fbpx
Wikipedia

Abbasqulu ağa Bakıxanov

Abbasqulu ağa Bakıxanov (tam adı: Bakıxanov Abbasqulu Mirzə Məhəmməd oğlu, Qüdsi) (d. 21 iyun 1794, Əmircan, Bakı xanlığıö. 31 may 1847, Məkkə) — Azərbaycan şairi, yazıçısı, alimi, mütəfəkkiri və tərcüməçisi. Azərbaycanın ilk tarixçisi hesab olunur.

Abbasqulu ağa Bakıxanov
Abbasqulu Mirzə Məhəmməd oğlu Bakıxanov
Doğum tarixi 21 iyun 1794(1794-06-21)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 31 may 1847(1847-05-31) (52 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi vəba
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı
Atası II Mirzə Məhəmməd xan
Fəaliyyəti tarixçi, filosof, yazıçı, şair, hərbi qulluqçu
Əsərlərinin dili ərəbcə, azərbaycanca, farsca
Abbasqulu ağa Bakıxanov Vikimənbədə
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

XIX əsr Azərbaycan maarifçilərindən biri olan Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsasını qoymuşdur. "Qüdsi" təxəllüsü ilə Azərbaycan, ərəb və fars dillərində şeirlərin müəllifidir. Qubada "Gülüstan" adlı elmi-ədəbi məclisin (1835) təşkilatçılarından biri olmuşdur.

1820–1830-cu illərdə Çar Rusiyası ordusunda qulluq etdiyi zaman Gülüstan (1813) və Türkmənçay müqavilələrinin (1828) imzalanmasında tərcüməçi kimi iştirak etmişdir.

Həyatı

Abbasqulu ağa Bakıxanov 1794-cü il 21 iyun Bakının Əmircan kəndində kasıb bir ailədə anadan olmuşdur. Onun atası II Mirzə Məhəmməd xan Bakı xanları nəslindən, anası Sofiya xanım isə müsəlmanlığı qəbul etmiş gürcü qızı idi. Bakıxanov səkkiz yaşına qədər Bakıda yaşamış, uşaqlığının ilk dövrünü Abşeronun Əmircan, Maştağa, Balaxanı kəndlərində keçirmişdir. 1802-ci ildə atası xanlıq taxtı uğrunda vuruşmalarda öz əmisi oğlu Hüseynqulu xana məğlub olduğuna görə məcburiyyət qarşısında qalaraq Qubaya, vaxtı ilə dayısı Fətəli xanın ona bağışladığı Amsar kəndinə köçməli olmuşdur. Abbasqulu ağa 1819-cu ilədək Qubada, Əmsar kəndində yaşamış, yarımçıq qalan təhsilini davam etdirmişdir. Burada o ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, bu dillərdə yazılmış xeyli ədəbiyyat oxumuşdur. Şərq dilləri ilə yanaşı ədəbiyyat, ilahiyyatfəlsəfəni mükəmməl öyrənməyə səy göstərmişdir.

 
General İ.F.Paskeviçin İran şahzadəsi Abbas Mirzə ilə görüşü.Deh-Harreqan, 1827-ci il. A.Bakıxanov bu görüşdə tərcüməçi kimi iştirak etmişdir.

1819-cu ildə Bakıxanov o zamankı Qafqazın baş hakimi general A.Yermolovun dəvəti ilə Tiflisə gəlib Qafqaz Baş Hərbi İdarəsində şərq dilləri üzrə tərcüməçi vəzifəsinə qəbul olunmuş və 26 il bu vəzifədə çalışmışdır. Tiflis mühiti, Avropa və rus şair və ziyalıları ilə görüş onun dünyagörüşündə dərin iz buraxmışdır. Həmçinin, burada o A.S.Qriboyedovla tanış olmuşdur; hətta sonuncu öz əsərlərinin ilkin variantını A.Bakıxanova oxumuşdur. Həmin dövrdə Tifilsdə yaşamış alman şairi Fridrix Bodenştedt özünün "Şərqdə min bir gün" adlı əsərində A.Bakıxanov yaradıcılığına yüksək qiymət verir.

A.Bakıxanov A.S.Qriboyedov, F.Bodenştedt, Fazil xan Şeyda, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundzadə və başqaları ilə dostluq etmişdir. O, 1827-ci ildə Cənubi Azərbaycanda olmuş, 1833–1834-cü illərdə VarşavadaPeterburqda yaşamış, rus şairi A.S.Puşkinin ailəsi ilə tanış olmuşdur. 1835-ci ildə Qubaya qayıdaraq elmi və ədəbi yaradıcılığını davam etdirməklə yanaşı "Gülüstan" adlı ədəbi məclis yaratmışdır.

Bir jurnalist kimi o, "Tiflisskiye vedomosti", "Zakavkazskiy vestnik", "Kavkaz" qəzetlərinin fəaliyyətində iştirak etmişdi. 1847-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanov Məkkədən Mədinəyə gedərkən Vadiyi-Fatma adlanan yerdə vəba xəstəliyinə tutulub vəfat etmiş və həmin yerdə dəfn olunmuşdur.

Bədii yaradıcılığı

Abbasqulu ağa Bakıxanov çoxcəhətli bədii və elmi yaradıcılığa malikdir. Bədii əsərləri arasında "Riyazül-Qüds", "Mişkatül-ənvar"adlı poeması, "Qüdsi" təxəllüsü ilə yazdığı qəsidə, qitə, qəzəl, rübai, məsnəviləri, avtobiorafik şeirləri, mənzum hekayələri, təmsilləri öz əksini tapmışdır.Onun həmçinin "Hikmətin fəziləti" əsəri Ədəbiyyat 6 kitabında mövcuddur.

Poemaları

A.Bakıxanovun Varşavada olarkən yazdığı "Merace-xəyal" ("Xəyalın uçuşu"),"Məclisi-firəng" ("Firəng məclisi") poemaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fars dilində yazılmış bu poemalar avtobioqrafik səciyyə daşıyır. Onlar öz məzmununa, bədii strukturuna, dil və üslub xüsusiyyətlərinə görə klassik Şərq ədəbiyyatında geniş yayılmış "Şikayətnamə"ləri, "Ərzi-hal"ları xatırladır. Qüdsi bu poemalarında Varşavadakı həyat tərzini, məşğuliyyətini, mənəvi-əxlaqi düşüncə, axtarış və iztirablarını və nəhayət, ŞərqQərb dünyası barədə görüşlərini təqdim etmişdir.

Yaradıcılığının ilk illərində onun dünyagörüşü üçün dini sxolastikamistika səciyyəvi idisə, bu əsərlərinə dini mistikadan çox uzaqlaşır.

A.Bakıxanov "Firəng məclisi" poemasında həyat təcrübəsi çox məhdud olan bir gənc zadəganın günlərini əyan məclislərində, eyş-işrətlə keçirən, sərbəst, mənasız həyat sürən ərli gözəl bir xanıma aşiq olması, onun uğursuz məhəbbət macəraları, keçirdiyi hiss və həyəcanları, mənəvi iztirabları romantik üslubda əks olunub. Poemalarından aydın görünür ki, o, Avropa zadəgan təbəqələrində hökm sürən sevgi, ailə münasibətlərini, əxlaq normalarını bəyənməmişdir. Lakin o, Avropa zadəgan təbəqələrinin məişətini və adət-ənənələrini təsvir edərkən tünd satirik boyalara müraciət etməmişdir. O, belə hesab edirdi ki, hər bir xalqın özünəməxsus həyat tərzi, adət-ənənələri, əxlaq normaları vardır və onlar həmin xalq üçün xoşdur, əzizdir.

Şair "Firəng məclisi" poemasını mənalı, ibrətamiz bir sonluqla bitirir:

Həqiqət axtarana lazımdır möhkəm dəlil,
Haqqı rədd ya qəbulla anlamaq mümkün deyil.

Yaxşıya da pisədə bir pərdə çəkilmişdir
Özgəyə ayıb tutmaq özü də ayıb işdir.

Təsəvvürdə, təftişdə zənn etmə düz yoldasan,
Təkcə sən öz əqlinə arxalanma heç zaman.

Ağılla dərk edirik nöqsan cəhətləri biz,
Nöqsanını dərk edən ağıllıdır şübhəsiz.

