fbpx
Wikipedia

Kürdüstan

Avqust 12, 2021

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Kürdüstan (dəqiqləşdirmə).

Kürdüstan (tələffüzü: kyɾd'y'stɑn; kürd. Kurdistan/کوردستان, translit. Kurdıstan, qulaq as; mənası – "Kürdlərin ölkəsi") və ya Böyük Kürdüstan — Qərbi Asiyada, əsasən kürdlərin məskunlaşdığı dağlıq vilayət. Kürdüstan kürd mədəniyyətinin, dillərinin və milli kimliyinin tarixən əsaslandığı bir ərazidir. Vilayət təxminən Zaqros dağlarının şimal-qərbini və Tavr dağlarının şərqini əhatə edir. Ərazi kürd irredentist iddialarına uyğun gəlir.

Kürdüstan
کوردستان


Kürdüstan bayrağı. Bayraq 1928-ci ildə Ağrı Respublikasının dövlət xadimlərinin təşəbbüsü ilə tərtib edilmişdir.
Dillər
Yeri Yuxarı Mesopotamiya və Zaqros dağları, o cümlədən Şərqi Anadolu və Cənub-şərqi Anadolu, şimal-şərqi Suriya, şimali İraq, şimal-şərqi İran
Hissələr
Ölkələr İraq
Ən böyük şəhərlər


Kürdüstan adı ilk dəfə 1150-ci ildə Böyük Səlcuq hökmdarı Sultan Səncər tərəfindən qərbi İranı təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Bu ad daha əvvəllər istifadə olunan Kurdiya və qədim Korduena toponimləri ilə əlaqədardır.

Terminin çağdaş istifadəsi bu ərazilərə aid edilir: cənub-şərqi Türkiyə (Türkiyə Kürdüstanı), şimali İraq (İraq Kürdüstanı), şimal-qərbi İran (İran Kürdüstanı) və şimali Suriya (Rojava). Bəzi milliyətçi kürd təşkilatları bu ərazilərinin hamısını və ya bir qismini əhatə edən, kürd əksəriyyətə sahib müstəqil bir dövlət qurmağı, digərləri isə mövcud milli sərhədlər çərçivəsində daha böyük muxtariyyət əldə etməyi arzulayırlar.

İraq Kürdüstanı ilk dəfə muxtariyyəti İraq hökuməti ilə razılığa gəldikdən sonra, 1970-ci ildə qazanmışdır və onun federal İraq Respublikası daxilində muxtar varlıq kimi statusu 2005-ci ildə yenidən təsdiq edilmişdir. İranda Kürdüstan adlı bir ostan var, ancaq muxtariyyətə malik deyil. Suriyada vətəndaş müharibəsində vuruşan kürd milisləri – Suriya Demokratik Qüvvələri şimali Suriyanın böyük qisminin nəzarətini ələ ala bilmişdir. Bunun səbəbi Suriya Prezidenti Bəşər Əsədə sadiq olan Suriya hökumətinin qüvvələri başqa yerlərdə vuruşmaq üçün oradan çəkilməsi idi. Öz hökumətlərini təşkil edən Suriya kürdləri Suriya hökumətini müharibədən sonra ərazidə muxtar vilayət təsis etməyə çağırırlar.

Etimologiya

Kürd adının əsl mənşəyi haqqında alimlər tərəfindən bir səs çoxluğu qəbul edilməyib, lakin bir nəzəriyyəyə görə, kürd etnonimi Pəhləvi dilində "köçəri" mənasını verən 𐭪𐭥𐭫𐭲, kwrt- sözündən törəmişdir. Fars əsilli -stan (fars. ـستان‎) şəkilçisi ölkələr və vilayətlər üçün istifadə edilir. Toponimin Azərbaycan dilindəki birbaşa mənası – "Kürdlər ölkəsi".

Kürdüstanın qədim adlarından biri də Korduyenadır. Kürdüstan qədim dövrlərdə ermənilər tərəfindən Korçayk (erm. Կորճայք), yunanlar tərəfindən Kordini (q.yun. Κορδυηνή), latınlar tərəfindən (Gordyene, Gordiyene), yəhudilər tərəfindən isə Kartigini (ivr. קרטיגיני‎) adlandırılmışdır.

Kürdüstan bölgə adı olaraq ilk dəfə Edessalı Matfey tərəfindən yazılmış «Erməni salnaməsi» adlı əsərində bir bölgəni təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Edessalı Matfey Diyarbəkir və Sivərək arasında yerləşən bir bölgəni Kürdstanats (erm. , K’rdstanats) adlandırmışdır.

Toponimin indiki mənası yazılı mənbələrdə ilk dəfə XII əsrdə Böyük Səlcuq Sultanı Səncər tərəfindən qurulan, müasir İranın Həmədan, Kirmanşah, Dinavər və Sənəndəc şəhərlərini əhatə edən vilayət üçün istifadə edilmişdir.

Tarix

Qədim dövrlər

  Əsas məqalələr: Kutilər, Hürrilər, Lulubilər, Assuriya, Manna, Korduyena, və Ermənilər

Kürdüstan qədim dövrlərdə heterogen bir ərazi idi. Qədim dövrdə Kürdüstanda lulubilər, kutilər, hürrilər, karduçilər, mannalılar və ermənilər kimi müxtəlif tayfalar yaşamıdır. Mannalıların əsl yurdu Urmiya gölünün şərqində və cənubunda yerləşirdi. Vilayət Midiliya Kir və Böyük Daranın hakimliyi dövründə fars Əhəməni dövlətinin hakimiyyəti altına girmişdir.

E.ə. III minillikdə yaşamış lulubilərin yurdu Lulubum adlanırdı. Həmin ərazi indiki İraqın Zaqros dağlarının Şəhr-i Zor düzənliyini və İranın Kirmanşah ostanını əhatə edirdi. Lulubi dili təyin edilməmiş bir dil hesab edilir, çünki onların nə ədəbiyyatı, nə də ki yazısı var idi. Buna görə də onların dili elam, hürri, Şumer, Akkad, het və amorit kimi dövrün qonşu dilləri ilə əlaqələndirilə bilinməz. Lulubilərin yaşadığı dövr İrandilli xalqların əraziyə köçündən əsrlər əvvəl olmuşdur. Yəni, lulubilərin indiki kürdlərlə heç bir tarixi, mədəni, linqvistik və ya genetik bir əlaqəsi yoxdur. Buna baxmayaraq, İqor Dyakonov iddia edir ki, lulubilər dağlarda yaşayırdılar və onların dilləri elam dilinə bənzəyirdi. Ehtimal olunur ki, lulubi termininin özü hürri mənşəlidir.

E.ə. III–I minilliklərdə Zaqros dağları ətrafında yaşamış qədim kutilərin yurdu Kutiyum adlanırdı. Onlar e.ə. XXII əsrdə Mesopotamiyanın əhəmiyyətli bir hissəsini idarə edirdilər. E.ə. III minillikdə Akkad imperiyasını süquta uğradan kutilər, daha sonra sonra Zaqros dağlarına doğru irəliləyərək Yuxarı Mesopotamiyada bir neçə nəsil Şumer dövlətinə hökmranlıq etdilər. Şumer lövhələrində kutilərin barbar bir xalq olduğu qeyd edilir. Axırıncı kuti kralı Tirikanın Uruk şəhərində qubernator olan və daha sonra kutilərə qarşı üsyan qaldıran Utuxenqal tərəfindən məğlub edilməsilə kuti hökmdarlığı sona çatır.

Kutilərin mənşəyi haqqında çox az məlumat mövcuddur. Kuti dilində adlardan başqa bir mətn tapılmadığından onun başqa dillərə olan oxşarlığını müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Şumer dövlətinin kuti krallının adları onu göstərir ki, onlar Şumer, Akkad, hürri, het və ya elam dilləri ilə yaxından əlaqəli deyildilər. Valter Bruno Henninq təklif etmişdir ki, kral adlarının sonları Sincanda tapılan Hind-Avropa dillərindən olan toxar dillərindəki adlar ilə oxşarlığı var. Bu isə kuti dilini ən qədim yazılı Hind-Avropa dilinə çevirir. Onun fikrinə görə, kutilər daha sonra Tarım hövzəsinə köç ediblər. Qamkrelidze və İvanov Henninqin təklifi üzərində tədqiqat aparmışdılar. Buna baxmayaraq, alimlərin əksəriyyəti bu iki dil qrupunu – kuti və toxar dillərini əlaqələndirmək cəhdinin həqiqətə uyğun olmadığını bildirmişdir.

 
Makedoniyalı İsgəndərin imperiyasının xəritəsi. E.ə. IV əsr. Burada Kürdüstan Kard-uchi kimi verilmişdir.

Türkiyənin Şərqi Anadolu Regionundakı erkən tunc dövrünə aid xarabalıq yaşayış məntəqələrindən olan Kür-Araz mədəniyyətində və Suriyada aşkar edilən dulusçuluq nümunələrinin hürrilərə aid olduğu qəbul edilir. Hürrilər ilə əlaqədar Akkad dövrü mənbələrdən onların e.ə. II minilliyin axırlarında Cənub-şərqi Anadolu regionu və Mesopotamiyada yaşadıqları qənaətinə gəlinir. Bir müddət Akkad Dövlətinin hakimiyyəti altına girən və Akkad yazı dilindən istifadə edən hürrilər Akkad dövlətinin süquta uğramasından sonra müstəqillik əldə edir, bir cür çarlıqlar qurmağa çalışırlar, lakin Şumer dövlətinin Üçüncü Ur sülaləsi dövründə Şulginin bölgəyə hakim olmasından sonra hürrilər müstəqilliklərini yenidən itirirlər. Mari şəhərində aşkar edilən məktublarda bildirilir ki, turukkilər hürrilərin qida mənbələrini yağmalayıblar. Kayseri yaxınlıqlarında yerləşən Kültəpədə tapılan mixi yazılı mənbələrdə çoxlu hürricə mənbə aşkar edilmişdir. Bu mənbələrdə hürri dilində sözlərin tapılması, bu dövrdə hürrilərin Mərkəzi Anadoluya qədər təsir göstərdiyini vurğulayır. Babil mənbələrində Het kralı I Mursilinin Babil səfərindən geri qayıdanda hürrilər ilə vuruşduğu yazılır.

I Suppiluliumanın Het taxt-tacına sahiblənməsindən sonra hetlər regionda yenidən güclənməyə başladılar. Suppiluliumanın ilk işi Kissuvatna Dövlətini bir müqavilə ilə hetlərdən asılı vəziyyətə salmaq, daha sonra isə Vasukani şəhərinə yürüş edərək Hürri və Mitanni dövlətlərini işğal etmişdir. Buna baxmayaraq, I Suppiluliumanun ölümündən sonra bölgədəki het hökmranlığı zəifləmiş və Hürri ilə Mitanni dövlətləri özlərini idarə etməyə başlayırlar. Dövlətin varlığı Assuriya kralı I Tukulti-Ninurta dövrünə (e.ə. 1244–1208-ci illər) qədər davam etmişdir.

Əsası Selevkilər imperiyasının süqutundan sonra qoyulan Korduyena krallığı Van gölünün cənubu və cənub-şərqində, İran və Mesopotamiyanın arasında yerləşirdi. Korduyena krallığı e.ə. 189-cu ildən e.ə. 384-cü ilə qədər bir-birləri ilə mübarizə aparan Parfiya və Roma imperiyalarının vassal dövləti olaraq şimali Mesopotamiyanı və cənub-şərqi Anadolunu idarə edirdilər. Korduyena krallığı e.ə. 66-cı ildə Roma Respublikasının vassalına çevrildi və romalılar ilə b.e. 384-cü ilinə müttəfiq qaldı. Krallıq e.ə. 66-cı ilə qədər beş dəfə Roma və İran arasında tərəf dəyişdirdi. Korduyena şərqi Anadoluda yerləşən Tiqranakert şəhərinin şərqində – indiki Türkiyənin cənub-şərqindəki Diyarbəkir şəhərinin şərqində və cənubunda yerləşirdi.

 
Uilyam R. Şeperd tərəfindən XIX əsrdə tərtib edilmiş e.ə. 60-cı ilin Yaxın Şərqinin xəritəsi. Burada Korduyena krallığı göstərilmişdir.

Corc Roulinson kimi XIX əsr alimləri Korduyena krallığını müasir kürdlər ilə əlaqələndirir, onun qədim "Kürdüstan" olduğunu irəli sürürdülər. T. A. Sinkler bu təyinetmənin həqiqətə uyğun olmadığını bildirmişdir. Kolumbiya Ensiklopediyasında bu iddianın həqiqətə uyğun olduğu qəbul edilmişdir.

Qədim dövrlərdə Kürdüstanın çoxlu rayonları var idi. Onlara Korduyena (Siirt, Bitlis və Şırnak), Sofena (Diyarbəkir), Zabdikena (Cizrə), Baseniya (Bəyazid), Mokena (Muş), Neferkerta (Silvan) və Artemitanı (Van) misal çəkmək olar.

"Kürdlər ölkəsi" deyiminin ən erkən qeydlərində biri son antik dövrlərə aid xristian aysor sənədlərindədir. Bu sənədlər Abdişo kimi aysor müqəddəslərinin hekayələrindən bəhs edir. Sasani mərzbanı Mar Abdişodan haralı olduğunu soruşanda, o, cavab olaraq, valideynlərinin dediklərinə görə, Assuriyanın Həzza kəndindən olduğunu demişdir. Buna baxmayaraq, onlar daha sonra büdpərəstlər tərəfindən Həzzadan qovulmuş və Tamanonda məskən salmışdılar. Abdişoya görə, Tamanon "Kürdlərin ölkəsi"ndə yerləşirdi. Tamanon indiki İraq–Türkiyə sərhədində, Həzza isə Ərbil şəhərinin 12 kilometr (7.5 mil) cənub-qərbində yerləşir. Həmin sənəddə yazılmış başqa bir mətndə qeyd edilmişdir ki, Xabur çayı regionu da "Kürdlərin ölkəsi"ndədir. Əl-Məqdisi və əl-Həməviyə görə, Tamanon Cudi dağının cənub-qərbi və ya cənubi yamacında yerləşirdi. Suriya mənbələrində kürdlərə olan başqa coğrafi istinadlar Suriyalı Mixail və Əbül-Fərac bin Harun tərəfindən yazılmış «Zuknin salnaməsi» əsərində yerləşir. Orada Kərdu, Kərdu şəhəri və Kərdavayə ölkəsinin adı çəkilir.

Orta əsrlər

  Əsas məqalələr: Şəddadilər, Rəvvadilər, Həsənveyhilər, Ənnazilər, və Mərvanilər
 
Mesopotamiyanın dağlıq şimal-şərqində yerləşən Cibal regionunun xəritəsi. Burada "Kürdlərin yay və qış iqamətgahları" ön plana çıxarılıb. İbn Havqəl. 977-ci il.

X əsrin ikinci yarısında beş kürd dövləti var idi – Arran və Ərməniyyəda Şəddadilər (951–1174), Cənubi Azərbaycanda Rəvvadilər (955–1221), İran Kürdüstanı və Cəzirədə Həsənveyhilər (959–1015), Qərbi İranda Ənnazilər (990–1117), Cənub-şərqi Anadoluda isə Mərvanilər (990–1096).

Kürdüstan orta əsrlərdə əmirlik adlanan yarımmüstəqil və müstəqil dövlətlər toplusundan təşkil olunmuşdu. Onlar nominal olaraq, xəlifə və ya şahların birbaşa siyasi və ya dini təsiri altında idi. Şərəf xan Bitlisinin bu dövlətlərin və onların qonşuları ilə olan münasibətlərini hərtərəfli əhatə «Şərəfnamə» əsəri 1597-ci ildə yazılmışdır. Bu dövlətlərə cənubda Baban, Soran, Bədinən və Germiyan əmirlikləri, şimalda Bəkran, Bohtan və Bitlis əmirlikləri, şərqdə isə Mukryan əmirliyi və Ərdalan xanlığı aiddir.

