə Kütahya sülhü imzalandı. Bu sülhə görə: Suriya vəliəhdliyi Məhməd Əli Paşaya, Adana vəliəhdliyi də İbrahim Paşaya verildi.

1839-cu ildə Misirlə yenidən döyüş başladı. Nizipdə Osmanlı ordusu məğlub oldu. Bu arada II Mahmud öldü. Yerinə oğlu Abdülməcid keçdi. Avropa dövlətləri, Məhməd Əli Paşaya çox təzyiq etdilər. Suriya vəliəhdliyini tərk etdirdilər. Boğazlar 1841-ci ildə bütün döyüş gəmilərinə bağlandı. 1839-cu ildə Tənzimat Fərmanı elan edildi və bu fərman birçox yeniliklər gətirdi. Beləliklə Osmanlı İmperiyasında Tənzimat dövrü başladı. Bu arada Livan məsələsi ortaya çıxdı. 1846-cı ildə Livan Fransanın müdaxiləsi ilə ikili idarəetmə halına gətirildi. Yenə bu aralarda Əflak və Bogdanda ixtilaflar çıxdı. Osmanlı Dövləti bu hərəkətləri Rusiyanın köməkliyi ilə yatırdı. Avstriyaya üsyan edərək, Osmanlı Dövlətinə sığınan Macar mültəcilər, Avstriya və Rusiyanın bütün basqılarına rəğmən, onlara təslim edilmədi. 1853-cü ildə Krım döyüşü başladı. Osmanlı Dövləti Tuna boyunda tək başına, Krımda isə Fransa və İngiltərə ilə birləşərək, Rusiyaya qarşı döyüşdü. 1856-cı ildə Paris Anlaşmasıyla döyüş sona çatdı. 1860-cı ildə Fransa birlikləri Livana və Suriyaya köməyə gəldi. Livan üçün yeni bir nizamnamə hazırlandı. Bu arada Abdülməcid öldü və yerinə Abdüləziz keçdi, onun taxta geçməsindən sonra, Balkan yarmadasında yeni qarışılıqlar yarandı. Osmanlı Dövləti, Balkanların istəklərini qəbul etmədi və üsyan yatırıldı. Üsyanın yatırılmasından sonra Giridde yenidən narazılıqlar çıxdı. 1868-ci ildə bir fərmanla Giridde yeni qayda elan edildi.

Osmanlının sonu: Cümhuriyyətə keçid

1876-cı ildə Əbduləziz taxtdan endirilərək, yerinə V Murad keçirildi. V Muradın ruhi xəstəlikləri vardı. 90 gün sonra onun da yerinə II Əbdülhəmid keçdi. Serbiya Osmanlı Dövlətinə qarşı müharibə elan etdi. Sonra Monteneqro da bu müharibədə Serbiyaya qatıldı. Osmanlı orduları, Abdülkərim Nadir Paşa və Muxtar Paşa ordusundakı, Serbiya və Qaradağ ordularını məğlub etdilər. Serb ordusu, Cərnayəvin istəyi ilə Prins Milanı kral elan edərək, döyüşə yenidən başladı. Osmanlı ordusu, Serbləri təkrar məğlub etdi. Osmanlı Dövləti, Rusiyanin istəyinə əsasən döyüşləri dayandırdı. 23 dekabr 1876-cı ildə İstanbulda konfrans başladı. Həmin gün, Osmanlı Dövləti I Məsrutiyət elan etdi. Konfrans bir qərar qəbul etmədən dağıldı. Sonra 1877–1878-ci illər Osmanlı Rus döyüşü başladı. Döyüşlər, Balkanlarda və Anadolu cəbhəsində aparılırdı. Ruslar, Ayastefanos və Ərzuruma qədər irəlilədilər.

Öncə Ayastefanos, sonra da Berlin Anlaşmaları imzalandı. Abdülhəmid, Məclis-i Məbusani dağıdaraq idarəçiliyi əlinə aldı. Berlin Konqresi başlamamışdan öncə də İngiltərə Kipri işğal etdi. Avstriya Bosniya-Hersoqovinanı, Fransa Tunisi, İngiltərə də Misiri aldı. Cənubi Rumeli əyaləti də Bolgarıstana qatıldı (1885). Albay Bassos Ordusunda 10.000 yunan, Giridə hücuma keçdi. Girid müsəlmanları öldürülməyə başlandı. 1891-ci ildə Albay Bassos, adanı Yunan kralı adından ələ keçirdiyini elan etdi. Yunanıstan Rumeli sərhəddindən Osmanlına hücum etdi və cavab olaraq Osmanlı Dövləti Yunanıstana qarşı müharibəyə başladı. Ədhəm Paşanın rəhbərliyi altında olan Osmanlı ordusu bir çox döyüşdə Yunan ordularını məğlub etdi. Yunanıstan sülh istəmək məcburiyyətində qaldı və 1897-ci ildə İstanbul sülhü imzalandı. Bir müddət sonra Girid də Osmanlı Dövlətindən ayrılmış oldu. Makedoniyada 1902-ci ildə etirazlar başladı. II Abdülhəmid, Hüseyin Hilmi Paşanı Saloniki, Manastır və Kosova müfəttişi təyin etdi. 1908-ci ildə Məşrutiyət yenidən elan edildi. Çox keçmədən də II Abdülhəmid taxtdan endirildi. Bu isə Osmanlı İmperiyasının yıxılması üçün atılan son addım oldu. İtaliya, Trablusqarpa hücum etdi. Oniki ada İtalyan donanması tərəfindən işğal edildi.

Trablusqarp və Oniki-ada İtaliyaya verildi. Osmanlı orduları, dörd Balkan dövləti qarşısında məğlubiyyətə uğradı. Balkan dövlətləri Çatalcaya qədər gəldilər. 30 May 1913-cü ildə Londonda imzalanan anlaşmaya görə; Midya-Ənəz xətti Osmanlı Dövlətinin sərhəddi oldu. Ədirnə, Bolqarıstanda qaldı. Girid də əldən çıxdı. Bir müddət sonra Osmanlı Dövləti, Kırklareli və Ədirnəni geri aldı. Balkan döyüşlərindan sonra, Birinci dünya müharibəsi başladı. Osmanlı Dövləti, Almaniyanın tərəfində Fransa, İngiltərə və Rusiyaya qarşı döyüşə başladı (11 noyabr 1914). Döyüş 4 il davam etdi. Anadoluda Ruslara, İraq, Suriya, Fələstin və Misirdə İngilislərə qarşı döyüşdü. Almaniya, Avstriya və Bolgarıstan ilə birlikdə Osmanlı Dövləti də, İngiltərə-Fransa qarşısında məğlub oldu. 30 oktyabr 1918-ci ildə Mudros müqaviləsi imzalanaraq döyüşlərə son verildi. Bu arada V Mehmed Rəşad öldü və yerinə VI Mehmed Vahideddin sultan oldu. Bu zaman düşmənlər İstanbula soxuldu. Qars erməni hərbi dəstələri, Ərdahan gürcü hərbi dəstələri, Antalya İtaliya, İzmir Yunanıstan, Urfa, Antep, Maraş və Adana Fransa tərəfindən işğal edildi. İstanbuldakı Məclisi Məhbusan (Osmanli parlamentinin aşağı palatası) Missaki Milli (Milli And) aktını qəbul edərək dövlətin bütövlüyünün milli hüdüdlar çərçivəsində toxunulmaz olduğunu bəyan etdi. Sevr muqaviləsinin ratifikasiyasını rədd eden parlament üzvlərinin həbsini qərara alan Britaniya işğal rejimi kütləvi tədbirlərə əl atmağa başladığı anda Məclis üzvləri Anadoluya keçərək, mübarizəyə Mustafa Kamal Paşanın öndərliyində Ankaradan davam etdilər. 23 aprel 1920-ci ildə Böyük Millət Məclisi toplandı. Əldə qalan torpaqların müdafiəsi və qorunmasını Məclis öz üzərinə götürdü. TBMM yeni dövlət yaratmaq məqsədi ilə yaradılmamışdı, İstanbuldakı şərtlərin uyğunsuzluğu səbəbindən Anadoluya keçən Məclis üzvlərinin formalaşdırdığı Ankara parlamenti simvolik anlamda sultanın, real kontekstde millətin maraqlarının müdafiəsini həyata keçirən qurum idi. 1921-ci il Konstitusiyası Sultan barədə heç bir müddəa nəzərdə tutmasa da, hüquqi baxımdan siyasi sistemdə monarxın qalma ehtimalını tam istisna etmirdi. Lakin Mustafa Kamal hakimiyyətin bütün ünsürləri üzərində nəzarətə sahib olduqdan sonra, mərhələli əsasda konstitusiyalı monarxiyadan cümhuriyyətə keçid prosesini surətləndirdi. 1 oktyabr 1922-ci il tarixində TBMM səltənəti qalıdırmaqla padşahlığı ləğv etdi. Yalnız xəlifə ünvanını saxlayan Osmanlı ailəsinin rəisi bu ünvandan 1924-cü ildə məhrum edildi. 1922-ci ildə TBMM tərəfindən təyin edilən və formal əsasda belə heç bir siyasi hakimiyyəti olmayan Xəlifə II Əbdülməcidin dini hakimiyyəti iki il sonra parlament qərarı ilə ləğv edildi, Osmanlı Xanədanının bütün üzvlərinin ölkədən xaric edilməsi haqqında qanun çıxarıldı və Osmanlı sultan ailəsinin bütün üzvləri Türkiyə dövlətini tərk etdilər. Osmanlıların səltənəti bir tək sülalədən gələn tarixin ən uzun ömürlü səltənəti olmuşdur.

Osmanlı Dövlətinin qurucusu olan Osman Bəyin idarə etməyə başladığı tarix 1281-ci il tarixindən səltənətin ləğv edildiyi tarix olan 1922-ci ilə qədər tam 641 il səltənətləri davam etmişdir. Osmanlılar ayrıca Yavuz Sultan Səlimin 1517-ci ilində xəlifəlik almasından 1924-cü ilədək xəlifəliyin ləğvinə qədər 407 il Müsəlmanların xəlifəsi funksiyasını daşımışdır. Ancaq o da həqiqətdir ki, xəlifəlik və ya səltənət II Əbdülhəmidin taxtdan endirilməsi ilə təsirini tamamən itirmiş bir hala gəlmişdi. Bu vəziyyəti nəzərə alsaq, Osmanlıların xəlifəliyi 393 il davam etmişdir və II Əbdülhəmid ilə sona çatmışdır. II Əbdülhəmid, Əbu Bəkrdən sonra 98-ci xəlifə, bu gün son xəlifə olaraq bildiyimiz Abdülməcid isə 101-ci xəlifədir.

Dövlət quruluşu

 
Osmanlı imperiyası padişahları (I. Osmandan V. Mehmedə)

Osmanlı imperiyası yaranandan bəri mütləq monarxiya ilə idarə edilirdi. Sultan iyerarxik Osmanlı sistemində siyasi, hərbi, hüquqi və sosial başlıqlarda ən yuxarı pillədə idi. Teorik olaraq sadəcə Allaha və onun qaydalarına məsuliyyət daşıyırdı. Onun ilahi vəzifəsi İran-İslam başlıqlarında yansıdılan Allahın yer üzündəki kölgəsiYer üzünün xəlifəsi olmaq idi. Bütün dövlət dairəsi onun hökmündəydi və verdiyi hər bir qərar fərman adlanan qərarnamədə yayımlanırdı. 1453-cü ildə İstanbulun tutulmasındən sonra özlərini Roma imperiyasının varisi hesab edirdilər. Buna görədə özlərini tez-tez Qeysər ya da İmperator adlandırırdılar. 1517-ci ildə Misirin tutulmasındən sonra I Səlim xəlifə adını aldı. Beləcə özünü dünyanın müsəlman hökmdarı olduğunu iddia etdi. Osmanlı hökmdarlarına taxta çıxmamışdan qabaq Avropa ölkələrindəki tacqoyma mərasiminə oxşar olaraq Osmanlı qılıncı verilirdi. Qılıncın verilmədiyi sultanın uşaqları varis sayılmırdı.