"Firəng məclisi"


"Xəyalın uçuşu" poemasında isə şair Rusiyanı səyahət edərək Lehistana (Polşaya) getməsindən və bir neçə ay Varşavada yaşayaraq şəhərin ağıllı, savadlı, mötəbər dövlət nümayəndələri və alimləri ilə tanış olmasından, yüksək zadəgan məclislərində iştirak etməsindən bəhs edir. Polşanın baş hakimi vəzifəsində çalışan Paskeviçi yüksək ləyaqətə malik olan dövlət xadimi kimi tərifləyir, polyak zadəgan xanımlarının gözəlliyinə məftun olduğunu bildirir.

Şair Varşavada maraqlı, mədəni bir mühitə düşməsinə baxmayaraq buradakı həyatından, taleyindən razı deyildir. O, burada mənəvi rahatlıq tapa bilməyib, ağır mənəvi iztirablar keçirir. A.Bakıxanov Varşavada keçirdiyi bu daxili mənəvi təlatümü, ruhi sıxıntıları əsərdə maraqlı bir şəkildə əks etdirmişdir.

Poemada öz doğma diyarının, kəndinin parlaq, əlvan, romantik boyalarla təsvir və tərifini verən şair bu əsərini vətənpərvər misralarla bitirir:

Bir əhd etdim xəyalıma bu axşam,
Bu səfərdən əgər mən sağ qayıtsam,
O guşədə sakit qərar tutaraq,
Yaşayaram qovğalardan mən uzaq.
Qalan ömrü keçirərəm firavan
Şükr edərəm Allahıma hər zaman.
Qüdsi, xoşdur Əmsar adlı məskənin,
Şəhərlərdən çox üstündür öz kəndin.

Təmsilləri

Abbasqulu ağa Bakıxanov "Tülkü və qoyun", "Qurd və ilbiz", "Yersiz iftixar" kimi təmsillərin müəllifidir.Onun qələm yaradıcılığından çıxan hər bir əsər zövq oxşayır. A.Krılovun "Eşşək və bülbül" təmsilini tərcümə etmişdir.


Onun "Tatar nəğməsi" adlı şeiri polyak şairi Lado Zablotski tərəfindən polyak dilinə çevrilmişdir.

Elmi əsərləri

Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan elmi tarixində mühüm rolu olan böyük alimdir. "Qanuni-Qüdsi", "Əsrarül-mələküt", "Təhzibül-əxlaq", "Eynül-mizan", "Gülüstani-İrəm" kimi əsərləri ilə böyük şöhrət qazanmışdır. Abbasqulu ağa Bakıxanovun dil, coğrafiya, tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya və sair elmlərə aid əsərləri onun ensiklopedik biliyə malik bir alim olduğunu göstərməkdədir.

"Qanuni-Qüdsi" əsəri

Onun birinci elmi əsəri fars dilinin qrammatikasına aid yazdığı "Qanuni-Qüdsi" əsəridir. Əsər [1828]-ci ildə yazılmışdır. Fars dilinin qanunlarını öyrədən bu əsər müəllifin kiçik, lakin dərin məzmunlu girişindən, "Hərflər" (fonetika), "Kəlmələr" (morfologiya) və "Cümlə" (sintaksis) adları altında ayrı-ayrı üç fəsildən ibarətdir. Girişdə müəllif dilin yığcam elmi tərifini verdikdən sonra, bu əsəri nə münasibətlə, nə kimi şəraitdə və hansı prinsiplər əsasında yazdığı haqqında qısa və aydın elmi izahat verir. Həmin girişdən yenə aydın görünür ki, müasir dilçilik elminin tələbləri nöqteyi-nəzərindən çıxış edən alim bu əsərini yazarkən fars dilinin qanunlarını kitablardan deyil, canlı danışıq dilindən öyrənmişdir.

1826- Rusiya – İran müharibələri zamanı o tez-tez İrana gedərək bu dil üzərində müşahidə aparmış və zəngin material toplamışdır. "Qanuni-Qüdsi"də fars dilinin qanunları haqqında çıxardığı hökm və nəticələrini həmin materialdan istifadə edərək, bu dilin təbiətinə uyğun şəkildə vermişdir.

"Qanuni-Qüdsi" əsərini özü rus dilinə ("Краткая грамматика персидского языка") tərcümə etmişdir.

"Kəşfül-Qəraib" əsəri

 
Bakıxanovun Bakıdakı heykəli

Coğrafiya elminə aid onun iki əsəri var. Bunlardan biri "Kəşfül-qəraib", digəri "Ümumi coğrafiya"dır. Hər iki əsər fars dilində yazılmışdır.

İki fəsildən ibarət olan "Kəşfül qəraib" Amerikanın Xristofor Kolumb (1451–1506) tərəfindən kəşf olunmsından və Yer kürəsinin qərb hissəsini təşkil edən bu qitənin vəziyyətindən bəhs edir.

Amerikanın kəşfinə dair olan bu əsəri Abbasqulu ağa Bakıxanov "Məriz" təxəllüslü şair-alim Mirzə Məhərrəm ilə birlikdə fars dilində yazmışdır: Əsər təkcə Amerikanın kəşfi hadisəsi ilə bitmir. Burada Xristofor Kolumbun (1451–1506) başına gələn əhvalatlar, o zamankı Amerika ərazisində yaşayan qəbilələrin ənənə və mərasimlərindən, əxlaq normalarından, coğrafi və iqlim şəraitindən geniş bəhs edilir. Əsər sadə xalq dilində qələmə alındığından maraqla oxunur və tarixi oçerk təsiri bağışlayır.

"Ümumi coğrafiya" — fars dilində yazdığı bu qiymətli əsəri əlimizdə yoxdur. "Gülüstani-İrəm"də verilən məlumatdan aydın olur ki, alim bu əsərində dünyanın təbii və siyasi əhvalından, cəmiyyət quruluşundan, qitə və sərhədlərdən, maddələrin tərkib və vəziyyətindən. bəhs etmişdir.

Yarımçıq qalan "Ümumi coğrafiya" əsəri haqqında müəllif özü belə məlumat verir: "Bu əsər farsca olub, dünyanın riyazi, təbii və siyasi əhvalından, əcramın vəziyyətlərindən, ünsürlərin xassələrindən, məvalidin məhsulatından, iqlimlərin hüdüdunu təyin etmək və Yer kürəsi əhalisinin siniflərini müəyyən etməkdən və hər bir ölkənin yaşayış tərzindən bəhs edir".

Bakıxanovun yaradıcılığı ciddi tədqiq edildikdə aydın oldur ki, müəllif ərəb dilində "Əsrarül-Mələkut"u yazarkən özünün "Ümumi coğrafiya" əsərindən müəyyən qədər istifadə etmişdir.

"Əsrarül-mələküt" əsəri

Əsərinin müqəddiməsində həmin əsərin "Ümumi coğrafiya" kitabının "riyazi hissəsindən" götürüldüyü qeyd olunur. Bu əsər ərəb dilində qələmə alınmışdır. Əsərdə müəllif islamın ehkamlarının əksinə olaraq heliosentrik nəzəriyyəyə tərəfdar çıxmışdır. 30-cu illərdə Abbasqulu ağa Bakıxanov kainatın quruluşu və vəziyyətindən bəhs edən əsərlərlə maraqlanır, qədim yunan və ərəb alimlərinin bu sahədə yazdıqları əsərləri mütaliə edir. Yeni inqilabi kəşfləri ilə məşhur olan Nyuton, Qaliley, Kopernik, Kepler və s. məşhur alimlərin əsərləri ilə tanış olur. Maraqlıdır ki, o bu əsəri 1832-ci ildə yazmış və özü ilə 1846-cı ildə Türkiyəyə aparmış və Osmanlı sultanı Sultan Əbdülməcidə təqdim etmişdir. Əsər 1848-ci ildə Türkiyədə "Əfkarül-cəbarut fi əsrarül-məlakut" adı ilə İstanbulda nəşr olunmuşdur. O bu çapı görə bilməmişdir. Müəllifin qeyd etdiyinə görə əsərin farsca da variantı olmuşdur. Lakin həmin variant əlimizdə yoxdur.

Onun ərəb dilində yazılmış digər elmi əsəri "Eynəl-mizan" adlanır. Əsər məntiq elminə həsr olunub.

Abbasqulu ağa Bakıxanov pedaqoji məsələlərlə bir alim kimi məşğul olmuş, uşaqların və gənclərin tərbiyəsi ilə əlaqədar olan iki əsər yazmışdır ki, bunlardan biri "Təhzibül-əxlaq", digəri isə "Kitabi-nəsihət"dir.