Kürdüstan toponiminin orta əsrlərə aid olan ən erkən istifadə Edessalı Matfey tərəfindən XII əsrdə yazılmış erməni dilində olan tarixi bir mətndədir. O, burada 1062-ci ildə Diyarbəkir ilə Sivərək yaxınlıqlarında baş verən döyüşün Kürdüstanda olduğunu bildirib. Bu ad daha sonra 1200-cü ildə erməni dilində yazılmış bir İncil əlyazmanın kolofonundakı duada çəkilib.

Toponimin növbəti illərdəki istifadəsi Trabzon imperiyasının 1336-cı ilə aid sənədlərində və 1340-cü ildə Həmdullah Qəzvini tərəfindən yazılmış «Nüzhət əl-qulub» əsərindədir. Əlavə olaraq, Marko Polo səyahəti zamanı Mosul şəhərində kürdlər ilə görüşmüşdür.

Şəddadilər Arran və Ərməniyyəni idarə etmiş kürd mənşəli bir müsəlman sülalə idi. Regionda uzun müddət qaldıqlarından onlar tez-tez erməni Baqratuni sülaləsinin üzvləri ilə evlənirdilər. Onlar Dvin şəhərində əsaslanmışdılar və ilk dövrlərdə yalnız həmin şəhəri idarə edirdilər, ancaq daha sonra onlar Bərdə və Gəncə kimi əhəmiyyətli şəhərləri də idarə etməyə başladılar. Vassalları olduqlar Böyük Səlcuq imperiyası onlara Ani və Tiflis şəhərlərinin idarəsini vermişdir. Şəddadilər 1047–1057-ci illərdə Bizans imperiyası ilə bir neçə dəfə müharibəyə girdilər. Kür və Araz çayları arasındakı ərazi Şəddadilər sülaləsinin nəzarəti altında idi.

Rəvvadilər əslən ərəb mənşəli idilər və regiona VIII əsrin ortalarında Yəməndən gəlmişdilər, ancaq onlar X əsrin əvvəllərində kürdləşmiş, Məhəmməd yerinə Məmlan, Əhməd yerinə Əhmədil kimi kürd adlarından istifadə etməyə başlamışdılar. Rəvvadilər Kürdüstana VIII əsrin ortalarında gəlmiş, X əsrdən etibarən isə kürd tayfası olaraq bilinirdi. X əsrin ikinci yarısında və XI əsr boyunca bu kürdləşmiş tayfanın nümayəndələri Cənubi Azərbaycan və Ərməniyyəni idarə edirdilər. Buna görə də bu xanədanlıqdan olan hakimlər "Azərbaycanşah" titulu daşıyırdılar. XI əsrdə türklər Orta Şərqə soxulmağa başlayırlar. Toğrul 1054-cü ildə Rəvvadiləri fəth edir. Rəvvadilər sülaləsi 1227-ci ildə Monqolların Azərbaycana yürüşünə qədər Marağa atabəyi titulunu daşıyırlar.

Həsənveyhilər 959–1015-ci illərdə Dinavər, Şəhr-i Zor, Həmədan, Nəhavənd və Əhvaz kimi vilayətlərdə hökmranlıq etmiş kürd mənşəli müsəlman bir sülalə idi. Sülalənin qurucusu Həsənveyh Barzikani adlı bir kürd tayfasından idi. Onun ölümündən sonra oğulları arasında münaqişə yaranır. Bu vaxt taxta Bədir ibn-Həsənveyh keçir. Dövlətin sərhədləri Bədir ibn-Həsənveyh dövründə Əhvaz, İlam, Bürucird və Əsadabad şəhərlərinə qədər uzanırdı. Buna görə də Abbasilər xilafəti Bədirə "Nəsrəddin" titulunu verir. 1015-ci ildə Ənnazilər bu sülalənin hökmranlığına son versələr də onlar Böyük Səlcuq sərkərdəsi İbrahim Yınalın 1947-ci ildə ərazini fəth etməsinə qədər Sərmac qalasını idarə edirdi.

 
Mahmud Kaşğari tərəfindən 1074-cü ildə tərtib edilən xəritə. Burada, Ərd əl-Şam (Suriya) ilə Ərd əl-İrakəyn (İraq) arasında ərəb dilində Ərd əl-Əkrad, yəni Kürdlər ölkəsi adı verilib.

Ənnazilər 990–1117-ci illərdə indiki İraq–İran sərhədində yerləşən əraziləri – Kirmanşah, İlam, Hülvan, Dinavər, Şəhr-i Zor və Daquq kimi şəhərləri idarə etmiş kürd sünni müsəlman bir sülalə idi. Şərəf xan Bitlisinin yazdığı və kürd tarixini əhatə edən «Şərəfnamə» əsərinə görə, sülalənin adı Ənnaz yox, Əyyardır. Buna görə də sülaləyə xitab edərkən Əyyarilər adında da istifadə olunur. Sülalənin əsası Əbül-Fəth Məhəmməd ibn-Ənnaz tərəfindən qoyulmuşdur və ilk dövrlərdə Hülvanı idarə edirdi. Onun hakimiyyəti dövründə Ənnazilər qonşu ərəb tayfaları ilə, eləcə də Həsənveyhilər ilə vuruşmuşdur. Əbül-Fəth Ənnazın oğlu Hösəm-əl-Dəvla Əbül-Şəvkin hakimiyyəti dövründə Ənnazilər Hilləyə qədər olan ərazini idarə etmişdir. Böyük Səlcuq türkləri ilə apardığı mübarizədə o, Həmədan şəhərini ələ keçirmiş, Dinəvar və Əsədabada yürüş etmişdir. Toğrul xan 1045-ci ildə Ənnazilərin idarə etdiyi ərazilərə yürüş etmişdir. Buna baxmayaraq, Ənnazilər sülaləsinin nümayəndələri yenə də bəzi əraziləri idarə edirdilər. Sonuncu Ənnazi hökmdarı III Sürxab ibn-Ənnaz XII əsrin ikinci yarısında Luristanı idarə etmişdir.

Mərvanilər 990–1096-cı illərdə Cəzirənin Diyar Bəkir regionunu, eləcə də Ərməniyyənin bir qismini idarə etmiş kürd əsilli müsəlman sülalə idi. Dövlət Diyarbəkir şəhərində mərkəzləşmişdi. Baxmayaraq ki, akademik mənbələrin əksəriyyəti sülaləsi kürd əsilli hesab edir, «İranika Ensiklopediyası» kitabına görə, sülalə ərəb mənşəli idi. Sülalənin əsası Əbu-Şücə Bəd bin-Dustaq adlı bir qoyunotaran tərəfindən qoyulmuşdur. Buveyhilər sülaləsinin böyük hökmdarı Adudüddövlə vəfat edəndə o, Silvan şəhərini fəth edir. O həmçinin, Diyarbəkir şəhərini və Van gölünün şimal sahillərdə yerləşən əraziləri ələ keçirir. Dövlətin ən qüdrətli dövrü Əbü Əli əl-Həsən bin-Mərvanın üçüncü oğlu Nəsr əl-Dəvlə Əhməd bin-Marvanın hakimiyyəti dövrü idi. Onun dövləti Buveyhilər əmiri Sultan əl-Dəvlə, Fatimilər xəlifi əl-Hakim və Bizans imperatoru II Vasili arasında qalmışdı. O, Diyabəkir şəhərini öz əlinə alır, Bizans imperiyası ilə bir-birlərinə hücum etməmək haqqında müqavilə imzalayır, Şanlıurfa şəhərini fəth edir və yerli ərəb tayfalarını məğlub edir. Nəsr əl-Dəvlənin ölümündən sonra Mərvanilər tənəzzülə uğrayır. Dövlətin keçmiş vəiri İbn-Cahir Bağdad şəhərinə gedir. İbn-Cahir orada Böyük Səlcuq sultanı I Məlikşah və Nizamülmülk ilə görüşür, Diyarbəkiri almaq təklifini verir. Beləliklə, dövlət Böyük Səlcuq imperiyası tərəfindən ilhaq edilir. Sülalənin sonuncu əmiri Nəsir əl-Dəvlə Mansur sadəcə Cizrə şəhərini idarə edirdi.

Müasir dövr

XV–XVIII əsrlər

Mark Sayksa görə, kürdlər Mərkəzi Anadoluya ilk dəfə Osmanlı sultanı I Səlim tərəfindən köçürülmüşdür.

 
I İsmayılın kürd üsyançılarına qarşı döyüşünün təsviri.

1508-ci ildə Kürdüstan hakimi Şah İsmayıl Xətaidən asılı vəziyyətə düşür. 1585-ci ildə bütün Kürdüstan Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında idi, ancaq Şah Abbas daha sonra İran Kürdüstanını geri ala bilmişdir.

Rusiya və daha sonra SSRİ etnoqrafı Qriqori Çursinə görə, kürdlər indiki Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayışı 1589-cu ildə Səfəvilərin şiə kürdləri Zəngəzur ilə Qarabağ vilayətləri arasınakı əraziyə köçürməsi ilə başlamışdır.

Canpoladoğlu Suriyada yaşayan bir kürd tayfası idi. Onların başçısı Hüseyn Canpoladoğlu 1604-cü ildə Hələb bəyi təyin olunur, ancaq daha sonra Urmiya döyüşünə gec çatmasına görə Cığalızadə Yusif Sənan Paşa tərəfindən edam edilir. Əbül Vəfa əl-Urdinin fikrinə görə, Canpoladoğlu sırf kürd olduğuna görə öldürülmüşdür. Onun qardaşı oğlu Əli paşa 1606-cı ildə müstəqillik əldə etmək üçün üsyan qaldırır. Toskana hersoqu I Ferdinand onun bu əməllərini dəstəkləyirdi. Əli paşa 30.000 nəfərdən təşkil olunmuş ordusu ilə Həmadan Adanaya qədər olan ərazini zəbt edir. Osmanlı sədrəzəmi Quyucu Murad Paşa 1607-ci ildə Əli paşaya qarşı yürüş edir və onu məğlub edir.

Baxmayaraq ki, kürdlər Gürcüstana ilk dəfə XII əsrdə gəliblər, kürd tayfaları birinci dəfə XVI əsrdə Msxeta şəhərində olmuşdular.

1609-cu ildə kürdlər Səfəvilərə qarşı üsyana qalxır. Hatəm bəy Ordubadinin öndərlik etdiyi Dimdim döyüşündən sonra Dimdim qalası qızılbaşlar tərəfindən zəbt edilir. Şah Abbas Bəradost və Məhabad şəhərlərində qətliam əmri verir və əraziyə əfşarları yerləşdirir.

Şərəf xan Bitlisi müəllifi olduğu «Şərəfnamə» əsərində bildirir ki, kürd torpaqları Hörmüz boğazından başlayıb Malatya və Qəhrəmanmaraşa qədər uzanır. 1640–1655-ci illərdə Kürdüstana səyahət etmiş Övliya Çələbi vilayətin müxtəlif rayonlardan bəhs edib. Bu rayonlara Ərzurum, Van, Hakkari, Cizrə, Amadiyə, Mosul, Şəhr-i Zor, Hərir, Ərdalan, Bağdad, Dərnə, Dərtənq o cümlədən Bəsraya qədər olan ərazilər aiddir.

XVIII əsrdə kürdlər Anadoluda üsyanlarına dəstək olmaq üçün Kartli çarı II İrakli ilə görüşmüşdülər.

XVIII əsrdə kürd tayfalarının çoxu Qarabağ düzündə yaşayan Azərbaycan türkləri ilə tayfa ittifaqları qurmuşdular. XIX əsr Rusiya tarixşünası Pyotr Budkov qeyd etmişdir ki, 1728-ci ildə Muğan düzündə yarımköçəri maldarlıq ilə məşğul olan kürdlər və şahsevənlər Rusiya vətəndaşlığı almaq üçün müraciət etmişdilər.

XIX əsr

1807-ci ildə Rusiya-İran müharibəsi əsnasında Mehmed Şəfi Sultan adlı bir tayfa başçısı 600 ailə ilə birlikdə İrandan Qarabağ xanlığı ərazisinə köçür. XIX əsrin ikinci yarısında kürdlər Zəngəzur, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarında kompakt şəkildə yaşayırdılar. Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Ərəş qəzalarında da kiçik miqdarda kürdlər yaşayırdı.

Osmanlı sultanı III Səlimin Bağdad vilayəti ərazisində yerləşən Süleymaniyyə şəhərinin valisi olan Baban əşirətindən Babanzadə İbrahim paşanın 1806-cı ildə ölməsindən sonra Osmanlı imperiyasının eyni əşirədən Babanzadə Halit paşanı qubernator təyin etməsi İbrahim paşanın qardaşı oğlu Babanzadə Əbdürrəhman paşanı qəzəbləndirmişdi. O, rejimin ona ədalətsizlik etdiyini irəli sürərək Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan başlatmışdır. Babanzadə Əbdürrəhman paşa üsyanı olaraq bilinən bu üsyan Osmanlı imperiyası tərəfindən 1808-ci ildə yatırılmışdır. Buna baxmayaraq, 1812-ci ildə – birinci Babanzadə üsyanından 6 il sonra Babanzadə Əhməd paşa əmisi Babanzadə Əbdürrəhman paşanın intiqamını almaq üçün üsyan qaldırmış, lakin qısa bir müddət sonra yatırılmışdır.

Soran əmiri Mir Məhəmmədin 1830-cu ildə Misirdəki Kavalalı Mehmed Əli paşadan ilhamlanaraq Osmanlı imperiyası daxilində ayrı bir dövlət qurmağa çalışmış, üsyan qaldırmışdır. Mir Məhəmməd üsyanı olaraq bilinən bu üsyan Molla Hadinin üsyana əleyhinə verdiyi fətvadan sonra zəifləmiş, buna görə də Mir Məhəmməd Osmanlı rejiminə təslim olmuşdur.

 
Sevr müqaviləsi zamanı irəli sürülən Kürdüstan təklifi. 1920-ci il.

Osmanlı sultanı II Mahmudun təsis etdiyi Sekban-ı Cədid üçün Kürdüstanda da əsgər toplanmışdı, bu isə əşirət rəsilərini narahat etmişdir. 1842-ci ildə Bədirxan bəy Kürdistanın müstəqilliyini elan edərək indiki Van, Sivərək, Viranşəhər, Mosul və Urmiyaya qədər olan ərazidə hakimiyyət qurmuş və öz adına pul basmışdır, lakin o, 1847-ci ildə qardaşı oğlu Yezdan Şərin xəyanəti ilə Osmanlı imperiyası tərəfindən məğlub edilmişdir. Osmanlı ilə əməkdaşlıq etdiyi üçün Cizrə bəyi təyin edilən Yezdan Şər daha böyük hüquqlar istəmiş, ancaq bu istəklər qəbul edilmədikdən sonra, 1854-cü ildə üsyan qaldılmış, Van və Bitlis şəhərlərini alıb Bağdad şəhərinə yürüş etmiş, ancaq Osmanlı ordusu tərəfindən məğlub edilmişdir.

İndiki dövr

Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsində məğlub olub, süquta uğraması onun Antanta dövlətləri tərəfindən bölünməsi ilə nəticələnmişdir. Sevr müqaviləsinin nəticəsində Kürdüstan Fransa və Birləşmiş Krallıq arasında bölünmüşdü. Buna baxmayaraq, Mustafa Kamal Atatürk öndərliyindəki türk ordusu Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində kürd əhaliyə sahib ərazilərin bir hissəsini zəbt etmiş, Lozanna müqaviləsinin şərtlərinə görə Türkiyə rəsmi olaraq, həmin əraziləri ihlaq etmişdir. Beləliklə, Kürdüstan İrana əlavə olaraq, müstəqil Türkiyə, Fransa müstəmləkəsi olan Suriya və Birləşmiş Krallıq müstəmləkəsi olan İraq arasında bölünmüşdür. Bu yeni sərhədlərin təsis və məcburi tətbiq edilməsi ənənəvi köçəri həyat tərzini dəyişib, kənd həyatına keçməyə vadar edilən kürdlərə dərin şəkildə təsir etmişdir.

Türkiyə

  Əsas məqalə: Türkiyə Kürdüstanı
 
Şeyx Səid üsyanı zamanı çəkilən afişa. Burada türk əsgərləri üsyanın qaldırıldığı ərazini mühasirə altına almışdır.