Siyasi qərarlarda xanədanın önəmli üzvlərinin fikir və təklifləri diqqətə alınırdı. XVIII əsrdə imperiya durğunluq dövrünə girdi. Bu dövrdə sultanlar çox gücsüzləşdilər. Bir çox sultan Yeniçəri ocağı tərəfindən taxtdan endirildi. Sultanların azalan gücləri ilk sultanların və sonrakıların hakimiyyət illərinin fərqliliyinə görə təsdiqləndi. I. Süleyman Osmanlı imperiyasını 46 il idarə edərək ən uzun hakimiyyətdə olan sultan olmuşdur. V. Murad isə 93 gün hakimiyyətdə olaraq ən az hakimiyyətdə olan sultan olmuşdur. Parlamentli monarxiya V. Muradın varisi II. Əbdülhəmidin zamanında rəsmiləşdirilmişdir.

Əhalisi

Qeyri-Avropa dünyasının bütün hissələrindən Avropaya ən yaxın olanı Osmanlı imperiyası idi və bu imperiya ilə avropalılar əsrlər ərzində yaxın əlaqələrdə olmuşdular. İmperiya ümumiyyətlə Avropa dövlətinə bənzəmirdi. Ölçülərinə görə nəhəng olan bu imperiya dini icmaların toplumundan ibarət idi. Onun əhalisinin əksəriyyəti müsəlman idi, özü də bura həm ortodoks müsəlmanlar, həm də Druz və Vəhhabi məzhəbləri daxil idi. Bir hissəsi daim Yaxın Şərqdə yaşayan yəhudilər, həmçinin çoxusu yunanlar, ermənilər, Suriyada yaşayan ərəblərin bir hissəsi və maronitlər olan xristianlar da imperiyada yaşayırdı. Türklər idarə edən sinif idi və yalnız türklər və ya digər müsəlmanlar orduda xidmət edə bilərdi. Müsəlman olmayanlar raya, "naxır" və ya "sürü" kimi tanınırdı, onlar vergiləri ödəyirdilər. Hər kəs türkə çevrilə bilərdi. Burada din və ya irqlə heç bir əlaqə yox idi. Bosforun Avropa tərəfindəki keçmiş xristianların çoxu islama keçmiş və ağalıq edən türklərin dilini, geyimini və mədəniyyətini qəbul etmişdi. Müxtəlif dinə sahib olan insanlar çiyin-çiyinə, onların hər biri öz dini qruplarının qanunları, məhkəmələri və adətləri altında yaşayırdılar. Din xadimləri patriarxlar, yepiskoplar, rabbilər, imamlar, üləmalar öz adamları üçün türk hökuməti qarşısında cavabdeh idilər, çünki bu adamların üzərində onlar xeyli hakimiyyətə malik idilər.

Qərbi avropalılar öz xüsusi hüquqlarına malik idilər. Roma katolik din xadimləri əsasən Fələstində yaşasa da, dində Papaya, dünyavi hamiyəyə görə isə Fransaya baxırdılar. Qərb tacirləri "kapitulyasiya"dan və ya Osmanlı İmperiyasının XVI əsrdən başlayaraq bir sıra müqavilələrlə verdiyi xüsusi hüquqlardan istifadə edirdilər. Kapitulyasiyaya tabe olanlardan idxal edilmiş mallar üçün Türkiyə 8%-dən çox tarif ala bilməzdi. Avropalılar vergilərin çoxundan azad olunmuşdular. İki avropalı arasında olan mülki mübahisə və ya cinayət hadisəsi yalnız avropalı konsulun apardığı məhkəmədə, Avropa qanunları altında həll edilə bilərdi. Avropalı ilə Osmanlı təbəəsi arasındakı mübahisə türk məhkəmələrində yoluna qoyulurdu, ancaq bu məhkəmədə hökmən avropalı müşahidəçi iştirak etməli idi.

Ordusu

  Əsas məqalə: Osmanlı Donanması

Osmanlı dönəmində də Səlcuqluların ənənələrinə sadiq qalınaraq, ordunun dövlətin siyasi sütünunu təşkil edən türklərdən qurulması xətti yürüdüldü. Əslən türk olmayan yeniçərilərə gəlincə isə, onların türk-islam kimliyinə qovuşduqlarını nəzərə alsaq, ordunun monolitliyinin pozulmamasını yəqinləşdirmək olar. Osmanlı qoşunlarının əsas hissəsi sipahi adlandırılan atlı feodal qoşunlarından ibarət idi. Bu qoşun hərbi xidmət əvəzində sultandan torpaq almış döyüşçülərdən ibarətdir. Sultanın daimi piyada qüvvələri isə yeniçəri adlanırdı. Müharibə türk feodallarının əsas məşğuliyyəti olduğu üçün onların güclü sultan hakimiyyətinə ehtiyacı var idi. Sultan qeyri-məhdud hakimiyyətə malik hökmdar idi.

İstinadlar

  1. İmperiyanın digər adları: "Âl-i Osman"; "Devlet-i Âliye", "Devlet-i Ebed-Müddet", "Memâlik-i Mahrûse" veya "Memâlik-i Mahrûse-i Osmanî" Mənbə: Prf. Salih Özbaran: Bir başqa Osmanlı kimliği Rumilik 2013-02-24 at the Wayback Machine
  2. Üzerinde Arapça yazı bulunan bir Osmanlı parası
  3. Нации и национализм на мусульманском Востоке / Отв. ред. В. Я. Белокреницкий, Н. Ю. Ульченко; Институт востоковедения РАН. — М.:ИВ РАН, 2015. — 488 с.
  4. F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 642
  5. F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 636–637
  6. Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 113
  7. Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 15
  8. Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 46
  9. Shahnama studies II. The reception of Firdausi’s Shahnama, p. 176
  10. Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 53
  11. Edward G. Browne, "A Literary History of Persia", vol. 4, p. 13
  12. F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 641–642
  13. C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 125
  14. "Türk İslam Ansiklopedisi"
  15. Cornell H. Fleischer, "Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire. The Historian Mustafa Ali (1541–1600)", p. 158–159
  16. R. P. Lindner, "The Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia", p. 34
  17. Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 39–40
  18. Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 42
  19. Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 180–181
  20. M. D. Sheridan, "Depictind and Defaming Others", p. 305
  21. C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 258
  22. H. E. Çıpa, "The Centrality of the Periphery: The Rise to Power of Sellm I, 1487–1512", p. 128
  23. Findley 2005, s. 115
  24. Toynbee 1974, s. 22–23
  25. Stavrides 2001, s. 20
  26. Quataert 2005, s. 93
  27. d'Osman Han 2001, "Osmanlı Padişah Veraseti"
  28. Glazer 1996, "Osmanlı Müesseseleri"

Qalereya

Ədəbiyyat

  1. Abdolonyme Ubicini. Lettres sur la Turquie, ou Tableau statistique, religieux, politique, administratif, militaire, commercial, etc., de l'Empire ottoman, depuis le khatti-cherif de Gulkanè (1839), Paris — 1853.
  2. Abdolonyme Ubicini. Lettres sur la Turquie, ou Tableau statistique, religieux, politique, administratif, militaire, commercial, etc., de l'Empire ottoman, depuis le khatti-cherif de Gulkanè (1839), Paris — 1854.
  3. La Turquie actuelle. Par A. Ubicini. Paris: Librairie de L. Hachette et C., 1855, 474 pages.
  4. Letters on Turkey : an account of the religious, political, social, and commercial condition of the Ottoman Empire, the reformed institutions, Army, Navy, etc., etc. / translated from the French of M.A. Ubicini, by Lady Easthope. (1856)
  5. L'Empire de Turquie (1860)
  6. La Turquie en 1864 (1864)
  7. État présent de l'empire ottoman; statistique, gouvernement, administration, finances, armée, communautés non musulmanes, etc., etc. D'après le Salnâmeh (annuaire impérial) pour l'année 1293 de l'hégire (1875–76) et les documents officiels les plus récents par A. Ubicini et Pavet de Courteille. (1876)
  8. La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T2 par Vital Cuinet (1891)
  9. La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T1 par Vital Cuinet (1892)
  10. La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T3 par Vital Cuinet (1894)
  11. La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T4 par Vital Cuinet (1894)

Xarici keçidlər

  • Osmanlı Devleti hakkında geniş bilgi[ölü keçid]  (türk.)
  • Osmanlı imperiyası: yaranması, inkişafı və süqutu  (rus.)
  • Osmanlı Araştırmaları 2020-04-02 at the Wayback Machine
  • OSMANLILAR-En Geniş Osmanlı Arşivi,
  • Osmanlı Donanması
  • OsmanliMedeniyeti.com Osmanlı Devleti kültür ve medeniyeti
  • Osmanlı'da Ermeniler
  • Turkcebilgi.net — Osmanlı Devleti Tarihi
  • The Ottomans.org (Türkçe)
  • Osmanlı Araştırmaları Vakfı 2019-09-15 at the Wayback Machine
  • Sultanlar ve İlgilendikleri Sanat Dalları 2007-11-03 at the Wayback Machine
  • Kronolojik Osmanlı Tarihi 2013-08-20 at the Wayback Machine
  • Osmanlı'nın Kuruluşu — Kuruluş[ölü keçid]
  • İnternet Ortamında Osmanlı Araştırmaları Kaynakları
  • [1][ölü keçid]
  • http://www.osmanli700.gen.tr