"Təhzibül-əxlaq" əsəri

1831-ci ildə yazılmışdır və onu Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsas əxlaqi-fəlsəfi əsəri hesab etmək olar. Bu əsərdə o, cəmiyyət haqqındakı fikirlərini bir sistem şəklində şərh edərək, gənclər arasında nəcib əxlaq normalarını, onun gözəl cəhətlərini təbliğ edir. Əsər müqəddimə və xülasədən başqa 12 fəsildən ibarətdir.

Müqəddimədə kitabın yazılma səbəbləri və hikmət qanunları, xülasədə isə bilik əldə etməyin sirləri haqqında danışılır.

Fəsillərin adlarından aydın olur ki, A.Bakıxanov bu əsəri yazarkən klassik Şərq ədəbiyyatında bu səpkidə yazılmış bir çox kitabları araşdırmışdır. O, əsərdə bir əxlaq müəllimi kimi faydalı məsləhət və nəsihətləri ilə oxucunu düz yola dəvət edir, onu əməyə rəğbət, dostluğa sədaqət, böyüklərə hörmət, təvaze və ədalətə çağırır. İnsan qəlbini ləkələyən, onu cəmiyyət içərisində xar edən tənbəllik, riya, paxıllıq, nankorluq, yalançılıq kimi alçaq sifətlərdən çəkindirməyə çalışır və öz fikirlərini elmi surətdə, dərin fəlsəfi izah və sübutlarla möhkəmləndirir, bir çox məsələlərdə dünyəvi əxlaq cəbhəsində duraraq ümumbəşəri əxlaq normalarını təbliğ edir. Əsərdə yeri gəldikcə Şərqin Sənai, Əttar, Rumi, Sədi, Hafiz kimi məşhur şairlərinin şeirlərindən istifadə edir və əxlaq gözəlliyi ifadə olunmuş bu şeir parçaları ilə oxucunun qəlbinə daha çox təsir göstərməyə çalışır.

"Təhzibül-əxlaq" müəllifin pedaqogika və psixoogiyaya aid elmi və nəzəri məsələləri əhatə edən fəlsəfi əsəridir. Əsər fars dilində yazılmış müqəddimə, on iki fəsil və nəticədən ibarətdir. "Təhzibül-əxlaq" əsərinin əsas məqsədi gəncləri pis əməllərdən çəkindirmək, onlarda nəcib və gözəl əxlaqi normaları tərbiyələndirməkdir. Şəxsiyyətin bütövlüyü, vicdan təmizliyi, doğruluq, ədalət, mərdlik, yoxsul və məzlumlara hamilik, insanlarla yaxşı rəftar, düşkün ehtiraslardan özünü saxlamaq, dünya malına tamah salmamaq, şöhrətpərəstlikdən çəkinmək, təvazökarlıq, zəhməti sevmək, elm və maarifin bayrağını hər şeydən uca tutmaq, vətənə və xalqa məhəbbət və s. bu əsərin irəli sürdüyü əsas əxlaqi məsələlərdəndir.

"Təhzibül-əxlaq" əsərində müqəddimədən sonra gələn "E`tidala riayət", "Yaxşı işlərin fəziləti", "Can sağlığının qazanılması", "Şöhrətin bəyanı" fəsilləri əxlaq nəzəriyyəsi onun insanlığa, vətənə və xalqa olan məhəbbəti, maarifi və demokratik dünyagörüşü ilə bağlıdır. O bu nəzəriyyəsi ilə gənclərdə elə gözəl əxlaqi sifətlər tərbiyə etmək istəyir ki, onlar müasir cəmiyyətin faydalı və xeyirxah üzvləri olsunlar, onlardan xalqa zərə yetişməsin.

Bu əsərdə Abbasqulu ağa Bakıxanov nəzəriyyə ilə təcrübənin qarşılıqlı əlaqə və münasibətini təyin etməyə çalışır. Elmlə əməlin bir-birindən asılı olduğunu izah edərkən, elmə üstünlük verir. Kainatilahiyyat məsələlərinin qısa fəlsəfi şərhindən ibarət olan "Xatimə"də müəllif kainatın maddi bir varlıqdan ibarət olduğunu, əşya və maddənin haldan-hala keçərək dəyişməsini, varlıqda yoxluğun olmamasını təsdiq edir. Burada Abbasqulu ağa Bakıxanovun qədim yunan materialist filosofları DemokritEmpedoklun əsərləri ilə tanış olduğu aydın hiss olunmaqdadır. Lakin bu materialist dünyagörüşü onda müntəzəm və ardıcıl surətdə axıra qədər davam etmir, idealist dünyagörüşü ona qalib gəlir.

"Təhzibül-əxlaq"dan sonra Abbasqulu ağa Bakıxanovun ikinci pedaqoji əsəri "Nəsayeh", "Kitabi-nəsihət" və ya "Nəsihətnamə"dir. Bu əsəri "Təhzibi-əxlaq"dan çıxarış da hesab etmək olar. "Kitabi-nəsihət"də 103 nəsihət vardır. Əsər müəllifin kiçik müqəddiməsindən sonra dini nəsihətlərlə başlanır. Dini nəsihətlərdən sonra dövlət başçısına, ata-anaya, böyüklərə itaət və ehtiramın vacibliyinə aid, daha sonra isə həyat və məişət məsələləri ilə əlaqədar olan əxlaqi nəsihətlər verilir. Əxlaqi nəsihətlərin əksəriyyəti "Təhzibül-əxlaq"dakı əxlaqi nəzəriyyə ilə sıx bağlıdır. "Kitabi-nəsihət"in girişində müəllifin əsərinin izlədiyi əsas məqsəddən danışarkən tərbiyə və təlimə dair yazılan kitabların uyğunsuzluğundan, çətin dildə yazılmasından şikayət edir.

Uşaqların əxlaqını yaxşılaşdıran və onlarda nəcib xasiyyətlərin yaranmasını təmin edən belə nəsihətlər bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

"Gülüstani-İrəm" əsəri

  Əsas məqalə: Gülüstani-İrəm
 
"Gülüstani-İrəm" əsərinin əlyazmasından bir fraqment

AzərbaycanDağıstan xalqlarının tarixinə aid olan "Gülüstani-İrəm" Abbasqulu ağa Bakıxanovun ən böyük elmi əsəridir. Əsər ilk məxəzlər əsasında, müəllifin uzun illər bu sahədə apardığı ciddi tədqiqatın nəticəsində yazılmışdır. Müəllif özü dövlət başçısına və müasirlərinə yazdığı müraciətnamələrində əsər haqqında "mənim uzun illər zəhmətimin məhsuludur" – deyə qeyd edirdi. Müəllif bu əsərini yazarkən bir neçə dəfə arxeoloji tədqiqat işləri aparmış, tarixi abidələrdən, köhnə binaların qalıqlarından, sikkələrdən, padşahların və xanların fərmanlarından, milli əfsanələrdən, dini kitablardan, "Avesta"dan, qoca kişilərin nağıl və rəvayətlərindən, səyyahların verdiyi xəbərlərdən, gürcü və ləzgi salnamələrindən, çoxlu şərq mənbələrindən, qədim yunan, Roma, Azərbaycan, erməni və rus alimlərinin əsərlərindən istifadə etmişdir.

Bu əsəri də Abbasqulu ağa Bakıxanov müqəddimə ilə başlayır. Müəllif yığcam, lakin dolğun məzmunlu bu müqəddimədə tarix elminə qısa bir tərif verir, onu cəmiyyət və xalq üçün ən faydalı elmlərdən sayır. Tarixə müasir elmin tələbləri nöqteyi-nəzəri ilə yanaşan müəllif bəşəriyyətin keçmiş həyatını təcrübə adlandırır. Hazırkı və gələcək həyatı yaxşı qurmaq üçün, bu təcrübədən istifadə etməyi lazım bilir.

"Gülüstani-İrəm"in müqəddiməsində AzərbaycanınDağıstanın qısa coğrafi təsviri, qədim yunan, erməni, ərəb və rus mənbələrinə istinad edilərək bu ölkələrin xalqlarının mənşəyi, dili və dinləri haqqında maraqlı məlumat verilir. AzərbaycanDağıstan xalqlarını tarixini Abbasqulu ağa Bakıxanov bu xalqların öz daxili həyatlarına və tarixin ümumi inkişafına görə deyil, mühüm tarixi hadisələrə görə 5 dövrə ayırmış və buna əsasən də əsərini 5 fəslə bölmüşdür:

  1. İslam dövlətinin zühurundan ərəb qoşunlarının gəlməsinə qədər ŞirvanDağıstan ölkələrində baş verən qədim hadisələr.
  2. Ərəb qoşunlarının Azərbaycana gəlməsindən başlayaraq monqolların istilasına qədər.
  3. Monqol istilasından Səfəvilərin zühuruna qədər. Şirvanşahlar sülaləsi və onların səltənətinə aid hadisələr.
  4. Səfəvilər dövlətinin zühurundan Nadir şahın vəfatına qədər.
  5. Nadir şahın vəfatından "Gülüstan" adlı yerdə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan sülh müahidəsinə qədər.