Osmanlı imperiyası dövründə Kürdüstan toponimindən istifadə edilirdi, ancaq Türkiyə Respublikasında Maarif Vəkalətinin (indiki Milli Təhsil Nazirliyi) yayımladığı 8 dekabr 1925-ci il tarixli "Türk birliyini parçalamağa çalışan cərəyanlar" başlıqlı xəbərdarlıq ilə Lazistan və digər bütün etnonimlər ilə qurulan toponimlər, o cümlədən "Kürdüstan" toponimi də rəsmi istifadədən qaldırılmışdır. Ərazi onun yerinə şərq və ya cənub-şərq adlandırılmağa başlandı. Türkiyə torpaqlarında "Kürdüstan" adında müstəqil bir dövlət qurmağa çalışmaq Türkiyə Respublikasının 1982-ci il konstitusiyasının "ölkənin bölünməzliyi" maddəsini pozur.

1925-ci ilin fevral ayında cənub-şərqi Anadoluda mərkəzi hakimiyyətə qarşı olan kürd və zaza tayfalarının dəstəklədiyi xilafət və kürd separatçı hərəkatı tərəfdarı bir üsyan qaldırırlar. Fevral ayının 13-də Şeyx Səidin tərəfdarı olan bəzi şəxslərin Diyarbəkir ilinin Eğil nahiyəsinə bağlı Piran kəndində axtarış edən bir jandarma işçisinə atəş açması qısa müddətdə alovlanan hadisələrin başlanğıc nöqtəsi olmuşdur. Fevral ayının 16-da Gənc nahiyəsinin Darahin qəzasına hücum edən Şeyx Səid qubernatoru və digər vəzifəli şəxsləri əsir almış, xalqı İslam dini üçün üsyana çağıran bir bəyannamə ilə hərəkatı tək mərkəz altında birləşdirməyə çalışmışdır. Üsyan başlanğıcda İslam şəriətinin bərpası üçün başladılsa da, sonraddan kürd üsyanına çevrilmişdir. Yerli tayfaların dəstəyini alan Şeyx Səid Diyarbəkir şəhərinə yürüş edir, Sivərək şəhərini ələ keçirir. Şeyx Abdullah öndərliyindəki üsyançılar Varton qəsəbəsini ələ keçirdikdən sonra Muş şəhərinə doğru irəliləmiş, ancaq könüllü qüvvələrin səyi nəticəsində Murad körpüsündə məğlub edilib, Varto qəsəbəsinə geri çəkilmişdilər. Fevral ayının 21-də mərkəzi hökumət şərq əyalətlərində fövqəladə vəziyyət elan etmişdir. Mart ayının əvvəllərində Şeyx Səidin əmrindəki təxminən 10.000 nəfərlik ordu Diyarbəkir şəhərinə hücum etmış, şəhəri tuta bilməyərək mühasirəyə almışdır. Davam edən döyüşlərdə hökumət qüvvələri qələbə qazanmış, şəhəri ala bilməyəcəyini görən Şeyx Səid mühasirəni ləğv etmiş və Diyarbəkir şəhərindən geri çəkilmişdir.

 
Ağrı üsyanının rəhbərləri. Soldan sağa: Sipkanlı Halis bəy, İhsan Nuri paşa, Hasenanlı Fərzəndə bəy. 1927–1930-cu illər.

Mustafa Kamal Atatürkün istəyi ilə hadisələri üsyan olaraq dəyərləndirməyən və fövqəladə vəziyyətin elan olunması ilə həll ediləcəyini gözləyən baş nazir Əli Fəthi Okyar istefa vermiş, yeni hökumət isə İsmət İnönü rəhbərliyi ilə yenidən təşkil edilmişdir. Geniş miqyaslı top-yekun hücuma keçən hökumət qüvvələri üsyançıların çoxunu təslim olmağa məcbur etmişdir. Ölkədən qaçmağa çalışan tayfa rəsiləri həbs edilmişdir və üsyan aprel ayında rəsmi şəkildə sona çatmışdır.

1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər Türkiyənin Ağrı ilində müxtəlif üsyanlar qaldırılmışdır. Birinci üsyan 16 may 1926-cı il tarixində Cəlali Barho öndərliyindəki kürd tayfaları tərəfindən Ağrı dağı yaxınlıqlarında qaldırılmışdır. Türkiyə Silahlı Qüvvələri üsyanı bir ay sonra basdırmışdır. Növbəti ilin sentyabr ayında Türkiyə Silahlı Qüvvələri əraziyə yenidən hücum etmiş, yerli əşirətlərin qaldırdıqları ikinci üsyanı basdırmışdır. Bundan sonra Ağrıda yaranan böhran daha da dərinləşmişdir. 1927-ci ilin sentyabr ayında Birləşmiş Krallığın dəstəyi ilə İhsan Nuri tərəfindən Ağrı Respublikası qurulmuşdur. 1930-cu ilin iyul ayında Saleh Omurtak öndərliyi türk qoşunları təxminən 15.000 kürdü öldürərək qətliam törədir. Bu böhranı sona çatdırmaq istəyən Türkiyə ordusu 1 iyulda Ağrı dağını mühasirəyə alır və 7 iyul 1930-cu ildə ümumi əməliyyata start verir. 25 iyulda sona çatan döyüşdə kürd liderlərin çoxusu ölür və ya həbs olunur, İhsan Nuri isə İrana qaçır. Həbs olunanlar daha sonra Adanada edam edilirlər.

1943-cü ilin iyyun ayında Türkiyənin Van ilində 33 nəfər kürd heyvan qaçaqmalçılığı ilə təqsirkar bilinərək, Mustafa Muğlalı tərəfindən məhkəmə keçirilmədən edam edilir. Ölüm hökmü verilənlərdən sadəcə biri hadisə yerindən qaça bilir. Gerçəkləşən bu hadisələr Muğlalı hadisəsi kimi bilinir.

1937–1938-ci illərdə kürd zazalar Dərsim vilayətində Türkiyə hökumətinə qarşı üsyan qaldırırlar. Üsyana ələvi kürd tayfa rəisi olan Seyid Rza öndərlik edirdi. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar 10.000–80.000 kürdün ölümünə səbəb olmuşdur. Bu müddətdə dörd fərqli hərbi əməliyyat gerçəkləşdirilmişdir.

10 sentyabr 1937-ci ildə Seyid Rza Ərzincan ilindəki hökumət binasının önünə gəlir ki, sülh üçün danışıqlar aparsın, ancaq o, həbs olunur. O, növbəti gün Elazığa göndərilir və noyabr ayında yoldaşları ilə birlikdə edam olunur. Türkiyə Respublikasının Baş naziri Cəlal Bayar Dərsim üsyançılarına hücum etmək qərarına gəlir bə 2 yanvar 1938-ci ildə hərbi əməliyyata start verir. Həmin ilin avqustunda, daha sonra sentyabrında yeni bir hərbi əməliyyat həyata keçirilir. Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri üsyan boyunca olduqca fəal olmuşdular. Pilotlardan biri Kamal Atatürkün övladlığa götürdüyü qızı Səbihə Göyçən də var idi. Nuri Dərsimi Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin 1938-ci ildə vilayəti zəhərli qazlar ilə bombardman etdiyi iddia etmişdir.

 
Kobaninin mühasirəsini etiraz edən kürdlər. 29 sentyabr 2014-cü il. İstanbul.
 
HDP tərəfdarları seçki nəticələrini qeyd edərkən. 8 iyun 2015-ci il. İstanbul.

1970-ci illərdə Türkiyə Kürdüstanındakı seperatçı hərəkat kürd-türk münaqişəsinə çevrildi. Türkiyə Silahlı Qüvvələri 1984-cü ildən 1999-cu ilə qədər PKK terror təşkilatı ilə vuruşurdu. Türkiyə hökuməti 1984-cü ildə PKK ilə vuruşmaq üçün Keçici və Könüllü Kənd Qoruyucuları sistemini təsis etmişdir. Bu milis qurumu yerli kürdlərdən təşkil olunmuşdu və təqribən 58.000 üzvə sahib idi. Qurumun bəzi üzvləri Türkiyə Dövlətinə çox ləyaqətli idi. Bu isə kürd döyüşçülər arasında çaxnaşmaya səbəb olmuşdur.

Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə PKK arasındakı döyüşlərə görə ölkənin cənub-şərqindəki şəhərətrafı ərazilər əhalisiz qalmış, kürd mülkiləri Diyarbəkir, Van və Şırnak kimi şəhərlərə, Türkiyənin qərbinə və hətta Avropaya köçmüşdür. Bu köçün səbəbləri Türkiyə hökumətinin ərazidə həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar və PKK təşkilatının kürd kəndlərinə etdikləri basqınlar idi. Türkiyə hökuməti təxminən 3.000 kürd kəndini məhv etmiş, 378.000 nəfərin məcburi köçkün olmasına səbəb olmuşdur.

2010-cu ildə PKK ilə hökumət qüvvələri vuruşmasından sonra İraq Kürdüstanında yerləşən bəzi yerlər Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən bombalanır. Türkiyə Ali Seçki Şurası 2011-ci ildə PKK ilə bağlantıları olmaları haqqında istintaq aparılan kürd namizədləri yaxın vaxtlarda keçiriləcək ümumi seçkilərdən kənarlaşdırır. Aprelin 19-u kürdlər qızğın etiraz aksiyalarına başlayırlar. Etiraz aksiyaları zamanı 3 nəfər ölür, 2.500 nəfər həbs olunur.

Türkiyə Respublikası Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan 28 dekabr 2012-ci ildə hökumətin həbs edilmiş seperatçı lider Abdullah Öcalan ilə danışıqlar apardığını açıqlamışdır. 21 mart 2013-cü ildə Öcalanın xalqa yazdığı məktub Diyarbəkir şəhərində keçirilən Novruz bayramı zamanı həm kürd, həm də ki türk dilində oxunulur. Məktubda sülhə və silahlı mübarizəyə son vermək çağırışı var idi. PKK bəyan edir ki, təşkilat sülh danışıqları aparmağa razıdır. 25 aprel 2013-cü ildə PKK Türkiyədəki bütün qüvvələrini Şimali İraqa köçürəcəyini açıqlayır.

2014-cü ilin oktyabr ayının 6-sından 7-sinə qədər Türkiyənin bir neçə şəhərində iğtişaşlar baş verir. Buna səbəb Türkiyə hökumətinin İŞİD qüvvələrində qaçan YPG döyüşçülərinə sərhədi keçməyə icazə verməməsi idi. Etirazçılara gözyaşardıcı qaz və su topları ilə cavab verilmişdi. Etiraz aksiyalarında 37 nəfər həlak olur. Suruç terror aktından sonra Şəhid Yalçın əməliyyatı həyata keçirilir. Bundan sorna Türkiyə Silahlı Qüvvələri İraqdakı PKK bazalarını bombalamağa başlayır. Buna səbəb təşkilatın birtərəfli olaraq, atəşkəsi sona çatdırmaq qərarı, eləcə də Ceylanpınar qəsəbəsində iki polisin öldürülməsi idi. Çox keçməmiş ölkədə münaqişə yaranır. Xeyli kürd biznesi kütlələr tərəfindən yağmalanır və məhv edilir. Xalqların Demokratik Partiyasının baş qərargahı və onun qolları da hücumlara məruz qalır. Bəzi kürd əhaliyə malik şəhər və kəndlərdə qətl hadisələri qeydə alınır. Avropa Şurası Cizrə şəhərinin blokadasına görə öz narahatlılığını dilə gətirir. 2017-ci ildən bəri kürd şəxsiyyətlərinin şərəfinə adlandırılmış küçə adları dəyişdirilir, kürd şəxsiyyətlərin şərəfinə ucaldırılmış heykəllər dağıdılır və kürd dilində yayım edən telekanallar bağlanılır.

İran

  Əsas məqalə: İran Kürdüstanı

Birinci Dünya müharibəsində Qacar hakimiyyətinin zəifliyi bəzi kürd tayfa rəislərinə bu xaotik vəziyyətdən istifadə etməyə həvəsləndirmişdi. Şikak tayfasının rəisi Simko 1918-ci ildən 1922-ci ilə qədər Urmiya gölünün qərbində öz rejimini təsis etmişdir. Həvrəman vilayətinin başçısı Cəfər sultan Mərivan ilə Hələbcə arasındakı ərazinin nəzarətini 1925-ci ilə qədər ələ keçirmişdir. 1922-ci ildə sonralar birinci Pəhləvi monarxı Rza xan kürd tayfa rəislərinə qarşı tədbirlər görməyə başlamışdır. Simko regionu 1922-ci ilin payızında regionu tərk etməli olmuş və səkkiz il gizli həyat yaşamalı olmuşdur. İran rejimi 1930-cu ildə onu təslim olmağa cəlb edəndə hökumət ona Üşnəviyyə yaxınlıqlarında tələ qurmuş və öldürmüşdür. Bundan sonra Rza şah kürdlərə qarşı qəddar, ancaq effektiv bir siyasət yürütmüşdür. Yüzlərlə kürd tayfa rəisi deportasiya olunmuşdur. Həmçinin, onların sahibləndiyi ərazilər hökumət tərəfindən müsadirə edilmişdir.

 
İran daxilində Məhabad Cümhuriyyətinin xəritəsi (1945-46-cı illər)

Antihitler koalisiyası 1941-ci ilin sentyabr ayında İrana soxulanda İran Silahlı Qüvvələri çox keçməmiş dağıdılmışdır və onların silah-sursatı kürdlər tərəfindən ələ keçirilmişdir. Kürd tayfa rəislərinin oğulları bu şəraitdən istifadə etmiş və Tehran şəhərindəki sürgünlərindən qaçmışdır. Kürd tayfa rəisi olan Həmə Rəşid Sərdəşt, Banə və Mərivan şəhərlərini ələ keçirmişdir. O və onun qüvvələri 1944-cü ilin payızında İran qoşunları tərəfindən məğlub edilmişdir.

İran İkinci Dünya müharibəsində öz neytrallığı bəyan etsə də, antihitler koalisiyası tərəfindən işğal olunmuşdu. Azərbaycan böhranı zamanı, SSRİ-nin dəstəyi ilə 1946-cı ildə Qazı Məhəmmədin öndərliyi altındakı Komeley Ciyanevey Kürd hərəkatı tərəfindən Məhabad şəhərində respublika təsis olunmuşdur. Bu kiçik ölkə Məhabad, Bükan, Piranşəhər və Üşnəviyyə şəhərlərini əhatə etdiyindən ölkənin varlığını bütün İran kürdləri dəstəkləmirdi. Məhabad Cümhuriyyəti bir ildən az bir müddətdə mövcud olmuşdur. Sovet qüvvələrini bu zaman regiondan çəkilmiş və mərkəzi İran hökumətinin qüvvələrinin seperatçıları məğlub etməsinə icazə vermişdir.

Kürd siyasi təşkilatlar şaha qarşı bir inqilabı böyük maraq ilə dəstəkləyirdilər. Bu inqilab 1979-cu ilin fevral ayında Ayətullah Xamneyini ölkənin başçısına çevirmişdir. Şah kürdlərin muxtariyyət əldə etmək və mərkəzi hökumətin onların daxili işlərinə daha az qarışmasına nail olmaq səylərinə qarşı çıxmışdır. Şah rejimi hakimiyyətdə olan farslardan bir qədər fərqli bir dilə və mədəniyyətə sahib kürdlərin xarici qüvvələr tərəfindən sui-istifadə olunacağına inanırdı. Bu böhran 1979-cu ildə kürdlərə yeni konstitusiyanın yazılmasından məsul olan "Mütəxəssislər şurası"nda yer vərilməməsindən sonra daha da dərinləşmişdi. Ayətullah Xamneyini Əbdül Rəhman Qasımlını bu şuranın birinci yığıncağına qoşulmasına imkan verməmişdir. Pəhləvi sülaləsinin süquta uğramasından sonra İran Kürdüstanında milliyətçilik dalğası yayılmağa başlamış, hətta inqilab əleyhinə üsyanlar qaldırılmışdır. 1979-cu ilin əvvəllərində kürd fraksiyalar ilə İran inqilabi hökumətinin qüvvələri arasında hərbi münaqişə başlamışdır. Kürd silahlı dəstələri əsasən İran Kürdüstanının Demokratik Partiyası və solçu İran Kürdüstanı Komalə Partiyasından təşkil olunmuşdu. 1979-cu ilin dekabr ayında səsləndirdiyi nitqdə Əli Xamenei etnik azlıqlar anlayışının İslam doktrinasına qarşı olduğunu vurğulamışdır. O həmçinin, "Müsəlman ölkələrinin birləşməsini görmək istəməyənlər"i etnik azlıqlar arasında milliyətçilik problemləri yaratmaq ilə günahkarlandırmışdır. Onun bu düşüncələri ruhani rəhbərlik tərəfindən dəstəklənmişdir.