Həmçinin bax

osmanlı, imperiyası, osmanlı, dövləti, دولت, عالیه, عثمانیه, devlet, aliyye, osmâniyye, türk, osmanlı, devleti, osmanlı, imparatorluğu, oğuz, türklərindən, olan, osman, bəyin, qurduğu, osmanlı, sülaləsinin, hakimiyyəti, altında, 1299, 1922, illərdə, fəaliyyət,. Osmanli dovleti ve ya Osmanli imperiyasi 2 osm دولت عالیه عثمانیه Devlet i Aliyye i Osmaniyye 3 turk Osmanli Devleti ve ya Osmanli Imparatorlugu oguz turklerinden olan Osman beyin qurdugu Osmanli sulalesinin hakimiyyeti altinda 1299 1922 ci illerde fealiyyet gostermis coxmilletli sunni muselman dovlet دولت عالیه عثمانیهDevlet i Aliyye i OsmaniyyeOsmanli ImparatorluguOsmanli imperiyasi27 yanvar 1299 1 noyabr 1922Osmanli bayragi 1844 1922 GerbiSuari دولت ابد مدت Devlet i Ebed muddet Ebedi dovlet 1683 cu ilde Osmanli DovletiStatusuImperiyaPaytaxtiSogut 1302 1326 Bursa 1326 1365 Edirne 1365 1453 Kostantiniyye 1453 1922 Resmi dilleriOsmanliDiniSunni islamIdareetme formasiMonarxiya Ilk sultanOsman Qazi 1299 1326 Son sultanVI Mehmed 1918 1922 Ilk sedrezemEleddin Pasa 1320 1331 Son sedrezemEhmed Tofiq Pasa 1920 1922 Tarixi Yaranmasi27 yanvar 1299 Suqutu1 noyabr 1922Erazisi Umumi5 200 000 km 1683 1 16835 200 000 km2 2 000 000 kv mil 19141 800 000 km2 690 000 kv mil Ehalisi 185635 350 000 191418 520 000Valyutasiakce para sultani kurus lireSelefi XelefiRum Sultanligi TurkiyeIndi terkibindeAlbaniya Albaniya Azerbaycan Azerbaycan Behreyn Behreyn BEE BEE Bosniya ve Herseqovina Bosniya ve Herseqovina Bolqaristan Bolqaristan Elcezair Elcezair Cibuti Cibuti Eritreya Eritreya Ermenistan Ermenistan Efiopiya Efiopiya Felestin Felestin Merakes Merakes Misir Misir Gurcustan Gurcustan Xorvatiya Xorvatiya Iraq Iraq Iran Iran Israil Israil Italiya Italiya Kosovo Kosovo Monteneqro Monteneqro Qeter Qeter Kipr Kipr Kuveyt Kuveyt Simali Kipr Turk Respublikasi Simali Kipr Turk Respublikasi Liviya Liviya Livan Livan Macaristan Macaristan Simali Makedoniya Simali Makedoniya Moldova Moldova Polsa Polsa Ruminiya Ruminiya Rusiya Rusiya Serbiya Serbiya Slovakiya Slovakiya Sloveniya Sloveniya Somali Somali Sudan Sudan Suriya Suriya Seudiyye Erebistani Seudiyye Erebistani Tunis Tunis Turkiye Turkiye Ukrayna Ukrayna Oman Oman Iordaniya Iordaniya Yemen Yemen Yunanistan YunanistanEsasi 1299 cu ilde muasir Turkiyenin Bilecik vilayetinin Soyudlu seherinde I Osman terefinden Osmanogullari beyliyi kimi qoyulmusdur Osmanli dovleti tarixde Bizans Imperiyasinin varligina son qoyaraq onun paytaxti Konstantinopolu tutmus ve oz paytaxtina cevirerek Istanbul adlandirmisdir XVII esrde ozunun en qudretli dovrunu yasayan dovlet uc qiteye yayilmisdir Dovlet en genis serhedlerine 1683 cu ilde II Vyana muhasiresinedek davam etmisdir Bu zaman Osmanli imperiyasinin erazisi cenub serqi Avropaya Yaxin serqe ve Afrikanin simalina qeder yayilmisdir Mundericat 1 Xarakteristika 2 Tarix 2 1 Beylikden imperiyaya 2 2 I Murad Xudavendigarin hakimiyyeti ve Balkan yarimadasinin isgali 2 3 Ildirim Beyazidin hakimiyyeti 2 4 Osmanli imperiyasi Seltenet fasilesi Fetret dovru illerinde 1402 1413 2 5 Osmanli dovleti artiq imperiyadir 2 6 Osmanli dovletinin Sefevi dovletine meglub olmasi 2 7 Osmanli Avropa muharibeleri 2 8 Osmanli imperiyasinin zeiflemeye baslamasi 2 9 Osmanli Sefevi muharibesi 1724 1733 1736 2 10 Osmanli qudretini itirir 2 11 Osmanlinin sonu Cumhuriyyete kecid 3 Dovlet qurulusu 4 Ehalisi 5 Ordusu 6 Istinadlar 7 Qalereya 8 Edebiyyat 9 Xarici kecidler 10 Hemcinin baxXarakteristika RedakteOsmanli islam dovleti idi ve ozunu ele de taniyirdi 4 Turk tarixcisi Xelil Inalcik qeyd edir ki Osmanlinin kimliyi qeyriadi idi ve o turk dovleti deyildi 5 Osmanli Imperiyasi oz siyasi sahesindeki yuzlerle xalqi ehate edirdi ve genislendikce hokmdarlar ve idare edenler iki ferqli tebeqe oldular Butun kosmopolit daireler Osmanli sinfini teskil edirdi turk ehalisi ise turk sinfini Iki sinif bir birini beyenmirdi Osmanli tebeqesi ozunu hakim xalq millet i hakime kimi gorurdu ve turklere tabe olanlari asagi xalq millet i mahkure kimi qebul edirdi Osmanlilar hemise turklere essek turkler deyirdiler bir memur sehere gelende hami qacmaga calisirdi cunki Osmanlilar gelirdi 6 Imperiya qurulusunun formalasmasi prosesinde turkman kocerileri dovletin quruculari olsalar da Osmanlinin onlara munasibeti pislesdi XVI ci esrde Osmanlinin turk xarakteri daha guclu olan sunni islam xarakteri terefinden yox edildi ve dovletin erazisi XX ci esre qeder ereb fars medeniyyetinin hegemonlugu altina dusdu 7 Fars medeniyyetinin ve farslarin nufuzu ve tesiri Osmanlinin medeni ve intellektual heyatinda cox guclu idi Meselen Sultan II Mehmed fars diline ve edebiyyatina olan sevgisini qeyd edirdi ve buna gore de en boyuk vezifelere farslari teyin edirdi bu ise turkler arasinda paxilliga sebeb olurdu 8 Farsca oxuma ve yazmagi bilmek cox vacib idi Onsuz ali qanunverici dini ve inzibati dairelerde savadli insan ucun cetin idi 9 XVI ci esr erzinde Osmanlilar ozlerini Sasani menseyi ile baglayirdilar Osmanli muellifleri ise sultanlari teriflemek ucun onlari Sahname eserinden olan fars hokmdarlari Firudin Cem Dara Xosrov ve basqalari ile muqayise edirdiler 10 11 Bundan elave muellifler Osmanlini Sahname de olan Iran Sefevileri ise Turan kimi teqdim edirdiler Hetta Sultan I Selim bele Sah I Ismayila 1514 cu ilin aprelinde yazdigi mektubunda ozunu fars hokmdarlari olan Keyxosrov ve Dara ile muqayise edirdi oz reqibi Ismayili ise turk hokmdari Efresiyabla Bunun sebebi Osmanlini Qedim Iranin varisi Sefevileri ise bolgenin isgalcilari kimi teqdim etmek idi 11 12 Osmanlilar dini nufuzlarindan behs etmek istedikde Memalik i Islam i istifade edirdiler Osmanli xanedanini gostermek ucun Al i Osman dan istifade edirdiler ya da cografi baximdan bir dovletin teyin edilmesi teleb olunduqda Roma imperiyasindan miras qaldiqlari erazileri teyin edib Memalik i Rum deyirdiler Serq sakinleri umumiyyetle Osmanlilari Rum olaraq qebul edirdiler Avropalilar ise Osmanli imperiyasini Turkiye adlandirirdilar Amma imperiyaci Osmanli cemiyyetinde Turk ifadesi nadir hallarda islenilirdi ve yalniz kifayet qeder tehqiramiz bir menada Anadolu kendlerinden bir koceri turkmani daha dogrusu cahil ve kirli bir turk kendlisini istinad etmek ucun Istanbuldan olan bir Osmanli beyini turk adlandirmaq onu tehqir etmek demek idi 13 Osmanli sultanlari XVIII ci esre qeder romali kimliklerinin esasinda 5 sezarlarin sezari titulu dasiyirdi 14 Bizansin tutulmasinden sonra Osmanli padsahlari senedlerde orta esr serb dilinde car veliki car kimi titullardan istifade edirdiler Osmanli sairleri padisahlarini Roma Sezarlari Kayser i Rum tarixcileri ise Sezar hokmdarliginin varisi olaraq terifleyirlerdi Yunan dilindeki mektublarinda II Beyazid ozunu Basilius Basileon ve ya Magistus basileum adlandirirdi Sultan Suleyman Qanuni bir mektubda ozunu Roma Sezari kimi teqdim edir Osmanli hokmdarlarinin mektublarinda titullarin uzun bir siyahisinda birinci yeri tutan dovru idare eden Sezar Sezar ve Cemsid taxtinin varisi kimi basliqlar tek dunya dovletine iddialarindan behs edir Osmanlilar fovqelade hallara gore yeni guclenen Avropa dovletlerinin hokmdarlarinin sezar titulunu tanimaq mecburiyyetinde qaldilar 15 Turk tarixcisi Ilber Ortayli Osmanlini Muselman Roma adlandirir O qeyd edir ki Yaxin Serqde ve Araliq denizi bolgesinde Osmanli Roma imperiyasina benzer yegane dovlet idi Osmanli dovleti turk dilini isletdiyine baxmayaraq onun dovlet xadimlerinin ekseriyyeti ermeni ve yunanlardan ibaret idi xususi ile de XIX cu esrde Bununla birlikde dovletin teskilati medeniyyeti ve sosial qarisigi Roma imperiyasindaki kimi qurulmusdu 5 Osmanli tarixcisi Mustafa Eli Gelibolulu 1541 1600 osmanli kimliyini rum yeni romali kimi yazirdi 16 Osmanlinin hakimiyyeti ve ordusu yeniceriler esasen yunanlar serbler ve albanlar 17 balkan milletleri arasindan olan devsirmelerden ibaret idi Onlari usaq vaxtindan qul kimi goturub tehsil verib boyuk vezifelere teyin edirdiler Qizlari ise sultanlarin heremlerine gonderirdiler Neticede qul qadinlarin ogullari Osmanli sultanlari olurdular qizlari ise kecmisde Balkanlardan qul olan yuksek rutbeli nazirlere ve herbi qulluqculara ere gedirdiler 18 Yeni Osmanlini idare edenler turkler yox islami qebul etmis xristianlar ve ya onlarin nesilleri idi 19 Meselen Sultan Suleyman Qanuninin 24 vezirinden 19 u devsirme idi Ibrahim pasa Parqali burokratiyada hakim olan devsirme sinifinin numayendelerinden biri idi 20 Mustafa Eli Gelibolulu qeyd edirdi ki devsirmeler turklerden daha etibarli idiler ve evvelce beylerbey ve bey turklere verilmirdi O turklere urekleri pis emellerle ve kinle dolu olan deyerek sikayet edirdi ki artiq onlar pul vererek yuksek vezifelere cixirdilar 21 Yenicerilerin hokumete tesiri boyuk idi Meselen 1466 ci ilde yeniceriler sultan II Mehmedi taxtdan imtina etmeye mecbur etdiler 1512 ci ilde de sultan I Selimin