Əsərin birinci fəslində "Tarixi-Təbəri", "Tarixi-güzidə", "Nizamüt-təvarix", "Kitabi-məsalikül-məmalik", "Xəritətül-əcaib" kimi qədim Şərq mənbələrinə istinadən Nuhun tufanı, onun övladları, Yasəf, Ham və Sam nəsilləri, Yəcuc və Məcuc, skiflər, massagetlər, xəzərlər, Sasani hökmdarlarının Azərbaycandakı hakimiyyəti və s. haqqında yarımelmi, yarıməfsanəvi məlumat verilir. Bu fəsil müqəddiməyə və əsərin sonrakı fəsillərinə nisbətən zəif işləmişdir.

Əsərin ikinci fəsli AzərbaycanDağıstan ölkələrinin ərəb işğalçıları tərəfindən istila olunması, ümumiyyətlə, ərəblərin bu ölkələrdəki hakimiyyəti dövrünün tarixinə həsr olunmuşdur. Həmin fəsildə ərəb xəlifələrinin buraya göndərdiyi hakimlər, ərəblərin xəzərlərlə vuruşmaları, xarici işğalçıların istilasına qarşı Babəkin mübarizəsi, onun Bağdadda əziyyətlə öldürülməsi və s. haqqında məlumat vardır. Lakin məşhur Babək üsyanı haqqında verilən məlumat həm müxtəsər, həm də çox ruhsuz və sönükdür. Bu məlumat uzun illər ərəb işğalçılarına qarşı qarşı amasızcasına vuruşan və ərəb xəlifəsinin əmri ilə zülm və işgəncələrlə öldürülən bu cəsur xalq qəhrəmanının fəaliyyəti tarixini qətiyyən işıqlandıra bilmir. Bunun səbəbi müəllifin tarixi hadisələrə xalq azadlıq hərəkatı nöqteyi-nəzərindən yanaşa bilməməsidir.

Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm"də məşhur Azərbaycan coğrafiyaşünası Zeynalabdın Şirvaninin "Riyazüs-səyahə" əsərinə əsaslanaraq, Azərbaycan sözünü Babəkin adı ilə əlaqələndirir. Üçüncü fəsil hülakülərin və teymurilərin hakimiyyəti dövrünü işıqlandırır və Şirvanşahların səltənət və nəsibinə dair tarixi məlumat verir. Bu fəsildə AğqoyunlularQaraqoyunluların mənşəyi və məşhur alim Xacə Nəsirəddin Tusi haqqında da məlumat vardır. Əsərin ən böyük bir hissəsini təşkil edən dördüncü fəsil Səfəvi padşahlarının və onların süqutundan sonra İran taxtına oturan Nair şah Əfşarın hakimiyyəti tarixinə həsr olunur.

"Fütuhati-Əmini", "Tarixi-aləm-arayi-Abbasi", qolikovun "Böyük Pyotrun fəaliyyəti", Ustryalovun "I Pyotrun səltənət tarixi" və s. rus, fars və osmanlı mənbələrindən istifadə edilərək, fəsildə I Şah İsmayıl, I Şah Abbas və Nadir şahın hərbi səfərləri, Rusiya və Türkiyə qoşunlarının DağıstanAzərbaycan ölkələrinə hücumları, Sultan Səlim Yavuzun qoşunları ilə I Şah İsmayılın qoşunları arasında Təbrizin yaxınlığında gedən məşhur "Çaldıran" döyüşü, bəhs olunan dövrdə yerli əmir və hakimlərin fəaliyyəti haqqında zəngin məlumat toplanılmışdır.

"Gülüstani-İrəm"in beşinci və son fəsli Nadir şahın ölümündən (1747) ta 1813-cü ildə Rusiyaİran dövlətləri arasında bağlanan "Gülüstan" sülh müqaviləsinə qədər 60 ildən artıq bir dövrü əhatə edir. Beşinci fəsil "Gülüstani-İrəm"in ən orijinal hissəsidir. Xanlıqlar dövrünün işıqlandırılması nöqtəyi-nəzərindən beşinci fəslin böyük elmi əhəmiyyəti vardır. "Gülüstani-İrəm" "Nəticə" adı ilə gedən sonluqla bitir. Lakin bu "Nəticə" əsərdə verilən məlumatın yekunu və ya xülasəsindən ibarət deyildir. Bu əsərdə sadəcə bir əlavədir. əlavədə Azərbaycanın məşhur alimi, yazıçı və şairləri haqqında qısa məlumat verilir.

Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilmiş bu əsər sonrakı dövrdə yaşayan tarixçilərimizin stolüstü kitablarından olub, əsasən islamın meydana gəlməsindən tutmuş 1813-cü ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanan sülh müahidənaməsinə qədərki dövrdə xalqımızın tarixini tədqiq və təhlil etmək işində mühüm mənbələrdən biridir.O bu əsəri Lado Zablotski ilə birlikdə rus dilinə tərcümə etmişdir.

Abbasqulu ağa Bakıxanov kitabşünas kimi

A.Bakıxanov dövrünün ən yaxşı bibliofillərindən idi. Onun zəngin kitabxanası olmuşdur. XIX əsrin 40-cı illərində bir neçə gün A.Bakıxanovun qonağı olmuş prof. İ.Berezin onun çap kitablarından və əlyazmalarından ibarət kitabxanası ilə tanış olmuş və özünün "Dağıstana və Zaqafqaziyaya səyahət" əsərində həmin kitabların siyahısını vermişdir. 270 nüsxədən ibarət qiymətli əlyazmalarını əhatə edən bu kitabxanada Ənvəri, Cami, Savəci, Dövlətşah Səmərqəndi və başqa Şərq klassikləri ilə birlikdə Nizami, Saib Təbrizi, İsgəndər bəy Münşi kimi azərbaycanlı müəlliflərin də əsərləri olmuşdur.

iran-Rusiya müharibələri zamanı A.Bakıxanov İranda diplomatik xidmətdə olmuş, 1828-ci ildə Ərdəbildə məşhur Şeyx Səfi kitabxanasında tədqiqat aparmışdı. Bu kitabxana sonralar məşhur "Ağıldan bəla" komediyasının müəllifi A.S.Qriboyedovun "təşəbbüsü" ilə Tiflisə köçürülmüş, burada Bakıxanov onunla birlikdə həmin əlyazmalar üzərində böyük iş aparmış və onların kataloqunu tərtib etmişdi. Tədqiqatçılar A.Bakıxanovun Axalsix kitabxanasının əlyazmaları üzərində işlədiyini yazırlar (bax: Axalsıx kitabxanası əlyazmalarının siyahısı, Saltıkov-Şedrin adına Dövlət kitabxanası, Əlyazmaları şöbəsi, siyahı I, qovqul 4, vər. 3–4). Ədibin bu qiymətli elmi işi o zaman "Tiflisskiye vedomosti"də işıqlandırılmışdı.