2 dekabr 1996-cı ildə görkəmli sünni ruhanisi Molla Məhəmməd Rabiyeyin ölümü şəhərində sünni kürdlər ilə hüquq-mühafizə qüvvələri arasında şiddətli döyüşlərə səbəb olmuşdur. Molla Rabiyey Kirmanşah şəhərindəki Əl-Şəfeyi məscidində imam idi. Mitinqlər daha üç gün davam etmiş və Kürdüstan ostanında yerləşən başqa şəhər və qəsəbələrə yayılmışdır.

1997-ci ildə keçirilən İran prezident seçkilərində sünni kürdlər də iştirak etmişdir. Həm mülki, həm də ki hərbi kürd müxalif qrupları kürdlərdən xahiş etmişdir ki, seçkilərə "laqeyd yanaşmasın"lar. Prezident Məhəmməd Hatəmi kürd mədəniyyətinin və tarixini tərifləmişdi. Kürdlərin bu vaxtlardakı tələbləri əsasən kürd dili və yüksək vəzifəli səlahiyyətliləri ilə bağlı idi. Hatəmi birinci prezidentlik dövründə Abdulla Ramazanzadəni Kürdüstan ostanının birinci kürd qubernatoru təyin etmişdir. O həmçinin, bir neçə sünni və şiə kürdü öz və ya kabinet üzvlərinin məsləhətçiləri kimi işə almışdır. Hatəmi ikinci prezidentlik dövründə kabinet üzvlüyünə iki dənə kürd əsilli şiə siyasətçini təyin etmişdir. Altıncı parlamentə 18 kürd siyasətçi seçilmişdi. Kürdüstan və Kirmanşah ostanlarını təmsil edən 40 nəfərlik parlament fraksiyası təsis edilmişdir.

1999-cu ilin fevral ayında kürd milliyətçilər Məhabad, Sənəndəc və Urmiya kimi bir neçə şəhərin küçələrinə çıxmış və İran hökuməti əleyhinə, Abdullah Öcalan lehinə mitinqlər keçirdilər. Bu, sərhədlərarası kürd hərəkatı olaraq dəyərləndirilmişdir. Bu mitinqlər hökumət qüvvələri tərəfindən şiddətli şəkildə yatırılmışdır. İnsan hüquqları üzrə ixtisaslaşmış müxtəlif qruplara görə, ən azı 20 nəfər öldürülmüşdür.

9 iyul 2005-ci ildə kürd müxalifətçi fəal Şirvan Qədiri və daha iki kürd əsilli şəxs İran hüquq-mühafizə işçiləri tərəfindən Məhabad şəhərində qətlə yetirilmişdir. Növbəti altı həftə Məhabad, Piranşəhr, Sənəndəc, Sərdəşt, Üşnəviyyə, Banə, Saqqız kimi kürd əhaliyə sahib şəhər, qəsəbə və kəndlərdə iğtişaşlar və mitinqlər təşkil olunmuşdur. Bu iğtişaşlarda onlarla insan öldürülmüş və yaralanmışdır, yüzlərlə insan isə həbs edilmişdir. 13 mart 2006-cı ildə İran insan hüquqları vəkili, Şirvan Qədirinin hüquqşünası Saleh Nikbəxt Qədirinin qatilinin bir hüquq-mühafizə işçisi olduğunu və onun qanunsuzcasına öldürüldüyünü açıqlamışdır. O həmçinin, qatil və qətl əmirini verən ilə yerli məhkəmə sisteminin əməkdaşlıq etdiyini qeyd etmişdir.

İraq

  Əsas məqalə: İraq Kürdüstanı
 
İraqdakı Birləşmiş Krallıq mandatına qarşı bir neçə üsyan qaldırmış tayfa başçısı Mahmud Bərzənci. İraq Kürdüstanı. 1919-cu il.

Birinci Dünya müharibəsi zamanı Birləşmiş Krallıq və Fransa Qərbi Asiyanı Says–Piko sazişinə əsasən bölmüşdür. Sevr müqaviləsi və Lozanna müqaviləsi onu əvəz etmiş, müasir bir Qərbi Asiya və Türkiyə Respublikası qurmuşdur. Millətlər Liqası Fransaya Suriya və Livanda, Birləşmiş Krallığa isə Fələstin və İraqda mandatlar bağışlamışdır. Osmanlı imperiyasının Ərəbistan yarımadasındakı hissələri axırda, Səudiyyə Ərəbistanı və Yəmən tərəfindən alınmışdı.

1 dekabr 1918-ci il tarixində Süleymaniyyə şəhərində keçirilən yığıncaqda ingilis polkovnik Arnold Uilson ilə kürd tayfa başçıları Birləşmiş Krallığa təklif verdilər, hansı ki, Birləşmiş Krallıq protektoratı olacaq birləşmiş və müstəqil bir kürd dövlətinin təsis edilməsi ilə bağlı idi. 1919-cu ildən 1922-ci ilə qədər nüfuzlu kürd öndəri Şeyx Mahmud Bərzənci kürd hökuməti qurmuş və Böyük Britaniya hakimiyyətinə qarşı iki dənə üsyan qaldırmışdır. Birinci üsyan 22 may 1919-cu il tarixində Süleymaniyyə şəhərində iki ingilis səlahiyyətlisinin həbs edilməsi ilə başlamış, daha sonra isə Mosul və Ərbil şəhərlərinə qədər yayılmışdır, ancaq bir müddət sonra yatırılmışdır.

Kürd silahlı dəstələrinin məğlubiyyətindən sonra Mahmud Bərzənci Hindistana sürgün edilmişdir. 1920-ci ilin iyul ayında 62 tayfa başçısı Kürdüstanın müstəqilliyini tələb edirlər. 1922-ci ildə Birləşmiş Krallıq Mosul və Kərkük şəhərlərinə iddia irəli sürən Türkiyəyə qarşı bufer olması ümidilə Şeyx Mahmuda səlahiyyət verir. Buna baxmayaraq, ingilislərə itaət etməyən Şeyx Mahmud 1922-ci ildə Kürdüstan krallığının müstəqilliyini və özünün bu dövlətin kralı olduğunu bəyan edir. İki il davam edən böhranda ingilislər kürdləri özlərindən asılı vəziyyətə sala bilirlər. Buna baxmayaraq, İraqın 1930-cü ildə Millətlər Liqasına qəbul edilməsi bəyan edildikdən sonra Şeyx Mahmud üçüncü bir üsyan qaldırmış, ancaq Birləşmiş Krallığın quru və hava qüvvələri onu yenə məğlub etmişdir.

 
İraq ordusunun istifadə etdiyi haubitsa. Ərbil yaxınlığı, İraq. 1932-ci il.

1927-ci ildə Barzani tayfası İraq kürdlərinin hüquqlarının ən böyük dəstəkçilərindən biri olmuşdu. 1929-cu ildə Barzani İraqın şimalında kürd vilayətinin təsis olunmasını tələb etmişdir. Bu tələblər ilə ruhlanmış kürdlər 1931-ci ildə Millətlər Liqasına müraciət etdilər ki, müstəqil bir kürd hökuməti yaradılsın. Həmin ilin axırlarında Əhməd Barzani İraqa qarşı üsyan qaldırmış, bir neçə ay sonra məğlub edilsə də, başlatdığı hərəkat kürdlərin müstəqillik uğrundakı növbəti dövrlərdəki mübarizələrində böyük rol oynamışdır. İkinci Dünya müharibəsi zamanı İraq hakimiyyətində boşluqlar yaranmış, Mustafa Barzani öndərliyindəki kürd tayfaları bundan istifadə edərək üsyan qaldırmışdılar. Onlar İraq Kürdüstanını 1945-ci ilə qədər idarə etsələr də, iraqlılar kürdləri yenidən özlərindən asılı vəziyyətə sala bilmişdilər. Mustafa Barzani İrana sürgün edilir və 1946-cı ildə Məhabad Cümhuriyyətinin süquta uğramasından sonra SSRİ-yə köçür.

 
Mustafa Barzani ilə Əbdülkərim Qasım danışarkən.

1958-ci ildə Əbdülkərim Qasımın gerçəkləşdirdiyi hərbi çevrilişdən sonra Mustafa Barzani İraqa dəvət edilir və o, yerli xalq tərəfindən çox yaxşı qarşılanır. Qasım ilə Barzani arasındakı razılaşmanın bir parçası olaraq, Qasım kürdlərə regional muxtariyyət vəd edir, qarşılığında Barzaninin siyasi dəstəyini istəyir. Buna əlavə olaraq, Barzani 1959–1960-cı illər Kürdüstan Demokratik Partiyasının (KDP) sədri olur. Qasım ilə Barzani arasındakı razılaşmadan iki il keçməsinə baxmayaraq, Qasım öz vədlərini gerçəkləşdirmirdi. Buna görə də KDP regional muxtariyyət uğrunda təşviqat aparır. Bundan sonra gerçəkləşən hadisələr Birinci İraq–Kürdüstan müharibəsi adlanır ki, bu, 1970-ci ilə qədər davam etmişdir. Üsyan 1960-cı illərdə qızğın, uzun bir müharibəyə çevrilir. Müharibə 1970-ci ildə çıxılmaz vəziyyətdə idi, İraq qüvvələri kürd üsyanını yatıra bilmirdi. Bu vaxta qədər 75.000–105.000 insan həlak olmuşdu. İraq mərkəzi hökuməti ilə Kürdüstan regional hökuməti arasında aparılan danışıqlar 1970-ci ildə İraq–Kürdüstan muxtariyyət sazişinin imzalanması ilə nəticələnmişdir.

ABŞ 1973-cü ildə İran şahı ilə gizli bir saziş imzalamışdır. Bu razılaşmaya görə, SAVAK təşkilatı MKİ və Mossad ilə əməkdaşlıq edərək kürd üsyançıları Bağdada qarşı məxvi şəkildə maliyyələşdirəcəkdi. 1974-cü ildə İraq hökuməti kürdlərə qarşı bir hücum əməliyyatı gerçəkləşdirir. İkinci İraq–Kürdüstan müharibəsi adlanan bu əməliyyatda İraq Silahlı Qüvvələri kürd üsyançıları ölkənin İran ilə olan sərhədə qədər qovur. İraq hökuməti Tehrana məlumat verir ki, əgər İran kürdləri dəstəkləməkdən imtina etsə, İraq İranın digər tələblərini ödəməyə razıdır. Əlcəzair Prezidenti Huari Bumedyenin vasitəçiliyi ilə 1975-ci ildə İraq və İran müqavilə imzalamışdır, hansı ki, kürdləri yardımsız vəziyyətə salır və Tehranın kürd hərəkatına verdiyi dəstəyi kəsir. Barzani tərəfkeşlərinin çoxusu ilə İrana qaçır. Digər üsyançılar kütləvi şəkildə təslim olurlar və üsyan bir neçə gün sonra tamamilə yatırılır.

Nəticədə, İraq hökuməti ölkənin şimal ərazilərindəki hakimiyyətini gücləndirir və İraq Kürdüstanındakı neft yataqlarına yaxın məntəqələrə, xüsusən də Kərkük şəhərinə ərəbləri köçürərək ərəbləşdirmə proqramına start verir. İraqdakı BƏƏS hökuməti ölkənin şimalında yaşayan etnik azlıqları – kürdləri, yezidiləri, aysorları, şəbəkları, türkmanları və ermənilər]]i məcburi köçkünə çevirdi və mədəni baxımdan ərəbləşdirdi. Səddam Hüseyn öndərliyindəki BƏƏS partiyası 1970-ci illərin ortalarından etnik azlıqları sürgün etmişdir. Kürdlərə qarşı aparılan repressiya hökumət ilə kürd partizan döyüşçüləri arasındakı münaqişəni daha da qızışdırdı. Proqram 1970-ci illərin axırlarında kulminasiya nöqtəsinə çatmışdır. 1978–1979-cu illərdə 600-ə yaxın kürd kəndi yandırılmış, təqribən 200.000 kürd məcburi köçkün olmuşdur. 1960-cı illərdən 2000-ci illərə qədər aparılan bu müstəmləkəçi siyasətin məqsədi Şimali İraqın demoqrafiyasında ərəb dominantlığı əldə etmək idi. BƏƏS partiyasının bu siyasətinə bəzən "daxili müstəmləkəçilik" də deyilir.

İraq hökuməti İran–İraq müharibəsi zamanı yenə antikürd siyasət yürütmüşdür. Buna görə də ölkədə de-fakto vətəndaş müharibəsi gerçəkləşmişdir. İraq beynəlxalq cəmiyyət tərəfindən sərt şəkildə qınanmış, lakin kürdlərə qarşı kimyəvi silahlardan istifadə kimi repressiv, zalım əməllərinə görə heç vaxt ciddi şəkildə cəzalandırılmamışdır. Hələbcə şəhərinə zəhərli qaz hücumunda minlərlə insan həlak olmuşdur. Əl-Ənfal əməliyyatı İraq kürdlərinin sistematik şəkildə soyqırıma uğramasından ibarət idi. Layihənin birinci hissəsi 1982-ci ildə həyata keçirilmiş və 5.000–8.000 Barzani kürdünün oğurlanması ilə nəticələnmişdir. Layihənin ikinci, daha ekstensiv və geniş hissəsi 29 mart 1987-ci ildən 13 aprel 1989-cu ilə qədər davam etmiş, Səddam Hüseyn və Əli Həsən əl-Məcid öndərliyindəki İraq ordusunun kürdlərə qarşı soyqırım siyasəti yürütməsinə görə gerçəkləşmiş, insan hüquqları pozuntuları – kimvəyi silahlardan istifadə, 2.000-ə yaxın kəndin məhv edilməsi və ən azı 50.000 kürd kəndlisinin öldürülməsi ilə səciyyələndirilirdi. Əlavə olaraq, 70.000 nəfərin yaşadığı Qalat-Dizə şəhəri tamamilə məhv edilmişdir. Əməliyyat zamanı Kərkük şəhəri ərəbləşdirilmiş, zəngin neft yataqlarına malik şəhərdə yaşayan kürdlər oradan qovulmuşdur.

 
 
İraq Kürdüstanı 1991-ci və 1998-ci ildə

1970-ci ildə vilayətə muxtariyyət verilsə də İraq Kürdüstanının yerli əhalisi müəyyən bir demokratik azadlıq yaşaya bilməmişdir. Buna baxmayaraq, 1991-ci ildə Səddam Hüseynə qarşı qaldırılmış üsyan və Birinci Körfəz müharibəsinin nəticələnməsindən sonra vəziyyət dəyişməyə başladı. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 688 nömrəli qətnaməsi 1.500.000 kürd qaçqını ilə bağlı yaranmış beynəlxalq narahata görə, yerli əhaliyə sığınacaq yaratmışdır. ABŞ və koalisiya İraqın şimal və cənub hissələrində uçuşsuz zona yaratdı, ancaq bu, Süleymaniyyə və Kərkük kimi kürd əhaliyə malik şəhərlərə aid deyildi. İraq və kürd qüvvələri arasında qanlı döyüşlər gerçəkləşir, hansı ki, 25.000–180.000 kürdüstanlının ölümü ilə nəticələnir. Axırda, İraq hökuməti 1991-ci ilin oktyabr ayında İraq Kürdüstanının de-fakto müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərilməsinə icazə verildikdən sonra İraq qoşunları vilayətdən tamamilə çəkilmişdir.