xeyrine sultan II Beyazidi taxtdan imtina etmeye mecbur etdiler 22 Venesiya sefiri Andrea Foskolo bu dovrde yeniceriler haqqinda onlar hokm suruller ve olkeni idare edirler yazirdi 23 Yeniceriler 1622 ci ilde sultan II Osmani oldurerek yerine I Mustafani getirdiler 22 Tarix Redakte Esas meqale Osmanli imperiyasinin tarixiOsmanli turk imperiyasi turklerin tarixi nufuz dairesi baximindan en boyuk nailiyyeti olub en genis erazini ehate edir 623 il davam eden bu boyuk imperiya Araliq denizi ve Qara denizi ehate eden Asiya Avropa ve Afrika qitelerinde yuz iller boyu hokm surub Muxtelif irq ve dinlerden olan bir cox xalqi torpaqlari ile birlikde bir dovletde birlesdirib Tarixde bele genis torpaqlara bu qeder uzun hokmranliq eden diger qurulus Roma imperiyasi ve Britaniya imperiyasi olmusdir Osmanli turk imperiyasinda 36 sultan hokmranliq etmis ve 1517 ci ilden etibaren xelifelik adi ile de Islam dunyasinin dini hokmranligini oz uzerine goturmusdur Onu da qeyd etmek lazimdir ki dovlet Afrikada 395 il 1517 1912 Avropada 561 il 1363 1912 1913 1922 Asiyada butun hakimiyyeti boyu 623 il qalmisdir Beylikden imperiyaya Redakte Osmanli turk imperiyasinin esasi 1299 cu ilde muasir Turkiyenin Bilecik vilayetinin Sogutlu seherinde Osman bey terefinden Osmanogullari beyliyi kimi qoyulmusdur Osmanbey 12 il lik mubarizeden sonra Bursa seherini tutdu Bezi tarixcilere gore Osmanli dovletinin qurucusu Osman Beyin atasi Ertugrul Qazidir Turkiyenin TRT 1 kanalindan yayimlanan Dirilis Ertugrul filmi mehz buna esaslanir Diger menbelerde onun atasi Gunduz Alp ve ya Suleyman Sah onun atasi Kaya Alp onun atasi Gunduz Alp beyliyin esasini qoymus sexsler kimi taninir Bu adli sanli aile Oguz turklerinin 24 boyunun en nufuzlularindan olan QAYI tayfa ittifaqinin bascisi idi Osman beyin atasi Ertugrul Qazi Selcuq sultani Eleddin terefinden Bizans serheddine uc beyi olaraq teyin edilmisdi Ertugrul Qaziye yurd kimi verilen erazi bugunku Bursa Kutahya ve Bilecik vilayetlerinin serhedlerinin birlesdiyi yerdir Sonradan Soyudlu qesebesi Bizansdan alinaraq merkez edilib Selcuqlu Dovletinde uc beyliklerinin vezifesi dovletin serhedini qorumaq ve xristianlara qarsi muharibe etmekden ibaret idi Tarixi menbelere esasen Ertogrul Qazi 1281 1282 ci ilde vefat edib Yerine ise ailenin en kicik oglu olmasina baxmayaraq cox ustun keyfiyyetlere malik Osman Bey secildi ve uc beyi oldu Osman Bey agilli siyaset ve doyus qabiliyyeti ile qonsulari olan Bizans hakimleri ile gah dostluq munasibetleri qururdu gah da muharibeler edirdi Agilli siyaset Osman Agaya yeni eraziler qazandirdi Qisa zamanda Bizansdan xeyli torpaq ele keciren Osman bey Bursa ve Izniki de tutdu Yarhisar ve Qaracahisar hakimlari ile birlik qurdu Bundan sonra 1288 ci ilde Qaracahisari ele kecirdi Osman bey Bilecik ve Yarhisar qalalarini da aldi 1299 cu ilde Yarhisar hakiminin qizi Niluferle oglu Orxan Beyi evlendirdi I Murad ile Suleyman Pasa bu nikahdan dunyaya geldiler Osman Bey 1299 cu ilde Osmanli dovletinin musteqilliyini elan etdi 1301 ci ilde Yeniseher ile Yundhisari aldi ve Yeniseheri paytaxt elan etdi Bundan sonra Yeniseherin etrafindaki kend ve qesebeleri alan Osman bey 1303 cu ilde Izniki ele kecirdi ve Bursa hakiminin topladigi birliyi dagitdi Sonra ise bu seheri aldi Osman bey Bursani tutduyi ilde 1326 ci ilde vefat etdi Osman Qazi 1326 ci ilde vefati neticesinde yerine oglu Orxan Qazi kecdi Bundan istifade eden Ankara ahileri seheri yeniden ele kecirdiler 1329 cu ilde paytaxt Bursa seherine kocuruldu Bursada ilk Osmanli sikkeleri kesildi Orxan qazi bizanslari Anadoludan qovdu Maltepe doyusunde Bizans ordusu meglub oldu 1356 ci ilde hakimyete Sultan I Murad geldi I Murad Xudavendigarin hakimiyyeti ve Balkan yarimadasinin isgali Redakte 1356 ci ilde hakimiyyete I Murad geldi 1363 cu ilde Corlu ve Luleburgazi ele kecirdi Komandanlarindan Evranos bey ve Haci Ilbeyi de Malkara Kesan Ipsala Dedeagac ve Dimatokani Osmanli torpaqlarina qatdilar Lala Sahin Pasa da Edirneni aldi Filibe ve Gumulcine de Osmanlilarin eline kecdi Bundan sonra Edirne uzerine yurus baslandi Kizilagac Yanbolu Ihtiman Samokov Aydos Karinabat Sozapol ve Hayrabolu alindi Bolqar krali Osmanli himayesine kecdi Bacisi sahzade Mariyani I Murada verdi Cirmendeki savasda Serbler meglub edildi ve 1371 ci ilden Serbler Osmanlilarin himayesine kecdi Cirmen muharibesinde 800 nefer turk 70000 serb bosna bolqar qosunlarini mehv etmisdir Gece vaxti Osmanli yeni cerileri manevr etmek isteyirdi Onlardan birinci deste Edirne etrafindan 3 yere parcalandi Her 50 neferlik qrup gozlemeden qosuna ikisi onden biri arxadan olmaqla hucum etdi 40000 nefer qilincdan kecirildi Buna esas sebeb qosunun ekser hissesinin yatmasi gozetcilerin diqqetli olmamasi ve qefleten qorxuya dusmeleridir Arxaya qacan dusmen 1371 ci ilde Meric cayinadek ireliledi Amma onlerine 650 neferlik deste cixdi Doyus baslandi Serblerin dehsete geldiyi doyusde 25000 nefer daha Meric cayini al qanlara boyadi 5000 neferi qalmis Serb komandir biabircasina meglubiyyete bas eymis I Muradin elinden opmusdur Osmanli ordusu 133 nefer sehid vermisdir I Murad Bursaya donub oglu I Beyazidi Suleyman Sahin qizi ile evlendirdi Kutahya Tavsanli Simav ve Emet gelinin cehizi olaraq Osmanlilara verildi Agseher Yalvac Yeniseher Qaraagac ve Egri Hemidoglu Huseyin beyden satin alindi 1385 ci ilde Teymurdas Pasa Istip Manastir ve Ahri vilayetlerini ele kecirdi Bolqaristanin paytaxti Sofiya Osmanli hakimiyyetine kecdi Serb ve Bosniya krallari Xorvat ve Albaniya sahzadeleri Osmanlilara qarsi birlesdi ve 30 000 neferlik bir ordu ile Teymurdas Pasani Plosnik deyilen yerde meglub etdiler Bundan yararlanmaq isteyen avropalilar Xacli Birliyi qurdular I Murad hele bu birlesmeden once Eli Pasa ile Bolqar kralini ve Dobruca sahzadesini meglub ederek onlarin Xacli Birliyine qosulmasini onledi 1388 ci ilin evvelinde I Murad Rumeliye kecdi ve iki ordu Kosovada duzunde qarsilasdi Xacli Birliyi doyusde meglub edildi Ilk olaraq xaclilar Osmanli ordusunun sol cinahi qeyri aktiv herekete getirdiler Daha sonra Osmanli ehtiyatlari darmadagin edildi Xaclilar arxadan Osmanli merkezine hucum etdiler Amma esas tehlukeni yaddan cixartdilar Yeniden herekete gelmis Osmanli sol cinahi yeniden doyuse atildi Bu zaman xaclilar her terefden hucum etdiler Bele prosesler doyusun 7 ci saatinda bas verirdi Qorxan esgerler geri cekildi I Beyazid xaclilarin sol cinahi darmadagin etdi Qelebe demisken I Murad Xudavendigar serb esilli xain Milos Obilic terefinden qetle yetirildi Aciqlanmis Osmanli ordusu Serbiya kralini doyusde oldurduler Doyusden qelebe xeberinin gelmesinden az sonra Murad ebedi gozlerini yumdu Ildirim Beyazidin hakimiyyeti Redakte 1389 cu ilde hakimiyyete I Beyazid geldi Beyazid I Kosova doyusunde Osmanli ordusunun cetin aninda ildirim kimi suretli yetisdiyi ucun ona bu texellus verilmisdir I Muradin olumunden faydalanmaq isteyen Anadolu hakimleri ittifaq Aydinogullari Saruxanogullari Germiyanogullari Menteseogullari Hemidogullari beylikleri quraraq Osmanlina qarsi savas elan etdiler Esas meqsedleri itirilmis torpaqlari geri almaq idi 1389 cu ilde Ildirim Beyazid onlarin Anadoludaki hakimiyyetlerine son qoydu Bir il sonra ise Qaramanlilarla Beyseheri Osmanlilara vermek sertiyle sulh baglandi Ildirim Beyazid 1396 ci ilde Istanbulu bir uzuk kimi muhasireye aldi Bu qelibiyyet Xac Yurusune sebeb oldu Nigboluda bas vermis doyus Xacli Birliyi meglub oldu Sonra Istanbulun isgalina davam edildi Anadoluhisari qalasi tikdirildi Istanbulun isgalini vezir Eli Pasaya tapsiran Ildirim Anadoluya gederek Konyani Osmanli torpaqlarina qatdi Qazi Burhaneddinin olkesi ve Malatya ele gecirildi Amma Teymur ile Beyazidin munasibetleri keskinlesdi Teymur Qarabagdan hereket ederek Sivasi ve Xarput qalalarini ele kecirdi Beyazid xan sulh olmayacagini anlayib butun qosunu Bursaya cagirdi 80000 nefer sayildi Ordu Ankarayadek ireliledi Teymur elci ile baris teklif etdi amma bir sert daxilinde Beyazid Teymurun huzuruna gelecek uzr isteyecek Qarsiliginda Sivas Osmanlina geri verilecekdi ki Beyazid bas eymeyi qebul etmedi Tokatdan kecerek Sivasa xeyli yaxinlasdi Sivas meselik idi Ekseriyyeti piyadalardan qurulmus Osmanli ordusu ucun bele veziyyet xeyli elverisli idi Amma Teymur Sivasi terk etdi Beyazid onu teqib etdi Bununla da Teymurun istediyi oldu Teymur doyus yerini ozu secmekle beraber Osmanli ordusunu yoracaqdi Teymuri ordusu Ankara catdi Ankara qalasi muhasireye alindi Amma Beyazidin gelme xeberini esiden Teymur qosunlari seherden cekerek Ankara Cubuq ovaligina getirdi Esasi suvarilerden teskil olunmus Teymuri ordusu duzenlik erazide Osmanli ordusunu gozleyirdi Seher vaxti namazlar qilindi ve doyus basladi Teymurun 32 doyus fili var idi Bu filler Osmanli ordusuna xeyli itkiler verdirdi Diger bir terefden Rumeli ve krim tatarlari teref deyisdirdi Yerde qalan qosun qacdi