Mükafatları

Filmoqrafiya

İstinadlar

  1. Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı: Şərq-Qərb, 2006. 328 s. səh. 305
  2. Yaddaş müharibəsi: Zaqafqaziyada miflər, identiklik və siyasət V. A. Şnirelman, səh 103
  3. Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 328 s. səh. 305
  4. Mirəhmədov Ə.Azərbaycan jurnalistləri və naşirləri. Bakı:"Ərgünəş", 2013, 272 s. səh.34
  5. İttifaq Mirzəbəyli. Tofiq Bakıxanov-80. Xalq qəzeti.- 2010.- 30 iyun.- S. 7.
  6. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə. IV cid. Bakı: "Elm", 2011. s.123
  7. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə. IV cid. Bakı: "Elm", 2011. s.124
  8. Gülüstani-İrəm
  9. Azərbaycan tarixi, S. Əliyarlının redaktəsi ilə. Bakı, 2009. 861 səh.
  10. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə – IV cild. Bakı,2007. səh 504.
  11. F. Qasımzadə – XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1974. 486 səh.
  12. Görkəmli azərbaycanlılar
  13. Mirəhmədov Ə. Azərbaycan jurnalistləri və naşirləri. Bakı: "Ərgünəş", 2013. 272 s. səh. 35
  14. Əhmədov Ə. A.Bakıxanovun dünyagörüşü, doktorluq dissertasiyası, s.1661
  15. Orden

Xarici keçidlər

  • A.A.Bakıxanov – Gülüstani-İrəm(5-ci hissə), rus dilində
  • A. A. Bakıxanov — Gülüstani-İrəm(5-ci hissə), Azərbaycan Türkcəsində. Bakı: Minarə, 2000. 2013-06-26 at the Wayback Machine
  • Abbasqulu ağa Bakıxanov — Seçilmiş əsərləri. Bakı: Avrasiya-Press, 2005
  • [1]
  • Abbasqulu ağanın "Nəsihətlər"i