Eyni zamanda, İraq mərkəzi hökuməti vilayətə iqtisadi blokada tətbiq edərək onun neft və qida ehtiyatlarını azaldırdı. 1992-ci ilin iyun ayında seçkilər keçirilir, ancaq nəticə qeyri-müəyyən olur, çünki assambleya iki əsas partiya – Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) ilə Kürdüstan Vətənpərvər İttifaqı (KVİ) və onların müttəfiqləri arasında demək olar ki, bərabər şəkildə bölünmüşdü. Aprel ayında İraq Kürdüstanının rəhbərləri Türkiyə ilə olan münasibətlərini yaxşılaşdırmaq üçün PKK terror təşkilatının Türkiyəyə basqınlarını sona çatdırmaq qərarına gəlirlər. Buna cavab olaraq, PKK Türkiyə ilə İraq sərhədindəki ticarət yollarını kəsir. Bu məsələni həll etmək üçün Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə Peşmərgə oktyabr ayında PKK terror təşkilatına qarşı birlikdə əməliyyat keçirir. Bu dövrdə kürdlər ikili embarqoya məruz qalmışdılar. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı İraqa, Səddam Hüseyn isə İraq Kürdüstanına embarqo tətbiq edirdi. Kəskin iqtisadi çətinliklər iki dominant siyasi partiyalar arasındakı gərginliyi daha da dərinləşdirdi. KDP ilə KVİ ticarət yolları və resurslar üçün bir-birləri ilə yarışırdılar. Bu iki partiya arasındakı münasibət 1993-cü ilin sentyabr ayında baş verən atışmalardan sonra təhlükəli şəkildə gərginləşdi. Bu, İraq Kürdüstanında hakimiyyət uğrunda vətəndaş müharibəsinə səbəb olmuşdur, hansı ki, 1996-cı ilə qədər davam etmişdir.

Türkiyə Silahlı Qüvvələri 1990-cı illərdə İraq Kürdüstanında bir neçə sərhədlərarası hərbi əməliyyat keçirmişdir. Bu əməliyyatların məqsədi PKK terror təşkilatının ölkəyə keçirdiyi basqınları sona çatdırmaq idi. 1992-ci ildə keçirilmiş əməliyyatdan sonra 1995-ci ilin mart ayında «Polad» əməliyyatına start verilmişdir, hansı ki, 64 türk əsgərinin və 555 kürd döyüşçüsünün ölümü ilə nəticələnmişdir. 1997-ci ildə iki dənə əməliyyat həyata keçirilmişdir. May ayında həyata keçirilmiş «Çəkic» əməliyyatının uğursuzluğu sentyabr ayında isə «Şəfəq» əməliyyatına start verilməsinə səbəb olmuşdur.

İraq Kürdüstanı 2003-cü ildə başlamış İraq müharibəsində əhəmiyyətli bir rol oynamışdır. 2003-cü ilin yazında müxtəlif kürd silahlı dəstələri birlikdə İraq hökumətinə qarşı vuruşmağa başlayırlar. Peşmərgə adlı kürd hərbi qüvvələri İraq hökumətinin devirilməsindən böyük rol oynamışdılar, lakin kürdlər o vaxtan bəri Bağdada qoşun yürütmək istəmirlər, onun yerinə İraqın əksəriyyətində yayılmış sektant münaqişədən uzaq durmağı seçmişdilər.

 
İŞİD-in start verdiyi 2014-cü il Şimali İraq əməliyyatından əvvəl İraqdakı mübahisəli ərazilərin xəritəsi.
     Mübahisəli və Kürdüstan Regional Hökuməti nəzarətində.     Mübahisəli və mərkəzi İraq hökuməti nəzarətində.

İraq Kürdüstanı ilə mərkəzi İraq hökuməti arasında gərginlik 2011-ci ildə yenidən alovlandı. Bu səfər baş verən gərginliyin səbəbləri hakimiyyətin bölüşdürülməsi, neft istehsalatı və idarə edilən ərazi idi. 2012-ci ilin aprel ayında İraq Kürdüstanının prezidenti Məsud Barzani tələblərinin qəbul edilmədiyi halda vilayətin sentyabr ayına qədər öz müstəqilliyini bəyan edəcəyini bildirmişdir. Buna baxmayaraq, İraq hökuməti 2012-ci ilin sentyabr ayında Kürdüstan Regional Hökumətindən Peşmərgənin idarəsini tələb etdi. İraq Silahlı Qüvvələrinin həm Bağdad, həm də ki Kürdüstan Regional Hökumətinin yurisdiksiya iddia etdiyi ərazilərdə Diclə Əməliyyat Komandanlığının təsis etməsindən sonra münasibətlər daha da gərginləşdi. Noyabr ayının 16-da İraq qoşunları ilə Peşmərgə qüvvələri arasında atışma baş verir və bir nəfər həlak olur.

İraq Kürdüstanı 2014-cü ildən bəri federal İraq hökuməti ilə Bağdad hökumətinin vilayətin ərazi idarəsi, neft ixracatı və büdcədən istifadəsinə nəzarət edə bilməməsi haqqında mübahisələr yaranmışdır. İraqda sektant böhranın gerçəkləşməsi, o cümlədən İraqın süquta uğraması gündəmə gəldikcə, İraq kürdləri müstəqillik mövzusunu səsləndirməyə başlamışdılar. İŞİD tərəfindən həyata keçirilmiş Şimali İraq əməliyyatında İraq Kürdüstanı Kərkük şəhərinin, eləcə də Şimali İraqda yerləşən digər mübahisəli ərazilərin nəzarətini ələ ala bilmişdir. 1 iyul 2014-cü il tarixində Məsud Barzani bəyan etmişdir ki, "İraq kürdləri bir neçə ay sonra müstəqillik referendumu keçirəcək". Əvvəllər müstəqil bir İraq Kürdüstanına qarşı çıxan Türkiyə müstəqil bir kürd dövlətini tanıyacağını vurğulamışdır. 11 iyul 2014-cü ildə Kürdüstan Regional Hökuməti Kərkük neft yatağını ələ keçirir. Buna cavab olaraq, Bağdad bildirmişdir ki, əgər neft yataqları İraq hökumətinin nəzarətinə geri qaytarılmasa, İraq Kürdüstanı "ağır nəticələr" ilə üzləşəcək.

2016-cı ilin fevral ayında İraq Kürdüstanının prezidenti Məsud Barzani demişdir ki, "Kürdüstan xalqının öz gələcəklərini bir referendum vasitəsilə qərarlaşdırmaq vaxtı gəlib". O, bunu deyərək müstəqillik referendumunu dəstəkəmiş, Şotlandiya, Kataloniya və Kvebek kimi yerlərdəki refendumlara istinad etmişdir. Martın 13-də Barzani rəsmi şəkildə elan etmişdir ki, İraq Kürdüstanı 2017-ci ilin oktyabr ayından əvvəl bir müstəqillik referendumu keçirəcək. Referendum 25 sentyabr 2017-ci ildə keçirilmişdir.

Suriya

  Əsas məqalə: Rojava

Rojavanın əhalisi XX əsrin əvvəllərində çox dəyişmişdir. Ermənilər və aysorlar Osmanlı səlahiyyətliləri ilə kürd qüvvələri, habelə çərkəz və çeçen tayfaları tərəfindən əraziyə köçürülmüşdür. Kürdlər aysorlara çoxlu vəhşiliklər etmiş, aysorların əvvəllər yaşadığı ərazilərə köçmüşdülər. 1914–1920-ci illərdə çərkəzlər, çeçenlər və kürdlər aysorlara qırğınlar törədir, ərəblər isə qaçan aysorlara hücum edirdi.

 
Rojavadakı kürd-xristian koalisiyanın rəhbərlərindən biri olan Haco ağa.

Antanta dövlətlərinin Birinci Dünya müharibəsindən qalib çıxmalarından və Osmanlı imperiyasının məğlubiyyətindən sonra 1920-ci ildə Sevr sülh müqaviləsi imzalanmışdır. Sülh müqaviləsi Osmanlı Kürdüstanının yeni Türkiyə Respublikasında muxtariyyət əldə etməsini nəzərdə tuturdu. Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində Mustafa Kamal Atatürk öndərliyindəki qüvvələrin qalib gəlməsi 1923-cü ildə Lozanna sülh müqaviləsinin imzalanmasına gətirib çıxarır. Bu müqavilə heç bir Kürdüstan dövlətindən bəhs etmirdi. Müqaviləyə əsasən, Osmanlı Kürdüstanı Türkiyə Respublikası, Fransa müstəmləkəsi olan Suriya və Birləşmiş Krallıq müstəmləkəsi olan İraq arasında bölüşdürülmüşdür.

Kürdlər Suriyada Fransa mandatı dövründə diqqətəlayiq hüquqlar əldə etmişdilər, çünki Fransa rejimi parçala və idarə et strategiyasından istifadə edərək etnik azlıqlara muxtariyyət verirdi və hərbi xidmətə çağırdıqları əsasən kürdlər, ələvilər və druzlardan ibarət idi. 1931-ci ilin dekabr ayından 1932-ci ilin yanvar ayına qədər yeni Suriya konstitusiyası əsasında seçkilər keçirilmişdir. Seçilmiş deputatlar arasında Suriya kürd milliyətçi Xoybun partiyasının üç üzvü – Xəlil bəy ibn-İbrahim paşa, Mustafa bəy ibn-Şahin və Həsən Auni var idi.

Kürdlərin Suriyaya immiqrasiyası 1926-cı ildə Türkiyə hökumətinə qarşı qaldırılan Şeyx Səid üsyanının uğursuzluğundan sonra başlamışdır. Fransa mandatı səlahiyyətliləri onlara vətəndaşlıq vermişdir. Birinci Dünya müharibəsi zamanı kürdlər Hakkarinin şimalındakı kəndlərə hücum etmiş, xeyli aysor və ermənini öldürmüşdür.

1930-cu illərin ortalarında kürdlər və xristianlar arasında muxtariyyətçi hərəkat yaranmışdı. Hərəkatın kürd öndərləri Haco ağa, Qədir bəy və Xəlil bəy İbrahim paşa idi. Haco ağa Həvərkan tayfa konfederasiyasının başçısı idi və Xoybun partiyasının öndərlərindən biri idi. O, özünü kürdlərin nümayəndəsi kimi tanıdırdı və xristianlar ilə birlikdə koalisiya qurmuşdu. Xristianların öndəri Suriya Katolik Kilsəsinin patriarxı İqnati Qavriil I Tappuni və Erməni Katolik Kilsəsinin Əl-Qamışlı rəhbəri Mişel Dom idi. Kürd-xristian koalisiyası fransız qüvvələrinin Suriya müstəqillik əldə etdiyi təqdirdə vilayətdən çəkilməklərini istəyirdi. Onlar qorxurdular ki, milliyətçi Dəməşq hökuməti etnik azlıqlardan olan səlahiyyətliləri müsəlman ərəblər ilə əvəz edəcəklər. Fransa rejimi bu hərəkatın tələblərini rədd etmiş, hətta Ələvi Dövləti və Cəbəl əl-Druz Dövlətini Suriya Respublikasına qatmışdır. 1936-cı ildə Fransa qüvvələri Amuda şəhərini bombalayır. 13 avqust 1937-ci ildə 500 kürd əhalisinin əksəriyyəti xristian aysorlardan ibarət qəsəbəyə hücum edir və onu məhv edir. Şəhərin xristian əhalisi Qamışlı və Həsəkə şəhərlərinə qaçır.

 
Suriyanın etnik və dini xəritəsi. Kürdlərin yaşadığı ərazilər çəhrayı rəngdə verilib. 1976-cı il.

Osman Sabri və Həmzə Divəran, eləcə də digər kürd siyasətçilər 1957-ci ildə Suriya Kürdüstan Demokratik Partiyasını (SKDP) təsis etmişdilər. SKDP-nin hədəfləri kürd mədəni hüquqlarının, iqtisadi tərəqqi və demokratik dəyişikliklərin təbliğatı idi. Ölkəni kürd mədəni hüquqlarının tanınmasına çağıran partiya Birləşmiş Ərəb Respublikasının təzyiqlərinə məruz qalır. Bu dövrdə kürd dilində kitablara sahib olmaq və kürd dilində mahnı oxumaq, hətta kürd xalq musiqilərini ifa etmək polis nəzarətinə alınmaq üçün yetərli səbəb idi. SKDP Suriya hökuməti tərəfindən heç vaxt qanuni şəkildə tanınmamışdır və bu günə kimi yeraltı fəaliyyət göstərir. 1960-cı ildə partiya repressiyaya uğramış, onun liderlərindən bir neçəsi seperatçılıq ilə təqsirkar bilinərək həbs edilmişdir. Suriyanın 1961-ci ildə Misir ilə siyasi birlik qurmaq cəhdi uğursuz olan zaman ölkə Suriya Ərəb Respublikası elan edilmişdir.

BƏƏS partiyası Suriyaya gəldikdən sonra rejim yerli kürdlərə və aysorlara repressiya tətbiq etmişdir. Suriyanın 1970-ci illərdəki daxili siyasəti ərəblərin əhalisi əsasən kürdlərdən təşkil olunmuş ərazilərə yerləşmələrinə gətirib çıxarmışdı. Suriya hökuməti 1965-ci ildə Türkiyə ilə olan sərhəd boyunca Ərəb kəmərini qurmaq qərarına gəlir. Kəmərin qalınlığı 10–15 kilometr idi və Türkiyə ilə olan sərhəd boyunca, İraq ilə olan sərhəddən Rəsulayn şəhərinə qədər uzanırdı. Ərəb kəməri layihəsinin həyata keçirilməsinə 1973-cü ildə start verilmişdi. Bu vaxt bədəvi ərəblər kürd əhaliyə malik ərazilərə köçürülmüşdür. Ərazinin toponimləri ərəbləşdirilmişdir. Orijinal layihəyə görə, təqribən 140.000 kürd ölkənin cənubundakı səhraya deportasiya edilməli idi. Kürd kəndçilərin öz torpaqlarından məhrum edilməsi qərarının qəbul edilməsinə baxmayaraq, onlar evlərini başqalarına vermək oradan başqa yerə köçməyə qarşı çıxdılar. Bu kürd kəndçilər əcnəbi təyin edilmişdilər. Buna görə də onların mülklərə sahib olmasına, ev bərpa etmələrinə və ya yeni bir ev tikmələrinə icazə verilmirdi. Hafiz əl-Əsəd 1976-cı ildə ərəbləşdirmə siyasətini sona çatdırmışdır.

1986-cı ilin mart ayında kürd milli geyimləri geyinmiş bir neçə min kürd Dəməşq şəhərində Novruz bayramını qeyd etməyə başlayır. Şəhərin hüquq-mühafizə qüvvələri onlara xəbərdarlıq verir ki, bu geyimlər qadağan olunub. Hüquq-mühafizə qüvvələri bu xəbərdarlığa məhəl qoymayan kürdlərə atəş açır və bir kürdü qətlə yetirir. Onun əl-Qamışlı şəhərində keçirilən dəfn mərasimində 40.000 kürd iştirak edir. Eyni zamanda, Əfrin şəhərində keçirilən Novruz bayramında üç kürd qətlə yetirilir.

 
Kürdlər, aysorlar və ərəblər birlikdə Suriya hökumətinə qarşı etiraz aksiyası keçirirlər. Əl-Qamışlı. 6 yanvar 2012-ci il.

Tunis inqilabı və Misir inqilabından sonra 4 fevral 2011-ci il tarixində "Feysbuk" sosial şəbəkəsi vasitəsilə siyasi fəallar tərəfindən Suriyada "Qəzəb günü" elan edilir. Etiraz aksiyalarında o qədər də çox adam insan iştirak etməmişdi, ancaq etirazçılar arasında kürdlər də var idi. 7 oktyabr 2011-ci ildə kürd siyasi lider Məşəl Təmo öz mənzilində hökumət agentləri olduqları düşünülən maskalı şəxslər tərəfindən güllələnir. Təmonun Əl-Qamışlı şəhərində dəfn mərasimi zamanı hüquq-mühafizə qüvvələri 50.000 nəfərdən çox insandan təşkil olunmuş kütləyə atəş açır və 5 nəfəri qətlə yetirir. Təmonun oğlu Fares Təmo demişdir: "Mənim atamın sui-qəsdə uğraması rejimin tabutundakı vint idi. Onlar mənim atamı öldürərək çox böyük bir səhv etdilər". O gündən sonra kürd etirazçılar Suriyadakı böhranda yaxından iştirak etməyə başlayırlar. 2012-ci ilin iyun ayında ölkənin ən böyük müxalif qrupu olan Suriya Milli Şurası milliyətcə kürd olan Əbdülbəsit Seydanı öz sədrləri bəyan edirlər.