Beyazid bir nece pasasi ve fedakar esgerleri ile birlikde tepe basinda mudafie olunurdu Bu vaxt pasalardan biri ireli cixaraq Ne oldu Beyazid xan Cox guvendiyin o ogullarin haradadir indi Soz goturmeyen Beyazid atini dusmen uzerine surdu 3 neferi qilincdan kecirdi Amma esir dusdu Ildirim Beyazidin 1402 ci il Ankarada meglubiyyet xeberini esiden Roma papasi Avropa olkelerinin kilselerinde uc gun aramsiz kilse zenglerinin sedalari altinda Teymur ucun sukranliq dualari oxutdurmusdu Teymur Osmanli dovletini zeifletmek ucun beyliklerin musteqilliyini berpa etdi Osmanlilarin hakimiyyeti altinda olan erazileri ise Beyazidin 4 oglu arasinda bolusdurdu Osmanli imperiyasi Seltenet fasilesi Fetret dovru illerinde 1402 1413 Redakte 1403 cu ilde Ildirim Beyazid oldu Onun olumunden sonra ogullarindan Suleyman Rumelide Isa Celebi Balikesirde Mehmed Celebi Amasyada ve Musa Celebi Bursada padsahliq elan etdiler Beyazidin ogullari arasinda geden hakimiyyet mubarizesi Osmanli dovletini xeyli zeifletdi Neticede Celebi Mehmed tek hokmdar veziyyetine geldi Osmanli dovleti artiq imperiyadir Redakte Bu meqalenin metnini Azerbaycan diline uygunlasdirmaq lazimdir Meqalede cumle quruluslarindaki yanlisliqlari ve orfoqrafik sehvleri duzeltdikden sonra qaralama az sablonunu silmeyi unutmayin Ancaq I Mehmedin 1421 ci ilde vefatindan sonra yerine oglu II Murad kecdi Qardasi Mustafanin usyanini yatirdi Bizansin ekser hissesini isgal etdi Venesiyalilarla doyusdu Egriboza ve Moraya axinlar edildi 1430 cu ilde Saloniki venesiyalilardan alindi Eflak ve Serbiya yeniden Osmanli Dovletine qatildi 1437 ci ilde Hemideli Daseli Konya Beyseher alindi II Murad taxti oglu Mehmede verdi Bu ise Xacli Birliyinin yeni basqinlarina sebeb oldu II Murad Osmanli ordusunun basina tekrar gecerek Xacli Birliyini Varnada meglub etdi ve yeniden padsah oldu 1448 ci ilde bir Xac ordusunu da Kosovada meglub etdi II Murad buradan Albaniyaya sefer etdi Akcahisar muhasireye alindi amma alina bilmedi 1451 ci ilde II Murad olenden sonra yerine oglu Mehmed padsah oldu II Mehmed Istanbulu muhasireye aldi 53 gun davam eden bir muhasirede 29 May 1453 cu ilde seheri tutdu Serbiya ve Mora ele kecirildi Egey denizinde Limni Tasoz Midilli Imroz ve Egriboz adalari Osmanlilarin eline kecdi Fatih Sultan Mehmed sonra 1461 ci ilde Trabzon imperiyasina son qoydu Krimdaki Genuya koloniyalari ele kecirildi Krim Osmanli Dovletine qatildi 1473 cu ilde Agqoyunlulara qarsi sefere cixdi 1474 cu ilde Qaraman Beyliyine son qoyuldu 1480 ci ilde Gedik Ehmed Pasa Italiyanin tutulmasi ucun sefere cixdi Otranto qalasini ele kecirdi Fatehin olumu sebebinden Italiyanin tutulmasi mumkun olmadi Fatih 1481 ci ilde Misir seferine cixdi ancaq Gebzede oldu Yerine oglu II Beyazid kecdi Cem Sultan Beyazid ile mucadile etdi Cem Sultan Rodos doyusculerine oradan da Papaya sigindi Neapolda 1595 ci ilde oldu Cem Avropada olan zaman Beyazid onemli seferlere girismekden cekindi Beyazid zamaninda Bosniya ve Herseqovina Osmanli hakimiyyetine qatildi Memluklerle Cukurovada 1485 ci ilde baslayan doyusler alti il davam etdi Doyusler Tunis hokmdarinin vasiteciliyi ile sona catdi Cukurovada Osmanliarin eline kecirdiyi yerler Mekke ve Medineye aid oldugundan Misirlilere geri verildi Morada Inebahti Modon Koron ile Adriatik denizi sahillerindeki Drac limani ele kecirildi Sultan II Mehmedin Bellini terefinden cekilmis portreti Beyazidin heyatinin son illerinde ogullari arasinda seltenet cekismesi basladi Yeniceriler qehremanligina ve cesaretine heyran olduqlari Yavuz Selimin terefini tutdular 1512 ci ilde Beyazid taxti Selime vermeye mecbur oldu Selim ile Sah Ismayil arasinda Caldiranda bas veren doyusde Sah Ismayil meglub oldu Cenubi Anadolu Osmanlilarin eline kecdi Sonra Dulqedirogullarinin olkesi ile Maras ve Elbistan tutuldu Memluklar once Mercidabikde 1516 sonra da Ridaniyede 1517 meglub oldular Suriya Misir ve Hicaz Osmanli idareciliyine kecdi Revayetlerden birinde bele deyilir Misire sefer eden Yavuz Sultan Selim Misirin alma baglarindan kecerken orduya DUR emri verir Butun esgerlerinin heybelerini yoxladan Selim deyir Eger bir esgerimin heybesinde alma tapsaydim seferimi yarimciq qoyacaqdim Yavuz Sultan Selim yeni sefer ucun Edirneye gederken Corluda oldu 1520 Yerine oglu Suleyman Qanuni hokmdar oldu Misirde Canbcatdi usyani yatirildi Belqrad ve Rodos Osmanli torpaqlarina qatildi 1526 ci ilde Mohacda bas veren doyusde Macar ordusu meglub edildi Macaristan Osmanli Dovletine bagli bir kralliga cevrildi 1529 cu ilde Vyana seheri muhasireye alindi Ancaq seheri almaq mumkun olmadi Osmanli ordusunun cekilmesinden sonra Avstriyalilar Budani tekrar almaga cehd etdiklerine gore Qanuni Suleyman 1532 ci ilde Almaniya seferine cixdi Avstriya torpaqlari yagmalandi Avstriyalilar ile 1533 cu ilde sulh baglandi Sedrezem Ibrahim Pasa Sefevi dovletine gonderildi Sonra ozu de oraya hereket etdi Bagdad alindi Bundan sonra Araliq denizi seferleri basladi Venesiyaya qarsi muharibe elan edildi Qanuni qurudan Xeyreddin Barbaros ise denizden hereket etdi 1537 ci ilde Korfu adasi muhasireye alindi ancaq alina bilmeden geri donuldu Bir il sonra da Barbaros Prevezede Xristiyan donanmasina qalib gelerek Osmanli Imperiyasinin Araliq denizi hakimiyyetini saxladi Bu zaman Misir valisi Hadim Suleyman Pasa Hind Okeaninda portuqallarla doyusdu 1540 ci ilde Macaristan bir turk eyaleti heddine getirildi 1543 cu ilde Barbaros Hayreddin Pasa Fransa krali I Francoise yardim etdiyine gore vezifelendirildi Barbaros Osmanli donanmasina qatilan Fransiz donanmasiyla birlikde Nisi bombardman etdi Bu arada Qanuni de Estergon qalasini aldi Ertesi ilde sefevilerin uzerine hucuma kecdi Osmanli ordusu Naxcivana qeder ireliledi lakin burda cox qala bilmeyib geri dondu Bagdad ve Ereb Iraqi Osmanlina qaldi Sefeviler ise Erzurum Qars Erdahan ve Erzincan qalalarini geri aldilar Qanuni 1566 ci ilde Zigetvar qalasini almaq ucun yola cixdi Isgal davam etdiyi zaman oldu Olumunden qisa bir zaman sonra da qala alindi Yerine oglu Selim kecdi Selim zamaninda Kipr adasi ele kecirildi 1570 Osmanli donanmasinin boyuk bir hissesi Inebahtide Xac Birliyi terefinden yox edildi II Selim 1574 cu ilde vefat edince yerine oglu III Murad kecdi Sokullu Mehmed Pasa sedrezemliqda buraxildi Sefevilerle 12 il davam eden doyusler Osmanlilarin ustunluyu ile sona catdi 1590 ci ilde Istanbul sulhu imzalandi Tebriz Qarabag Gence Qars Tiflis Seherizor Nehavend Luristan Osmanli hakimiyyetine kecdi Muqavilenin sertlerine esasen Azerbaycanin Lahican Qaracadag Lenkeran Xalxal erazileri istisna olmaq serti ile diger eraziler hemcinin Qerbi Iran Osmanli hakimiyyeti altina dusdu Osmanli dovletinin Sefevi dovletine meglub olmasi Redakte Sefevi dovletinde Mehemmmed Xudabende 1578 1587 taxtdan salindiqdan sonra hakimiyyete kicik oglu Sah I Abbas geldi Onun boyuk qardasi Hemze Tehmasib Mirze ordunun bas komandani idi ve sui qesd neticesinde oldurulmusdu Onun oldurulmesi 1590 ci ilde I Istanbul muqavilesinin imzalanmasina getirib cixardi Herbi emeliyyatlari genisleden Sah I Abbas 1603 cu iledek ordu inzibati ve diger sahelerde islahat kecirdi Vahid nizami ordu yaradan Abbas 1603 1612 ci illerde Osmanlini meglub etdi 1612 ci ilde bu iki dovlet arasinda II Istanbul ve ya Merend sulhu imzalandi 1616 ci ilde Iranin Siniq korpu vilayetinde Osmanli dovleti qis xestelik acliq sefalet ve s sebeblerden 13 nefer Sefevi piyadasi sehid olsa da 267 suvarinin basini bedeninden ayirdi Osmanli Avropa muharibeleri Redakte Osmanli Avstriya muharibesi yeniden basladi ve Osmanli dovletine bagli olan Erdel kraliyla Eflak ve Bog dan voyvodalari da Avstriya Imperatoru Rudolf ile birleserek Osmanli Dovletine usyan etdiler Bu doyusler sirasinda III Murad oldu Yerine oglu Mehmet kecdi 1595 Bir il sonra Egri qalasi alindi Hacovada Avstriya ordusu meglub edildi Bundan sonra Kanije qalasi alindi 1601 ci ilde Avstriyalilarin qalani geri almaq ucun eledikleri hucumlar Tiryaki Hasan Pasanin ugurlu mudafiesi qarsisinda bir netice vermedi Sonra Estergon qalasi alindi Erdel Eflak ve Bogdan tekrar Osmanlilara qatildi 1606 ci ilde Avstriya ile Zitvatoruk anlasmasi imzalandi Egri Kanije Uyvar Osmanlilara kecdi Avstriya doyusu davam ederken III Mehmed oldu Yerine oglu I Ehmed kecdi 1603 cu ilde Osmanlilar Avstriya doyusleri ile mesgul iken Sefevi Sahi Sah Abbas itirilmis erazilerini geri qaytarmaq ucun Osmanli dovletine hucum etdi Sefevilerle doyuslerin bu ikinci hissesinde Istanbulda imzalanan bir muqavile ile son verildi Sefeviler her il Osmanlilara iki yuz ipek vermeyi qabul etdiler Sah Abbas 200 yuk ipeyi vermeyince Sefevilerle tekrar doyus baslandi Bu defe bir ugur elde edilmedi 1618 ci ilde imzalanan yeni bir anlasma ile doyuslere son verildi Bu arada Anadoluda Celali usyanlari basladi Osmanli Dovleti zeiflemeye basladi Esgeri ugurlar azaldi Karayamci Deli Hasan Tavil Ehmed