Həmçinin bax

abbasqulu, ağa, bakıxanov, adı, bakıxanov, abbasqulu, mirzə, məhəmməd, oğlu, qüdsi, iyun, 1794, əmircan, bakı, xanlığı, 1847, məkkə, azərbaycan, şairi, yazıçısı, alimi, mütəfəkkiri, tərcüməçisi, azərbaycanın, tarixçisi, hesab, olunur, abbasqulu, mirzə, məhəmmə. Abbasqulu aga Bakixanov tam adi Bakixanov Abbasqulu Mirze Mehemmed oglu Qudsi d 21 iyun 1794 Emircan Baki xanligi o 31 may 1847 Mekke Azerbaycan sairi yazicisi alimi mutefekkiri ve tercumecisi 1 Azerbaycanin ilk tarixcisi hesab olunur 2 Abbasqulu aga BakixanovAbbasqulu Mirze Mehemmed oglu BakixanovDogum tarixi 21 iyun 1794 1794 06 21 Dogum yeri Emircan Baki qezasi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 31 may 1847 1847 05 31 52 yasinda Vefat yeri Mekke Hebesistan eyaleti Osmanli imperiyasiVefat sebebi vebaDefn yeri Seudiyye ErebistaniVetendasligi Rusiya ImperiyasiAtasi II Mirze Mehemmed xanFealiyyeti tarixci filosof yazici sair herbi qulluqcuEserlerinin dili erebce azerbaycanca farscaAbbasqulu aga Bakixanov Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllarXIX esr Azerbaycan maarifcilerinden biri olan Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem eseri ile Azerbaycan tarixsunasliq elminin esasini qoymusdur Qudsi texellusu ile Azerbaycan ereb ve fars dillerinde seirlerin muellifidir Qubada Gulustan adli elmi edebi meclisin 1835 teskilatcilarindan biri olmusdur 1820 1830 cu illerde Car Rusiyasi ordusunda qulluq etdiyi zaman Gulustan 1813 ve Turkmencay muqavilelerinin 1828 imzalanmasinda tercumeci kimi istirak etmisdir Mundericat 1 Heyati 2 Bedii yaradiciligi 2 1 Poemalari 2 2 Temsilleri 3 Elmi eserleri 3 1 Qanuni Qudsi eseri 3 2 Kesful Qeraib eseri 3 3 Esrarul melekut eseri 3 4 Tehzibul exlaq eseri 3 5 Gulustani Irem eseri 4 Abbasqulu aga Bakixanov kitabsunas kimi 5 Mukafatlari 6 Filmoqrafiya 7 Istinadlar 8 Xarici kecidler 9 Hemcinin baxHeyati RedakteAbbasqulu aga Bakixanov 1794 cu il 21 iyun Bakinin Emircan kendinde kasib bir ailede anadan olmusdur Onun atasi II Mirze Mehemmed xan Baki xanlari neslinden anasi Sofiya xanim ise muselmanligi qebul etmis gurcu qizi idi Bakixanov sekkiz yasina qeder Bakida yasamis usaqliginin ilk dovrunu Abseronun Emircan Mastaga Balaxani kendlerinde kecirmisdir 1802 ci ilde atasi xanliq taxti ugrunda vurusmalarda oz emisi oglu Huseynqulu xana meglub olduguna gore mecburiyyet qarsisinda qalaraq Qubaya vaxti ile dayisi Feteli xanin ona bagisladigi Amsar kendine kocmeli olmusdur Abbasqulu aga 1819 cu iledek Qubada Emsar kendinde yasamis yarimciq qalan tehsilini davam etdirmisdir Burada o ereb ve fars dillerini mukemmel oyrenmis bu dillerde yazilmis xeyli edebiyyat oxumusdur Serq dilleri ile yanasi edebiyyat ilahiyyat ve felsefeni mukemmel oyrenmeye sey gostermisdir 3 General I F Paskevicin Iran sahzadesi Abbas Mirze ile gorusu Deh Harreqan 1827 ci il A Bakixanov bu gorusde tercumeci kimi istirak etmisdir 1819 cu ilde Bakixanov o zamanki Qafqazin bas hakimi general A Yermolovun deveti ile Tiflise gelib Qafqaz Bas Herbi Idaresinde serq dilleri uzre tercumeci vezifesine qebul olunmus ve 26 il bu vezifede calismisdir 3 Tiflis muhiti Avropa ve rus sair ve ziyalilari ile gorus onun dunyagorusunde derin iz buraxmisdir Hemcinin burada o A S Qriboyedovla tanis olmusdur hetta sonuncu oz eserlerinin ilkin variantini A Bakixanova oxumusdur Hemin dovrde Tifilsde yasamis alman sairi Fridrix Bodenstedt ozunun Serqde min bir gun adli eserinde A Bakixanov yaradiciligina yuksek qiymet verir A Bakixanov A S Qriboyedov F Bodenstedt Fazil xan Seyda Mirze Sefi Vazeh Mirze Feteli Axundzade ve basqalari ile dostluq etmisdir O 1827 ci ilde Cenubi Azerbaycanda olmus 3 1833 1834 cu illerde Varsavada ve Peterburqda yasamis rus sairi A S Puskinin ailesi ile tanis olmusdur 4 1835 ci ilde Qubaya qayidaraq elmi ve edebi yaradiciligini davam etdirmekle yanasi Gulustan adli edebi meclis yaratmisdir Bir jurnalist kimi o Tiflisskiye vedomosti Zakavkazskiy vestnik Kavkaz qezetlerinin fealiyyetinde istirak etmisdi 1847 ci ilde Abbasqulu aga Bakixanov Mekkeden Medineye gederken Vadiyi Fatma adlanan yerde veba xesteliyine tutulub vefat etmis ve hemin yerde defn olunmusdur General leytenant Ceferqulu aga Bakixanovun ve general Abdulla aga Bakixanovun qardasidir General mayor Hesen aga Bakixanovun polkovnik Ehmed aga Bakixanovun emisidir 5 Tarzen Ehmed Bakixanovun babasidir Bestekar Tofiq Bakixanovun kamancaci Telet Bakixanovun ulu babasidir Bedii yaradiciligi RedakteAbbasqulu aga Bakixanov coxcehetli bedii ve elmi yaradiciliga malikdir Bedii eserleri arasinda Riyazul Quds Miskatul envar adli poemasi Qudsi texellusu ile yazdigi qeside qite qezel rubai mesnevileri avtobiorafik seirleri menzum hekayeleri temsilleri oz eksini tapmisdir Onun hemcinin Hikmetin fezileti eseri Edebiyyat 6 kitabinda movcuddur Poemalari Redakte A Bakixanovun Varsavada olarken yazdigi Merace xeyal Xeyalin ucusu Meclisi fireng Fireng meclisi poemalari xususi ehemiyyet kesb edir Fars dilinde yazilmis bu poemalar avtobioqrafik seciyye dasiyir Onlar oz mezmununa bedii strukturuna dil ve uslub xususiyyetlerine gore klassik Serq edebiyyatinda genis yayilmis Sikayetname leri Erzi hal lari xatirladir Qudsi bu poemalarinda Varsavadaki heyat terzini mesguliyyetini menevi exlaqi dusunce axtaris ve iztirablarini ve nehayet Serq ve Qerb dunyasi barede goruslerini teqdim etmisdir 6 Yaradiciliginin ilk illerinde onun dunyagorusu ucun dini sxolastika ve mistika seciyyevi idise bu eserlerine dini mistikadan cox uzaqlasir A Bakixanov Fireng meclisi poemasinda heyat tecrubesi cox mehdud olan bir genc zadeganin gunlerini eyan meclislerinde eys isretle keciren serbest menasiz heyat suren erli gozel bir xanima asiq olmasi onun ugursuz mehebbet maceralari kecirdiyi hiss ve heyecanlari menevi iztirablari romantik uslubda eks olunub Poemalarindan aydin gorunur ki o Avropa zadegan tebeqelerinde hokm suren sevgi aile munasibetlerini exlaq normalarini beyenmemisdir Lakin o Avropa zadegan tebeqelerinin meisetini ve adet enenelerini tesvir ederken tund satirik boyalara muraciet etmemisdir O bele hesab edirdi ki her bir xalqin ozunemexsus heyat terzi adet eneneleri exlaq normalari vardir ve onlar hemin xalq ucun xosdur ezizdir 6 Sair Fireng meclisi poemasini menali ibretamiz bir sonluqla bitirir Heqiqet axtarana lazimdir mohkem delil Haqqi redd ya qebulla anlamaq mumkun deyil Yaxsiya da pisede bir perde cekilmisdir Ozgeye ayib tutmaq ozu de ayib isdir Tesevvurde teftisde zenn etme duz yoldasan Tekce sen oz eqline arxalanma hec zaman Agilla derk edirik noqsan cehetleri biz Noqsanini derk eden agillidir subhesiz Fireng meclisi Xeyalin ucusu poemasinda ise sair Rusiyani seyahet ederek Lehistana Polsaya getmesinden ve bir nece ay Varsavada yasayaraq seherin agilli savadli moteber dovlet numayendeleri ve alimleri ile tanis olmasindan yuksek zadegan meclislerinde istirak etmesinden behs edir Polsanin bas hakimi vezifesinde calisan Paskevici yuksek leyaqete malik olan dovlet xadimi kimi terifleyir polyak zadegan xanimlarinin gozelliyine meftun oldugunu bildirir 6 Sair Varsavada maraqli medeni bir muhite dusmesine baxmayaraq buradaki heyatindan taleyinden razi deyildir O burada menevi rahatliq tapa bilmeyib agir menevi iztirablar kecirir A Bakixanov Varsavada kecirdiyi bu daxili menevi telatumu ruhi sixintilari eserde maraqli bir sekilde eks etdirmisdir 7 Poemada oz dogma diyarinin kendinin parlaq elvan romantik boyalarla tesvir ve terifini veren sair bu eserini vetenperver misralarla bitirir Bir ehd etdim xeyalima bu axsam Bu seferden eger men sag qayitsam O gusede sakit qerar tutaraq Yasayaram qovgalardan men uzaq Qalan omru kecirerem firavan Sukr ederem Allahima her zaman Qudsi xosdur Emsar adli meskenin Seherlerden cox ustundur oz kendin Temsilleri Redakte Abbasqulu aga Bakixanov Tulku ve qoyun Qurd ve ilbiz Yersiz iftixar kimi temsillerin muellifidir Onun qelem yaradiciligindan cixan her bir eser zovq oxsayir A Krilovun Essek ve bulbul temsilini tercume etmisdir Onun Tatar negmesi adli seiri polyak sairi Lado Zablotski terefinden polyak diline cevrilmisdir Elmi eserleri RedakteAbbasqulu aga Bakixanov Azerbaycan elmi tarixinde muhum rolu olan boyuk alimdir Qanuni Qudsi Esrarul melekut Tehzibul exlaq Eynul mizan Gulustani Irem kimi eserleri ile boyuk sohret qazanmisdir Abbasqulu aga Bakixanovun dil cografiya tarix astronomiya mentiq psixologiya ve sair elmlere aid eserleri onun ensiklopedik biliye malik bir