Suriyanın kürd əhaliyə malik ərazilərdə gerçəkləşən etiraz aksiyaları Kürd Demokratik Birlik Partiyası (DBP və ya PYD) ilə Kürd Milli Şurası (KNC) 12 iyul 2012-ci il tarixində Kürd Ali Komitəsini yaradan əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayanda silahlı münaqişəyə çevrilir. Kürd Ali Komitəsinin administrasiyası altında ikən Xalq Qoruma Dəstələri (XQD və ya YPG) yaradılmışdır ki, Suriyanın kürd əhaliyə malik əraziləri idarə edilsin. 19 iyulda YPG Kobani şəhərini, növbəti gün isə Amuda və Əfrin şəhərlərini zəbt edir. KNC və PYD zəbt edilmiş şəhərləri idarə etmək üçün daha sonra birgə rəhbərlik şurası yaradır. Xalq Qoruma Dəstələri 24 iyulda Suriyanın kürd əhaliyə malik şəhərləri olan Əl-Məlikiyyə, Rəsulayn, Əl-Darbəsiyyə və Əl-Müəbbadəni ələ keçirir. Bu zaman hökumətin idarə etdiyi əsas kürd şəhərləri sadəcə Əl-Həsəkə və Əl-Qamışlı idi. Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə Azad Suriya Ordusu 2018-ci ilin əvvəllərində Zeytun budağı əməliyyatına start verir və Əfrini ələ keçirir. Bu əməliyyat nəticəsində 150.000 ilə 200.000 arası insan məcburi köçkün olur.

Əhali

  Əsas məqalə: Kürdlər

Kürdlər bir xalq olaraq, Hind-Avropa qrupuna aiddirlər. Onlar İran əsilli olan kürd dilində danışırlar və Kürdüstan əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirlər, ancaq vilayətdə çoxlu etnik qruplar yaşayır. Anadolu türkləri, aysorlar, Azərbaycan türkləri, çeçenlər, ermənilər, ərəblər, İraq türkmanları, osetinlər, yezidilər və yəhudilər bunlardandır. Əhalinin əksəriyyəti sünni müsəlmandır, lakin vilayətdə ələvilik, Əhl-i Haqq, yezidilik, xristianlıq kimi başqa inancların sahibləri də yaşayır. Kürdüstanın tarixi bir iudaist icması olmuşdur, ancaq onların əksəriyyəti İsrailə köçmüdür.

Xalqlarına görə Kürdüstan əhalisi (1995) %
Kürd 85.9%
Türk 5.3%
Ərəb 3.6%
Azərbaycanlı 3.1%
Fars 2.9%
Aysor 2.2%
Erməni 1.5%
Türkman 1.4%
Digərləri 4.1%

Coğrafiya

 
Rəvanduz kanyonunun görüntüsü. Rəvanduz, İraq Kürdüstanı.

"Britannika Ensiklopediyası" kitabına görə, Kürdüstan vilayəti 190,000 kv. metkilor (19,000,000 ha) ərazini əhatə edir. Vilayətin əsas şəhərləri Türkiyənin Diyarbəkir, Bitlis və Van, İraqın Ərbil və Süleymaniyyə, habelə İranın Kirmanşah, Sənəndəc, İlam və Mahabad şəhərləridir. «İslam Ensiklopediyası» kitabına görə, Türkiyə Kürdüstanı 190,000 kv. metkilor (19,000,000 ha), İran Kürdüstanı 125,000 kv. metkilor (12,500,000 ha), İraq Kürdüstanı 65,000 kv. metkilor (6,500,000 ha) və Rojava (Suriya) 12,000 kv. metkilor (1,200,000 ha), ümumilikdə isə 392,000 kv. metkilor (39,200,000 ha) ərazini əhatə edir.

İraq Kürdüstanı altı mühafəzəyə bölünür, onların üçü, eləcə də digərlərinin bəzi hissələri Kürdüstan Regional Hökuməti tərəfindən idarə edilir. İran Kürdüstanı Kürdüstan ostanını, eləcə də Qərbi Azərbaycan, Kirmanşah və İlam ostanlarının bəzi hissələrini əhatə edir. Suriya Kürdüstanı və ya Rojava Suriya Ərəb Respublikasının şimali ərazilərini – Raqqa, Hələb mühafəzələrini, eləcə də Əl-Həsəkə mühafəzəsini əhatə edir. Rojavanın əsas şəhərləri Qamışlı və Əl-Həsəkədir. Türkiyə Kürdüstanı Şərqi Anadolu Regionunun böyük bir qismini və Cənub-şərqi Anadolu regionunu əhatə edir. Ərazi 6.000.000–8.000.000 kürdə ev sahibliyi edir. Türkiyə Kürdüstanının ən böyük şəhərləri Diyarbəkir, Şanlıurfa və Vandır.

İqlim

Vilayətin əksər hissəsi kontinental iqlimi ilə seçilir. Yəni ki, yayları isti, qışları isə soyuq olur. Buna baxmayaraq, vilayətin ərazisinin çox hissəsi münbit, məhsuldardır və tarixən taxıl, o cümlədən mal-qara ixrac etmişdir. Vilayətə düşən yağıntı düzənliklərdə illik 200–400 mm, dağ silsilələri arasında yerləşən yüksək yaylalarda isə 700–3.000 mm arası dəyişir. İran ilə Türkiyə arasındakı dağlıq zona nəm yazlar, quraq yaylar, yağışlı və bəzən qarlı qışlar yaşayır, vilayətin cənub qismi isə getdikcə yarımsəhra və səhra zonalarına keçir.

Flora və fauna

 
 
Vilayətə endemik olan qızlarquşu və kərtənkələyəbənzər ilan.

Kürdüstan dünyanın ən dağlıq regionlarından biridir və soyuq iqlimi mülayim meşələrə ev sahibliyi etmək üçün yetərli illik yağıntıya malikdir. 160,000 kv. metkilor (16,000,000 ha) əraziyə sahib dağ silsilələrinə yaxın yerlərdə otlaqlar və meşəli vadilər var. Şəhərətrafı ərazilərdə əsasən palıd, iynəyarpaq, çinar, söyüd, qovaq və zeytun ağacları olur.

Vilayətin dağlıq zonanın şimalındakı ərazisində çəmənliklər var ki, bu çəmənliklərdə Abies cilicica, Fagus sylvatica, Quercus calliprinos, fars palıdı, Quercus infectoria, Quercus ithaburensis, Quercus macranthera, Cupressus sempervirens, Platanus orientalis, Pinus brutia, Juniperus foetidissima, Juniperus excelsa, Juniperus oxycedrus, Prunus cerasus, Salix alba, adi göyrüş, Paliurus spina-christi, Olea europaea, Ficus carica, Populus euphratica, Populus nigra, Crataegus monogyna, Crataegus azarolus, alça ağacları, itburnu, Cercis siliquastrum, əsl püstələr, armud və Sorbus graeca kimi yabanı ağaclar olur. Vilayətin cənubunda yerləşən səhra ərazi əsasən çöllüklərdən ibarətdir və palma, yulğun, xurma, göyrüş, qırtıc, Artemisia herba-alba və pəncər kimi kserik bitkilərə ev sahibliyi edir.

Vilayətdə tapılan heyvanlara Cənubi Qafqaz ayısı, çöldonuzu, adi canavar, adi çaqqal, Hindistan tirəndazı, qırmızı tülkü, ceyran, çay samuru, zolaqlı kaftar, İran lanı, uzunqulaqlı kirpi, qulan, manqar və Fərat yumşaqbədənli tısbağası aiddir. Vilayətdə tapılan quşlara boz qarğa, adi sığırçın, adi sağsağan, birəbitdən, dağ antı, boz milçəktutan, Kap göyərçini, ütəlgi qızılquş, ağbaş kərkəs, kiçik təqibçi, çəmən haçaquyruğu və başqaları aiddir.

Oroqrafiya

Dağlar Kürdüstan cəmiyyəti üçün böyük bir coğrafi və mədəni rol oynayır. Kürdlər dağları müqəddəs hesab edirlər. Kürdüstan vilayətində yerləşən dağlara Cudi, Ağrı, Zaqros, Kandil, Sincar, Əbdüləziz, Kürddağ, Cəbəl əl-Əkrad, Şaho, Qabar, Həmrin və Nisir aiddir.

Okeanoqrafiya

Kürdüstan zəngin su ehtiyatlarına malik bir vilayətdir, xüsusilə də nəzərə alanda ki, Orta Şərq kimi bir regionda yerləşir. Əhatə etdiyi ölkələrin su rezervləri Kürdüstana əsaslanır. Buna görə də vilayətin su ehtiyatları regiondakı siyasi sabitliyi qorumaq üçün zəruridir.

Kürdüstan vilayətinin ağır yağış və qarı ilə səciyyələndirilən yayla və dağları Yaxın və Orta Şərq üçün su rolunu oynayır. Vilayət həmçinin, Fərat və Dəclə kimi əhəmiyyətli çayların, o cümlədən Kiçik Xabur, Xabur, Tərtər, Ceyhan, Araz, Kür, Səfidrud, Kərxə və Həzil kimi kiçik çayların mənbəyini formalaşdırır. Bu çaylar həm su mənbəyi, həm də ki enerji istehsalı vasitəsi kimi istifadə edilir. İraq və Suriya bu çaylar və onların qollarının çoxlarını su bəndləri ilə örtmüşdür. Bundan başqa, Türkiyə də geniş su bəndləri sistemi üzərində işləyir.

Kürdüstan vilayəti İrandakı Urmiya gölünün qərb sahillərinə qədər uzanır. Əlavə olaraq, vilayətdə Van, Zərivar və Dukan gölləri var.

Təbii ehtiyatlar

 
Kürdüstan üçün tipik olan bir kənd. Həvrəman vilayəti, Kürdüstan ostanı, İran.

Təxmin edilir ki, İraq Kürdüstanının Kürdüstan Regional Hökumətinin idarə etdiyi hissəsində 45.000.000 barrel (7.2×109 m3) neft var ki, bu da onu dünyanın ən böyük altında rezervi edir. Bu ehtiyatların çıxarılma prosesinə 2007-ci ildə start verilmişdir.

Əl-Həsəkə mühafəzəsi ev sahibliyi etdiyi neft ehtiyatları, eləcə də kənd təsərrüfatı üçün xeyirli torpaqlarına görə coğrafi-siyasi əhəmiyyətə malikdir.

2007-ci ilin iyul ayında Kürdüstan Regional Hökuməti xarici şirkətlərdən 40 yeni neft yatağına yatırım etməsini xahiş etmişdir. Hökumətin arzusu regional neft istehsalını növbəti 5 ildə artırmaq, gündəlik 1.000.000 barrelə (160.000 m3) çatdırmaq idi. İraq Kürdüstanında fəaliyyət göstərən şirkətlərə "ExxonMobil", "Total", "Chevron", "Talisman Energy", "Genel Energy", "Hunt Oil", "Gulf Keystone Petroleum" və "Marathon Oil" aiddir.

2011-ci ilin noyabr ayında "ExxonMobil" İraqın mərkəzi hökumətinin səlahiyyətlilərini şirkətə İraq Kürdüstanında yerləşən altı sahə üzrə tədqiqat hüquqlarını verən neft və təbii qaz ilə bağlı müqaviləni imzalamağa çağırmışdır. Bu əraziyə mübahisəli ərazi olan Kərkük də daxil idi. Bu hərəkət İraq hökumətini məcbur etdi ki, "ExxonMobil" ilə olan və cənub ərazilərini əhatə edən müqavilənin ləğv etmək ilə hədə-qorxu gəlsin. "ExxonMobil" buna cavab olaraq bildirmişdir ki, əraziyə daxil olan Qərbi Kurna layihəsini tərk edəcək. 2019-cu ilin iyun ayında gündəlik 440.000 barrel neft çıxaran Qərbi Kurna neft yatağının fəaliyyətini dayandırmışdır.

Vilayətdə yerləşən və bir qədər çox olan digər mineral ehtiyatlara kömür, mis, qızıl, dəmir, əhəngdaşı, mərmər və sink aiddir. Dünyanın ən böyük kükürd yatağı Ərbil şəhərinin cənub-qərbində yerləşir.

2012-ci ilin iyul ayında Türkiyə ilə Kürdüstan Regional Hökuməti müqavilə bağlamışdır. Bu müqaviləyə görə, Türkiyə xam neft qarşılığında İraq Kürdüstanını emal olunmuş neft məhsulları ilə təmin edəcək.

Həmçinin bax

Qeydlər

  1. Təxminən 300 ailədən ibarət.
  2. Ərəb dilində – ərəb. حزام عربي‎‎, translit. Hizam Ərəbiun
  3. Zazalar daxil olmaqla.
  4. Digər adları Masis, Ararat, Kuh-i Nuh və Cəbəl ül-Harisdir.