Qelenderoglu Canbuladoglu kimi Celali reisleri illerle merkez idareye ve qapiqulu esgerlerine qarsi doyusduler Bu usyanlar Kuyucu Murad Pasa zamaninda yatirildi I Ehmedden sonra taxta gecen I Mustafa xeste idi Bu sebebden taxtdan endirildi Yerine II Osman padsah oldu II Osman zamaninda Rec Pospolita kazaklarinin Osmanli torpaqlarina saldirilari neticesinde meydana gelen doyuse II Osman da qatildi II Osman bu doyusde yenicerilerin nizam intizamsizligini gordu ve onlari ortadan qaldirmaga yeni bir esgeri teskilat qurmaga qerar verdi Yeniceriler usyan etdiler 1622 ci ilde II Osman taxtdan endirildi ve olduruldu Yerine ikinci defe I Mustafa getirildi I Mustafa qisa bir zaman sonra taxtdan endirilerek yerine IV Murad padsah oldu Sefevilerle doyus yeniden basladi 1624 cu ilde Sefeviler Bagdadi geri aldilar Anadoluda Abaza Mehmed Pasa usyani Istanbulda ise Qapiqulu ocaqlarinin usyani basladi IV Murad bir nizam intizam yaratdi ve qanli temizlik hereketleriyle asayisi yeniden sagladi Dovlet nizamina bir cekiduzen verdikden sonra birinci Sefevi seferine cixdi Irevani isgal etdi IV Murad 1640 ci ilde olenden sonra yerine qardasi Ibrahim kecdi 1645 ci ilde baslayan Girid doyusunde Xanya qalasi alinmaqla birlikde adanin boyuk bir hissesi venesiyalilarda qaldi Venesiyalilar donanmalariyla Osmanli sahillerine hucum etdiler Bu arada Sultan Ibrahim taxtdan endirildi yerine oglu IV Mehmed kecdi Istanbulda Qapiqulu ocaqlari Anadoluda Celali usyanlari ve Kritde torpaq itkileri davam etdi 1656 ci ilde Koprulu Mehmed Pasa sedrezem oldu Koprulu Mehmed Pasa IV Murad dovrundeki kimi Osmanli Dovletine evvelki qudretini qazandirdi Istanbulda dovlete qarsi cixanlar temizlendi Venesiyalilar uzerine gedildi Venesiya donanmasi meglub edilerek adalar geri alindi Sonra Osmanli Dovletine usyan etmis olan Erdel krali ustune bir sefer edildi Yanova qalasi ve daha bezi qalalar alindi Abaza Hasan Pasa usyani yatirildi 1661 ci ilde Koprulu Mehmed Pasanin olumunden sonra yerine oglu Fazil Ehmed Pasa sedrezem oldu Avstriyaya doyus acildi ve Koprulu Fazil Ehmed Pasa Serdari ekrem teyin edildi Uyvar ele kecirildi 1664 cu ilde Zerinvar qalasi alindi Fazil Ehmed Pasa sonra Giride hereket etdi Kandiye qalasi ele kecirildi 1669 Bezi kicik qalalar venesiyalilarda qalmaq sertiyle Girid adasi Osmanli Dovletine kecdi Kazaklara saldiran Rec Pospolitaya qarsi bir sefer edildi Kamanice qalasi ele kecirildi Fazil Ehmed Pasa 1676 ci ilde oldu ve yerine Qara Mustafa Pasa sedrezem oldu Ruslarin eline kecmis olan Cehrin qalasi geri alindi Osmanli imperiyasinin zeiflemeye baslamasi Redakte Vyana doyusunde Sultan Muradin yenicerileri 1683 ci ilde Avstriyaya doyus elan edildi Vyana ikinci defe muhasireye alindi Krim Xaninin xeyaneti uzunden Vyananin yardimina gelen Rec Pospolita krali Osmanli ordusunu meglub etdi Avstriya Venesiya ve Rec Pospolita Osmanli Dovletine qarsi birlesdi Daha sonra bu ittifaqa Rusiya da qatildi Osmanli Dovleti meglub oldu 1699 cu ilde imzalanan Karlovitsa anlasmasi ile Tamesvar xaricinde qalan butun Macaristan Avstriyaya Mora Venesiyaya Podolya ve Kamanice Rec Pospolitaya Azov qalasi de Istanbul anlasmasiyla Rusiyaya verildi 1700 Sabitlik yeniden pozuldu Istanbulda ve Anadoluda bircox usyan cixdi IV Mehmed taxtdan endirildi Karlovitsa ve Istanbul muqavileleriyle bas vermis itkilerin unudulmasi ucun tesebbuse kecildi Isvec kralinin Osmanli torpaqlarina siginmasi ve yardim istemesi sebebiyle 1710 ci ilde Osmanli Dovleti Rusiyaya muharibe elan etdi Sedrezem Baltaci Mehmed Pasa tabeciliyindeki Osmanli Ordusu Prutda Rus ordusunu meglub etdi Doyusden sonra baglanan Prut muqavilesi ile 1711 Istanbul Muqavilesine gore Ruslara verilmis olan yerler geri alindi Sonra Venesiyaya doyus elan edildi 1714 Karlovitsa Anlasmasiyla Venesiyaya kecmis olan Mora ve diger adalar geri alindi 1716 ci ilde Avstriya ile doyus basladi ve boyuk itkiler verildi Avstriyalilar Temasvari ve Belqradi ele kecirdiler 1718 ci ilde Pasarofca Anlasmasiyla doyuslere son verildi Sonra Lale dovru basladi 1718 1730 Metbee de bu dovrde acildi 1723 ci ilde baslayan Sefevilerle doyuslerinde Qafqazda ve Iraqda serhed olan Sefevi torpaqlarinda onemli yerler Osmanli ordusunca ele kecirildi Osmanli Sefevi muharibesi 1724 1733 1736 Redakte Sefevi dovleti oz movqeyini 1694 cu ilde itirmisdi Olkede hokmdar taxtina cixan Sah Sultan Huseyn olkeni berbad hala salmisdir O 1699 cu ilde yeni qanun cixarmisdi ki 15 yasina catmis her kesden vergi tutulacaq Menbelere esasen efqanlardan qorxan Huseyn 1722 ci ilde hakimiyyetden onlarin lehine el cekmisdi 1724 cu ilde Azerbaycan Torpaqlarini tutan Osmanli 1733 cu ilde Bagdadda Nadir xan Efsara teslim oldu Osmanli 1724 1733 cu illerarasi torpaqlarindan tam el cekmedi Osmanli qudretini itirir Redakte Istanbulda Patron Xelil Usyani cixdi Nevseherli Ibrahim Pasa olduruldu III Ehmed taxtdan endirildi Yeni padsah Sultan I Mahmud zamaninda da doyuslere davam edildi Bu sirada Ruslar Azov qalasini aldilar ve Krimi istila etdiler Krim seherlerinden Baxcasaray Agmescid Gozleve Ruslar terefinden dagidildi Avstriya da Osmanli Dovletine qarsi doyus elan etdi Osmanli dovleti mengeneye salindi Osmanli quvvetleri bu doyusler sirasinda xususile Avstriya cebhesinde dusmenle ugurla doyusdu 1790 cu ilde Belqrad muqavilesi ile Belqrad ve Semendire tekrar Osmanlilara kecdi Avstriya ile sulh imzalanmasindan sonra Rusiya da sulh istedi Anlasmaya gore Azak Qalasi dagidildi ve her iki Dovletin erazisinden cixdi Rusiyanin Qaradeniz ve Azov denizinde doyus ve ticaret gemisi saxlamayacagi qebul edildi Fransaya boyuk imtiyazlar verildi Osmanli dovleti ile Sefeviler arasinda yeniden doyus basladi 1742 Bu doyusler Osmanli Dovletinin qalibiyyeti ile sona catdi 1768 ci ilde Rusiya ile yeni bir doyus basladi Osmanli ordulari agir itkilere ugradi Kirim Eflak Bogdan Ruslar terefinden istila edildi Mora Rumlari Osmanli Dovleti eleyhine qaldirildi Cesme deniz doyusunde Osmanli donanmasi Rus donanmasi terefinden meglub edildi 1774 cu ilde bu doyusler Kicik Qaynarca sulhu ile sona catdi Bu anlasmaya gore Krim Osmanli Dovletinden ayrilir Aqsu irmagi iki dovlet arasinda serhed olur Qafqazda da bir hisse torpaq Ruslara verilirdi Bu illerde yene Akkada ve Erebistanda usyanlar basladi 1783 cu ilde Ruslar Krimi tamamen aldilar Bu arada Osmanli Dovletinde esgeri islahatlara baslanildi Muhendisxaneyi Bahri Humayun acildi 1787 ci ilde Krimin yeniden alinmasi ucun Rusiyaya doyus elan edildi Avstriya da derhal Rusiyaya yardim elemeye basladi Osmanli ordulari iki cebhede doyusmek mecburiyyetinde qaldi Avstriyaya qarsi muharibe ugurla sona yetdi Ancaq Rusiya qarsisinda doyusler ugursuzluqla sona catdi Fransiz devrimi ve Osmanli Prusiya Anlasmasi Avstriyani doyusu dayandirmaq mecburiyyetinde qoydu Avstriya ile Zistovi Anlasmasi imzalandi Anlasmaya gore Avstriya Osmanlilardan aldigi torpaqlari geri verdi 1792 ci ilde Osmanli Rus doyusu Yas Anlasmasi ile sona catdi Rusiya da doyusler sirasinda isgal etmis oldugu qala ve seherleri geri verdi Osmanli Dovleti Krimi almaq isteyinden vaz kecdi Bu doyusler davam ederken Osmanli taxtina Ill Selim kecdi Selim sahzadeliyi ve padsahligi donemindeki iki boyuk doyusde Osmanli ordularinin Avropa dovletlerinin ordularina gore geri qaldigini gordu Yeniceri Ocagindan ayri Nizami Cedid adinda yeni bir ordu qurdu Yeniceri Ocagi Topcu ocagi Humbaraci ocagi ve Timarli Sipahiler ile donanma yeniden quruldu London Paris Vyana Berlin kimi Avropanin boyuk paytaxtlarinda davamli elcilikler quruldu 1789 cu ilde Misir Fransanin hucumlarina meruz qaldi Misir ugrundaki doyuslerde Fransiz toplari Osmanli ordusunun bir hissesini erzaqi mehv etdi Bu isgal qarsisinda Osmanli Dovleti once Rusiya sonra da Ingiltere ile Fransaya qarsi anlasdi Fransizlar terefindeni isgal edilmis olan adalar geri alindi 1799 cu ilde Napoleon Suriyani almaq ucun Akka Qalasini muhasireye aldi Ancaq meglub olaraq Misire geri cekildi Bundan sonra da Osmanli Ingilis quvvetlerine qarsi mubarize apara bilmedi Misiri bosaltdi 1806 ci ilde Ruslar Eflak Bogdana hucum etdiler Ingiltere Osmanli Dovletini Rusiya ile sulhe mecbur etmek ucun donanmasini Canakqala Bogazindan gecirerek Istanbul qarsisina getirdi Ancaq bu hede qorxu bir netice vermedi Ingilis donanmasi geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi Ingilisler Misire getdi Rus donanmasi da Bozca adasini ele kecirdi Bu sirada Istanbulda Kabakci Usyani qalxdi Ill Selim taxtdan endirildi ve olduruldu Yerine IV Mustafa kecdi Ancaq Alemdar Mustafa IV Mustafani taxtdan endirerek yerine II Mahmudu kecirdi Ozu de sedrezem oldu Yeni bir ordu quruldu ve adina Sekbani Cedid deyildi Yeniceriler Babialiye hucum cekerek Alemdar Mustafani oldurduler 1808 Asiler bu arada II Mahmudu taxtdan endirerek yerine IV Mustafani padsah etmek istediler Ancaq II Mahmud qardasi IV Mustafani oldurtdu Sekbani Cedid de