alim oldugunu gostermekdedir Qanuni Qudsi eseri Redakte Onun birinci elmi eseri fars dilinin qrammatikasina aid yazdigi Qanuni Qudsi eseridir Eser 1828 ci ilde yazilmisdir Fars dilinin qanunlarini oyreden bu eser muellifin kicik lakin derin mezmunlu girisinden Herfler fonetika Kelmeler morfologiya ve Cumle sintaksis adlari altinda ayri ayri uc fesilden ibaretdir Girisde muellif dilin yigcam elmi terifini verdikden sonra bu eseri ne munasibetle ne kimi seraitde ve hansi prinsipler esasinda yazdigi haqqinda qisa ve aydin elmi izahat verir Hemin girisden yene aydin gorunur ki muasir dilcilik elminin telebleri noqteyi nezerinden cixis eden alim bu eserini yazarken fars dilinin qanunlarini kitablardan deyil canli danisiq dilinden oyrenmisdir 1826 Rusiya Iran muharibeleri zamani o tez tez Irana gederek bu dil uzerinde musahide aparmis ve zengin material toplamisdir Qanuni Qudsi de fars dilinin qanunlari haqqinda cixardigi hokm ve neticelerini hemin materialdan istifade ederek bu dilin tebietine uygun sekilde vermisdir Qanuni Qudsi eserini ozu rus diline Kratkaya grammatika persidskogo yazyka tercume etmisdir Kesful Qeraib eseri Redakte Bakixanovun Bakidaki heykeli Cografiya elmine aid onun iki eseri var Bunlardan biri Kesful qeraib digeri Umumi cografiya dir Her iki eser fars dilinde yazilmisdir Iki fesilden ibaret olan Kesful qeraib Amerikanin Xristofor Kolumb 1451 1506 terefinden kesf olunmsindan ve Yer kuresinin qerb hissesini teskil eden bu qitenin veziyyetinden behs edir Amerikanin kesfine dair olan bu eseri Abbasqulu aga Bakixanov Meriz texelluslu sair alim Mirze Meherrem ile birlikde fars dilinde yazmisdir Eser tekce Amerikanin kesfi hadisesi ile bitmir Burada Xristofor Kolumbun 1451 1506 basina gelen ehvalatlar o zamanki Amerika erazisinde yasayan qebilelerin enene ve merasimlerinden exlaq normalarindan cografi ve iqlim seraitinden genis behs edilir Eser sade xalq dilinde qeleme alindigindan maraqla oxunur ve tarixi ocerk tesiri bagislayir Umumi cografiya fars dilinde yazdigi bu qiymetli eseri elimizde yoxdur Gulustani Irem de verilen melumatdan aydin olur ki alim bu eserinde dunyanin tebii ve siyasi ehvalindan cemiyyet qurulusundan qite ve serhedlerden maddelerin terkib ve veziyyetinden behs etmisdir Yarimciq qalan Umumi cografiya eseri haqqinda muellif ozu bele melumat verir Bu eser farsca olub dunyanin riyazi tebii ve siyasi ehvalindan ecramin veziyyetlerinden unsurlerin xasselerinden mevalidin mehsulatindan iqlimlerin hududunu teyin etmek ve Yer kuresi ehalisinin siniflerini mueyyen etmekden ve her bir olkenin yasayis terzinden behs edir Bakixanovun yaradiciligi ciddi tedqiq edildikde aydin oldur ki muellif ereb dilinde Esrarul Melekut u yazarken ozunun Umumi cografiya eserinden mueyyen qeder istifade etmisdir Esrarul melekut eseri Redakte Eserinin muqeddimesinde hemin eserin Umumi cografiya kitabinin riyazi hissesinden goturulduyu qeyd olunur Bu eser ereb dilinde qeleme alinmisdir Eserde muellif islamin ehkamlarinin eksine olaraq heliosentrik nezeriyyeye terefdar cixmisdir 30 cu illerde Abbasqulu aga Bakixanov kainatin qurulusu ve veziyyetinden behs eden eserlerle maraqlanir qedim yunan ve ereb alimlerinin bu sahede yazdiqlari eserleri mutalie edir Yeni inqilabi kesfleri ile meshur olan Nyuton Qaliley Kopernik Kepler ve s meshur alimlerin eserleri ile tanis olur Maraqlidir ki o bu eseri 1832 ci ilde yazmis ve ozu ile 1846 ci ilde Turkiyeye aparmis ve Osmanli sultani Sultan Ebdulmecide teqdim etmisdir Eser 1848 ci ilde Turkiyede Efkarul cebarut fi esrarul melakut adi ile Istanbulda nesr olunmusdur O bu capi gore bilmemisdir Muellifin qeyd etdiyine gore eserin farsca da varianti olmusdur Lakin hemin variant elimizde yoxdur Onun ereb dilinde yazilmis diger elmi eseri Eynel mizan adlanir Eser mentiq elmine hesr olunub Abbasqulu aga Bakixanov pedaqoji meselelerle bir alim kimi mesgul olmus usaqlarin ve genclerin terbiyesi ile elaqedar olan iki eser yazmisdir ki bunlardan biri Tehzibul exlaq digeri ise Kitabi nesihet dir Tehzibul exlaq eseri Redakte 1831 ci ilde yazilmisdir ve onu Abbasqulu aga Bakixanovun esas exlaqi felsefi eseri hesab etmek olar Bu eserde o cemiyyet haqqindaki fikirlerini bir sistem seklinde serh ederek gencler arasinda necib exlaq normalarini onun gozel cehetlerini teblig edir Eser muqeddime ve xulaseden basqa 12 fesilden ibaretdir Muqeddimede kitabin yazilma sebebleri ve hikmet qanunlari xulasede ise bilik elde etmeyin sirleri haqqinda danisilir Fesillerin adlarindan aydin olur ki A Bakixanov bu eseri yazarken klassik Serq edebiyyatinda bu sepkide yazilmis bir cox kitablari arasdirmisdir O eserde bir exlaq muellimi kimi faydali meslehet ve nesihetleri ile oxucunu duz yola devet edir onu emeye regbet dostluga sedaqet boyuklere hormet tevaze ve edalete cagirir Insan qelbini lekeleyen onu cemiyyet icerisinde xar eden tenbellik riya paxilliq nankorluq yalanciliq kimi alcaq sifetlerden cekindirmeye calisir ve oz fikirlerini elmi suretde derin felsefi izah ve subutlarla mohkemlendirir bir cox meselelerde dunyevi exlaq cebhesinde duraraq umumbeseri exlaq normalarini teblig edir Eserde yeri geldikce Serqin Senai Ettar Rumi Sedi Hafiz kimi meshur sairlerinin seirlerinden istifade edir ve exlaq gozelliyi ifade olunmus bu seir parcalari ile oxucunun qelbine daha cox tesir gostermeye calisir Tehzibul exlaq muellifin pedaqogika ve psixoogiyaya aid elmi ve nezeri meseleleri ehate eden felsefi eseridir Eser fars dilinde yazilmis muqeddime on iki fesil ve neticeden ibaretdir Tehzibul exlaq eserinin esas meqsedi gencleri pis emellerden cekindirmek onlarda necib ve gozel exlaqi normalari terbiyelendirmekdir Sexsiyyetin butovluyu vicdan temizliyi dogruluq edalet merdlik yoxsul ve mezlumlara hamilik insanlarla yaxsi reftar duskun ehtiraslardan ozunu saxlamaq dunya malina tamah salmamaq sohretperestlikden cekinmek tevazokarliq zehmeti sevmek elm ve maarifin bayragini her seyden uca tutmaq vetene ve xalqa mehebbet ve s bu eserin ireli surduyu esas exlaqi meselelerdendir Tehzibul exlaq eserinde muqeddimeden sonra gelen E tidala riayet Yaxsi islerin fezileti Can sagliginin qazanilmasi Sohretin beyani fesilleri exlaq nezeriyyesi onun insanliga vetene ve xalqa olan mehebbeti maarifi ve demokratik dunyagorusu ile baglidir O bu nezeriyyesi ile genclerde ele gozel exlaqi sifetler terbiye etmek isteyir ki onlar muasir cemiyyetin faydali ve xeyirxah uzvleri olsunlar onlardan xalqa zere yetismesin Bu eserde Abbasqulu aga Bakixanov nezeriyye ile tecrubenin qarsiliqli elaqe ve munasibetini teyin etmeye calisir Elmle emelin bir birinden asili oldugunu izah ederken elme ustunluk verir Kainat ve ilahiyyat meselelerinin qisa felsefi serhinden ibaret olan Xatime de muellif kainatin maddi bir varliqdan ibaret oldugunu esya ve maddenin haldan hala kecerek deyismesini varliqda yoxlugun olmamasini tesdiq edir Burada Abbasqulu aga Bakixanovun qedim yunan materialist filosoflari Demokrit ve Empedoklun eserleri ile tanis oldugu aydin hiss olunmaqdadir Lakin bu materialist dunyagorusu onda muntezem ve ardicil suretde axira qeder davam etmir idealist dunyagorusu ona qalib gelir Tehzibul exlaq dan sonra Abbasqulu aga Bakixanovun ikinci pedaqoji eseri Nesayeh Kitabi nesihet ve ya Nesihetname dir Bu eseri Tehzibi exlaq dan cixaris da hesab etmek olar Kitabi nesihet de 103 nesihet vardir Eser muellifin kicik muqeddimesinden sonra dini nesihetlerle baslanir Dini nesihetlerden sonra dovlet bascisina ata anaya boyuklere itaet ve ehtiramin vacibliyine aid daha sonra ise heyat ve meiset meseleleri ile elaqedar olan exlaqi nesihetler verilir Exlaqi nesihetlerin ekseriyyeti Tehzibul exlaq daki exlaqi nezeriyye ile six baglidir Kitabi nesihet in girisinde muellifin eserinin izlediyi esas meqsedden danisarken terbiye ve telime dair yazilan kitablarin uygunsuzlugundan cetin dilde yazilmasindan sikayet edir Usaqlarin exlaqini yaxsilasdiran ve onlarda necib xasiyyetlerin yaranmasini temin eden bele nesihetler bu gun de oz ehemiyyetini itirmemisdir Gulustani Irem eseri Redakte Esas meqale Gulustani Irem Gulustani Irem eserinin elyazmasindan bir fraqment Azerbaycan ve Dagistan xalqlarinin tarixine aid olan Gulustani Irem Abbasqulu aga Bakixanovun en boyuk elmi eseridir Eser ilk mexezler esasinda muellifin uzun iller bu sahede apardigi ciddi tedqiqatin neticesinde yazilmisdir Muellif ozu dovlet bascisina ve muasirlerine yazdigi muracietnamelerinde eser haqqinda menim uzun iller