Mənbə

İstinadlar

  1. Allsopp, Harriet (2016). The Kurds of Syria: Political Parties and Identity in the Middle East. I.B. Taurisl. ISBN 0857726447. (#parameter_ignored)
  2. "Kurdistan". Dictionary.com (ingilis). September 15, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  3. ↑ "Kurdistan". Encyclopædia Britannica Online (ingilis). November 25, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  4. Rəşidoğlu, Azər (January 16, 2019). "Yaxın Şərqdə xain plan: "Böyük Ermənistan", "Böyük Kürdüstan" və "Böyük İsrail"". sputnik.az (azərb.). Sputnik. August 28, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 28, 2019.
  5. "Kürdüstan". Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддə]. VI ҹилд: Куба – Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. сәһ. 47. (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char)
  6. Zeyken, Mordekay (2007). Jewish Subjects and Their Tribal Chieftains in Kurdistan: A Study in Survival (ingilis). Leyden, Niderland: BRILL. 1–2. ISBN 9789004161900. Kurdistan was never a sovereign state, though the area with an ethnic and linguistic majority of Kurdish population is defined as Kurdistan.
  7. O'Shi, M. T. (2004.). Trapped between the map and reality: geography and perceptions of Kurdistan (ingilis). Routledge. səh. 258.
  8. "Kurdistan". Britannica Concise (ingilis). July 8, 2012 tarixində arxivləşdirilib.[ölü keçid]
  9. Pirbal, Ferhad. "When did the word Kurdistan appear?". Kurdish Globe (ingilis). July 25, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  10. "Who Are the Kurds?". Institutkurde.org (ingilis). July 25, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  11. Ross, Edvard Denison (2004 (ilk dəfə 1933)). Sir Anthony Sherley and His Persian Adventure (ingilis). Routledge. səh. 269. ISBN 0-415-34486-7.
  12. ↑ Di, A. D. (1991). The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia (ingilis). 40, . Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. səh. 366–374.
  13. Bengio, Ofra (2014). Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland (ingilis). University of Texas Press. ISBN 9780292758131.
  14. "The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2005". Bartleby.com (ingilis). December 26, 2007 tarixində .
  15. "The Kurdish Conflict: Aspirations for Statehood within the Spirals of International Relations in the 21st Century" (ingilis). Kurdishaspect.com. June 5 2011 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.[ölü keçid]
  16. Bozarslan, Hamit. "The Kurdish Question: Can it be solved within Europe?". page 84 Turkey Today: A European Country? (#bad_url) (ingilis).
  17. "İraq Konstitusiyası, maddə 113" (PDF). Constituteproject.org (ingilis). İraq hökuməti. May 15, 2019 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  18. "Kurds seek autonomy in democratic Syria" (ingilis). BBC. August 16, 2012. June 30, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  19. "-stan" (ingilis). Online Etymology Dictionary. June 24, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  20. "sta" (ingilis). An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics English-French-Persian. September 14, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  21. Maqsudyan, N. (April 1952). "Early Armenia as an Empire: The Career of Tigranes III, 95–55 BC". Journal of the Royal Central Asian Society (ingilis). 39 (2): 156–163.
  22. Asatryan, Qarnik (2001). "Die Ethnogenese der Kurden und frühe kurdisch-armenische Kontakte". Iran & the Caucasus (alman). 5. 41–74.
  23. Lalə Yalçın-Hekmann, Martin Ştromeyyer (2003). Die Kurden (alman). 2. Aufl. Münhen. səh. 20.
  24. Yıldız, Kərim (June 2005). Irak Kürtleri (türk). İstanbul: Belge Yayınları. səh. 21–22. ISBN 975-344-329-3.
  25. İzadi, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A concise handbook (ingilis). Taylor & Francis. ISBN 978-0-8448-1727-9. (#text_ignored)
  26. Boys, Tomas (1966). The Kurds (ingilis). Khayats. səh. 10.
  27. Uilyam Beyn Fişer, İlya Gerşevich (1985). The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. səh. 257. ISBN 978-0-521-20091-2.
  28. R. İzadi, Mehrdad. "Exploring Kurdish Origins" (ingilis). May 1, 2008 tarixində .
  29. "Mahabad". Britannica.com (ingilis). Britannica Online Encyclopedia. November 21, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  30. Aranqo, T. (January 1, 2015). "Liberated Kobani, Kurds Take Pride Despite the Devastation". Time Sifters (ingilis). The New York Times. January 20, 2018 tarixində . (#chapter_ignored)
  31. Mirvaisi, Həmma (May 18, 2013). "Who Used Darius the Great to divide Persian and Medes (Kurds) People?". Ekurd.net (ingilis). Ekurd Daily. November 17, 2013 tarixində .
  32. Hemblin, Uilyam C. (2006). Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC (ingilis). Routledge. səh. 115–116.
  33. ↑ Rubio, Qonsalo. "The Languages of the Ancient Near East". A Companion to the Ancient Near East, 2nd ed., 2007) (ingilis). Blackwell Publishing. İstifadə tarixi: August 8, 2019.
  34. Leonidov, Aleksandr (February 5, 2016). "Луллубейство — феномен древней истории" (rus). December 25, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 8, 2019.
  35. Van de Miyeroop, Mark (December 15, 2002). "GUTIANS". www.iranicaonline.org (ingilis). Encyclopædia Iranica. December 29, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 8, 2019.
  36. "The victory of Utu-ḫeĝal". etcsl.orinst.ox.ac.uk (ingilis). The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature. August 30, 2018 tarixində .
  37. Lori (2005). The Indo-Aryan Controversy (ingilis). Routledge.
  38. Henninq, V. B. (1978). "The first Indo-Europeans in history". Society and History, Essays in Honour of Karl August Wittfogel (ingilis). Haaqa: Mouton. səh. 215–230. doi:https://doi.org/10.1515/9783110814453 (#bad_doi). ISBN 978-90-279-7776-2.
  39. Vyaçeslav V. Ivanov, Tamaz V. Qamkrelidze (1989). "Первые индоевропейцы на арене истории: прототохары в Передней Азии". Qədim tarix jurnalı (rus) (1): 14–39.
  40. Vyaçeslav V. Ivanov, Tamaz V. Qamkrelidze (2013). "Индоевропейская прародина и расселение индоевропейцев: полвека исследований и обсуждений". Dil əlaqələri jurnalı (rus). 9: 109–136.
  41. Mellori, Ceyms Patrik (2000). The Tarim Mummies (ingilis). London: Thames & Hudson. səh. 281–282. ISBN 978-0-500-05101-6.
  42. Ərzən, Afif (1988). Çavuştepe I (türk). Ankara: Türk Tarih Kurumu. ISBN 9751600294.
  43. Alpman, Adil (1982). "Hurriler". Tarih Araştırmaları Dergisi (türk). Ankara Üniversitesi. 14 (25): 283–313. ISSN 1015-1826.
  44. Ünal, Əhməd (2002). Hititler devrinde Anadolu (türk). 1 Cilt. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. 90–91. ISBN 9789756561126.
  45. Balkan, Kamal (1957). Letter of King Anum-Hirbi of Mama to King Warshama of Kanish (ingilis). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ASIN B0007JMK8E.
  46. Orlin, Lui Lourens (2007). Life and Thought in the Ancient Near East (ingilis). Miçiqan: University of Michigan Press. ISBN 9780472099924.
  47. Börni, Çalrz (2004). Historical Dictionary of the Hittites (ingilis). Toronto: Scarecrow Press. səh. 63. ISBN 9780810849365.
  48. Qlazzner (2004). Mesopotamian Chronicles (ingilis). Boston: Brill. səh. 273. ISBN 9789004130845. (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
  49. Drüs, Robert (1995). The End of the Bronz Age (ingilis). Nyu-Cersi: Princeton University Press. səh. 17. ISBN 9780691025919.
  50. Bahar, Həsən (2014). Eskiçağ Uygarlıkları (türk). Konya: Kömen Yayınları. səh. 200. ISBN 9789756527627.
  51. "Kurds". The Columbia Encyclopedia (ingilis) (Sixth Edition). Columbia University Press. 2001–07.
  52. Mommsen, Teodor. History of Rome – The Establishment of the Military Monarchy (ingilis). Modern Library. səh. 24. ISBN 0394604024.
  53. Gibbon, Edvard. (ingilis). (#parameter_ignored_suggest); (#parameter_ignored_suggest)
  54. C. D. Hopkins, Edvard. "Gordyene". Parthia.com. January 15, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 7, 2019. (#redundant_parameters)
  55. Raulinson, Corc (1871). The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World (ingilis). Vol 7, The History, Georaphy, and Antiquities of Chaldaea, Assyria, Babylon, Media, Persian, Parthia, and Sassanian, or New Persian Empire. University of Oxford Press.
  56. Qriss, İ. G. T. (1909) [1861]. "Gordyene". Orbis latinus; oder, Verzeichnis der wichtigsten lateinischen orts- und ländernamen (alman) (2nd). Berlin: Schmidt. OCLC 1301238 http://www.columbia.edu/acis/ets/Graesse/orblatg.html#Gordyene (#bare_url_missing_title) – Columbia University vasitəsilə.
  57. Hyusen, R. H. (1988–1989). "Introduction to Armenian Historical Geography IV: The Vitaxates of Arsacid Armenia. A Reexamination of the Territorial Aspects of the Institution (Part One)". Revue des études arméniennes (fransız). vol. 21. Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian. səh. 281. doi:10.2143/REA.21.0.2017201.
  58. Sinkler, T. A. (1987). Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey (ingilis). volume 3. Pindar Press. səh. 360.
  59. "Kurds". The Columbia Encyclopedia (ingilis) (Sixth Edition). 2001.
  60. Bell, C. (1832). A System of Geography. Popular and Scientific (A Physical, Political, and Statistical Account of the World and Its Various Divisions) (ingilis). Vol. IV. Qlazqo: Fullarton & Co. səh. 133–134.
  61. Ualker (2006). The Legend of Mar Qardagh: Narrative and Christian Heroism in Late Antique Iraq (ingilis). en: University of California Press. səh. 26, 52, 108. ISBN 0-520-24578-4. (#parameter_ignored)
  62. Sinkler, T. A. (1989). Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey (ingilis). Vol. 3. Pindar Press. səh. 337. ISBN 978-1-904597-76-6.
  63. Müavad, R. C. (1992). "The Kurds and Their Christian Neighbors: The Case of Orthodox Syriacs". Parole de l'Orient (ingilis). XVII: 127–141.
  64. O'Şi, Mariya T. (2004). Trapped between the map and reality: geography and perceptions of Kurdistan (ingilis). Routledge. səh. 68.
  65. Gerşeviç, İ. "Rawwadids". (ingilis). Vol.5. Kembric: Cambridge University Press https://books.google.az/books/about/The_Cambridge_History_of_Iran_The_Saljuq.html?id=r_TBAAAAIAAJ&redir_esc=yt (#bare_url_missing_title). (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
  66. Bitlisi, Şərəf xan (1597). Sharafnama (ingilis). Mazda Publishers.
  67. "Kurdistan and its native Provincial subdivisions". Kurdistanica.com (ingilis). Kurdistanica. November 18, 2005 tarixində . İstifadə tarixi: August 14, 2019.
  68. Urhayeci, Matteos (1991). Ժամանակագրություն (erməni). İrəvan. səh. 156.
  69. Asatryan, G. (2009). "Prolegomena to the Study of the Kurds". Iran and the Caucasus (ingilis). Yerevan State University Press (13): 19.
  70. Matevosyan, A. S. (1988). Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ ԺԳ դար-01ա (ingilis). İrəvan. səh. 307.
  71. ↑ Asatryan, G. (2009). "Prolegomena to the Study of the Kurds". Iran and the Caucasus (ingilis). Yerevan State University Press (13): 20.
  72. Zəhiroğlu, Əhməd M. (2016). Trabzon İmparatorluğu (türk). səh. 169. ISBN 978-605-4567-52-2.
  73. Polo, Marko. "Of the Eight Kingdoms of Persia, and How they are Named". The Travels of Marco Polo (ingilis) (1). Harper & Brothers.
  74. Polo, Marko. "Of the Kingdom of Mausul". The Travels of Marco Polo (ingilis) (1). Harper & Brothers.
  75. Kennedi, Hyu (1986). "The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Shaddadids of Azerbayjan". The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. səh. 215.
  76. ↑ K. S. Pikok, Endrü (2005). "Iran & the Caucasus". Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia (ingilis). səh. 205–230.
  77. Bosuort, K. E. (1997). "Shaddadids". The Encyclopedia of Islam (ingilis). Vol.IX. Brill. səh. 169.
  78. ↑ Lokman İ. Meho, Kelli L. Maqlauqli (1968). Kurdish culture and society: an annotated bibliography (ingilis). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-31543-5.
  79. ↑ Pikok, Endrü. "Shaddadis". [[Encyclopædia Iranica]] (ingilis). səh. 261. However, alongside Iranian traditions, the influence of the Shaddadids’ Armenian neighbors and relatives was strong, hence the appearance of typically Armenian names such as Ašoṭ among members of the dynasty. Indeed, Qaṭrān even underlines the dynasty’s Armenian ancestry, calling Fażlun “the glory of the Bagratid family
  80. Tomson, Robert U. (1996). Rewriting Caucasian History. The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles. The Original Georgian Texts and the Armenian Adaptation (ingilis). Clarendon Press. səh. xxxvi. After the capture of Ani the following year, this old Bagratid capital was ruled by a Muslim dynasty, the Shaddädids. Although of Kurdish origin, they intermarried with Armenians. The first emir of Ani, Manüchihr, for example, was the son of an Armenian princess, and himself married an Armenian.
  81. Bosuort, S. E. "Shaddadids". The Encyclopedia of Islam. Vol.IX. səh. 169.
  82. Minorski, Vladimir (1949). "Caucasica in the History of Mayyāfāriqīn". Bulletin of the School of Oriental and African Studies (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. Vol.13 (No.1): 29.
  83. ↑ Minorski, Vladimir (1953). "Prehistory of Saladin (A.D. 1138–1193)". (ingilis). Kembric: Cambridge University Press.
  84. E. Bosuort, K. (1996). The new Islamic dynasties (ingilis). Columbia University Press. səh. 150. ISBN 9780231107143.
  85. Fişer, V. B. (1968). The Cambridge History of Iran (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. səh. 32. ISBN 9780521069366.
  86. Bosuort, Klifford E. "Rawwādids". Encyclopaedia of Islam (ingilis) (2nd). səh. 469. The Rawwadids (the form "Rawad" later becomes common in the sources) were originally of Azdi Arab stock, but gradually became assimilated to their environment in Adharbaydjan (and especially, the area around Tabriz) and became Kurdicised...
  87. Prays, Məsum (2005). Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook (ingilis). ABC-CLIO. səh. 43. ISBN 9781576079935.
  88. Pikok, Endrü (2017). "Rawwadidis". [[Encyclopædia Iranica|Encyclopaedia Iranica]] (ingilis).
  89. Nağıyev, Tofiq M. (2007). "Tarix. — Azərbaycan 7–ci əsrin ortaları – 13–cü əsrin əvvəllərində". "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi (azərb.). "Azərbaycan" cildi. Bakı. səh. 201–202. ISBN 9789952441017.
  90. Blaum, P. (Jan. 2005). "Diplomacy gone to seed: a history of Byzantine foreign relations, 1047-57 A.D." International Journal of Kurdish Studies (ingilis): 15.
  91. E. van Donzel, V. P. Heynrixs, P. Birman, T. Byankis, K. E. Bosuort. "Marāg̲h̲a". Encyclopaedia of Islam (ingilis) (Second Edition). Brill Online.
  92. Minorski, Vladimir (May 28, 1931), La Domination des Dailamites, Paris: Conference of the Societé des Etudes Iraniennes
  93. Minorski, Vladimir (1962). "Rawwādids". Encyclopaedia of Islam (ingilis) (2nd). səh. 189–194.
  94. Kennedi, Hyu (1986). "The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Hasanuyids". The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. səh. 215.
  95. M. Günter, Maykl (2011). Historical dictionary of the Kurds (ingilis). Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7507-4.
  96. "Kürtlerin Tarihte Kurdukları Devletler" (ingilis). August 10, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 10, 2019.
  97. M. Günter, Maykl. "Historical Dictionary of the Kurds. Hasanwayhids" (ingilis). September 26, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 10, 2019. The Hasanwayhids were a Kurdish dynasty who dominated the Zagros between Shahrizur and Khuzistan on theeast side of the Shatt al Arab River from c. 959 to 1014 during the period when the power of the Abbasid caliphatewas declining.
  98. Kennedi, Hyu (1986). "The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...and 'Annazids of the central Zagros". The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. səh. 215.
  99. Hautsma, Marteyn Teodur (1913–1936). "Kurds and Kurdistan". Encyclopaedia of Islam (ingilis) (24). səh. 872. ISBN 9004097902. OCLC 258059134.
  100. R. İzadi, Mehrdad. "HISTORY. Origins". Kurdistanica.com (ingilis). May 7, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: August 11, 2019.
  101. "Annazids, Kurdish Dynasty" (ingilis). Encyclopædia Iranica. February 6, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 11, 2019.
  102. "List of Annazid Rulers". Hostkingdom.net (ingilis). February 3, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: August 11, 2019.
  103. Özoğlu, Hakan (2004). Kurdish notables and the Ottoman state (ingilis). Albeni: State University of New York Press. səh. 46. another Kurdish family, the Marwanids
  104. E. Bosuort, K. (1996). The new Islamic dynasties (ingilis). Columbia University Press. səh. 89. ISBN 9780231107143.
  105. M. Günter, Maykl (2011). Historical dictionary of the Kurds (ingilis). Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7507-4. like the Hasanuyids of the central Zagros mountains or the Marwanids of Mayyafaraqin were Kurdish
  106. Hillenbrend, Kerol (1991). "Marwanids". The Encyclopedia of Islam (ingilis). Vol. VI. Brill. səh. 626.
  107. Kennedi, Hyu (1986). "The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Marwanids of southeastern Anatolia". The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. səh. 215.