aradan qaldirildi Bu zaman Osmanli Rus doyusu davam edirdi Ruscuk Yergoyu ve Nigboluyu alan Ruslar Lofcaya hucum etdiler Doyuse 1812 ci ilde Bukres Anlasmasi ile son verildi Prut cayi iki dovlet arasinda serhed qebul edildi Anadolu serhedi de deyismedi Eflak Bogdan Osmanli Dovletine geri verildi Morada Rumlar ayaga qalxdi Butun Mora asilerin eline kecdi Mora ve Girid eyaletleri Mehmed Eli Pasaya verildi Morada asilerin eline kecmis olan seher ve qesebeler geri alindi Buna Ingiltere Rusiya ve Fransa etiraz etdiler 1827 ci ilde bu uc dovlet Navarinde Osmanli Misir donanmasini yandirdi Rusiya da doyus elan etdi Ruslar Eflak ve Bogdani aldi Kalas Ibrail Isakci Tolci Macin ve Silistre qalalarini ele kecirdiler ve Edirneye qeder irelilediler Serqi Anadoluda da Erzuruma qeder geldiler 1829 cu ilde Edirne Anlasmasi imzalandi Serqi Anadoluda Anapa Poti Ahiska Ruslara verildi Rumelinde isgal edilen yerler Osmanlilara geri verildi 1830 cu ilde Osmanli Dovleti musteqil bir yunan dovletinin qurulmasini da qebul etdi Cezayir Fransa terefinden isgal edildi Misir valisi Mehmed Eli Pasa da usyan etdi Misir ordusu Kutahyaya qeder ireliledi Mehmed Eli Pasaya qarsi Il Mahmud Rusiyadan yardim istedi 1833 cu ilde Kutahya sulhu imzalandi Bu sulhe gore Suriya veliehdliyi Mehmed Eli Pasaya Adana veliehdliyi de Ibrahim Pasaya verildi 1839 cu ilde Misirle yeniden doyus basladi Nizipde Osmanli ordusu meglub oldu Bu arada II Mahmud oldu Yerine oglu Abdulmecid kecdi Avropa dovletleri Mehmed Eli Pasaya cox tezyiq etdiler Suriya veliehdliyini terk etdirdiler Bogazlar 1841 ci ilde butun doyus gemilerine baglandi 1839 cu ilde Tenzimat Fermani elan edildi ve bu ferman bircox yenilikler getirdi Belelikle Osmanli Imperiyasinda Tenzimat dovru basladi Bu arada Livan meselesi ortaya cixdi 1846 ci ilde Livan Fransanin mudaxilesi ile ikili idareetme halina getirildi Yene bu aralarda Eflak ve Bogdanda ixtilaflar cixdi Osmanli Dovleti bu hereketleri Rusiyanin komekliyi ile yatirdi Avstriyaya usyan ederek Osmanli Dovletine siginan Macar multeciler Avstriya ve Rusiyanin butun basqilarina regmen onlara teslim edilmedi 1853 cu ilde Krim doyusu basladi Osmanli Dovleti Tuna boyunda tek basina Krimda ise Fransa ve Ingiltere ile birleserek Rusiyaya qarsi doyusdu 1856 ci ilde Paris Anlasmasiyla doyus sona catdi 1860 ci ilde Fransa birlikleri Livana ve Suriyaya komeye geldi Livan ucun yeni bir nizamname hazirlandi Bu arada Abdulmecid oldu ve yerine Abduleziz kecdi onun taxta gecmesinden sonra Balkan yarmadasinda yeni qarisiliqlar yarandi Osmanli Dovleti Balkanlarin isteklerini qebul etmedi ve usyan yatirildi Usyanin yatirilmasindan sonra Giridde yeniden naraziliqlar cixdi 1868 ci ilde bir fermanla Giridde yeni qayda elan edildi Osmanlinin sonu Cumhuriyyete kecid Redakte 1876 ci ilde Ebduleziz taxtdan endirilerek yerine V Murad kecirildi V Muradin ruhi xestelikleri vardi 90 gun sonra onun da yerine II Ebdulhemid kecdi Serbiya Osmanli Dovletine qarsi muharibe elan etdi Sonra Monteneqro da bu muharibede Serbiyaya qatildi Osmanli ordulari Abdulkerim Nadir Pasa ve Muxtar Pasa ordusundaki Serbiya ve Qaradag ordularini meglub etdiler Serb ordusu Cernayevin isteyi ile Prins Milani kral elan ederek doyuse yeniden basladi Osmanli ordusu Serbleri tekrar meglub etdi Osmanli Dovleti Rusiyanin isteyine esasen doyusleri dayandirdi 23 dekabr 1876 ci ilde Istanbulda konfrans basladi Hemin gun Osmanli Dovleti I Mesrutiyet elan etdi Konfrans bir qerar qebul etmeden dagildi Sonra 1877 1878 ci iller Osmanli Rus doyusu basladi Doyusler Balkanlarda ve Anadolu cebhesinde aparilirdi Ruslar Ayastefanos ve Erzuruma qeder irelilediler Once Ayastefanos sonra da Berlin Anlasmalari imzalandi Abdulhemid Meclis i Mebusani dagidaraq idareciliyi eline aldi Berlin Konqresi baslamamisdan once de Ingiltere Kipri isgal etdi Avstriya Bosniya Hersoqovinani Fransa Tunisi Ingiltere de Misiri aldi Cenubi Rumeli eyaleti de Bolgaristana qatildi 1885 Albay Bassos Ordusunda 10 000 yunan Giride hucuma kecdi Girid muselmanlari oldurulmeye baslandi 1891 ci ilde Albay Bassos adani Yunan krali adindan ele kecirdiyini elan etdi Yunanistan Rumeli serheddinden Osmanlina hucum etdi ve cavab olaraq Osmanli Dovleti Yunanistana qarsi muharibeye basladi Edhem Pasanin rehberliyi altinda olan Osmanli ordusu bir cox doyusde Yunan ordularini meglub etdi Yunanistan sulh istemek mecburiyyetinde qaldi ve 1897 ci ilde Istanbul sulhu imzalandi Bir muddet sonra Girid de Osmanli Dovletinden ayrilmis oldu Makedoniyada 1902 ci ilde etirazlar basladi II Abdulhemid Huseyin Hilmi Pasani Saloniki Manastir ve Kosova mufettisi teyin etdi 1908 ci ilde Mesrutiyet yeniden elan edildi Cox kecmeden de II Abdulhemid taxtdan endirildi Bu ise Osmanli Imperiyasinin yixilmasi ucun atilan son addim oldu Italiya Trablusqarpa hucum etdi Oniki ada Italyan donanmasi terefinden isgal edildi Trablusqarp ve Oniki ada Italiyaya verildi Osmanli ordulari dord Balkan dovleti qarsisinda meglubiyyete ugradi Balkan dovletleri Catalcaya qeder geldiler 30 May 1913 cu ilde Londonda imzalanan anlasmaya gore Midya Enez xetti Osmanli Dovletinin serheddi oldu Edirne Bolqaristanda qaldi Girid de elden cixdi Bir muddet sonra Osmanli Dovleti Kirklareli ve Edirneni geri aldi Balkan doyuslerindan sonra Birinci dunya muharibesi basladi Osmanli Dovleti Almaniyanin terefinde Fransa Ingiltere ve Rusiyaya qarsi doyuse basladi 11 noyabr 1914 Doyus 4 il davam etdi Anadoluda Ruslara Iraq Suriya Felestin ve Misirde Ingilislere qarsi doyusdu Almaniya Avstriya ve Bolgaristan ile birlikde Osmanli Dovleti de Ingiltere Fransa qarsisinda meglub oldu 30 oktyabr 1918 ci ilde Mudros muqavilesi imzalanaraq doyuslere son verildi Bu arada V Mehmed Resad oldu ve yerine VI Mehmed Vahideddin sultan oldu Bu zaman dusmenler Istanbula soxuldu Qars ermeni herbi desteleri Erdahan gurcu herbi desteleri Antalya Italiya Izmir Yunanistan Urfa Antep Maras ve Adana Fransa terefinden isgal edildi Istanbuldaki Meclisi Mehbusan Osmanli parlamentinin asagi palatasi Missaki Milli Milli And aktini qebul ederek dovletin butovluyunun milli hududlar cercivesinde toxunulmaz oldugunu beyan etdi Sevr muqavilesinin ratifikasiyasini redd eden parlament uzvlerinin hebsini qerara alan Britaniya isgal rejimi kutlevi tedbirlere el atmaga basladigi anda Meclis uzvleri Anadoluya kecerek mubarizeye Mustafa Kamal Pasanin onderliyinde Ankaradan davam etdiler 23 aprel 1920 ci ilde Boyuk Millet Meclisi toplandi Elde qalan torpaqlarin mudafiesi ve qorunmasini Meclis oz uzerine goturdu TBMM yeni dovlet yaratmaq meqsedi ile yaradilmamisdi Istanbuldaki sertlerin uygunsuzlugu sebebinden Anadoluya kecen Meclis uzvlerinin formalasdirdigi Ankara parlamenti simvolik anlamda sultanin real kontekstde milletin maraqlarinin mudafiesini heyata keciren qurum idi 1921 ci il Konstitusiyasi Sultan barede hec bir muddea nezerde tutmasa da huquqi baximdan siyasi sistemde monarxin qalma ehtimalini tam istisna etmirdi Lakin Mustafa Kamal hakimiyyetin butun unsurleri uzerinde nezarete sahib olduqdan sonra merheleli esasda konstitusiyali monarxiyadan cumhuriyyete kecid prosesini suretlendirdi 1 oktyabr 1922 ci il tarixinde TBMM selteneti qalidirmaqla padsahligi legv etdi Yalniz xelife unvanini saxlayan Osmanli ailesinin reisi bu unvandan 1924 cu ilde mehrum edildi 1922 ci ilde TBMM terefinden teyin edilen ve formal esasda bele hec bir siyasi hakimiyyeti olmayan Xelife II Ebdulmecidin dini hakimiyyeti iki il sonra parlament qerari ile legv edildi Osmanli Xanedaninin butun uzvlerinin olkeden xaric edilmesi haqqinda qanun cixarildi ve Osmanli sultan ailesinin butun uzvleri Turkiye dovletini terk etdiler Osmanlilarin selteneti bir tek sulaleden gelen tarixin en uzun omurlu selteneti olmusdur Osmanli Dovletinin qurucusu olan Osman Beyin idare etmeye basladigi tarix 1281 ci il tarixinden seltenetin legv edildiyi tarix olan 1922 ci ile qeder tam 641 il seltenetleri davam etmisdir Osmanlilar ayrica Yavuz Sultan Selimin 1517 ci ilinde xelifelik almasindan 1924 cu iledek xelifeliyin legvine qeder 407 il Muselmanlarin xelifesi funksiyasini dasimisdir Ancaq o da heqiqetdir ki xelifelik ve ya seltenet II Ebdulhemidin taxtdan endirilmesi ile tesirini tamamen itirmis bir hala gelmisdi Bu veziyyeti nezere alsaq Osmanlilarin xelifeliyi 393 il davam etmisdir ve II Ebdulhemid ile sona catmisdir II Ebdulhemid Ebu Bekrden sonra 98 ci xelife bu gun son xelife olaraq bildiyimiz Abdulmecid ise 101 ci xelifedir Dovlet qurulusu Redakte Osmanli imperiyasi padisahlari I Osmandan V Mehmede Osmanli imperiyasi yaranandan beri mutleq monarxiya ile idare edilirdi Sultan iyerarxik Osmanli sisteminde siyasi herbi huquqi ve sosial basliqlarda en yuxari pillede idi Teorik olaraq sadece Allaha ve onun qaydalarina mesuliyyet dasiyirdi Onun ilahi vezifesi Iran Islam basliqlarinda yansidilan Allahin yer uzundeki kolgesi ve