zehmetimin mehsuludur deye qeyd edirdi Muellif bu eserini yazarken bir nece defe arxeoloji tedqiqat isleri aparmis tarixi abidelerden kohne binalarin qaliqlarindan sikkelerden padsahlarin ve xanlarin fermanlarindan milli efsanelerden dini kitablardan Avesta dan qoca kisilerin nagil ve revayetlerinden seyyahlarin verdiyi xeberlerden gurcu ve lezgi salnamelerinden coxlu serq menbelerinden qedim yunan Roma Azerbaycan ermeni ve rus alimlerinin eserlerinden istifade etmisdir 8 Bu eseri de Abbasqulu aga Bakixanov muqeddime ile baslayir Muellif yigcam lakin dolgun mezmunlu bu muqeddimede tarix elmine qisa bir terif verir onu cemiyyet ve xalq ucun en faydali elmlerden sayir Tarixe muasir elmin telebleri noqteyi nezeri ile yanasan muellif beseriyyetin kecmis heyatini tecrube adlandirir Hazirki ve gelecek heyati yaxsi qurmaq ucun bu tecrubeden istifade etmeyi lazim bilir Gulustani Irem in muqeddimesinde Azerbaycanin ve Dagistanin qisa cografi tesviri qedim yunan ermeni ereb ve rus menbelerine istinad edilerek bu olkelerin xalqlarinin menseyi dili ve dinleri haqqinda maraqli melumat verilir Azerbaycan ve Dagistan xalqlarini tarixini Abbasqulu aga Bakixanov bu xalqlarin oz daxili heyatlarina ve tarixin umumi inkisafina gore deyil muhum tarixi hadiselere gore 5 dovre ayirmis ve buna esasen de eserini 5 fesle bolmusdur Islam dovletinin zuhurundan ereb qosunlarinin gelmesine qeder Sirvan ve Dagistan olkelerinde bas veren qedim hadiseler Ereb qosunlarinin Azerbaycana gelmesinden baslayaraq monqollarin istilasina qeder Monqol istilasindan Sefevilerin zuhuruna qeder Sirvansahlar sulalesi ve onlarin seltenetine aid hadiseler Sefeviler dovletinin zuhurundan Nadir sahin vefatina qeder Nadir sahin vefatindan Gulustan adli yerde Rusiya ve Iran dovletleri arasinda baglanan sulh muahidesine qeder Eserin birinci feslinde Tarixi Teberi Tarixi guzide Nizamut tevarix Kitabi mesalikul memalik Xeritetul ecaib kimi qedim Serq menbelerine istinaden Nuhun tufani onun ovladlari Yasef Ham ve Sam nesilleri Yecuc ve Mecuc skifler massagetler xezerler Sasani hokmdarlarinin Azerbaycandaki hakimiyyeti ve s haqqinda yarimelmi yarimefsanevi melumat verilir Bu fesil muqeddimeye ve eserin sonraki fesillerine nisbeten zeif islemisdir Eserin ikinci fesli Azerbaycan ve Dagistan olkelerinin ereb isgalcilari terefinden istila olunmasi umumiyyetle ereblerin bu olkelerdeki hakimiyyeti dovrunun tarixine hesr olunmusdur Hemin fesilde ereb xelifelerinin buraya gonderdiyi hakimler ereblerin xezerlerle vurusmalari xarici isgalcilarin istilasina qarsi Babekin mubarizesi onun Bagdadda eziyyetle oldurulmesi ve s haqqinda melumat vardir Lakin meshur Babek usyani haqqinda verilen melumat hem muxteser hem de cox ruhsuz ve sonukdur Bu melumat uzun iller ereb isgalcilarina qarsi qarsi amasizcasina vurusan ve ereb xelifesinin emri ile zulm ve isgencelerle oldurulen bu cesur xalq qehremaninin fealiyyeti tarixini qetiyyen isiqlandira bilmir Bunun sebebi muellifin tarixi hadiselere xalq azadliq herekati noqteyi nezerinden yanasa bilmemesidir Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem de meshur Azerbaycan cografiyasunasi Zeynalabdin Sirvaninin Riyazus seyahe eserine esaslanaraq Azerbaycan sozunu Babekin adi ile elaqelendirir Ucuncu fesil hulakulerin ve teymurilerin hakimiyyeti dovrunu isiqlandirir ve Sirvansahlarin seltenet ve nesibine dair tarixi melumat verir Bu fesilde Agqoyunlular ve Qaraqoyunlularin menseyi ve meshur alim Xace Nesireddin Tusi haqqinda da melumat vardir Eserin en boyuk bir hissesini teskil eden dorduncu fesil Sefevi padsahlarinin ve onlarin suqutundan sonra Iran taxtina oturan Nair sah Efsarin hakimiyyeti tarixine hesr olunur Futuhati Emini Tarixi alem arayi Abbasi qolikovun Boyuk Pyotrun fealiyyeti Ustryalovun I Pyotrun seltenet tarixi ve s rus fars ve osmanli menbelerinden istifade edilerek fesilde I Sah Ismayil I Sah Abbas ve Nadir sahin herbi seferleri Rusiya ve Turkiye qosunlarinin Dagistan ve Azerbaycan olkelerine hucumlari Sultan Selim Yavuzun qosunlari ile I Sah Ismayilin qosunlari arasinda Tebrizin yaxinliginda geden meshur Caldiran doyusu behs olunan dovrde yerli emir ve hakimlerin fealiyyeti haqqinda zengin melumat toplanilmisdir Gulustani Irem in besinci ve son fesli Nadir sahin olumunden 1747 ta 1813 cu ilde Rusiya ve Iran dovletleri arasinda baglanan Gulustan sulh muqavilesine qeder 60 ilden artiq bir dovru ehate edir Besinci fesil Gulustani Irem in en orijinal hissesidir Xanliqlar dovrunun isiqlandirilmasi noqteyi nezerinden besinci feslin boyuk elmi ehemiyyeti vardir Gulustani Irem Netice adi ile geden sonluqla bitir Lakin bu Netice eserde verilen melumatin yekunu ve ya xulasesinden ibaret deyildir Bu eserde sadece bir elavedir elavede Azerbaycanin meshur alimi yazici ve sairleri haqqinda qisa melumat verilir Azerbaycan ve rus dillerinde nesr edilmis bu eser sonraki dovrde yasayan tarixcilerimizin stolustu kitablarindan olub esasen islamin meydana gelmesinden tutmus 1813 cu ilde Rusiya ile Iran arasinda baglanan sulh muahidenamesine qederki dovrde xalqimizin tarixini tedqiq ve tehlil etmek isinde muhum menbelerden biridir O bu eseri Lado Zablotski ile birlikde rus diline tercume etmisdir 9 10 11 12 Abbasqulu aga Bakixanov kitabsunas kimi RedakteA Bakixanov dovrunun en yaxsi bibliofillerinden idi Onun zengin kitabxanasi olmusdur XIX esrin 40 ci illerinde bir nece gun A Bakixanovun qonagi olmus prof I Berezin onun cap kitablarindan ve elyazmalarindan ibaret kitabxanasi ile tanis olmus ve ozunun Dagistana ve Zaqafqaziyaya seyahet eserinde hemin kitablarin siyahisini vermisdir 270 nusxeden ibaret qiymetli elyazmalarini ehate eden bu kitabxanada Enveri Cami Saveci Dovletsah Semerqendi ve basqa Serq klassikleri ile birlikde Nizami Saib Tebrizi Isgender bey Munsi kimi azerbaycanli muelliflerin de eserleri olmusdur 13 iran Rusiya muharibeleri zamani A Bakixanov Iranda diplomatik xidmetde olmus 1828 ci ilde Erdebilde meshur Seyx Sefi kitabxanasinda tedqiqat aparmisdi Bu kitabxana sonralar meshur Agildan bela komediyasinin muellifi A S Qriboyedovun tesebbusu ile Tiflise kocurulmus burada Bakixanov onunla birlikde hemin elyazmalar uzerinde boyuk is aparmis ve onlarin kataloqunu tertib etmisdi Tedqiqatcilar A Bakixanovun Axalsix kitabxanasinin elyazmalari uzerinde islediyini yazirlar bax Axalsix kitabxanasi elyazmalarinin siyahisi Saltikov Sedrin adina Dovlet kitabxanasi Elyazmalari sobesi siyahi I qovqul 4 ver 3 4 14 Edibin bu qiymetli elmi isi o zaman Tiflisskiye vedomosti de isiqlandirilmisdi 13 Mukafatlari Redakte II dereceli Muqeddes Anna ordeni III dereceli Muqeddes Anna ordeni 1828 IV dereceli Muqeddes Vladimir ordeni 1828 Imperator tacli II Muqeddes Anna ordeni 1829 III dereceli Muqeddes Stanislav ordeni Almaz ve briliantla bezedilmis I dereceli Gunes ve Sir ordeni 15 1829 Filmoqrafiya RedakteAdile film 2008 Sebuhi film 1941 Sonuncu orden film 2002 Ehmed Bakixanov film 2003 Qudsi film 2007 Dasdan tikilmis seher film 2008 Subhun sefiri film 2012 Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Memmedov Z Azerbaycan felsefesi tarixi Baki Serq Qerb 2006 328 s seh 305 Yaddas muharibesi Zaqafqaziyada mifler identiklik ve siyaset V A Snirelman seh 103 1 2 3 Memmedov Z Azerbaycan felsefesi tarixi Baki Serq Qerb 2006 328 s seh 305 Mirehmedov E Azerbaycan jurnalistleri ve nasirleri Baki Ergunes 2013 272 s seh 34 Ittifaq Mirzebeyli Tofiq Bakixanov 80 Xalq qezeti 2010 30 iyun S 7 1 2 3 Azerbaycan edebiyyati tarixi 6 cildde IV cid Baki Elm 2011 s 123 Azerbaycan edebiyyati tarixi 6 cildde IV cid Baki Elm 2011 s 124 Gulustani Irem Azerbaycan tarixi S Eliyarlinin redaktesi ile Baki 2009 861 seh Azerbaycan tarixi 7 cildde IV cild Baki 2007 seh 504 F Qasimzade XIX esr Azerbaycan edebiyyati tarixi Baki 1974 486 seh Gorkemli azerbaycanlilar 1 2 Mirehmedov E Azerbaycan jurnalistleri ve nasirleri Baki Ergunes 2013 272 s seh 35 Ehmedov E A Bakixanovun dunyagorusu doktorluq dissertasiyasi s 1661 OrdenXarici kecidler RedakteA A Bakixanov Gulustani Irem 5 ci hisse rus dilinde A A Bakixanov Gulustani Irem 5 ci hisse Azerbaycan Turkcesinde Baki Minare 2000 Arxivlesdirilib 2013 06 26 at the Wayback Machine Abbasqulu aga Bakixanov Secilmis eserleri Baki Avrasiya Press 2005 1 Abbasqulu aganin Nesihetler iHemcinin bax RedakteGulustani IremMenbe https az wikipedia org w index php title Abbasqulu aga Bakixanov amp oldid 5986088, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.