Yer uzunun xelifesi olmaq idi 24 Butun dovlet dairesi onun hokmundeydi ve verdiyi her bir qerar ferman adlanan qerarnamede yayimlanirdi 1453 cu ilde Istanbulun tutulmasinden sonra ozlerini Roma imperiyasinin varisi hesab edirdiler Buna gorede ozlerini tez tez Qeyser ya da Imperator adlandirirdilar 24 25 26 1517 ci ilde Misirin tutulmasinden sonra I Selim xelife adini aldi Belece ozunu dunyanin muselman hokmdari oldugunu iddia etdi Osmanli hokmdarlarina taxta cixmamisdan qabaq Avropa olkelerindeki tacqoyma merasimine oxsar olaraq Osmanli qilinci verilirdi 27 Qilincin verilmediyi sultanin usaqlari varis sayilmirdi 28 Siyasi qerarlarda xanedanin onemli uzvlerinin fikir ve teklifleri diqqete alinirdi 29 XVIII esrde imperiya durgunluq dovrune girdi Bu dovrde sultanlar cox gucsuzlesdiler Bir cox sultan Yeniceri ocagi terefinden taxtdan endirildi Sultanlarin azalan gucleri ilk sultanlarin ve sonrakilarin hakimiyyet illerinin ferqliliyine gore tesdiqlendi I Suleyman Osmanli imperiyasini 46 il idare ederek en uzun hakimiyyetde olan sultan olmusdur V Murad ise 93 gun hakimiyyetde olaraq en az hakimiyyetde olan sultan olmusdur Parlamentli monarxiya V Muradin varisi II Ebdulhemidin zamaninda resmilesdirilmisdir Ehalisi RedakteQeyri Avropa dunyasinin butun hisselerinden Avropaya en yaxin olani Osmanli imperiyasi idi ve bu imperiya ile avropalilar esrler erzinde yaxin elaqelerde olmusdular Imperiya umumiyyetle Avropa dovletine benzemirdi Olculerine gore neheng olan bu imperiya dini icmalarin toplumundan ibaret idi Onun ehalisinin ekseriyyeti muselman idi ozu de bura hem ortodoks muselmanlar hem de Druz ve Vehhabi mezhebleri daxil idi Bir hissesi daim Yaxin Serqde yasayan yehudiler hemcinin coxusu yunanlar ermeniler Suriyada yasayan ereblerin bir hissesi ve maronitler olan xristianlar da imperiyada yasayirdi Turkler idare eden sinif idi ve yalniz turkler ve ya diger muselmanlar orduda xidmet ede bilerdi Muselman olmayanlar raya naxir ve ya suru kimi taninirdi onlar vergileri odeyirdiler Her kes turke cevrile bilerdi Burada din ve ya irqle hec bir elaqe yox idi Bosforun Avropa terefindeki kecmis xristianlarin coxu islama kecmis ve agaliq eden turklerin dilini geyimini ve medeniyyetini qebul etmisdi Muxtelif dine sahib olan insanlar ciyin ciyine onlarin her biri oz dini qruplarinin qanunlari mehkemeleri ve adetleri altinda yasayirdilar Din xadimleri patriarxlar yepiskoplar rabbiler imamlar ulemalar oz adamlari ucun turk hokumeti qarsisinda cavabdeh idiler cunki bu adamlarin uzerinde onlar xeyli hakimiyyete malik idiler Qerbi avropalilar oz xususi huquqlarina malik idiler Roma katolik din xadimleri esasen Felestinde yasasa da dinde Papaya dunyavi hamiyeye gore ise Fransaya baxirdilar Qerb tacirleri kapitulyasiya dan ve ya Osmanli Imperiyasinin XVI esrden baslayaraq bir sira muqavilelerle verdiyi xususi huquqlardan istifade edirdiler Kapitulyasiyaya tabe olanlardan idxal edilmis mallar ucun Turkiye 8 den cox tarif ala bilmezdi Avropalilar vergilerin coxundan azad olunmusdular Iki avropali arasinda olan mulki mubahise ve ya cinayet hadisesi yalniz avropali konsulun apardigi mehkemede Avropa qanunlari altinda hell edile bilerdi Avropali ile Osmanli tebeesi arasindaki mubahise turk mehkemelerinde yoluna qoyulurdu ancaq bu mehkemede hokmen avropali musahideci istirak etmeli idi Ordusu Redakte Esas meqale Osmanli DonanmasiOsmanli doneminde de Selcuqlularin enenelerine sadiq qalinaraq ordunun dovletin siyasi sutununu teskil eden turklerden qurulmasi xetti yuruduldu Eslen turk olmayan yenicerilere gelince ise onlarin turk islam kimliyine qovusduqlarini nezere alsaq ordunun monolitliyinin pozulmamasini yeqinlesdirmek olar Osmanli qosunlarinin esas hissesi sipahi adlandirilan atli feodal qosunlarindan ibaret idi Bu qosun herbi xidmet evezinde sultandan torpaq almis doyusculerden ibaretdir Sultanin daimi piyada quvveleri ise yeniceri adlanirdi Muharibe turk feodallarinin esas mesguliyyeti oldugu ucun onlarin guclu sultan hakimiyyetine ehtiyaci var idi Sultan qeyri mehdud hakimiyyete malik hokmdar idi Turk zencir zirehi Bir miniaturde Osmanli herbi dovlet gemisi AxinciIstinadlar Redakte 1 2 3 4 https web archive org web 20070222011511 http jwsr ucr edu archive vol12 number2 pdf jwsr v12n2 tah pdf Imperiyanin diger adlari Al i Osman Devlet i Aliye Devlet i Ebed Muddet Memalik i Mahruse veya Memalik i Mahruse i Osmani Menbe Prf Salih Ozbaran Bir basqa Osmanli kimligi Rumilik Arxivlesdirilib 2013 02 24 at the Wayback Machine Uzerinde Arapca yazi bulunan bir Osmanli parasi Nacii i nacionalizm na musulmanskom Vostoke Otv red V Ya Belokrenickij N Yu Ulchenko Institut vostokovedeniya RAN M IV RAN 2015 488 s 1 2 3 F Asli Ergul The Ottoman Identity Turkish Muslim or Rum p 642 F Asli Ergul The Ottoman Identity Turkish Muslim or Rum p 636 637 Y Arslantas Depicting the Other Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography p 113 Stephen F Dale The Muslim Empires of the Ottomans Safavids and Mughals p 15 Stephen P Blake Time in Early Modern Islam p 46 Shahnama studies II The reception of Firdausi s Shahnama p 176 1 2 Y Arslantas Depicting the Other Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography p 53 Edward G Browne A Literary History of Persia vol 4 p 13 F Asli Ergul The Ottoman Identity Turkish Muslim or Rum p 641 642 C Imber The Ottoman Empire 1300 1650 p 125 Turk Islam Ansiklopedisi Cornell H Fleischer Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire The Historian Mustafa Ali 1541 1600 p 158 159 R P Lindner The Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia p 34 Stephen P Blake Time in Early Modern Islam p 39 40 Stephen P Blake Time in Early Modern Islam p 42 Stephen F Dale The Muslim Empires of the Ottomans Safavids and Mughals p 180 181 M D Sheridan Depictind and Defaming Others p 305 1 2 C Imber The Ottoman Empire 1300 1650 p 258 H E Cipa The Centrality of the Periphery The Rise to Power of Sellm I 1487 1512 p 128 1 2 Findley 2005 s 115 Toynbee 1974 s 22 23 Stavrides 2001 s 20 Quataert 2005 s 93 d Osman Han 2001 Osmanli Padisah Veraseti Glazer 1996 Osmanli Muesseseleri Qalereya Redakte Sultanahmet Meydaninda xalq gedisi Topcu gerbi Piramidler yaninda doyus FRA OSM Edebiyyat RedakteAbdolonyme Ubicini Lettres sur la Turquie ou Tableau statistique religieux politique administratif militaire commercial etc de l Empire ottoman depuis le khatti cherif de Gulkane 1839 Paris 1853 Abdolonyme Ubicini Lettres sur la Turquie ou Tableau statistique religieux politique administratif militaire commercial etc de l Empire ottoman depuis le khatti cherif de Gulkane 1839 Paris 1854 La Turquie actuelle Par A Ubicini Paris Librairie de L Hachette et C 1855 474 pages Letters on Turkey an account of the religious political social and commercial condition of the Ottoman Empire the reformed institutions Army Navy etc etc translated from the French of M A Ubicini by Lady Easthope 1856 L Empire de Turquie 1860 La Turquie en 1864 1864 Etat present de l empire ottoman statistique gouvernement administration finances armee communautes non musulmanes etc etc D apres le Salnameh annuaire imperial pour l annee 1293 de l hegire 1875 76 et les documents officiels les plus recents par A Ubicini et Pavet de Courteille 1876 La Turquie d Asie geographie administrative statistique descriptive et raisonnee de chaque province de l Asie Mineure T2 par Vital Cuinet 1891 La Turquie d Asie geographie administrative statistique descriptive et raisonnee de chaque province de l Asie Mineure T1 par Vital Cuinet 1892 La Turquie d Asie geographie administrative statistique descriptive et raisonnee de chaque province de l Asie Mineure T3 par Vital Cuinet 1894 La Turquie d Asie geographie administrative statistique descriptive et raisonnee de chaque province de l Asie Mineure T4 par Vital Cuinet 1894 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Osmanli imperiyasi ile elaqeli mediafayllar var Osmanli Devleti hakkinda genis bilgi olu kecid turk Osmanli imperiyasi yaranmasi inkisafi ve suqutu rus Osmanli Arastirmalari Arxivlesdirilib 2020 04 02 at the Wayback Machine OSMANLILAR En Genis Osmanli Arsivi Osmanli Donanmasi OsmanliMedeniyeti com Osmanli Devleti kultur ve medeniyeti Osmanli da Ermeniler Turkcebilgi net Osmanli Devleti Tarihi The Ottomans org Turkce Osmanli Arastirmalari Vakfi Arxivlesdirilib 2019 09 15 at the Wayback Machine Sultanlar ve Ilgilendikleri Sanat Dallari Arxivlesdirilib 2007 11 03 at the Wayback Machine Kronolojik Osmanli Tarihi Arxivlesdirilib 2013 08 20 at the Wayback Machine Osmanli nin Kurulusu Kurulus olu kecid Internet Ortaminda Osmanli Arastirmalari Kaynaklari 1 olu kecid http www osmanli700 gen trHemcinin bax RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Osmanli imperiyasi amp oldid 6067990, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.