  108. Stoks, Ceymi. "Kurds". Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). səh. 382. In the West were the Marwanids, based at Diyarbakr...
  109. Boyl, C. A. (1968). The Cambridge History of Iran (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. səh. 24. ISBN 9780521069366.
  110. Əl-Azəri, Təif (2016). Zengi and the Muslim Response to the Crusades: The Politics of Jihad (ingilis). Routledge. səh. 42. ISBN 9781317589396.
  111. Setton, Kennet Meyer (1969). A History of the Crusades: The first hundred years (ingilis). Viskonsin: University of Wisconsin Press. səh. 152. ISBN 9780299048341.
  112. Tilman, Naql (December 15, 1990). "Buyids". Iranica Online (ingilis). Encyclopædia Iranica. December 17, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 12, 2019.
  113. ibn əl-Əzrək əl-Fəriki, Əhməd ibn Yusif (1984). "The Marwanid dynasty at Mayyafariqin in the tenth and eleventh centuries AD". Tārīkh al-fāriqī (ərəb). Beyrut: Dār al-Kitāb al-Lubnānī. səh. 123–154.
  114. Bar-Ebrey, Qriqori. Chronicon ecclesiasticum (latın).
  115. Sayks, Mark (1908). (PDF). The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland (ingilis). Vol. XXXVIII. 2014-12-26 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  116. Sevori, R. M. "ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ". Encyclopædia Iranica (ingilis). VIII. səh. 628–636.
  117. H. R. (1986). "The Safavid Period". The Timurid and Safavid Periods (ingilis). Vol. 6. Kembric: Cambridge University Press. səh. 257–258.
  118. Sevori, Rocer M. (1999). "Safavids". History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century (ingilis). Taylor & Francis. səh. 177.
  119. Aristova, T. F. (1962). "Из истории возникновения современных курдских селений в Закавказье" (rus). Moskva: Советская этнография. (#text_ignored)
  120. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (rus). ИКЦ «Академкнига». 2002. səh. 199. ISBN 5-94628-118-6. (#first_missing_last)
  121. Vatenpau, Heqnar Seytlyan (2004). The Image Of An Ottoman City: Imperial Architecture And Urban Experience In Aleppo In The 16th And 17th Centuries (ingilis). BRILL. səh. 123. ISBN 9789004124547.
  122. Masters (2013). The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. səh. 38. ISBN 1107067790. (#parameter_ignored)
  123. H. Braun, H. Hartel, H. C. Kisslinq, B. Spuler, N. Barbur, J. S. Trimingham, (1997,). The Last Great Muslim Empires (ingilis). Vol. III. BRILL. səh. 70. ISBN 9789004021044.
  124. Finkel, Kerolin (2007). Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire (ingilis). Basic Books. səh. 179. ISBN 9780465008506.
  125. Giqa Çixladze, İrakli Çixladze (March 21, 2003). "The Yezidi Kurds and Assyrians of Georgia The Problem of Diasporas and Integration into Contemporary Society" (PDF). Journal of the Central Asia & the Caucasus, Center for Social and Political Studies (ingilis). Tbilisi.
  126. ↑ "Kurds in Georgia". geogen.ge (gürcü). Georgian Genealogy. March 5, 2016 tarixində . İstifadə tarixi: August 30, 2019.
  127. Cəlilov, O. C. (1967). Курдский героический эпос Златоруки хан (rus). Moskva. ISBN 978-0-89158-296-0.
  128. Özoğlu, Hakan (2004). Kurdish Notables and the Ottoman State (ingilis). SUNY Press. 27–28. ISBN 9780791459942.
  129. Özoğlu, Hakan (2004). Kurdish Notables and the Ottoman State (ingilis). SUNY Press. 34. ISBN 9780791459942.
  130. Petruşevski, İ. P. (1949). Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв (rus). Leninqrad: Восточный Научно-Исследовательский Институт. səh. 135–136.
  131. Leviatov, V. N. (1948). Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке (rus). Bakı: Изд-во АН Азербайджанской ССР. səh. 91.
  132. Елизаветпольская губерния (rus). 82 (4 доп.). Sankt-Peterburq. 1890—1907. (#text_ignored)
  133. Volkova, N. G. (1969). "Кавказский этнографический сборник". Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв (rus) (IV). Moskva.
  134. Özdağ, Ümid. "Kürtçülük sorunu T.C.’nin ürettiği bir sorun mudur?" (türk). August 19, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019. (#invisible_char)
  135. "Osmanlı'dan devralınan sorun". Aljazeera.com.tr (türk). Əl-Cəzirə. December 31, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  136. Sarı, İbrahim (2017). Şeyh İsyanları (türk). noktaekitap. səh. 94.
  137. Aras, M. (1998,). "Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi". Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu (türk). İstanbul: Pêrî yayınları. ISBN 975-8245-06-6.
  138. Doğan, Cabir (2010/2). "Bedirhan Bey İsyanı". Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (türk) (12). August 19, 2019 tarixində . (#redundant_parameters)
  139. Laçınər, Sedat (2001). Bir başka açıdan İngiltere (türk). USAK Books. səh. 16. ISBN 9789756769195.
  140. ↑ "Traité de paix entre les Puissances alliées et associées et la Turquie". mjp.univ-perp.fr (fransız). Sevr: Dighitéque MJP. August 10, 1920. November 12, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  141. ↑ "Traité de paix entre les puissances alliées et la Turquie". mjp.univ-perp.fr (fransız). Lozanna: Dighitéque MJP. July 24, 1923. September 23, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  142. Ankara Hökuməti, Fransa (October 20, 1921). "Franco-Turkish Agreement" (PDF). Hri.org (ingilis). Ankara: Yunanıstan Müdafiə Nazirliyi. October 19, 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  143. "Treaty betwen the United Kingdom and Iraq and Turkey" (PDF). Academia.edu (ingilis). Ankara: Academia. June 5, 1926. August 21, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  144. "Kurdistan". Encyclopædia Britannica Online (ingilis). October 31, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  145. "Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması". Kultur.gov.tr (türk). Kültür ve Turizm Bakanlığı. September 6, 2009 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  146. "Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası". Tbmm.gov.tr (türk). Türkiye Bütük Millec Meclisi Başkanlığı. November 19, 2011 tarixində .
  147. "Said dinçi naksibendi ayaklanamsı idi". Yakintarihimiz.org (türk). Yakın Tarihimiz. November 29, 2014 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  148. "Şeyh Said'in torunundan ilginç iddia". Sabah.com.tr (türk). Sabah. February 13, 2012. January 2, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  149. "Şeyh Said kürd devletinin başına türk keçirecekdi". Haksozhaber.net (türk). Haksöz Haber. January 10, 2010. August 19, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  150. "I Cihan Harbi sonrası" (türk). November 3, 2013 tarixində .
  151. Gerhard Beneki, Yanos M. Bak (1984). [Religion and rural revolt (#bad_url) (ingilis). Manchester University Press ND. səh. 289–290. ISBN 0719009901.
  152. "Şeyh Said İsyanı". Tarihiolaylar.com (türk). Tarihi Olaylar. December 18, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  153. Bulud, Faiq (1991). Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları (türk). İstanbul: Yön Yayıncılık. OCLC 551489566.
  154. Qəhrəman, Əhməd (2003). Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) (türk). İstanbul: Evrensel Basım Yayın. ISBN 975-6525-48-7.
  155. Edmonds, S. C. (1971). "Kurdish Nationalism",". Journal of Contemporary History (ingilis). 6 (No. 1): 91.
  156. "Kurdish Republic of Ararat". Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). Volume I. Infobase Publishing. 2009. səh. 385. ISBN 9780816071586.
  157. Vali, Abbas (2003). Essays on the origins of Kurdish nationalism (ingilis). Mazda Publishers. səh. 199. ISBN 978-1-56859-142-1.
  158. "Kurdish Republic of Ararat". Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). Infobase Publishing. 2009. səh. 38.
  159. Eygi, Mehmet Şevket (October 17, 2009). "Zilan katliamı". milligazete.com.tr (türk). Millî Gazete. November 10, 2011 tarixində . İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  160. Tahsin Əriş, Felit Özsoy (2007). Öncesi ve Sonrasıyla 1925 Kürt Direnişi (Palu-Hanî-Genç) (türk). Pêrî Yayınları. səh. 271. ISBN 978-975-9010-57-7.
  161. Alakom, Rohat (1998). (türk). Avesta. səh. 180. ISBN 975-7112-45-3. 2019-08-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  162. Hür, Ayşə (May 10, 2009). "Devletin demir yumruğu: Muğlalı Paşa". taraf.com.tr (türk). Taraf. August 31, 2009 tarixində . İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  163. Yost Congerden, Pol C. Vayt (2003). Turkey's Alevi enigma: a comprehensive overview. BRILL. səh. 198. ISBN 9789004125384l. (#parameter_ignored)
  164. "Dersim '38 Conference" (PDF). pen-kurd.org (ingilis). Pen Kurd. October 14, 2008. October 20, 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  165. Qəhrəman, Əhməd (2003). Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) (türk). İstanbul: Evrensel Basım Yayın. səh. 286–287. ISBN 975-6525-48-7.
  166. Qəhrəman, Əhməd (2003). Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) (türk). İstanbul: Evrensel Basım Yayın. səh. 292–293. ISBN 975-6525-48-7.
  167. Hür, Ayşə (November 16, 2008). "1937-1938'de Dersim'de neler oldu?". taraf.com.tr (türk). Taraf. March 23, 2016 tarixində .
  168. Bulud, Faiq (1991). Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları (türk). İstanbul: Yön Yayıncılık. səh. 277. OCLC 551489566.
  169. Hallı, Rəşad (1972). Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924–1938) (türk). T. C. Genelkurmay Baskanlığı Harp Tarihi Dairesi. səh. 382.
  170. Brünessen, Martin van (2000). Kurdish ethno-nationalism versus nation-building states: collected articles (ingilis). Isis Press. səh. 116. ISBN 978-975-428-177-4.
  171. Bitti, Meriel (August 4, 2006). "Local guards divide Turkish Kurds". news.bbc.co.uk (ingilis). BBC News. December 4, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  172. Radu, Maykl (2001). "The Rise and Fall of the PKK". Orbis (ingilis). Filadelfiya: Foreign Policy Research Institute. 45 (1): 47–63. doi:10.1016/S0030-4387(00)00057-0. OCLC 93642482.
  173. "Still critical" (ingilis). 17 (2). Human Rights Watch. March 2005: 3. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  174. "Kurdish War: The Ceasefire Is Over". strategypage.com (ingilis). Strategy Page. June 6, 2010. October 10, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  175. "YSK ruling throws Ankara into tumultuous search for exit strategy". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. April 4, 2011. November 15, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  176. Küçükqoşum, Sevil (Auust 26, 2011). "Turkish-Iraqi ties strained over claims of civilian deaths". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. October 20, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  177. Göyçə, Dincər (May 16, 2011). "Thousands detained in eastern Turkey since March". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. November 29, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  178. "'İmralı ile görüşmeler devam ediyor'". ntvmsnbc.com (türk). Ntvmsnbc. December 28, 2012. December 31, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  179. "Kurdish Group to Pull Armed Units from Turkey". wsj.com (ingilis). The Wall Street Journal. April 25, 2013. October 12, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019. (#first_missing_last)
  180. Ərsay, Sami Orçun (October 18, 2014). "Anatomy of Protests against the invasion of Kobani". dailysabah.com (ingilis). DailySabah. December 8, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  181. "KCK official says PKK not responsible for murders of 2 Turkish policemen". todayszaman.com (türk). Todays Zaman. July 29, 2015. July 29, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  182. "Turkish jets target Kurds in Iraq, Islamic State militants in Syria". foxnews.com (ingilis). Fox News. July 25, 2015. September 24, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  183. Özər, Verda. "We really can't succeed against ISIL without Turkey: US". hurriyetdailynews.com (ingilis). Hurriyet Daily News. November 21, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  184. "The hatred never went away". economist.com (ingilis). Economist. September 12, 2015. November 26, 2015 tarixində .
  185. Canbazyan, Rupen (September 9, 2015). "'Lynching Campaign' Targets Kurds in Turkey, HDP Offices Attacked". armenianweekly.com (ingilis). Armenian Weekly. July 1, 2019 tarixində . (#parameter_ignored)
  186. "Turkey Kurds: Many dead in Cizre violence as MPs' march blocked". bbc.com (ingilis). BBC. September 10, 2015. September 12, 2015 tarixində .
  187. "Turkey should ensure immediate access to Cizre by independent observers". coe.int (ingilis). Avropa Şurası. September 11, 2015. September 26, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  188. "Amid Turkey's Purge, a Renewed Attack on Kurdish Culturel". nytimes.com (ingilis). The New York Times. June 29, 2017. ISSN 0362-4331. April 23, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019. (#parameter_ignored); (#first_missing_last)
  189. Elfinston, U. G. (1946). "The Kurdish Question". Journal of International Affairs (ingilis). Royal Institute of International Affairs. 22 (1): 97. JSTOR 3017874.
  190. Elfinston, U. G. (1946). "The Kurdish Question". Journal of International Affairs (ingilis). Royal Institute of International Affairs. 22 (1): 97–98. JSTOR 3017874.
  191. Günter, Maykl (October 10, 2007). "The possibilities for an independent Kurdish state" (PDF). Kurdishrightsconference.org (ingilis). Kurdish Rights Conference. October 10, 2007 tarixində (PDF).[ölü keçid]
  192. Nurizadə, Əli Rza (April 27, 2004). "The Tragedy of Being Kurd in Iran". Nourizadeh.com (ingilis). March 4, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  193. MakDouall, Deyvid (1996). "Subjects of the Shi'i Republic". (PDF) (ingilis). London: I.B. Tauris. səh. 261–287. 2019-08-21 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  194. MakDouall, Deyvid (1996). "Ayatollah Khomeini's Speech, Radio Tehran, December 17, 1979. Quoted in David McDowall". (PDF) (ingilis). London: I.B. Tauris. səh. 271. August 21, 2019 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 28, 2019.
  195. "Iran". hrw.org (ingilis). Human Rights Organization. March 13, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019. (#chapter_ignored)
  196. Neriya, Jak (2012). The Future of Kurdistan: Between Turkey, the Iraq War, and the Syrian Revolt (PDF) (ingilis). Yerusəlim: Jerusalem Center for Public Affairs. səh. 18. ISBN 978-965-218-109-1. In 1997, Sunni Kurds took part in the presidential election. Both civilian and military Kurdish opposition groups asked Kurds to do so. The winner, President Mohammad Khatami, praised the glory of Kurdish culture and history. From the Kurdish side, demands mainly concerned the Kurdish language and the appointment of top-level officials. In his first term, Khatami appointed Abdollah Ramezanzadeh to be the first Kurdish governor of the Iranian province of Kurdistan. He also appointed several Sunni and Shia Kurds as his own or cabinet members’ advisers. In his second term Khatami had two Kurdish cabinet members, both of them Shia.
  197. "The Nation and Its Minorities: Ethnicity, Unity and State Policy in Iran". Samii Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East (ingilis). 20 (1–2): 128–137. 2000.
  198. Natali, D. (2000). Manufacturing Identity and Managing Kurds in Iraq, Turkey and Iran: A Study in Evolution of Nationalism. PhD Dissertation in Political Science (ingilis). University of Pennsylvania. səh. 238.
  199. "Iran: Country Reports on Human Rights Practices – 1999". US Department of State Archive (ingilis). Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. February 23, 2000. August 19, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  200. "لاوانی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان به‌ تایبه‌تی کچان به‌ به‌شداربوون بۆ نێو ریزه‌کانی گه‌ریلا له‌ چالاکی هه‌ڤاڵ شیلان و رێبازی به‌رخۆدانی ئه‌و خاوه‌ن ده‌رده‌که‌ون" (ingilis). April 29, 2006. May 25, 2011 tarixində .[ölü keçid]
  201. Hovard, Maykl. "Iran sends in troops to crush border unrest". Iranfocus.com (ingilis). Iran Focus. March 12, 2008 tarixində .[ölü keçid]
  202. Neriya, Jak (2012). The Future of Kurdistan: Between Turkey, the Iraq War, and the Syrian Revolt (PDF) (ingilis). Yerusəlim: Jerusalem Center for Public Affairs. səh. 19. ISBN 978-965-218-109-1. On 9 July 2005, the Kurdish opposition activist Shivan Qaderi (also known as Shwane Qadri or Sayed Kamal Asfaram) and two other Kurdish men were shot by Iranian security forces in Mahabad. According to witnesses, the security forces then tied Qaderi’s body to a Toyota jeep and dragged it through the streets. Iranian authorities confirmed that Qaderi, “who was on the run and wanted by the judiciary,” was shot and killed while allegedly evading arrest.
  203. Fransua Jorj-Piko, Mark Says (May 16, 1916). "Sykes–Picot Agreement". wwi-lib.byu.edu (ingilis). World War I Document Archive. December 21, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  204. Millətlər Liqası (June 28, 1919). "The Covenant of the League of Nations. Article 22". avalon.law.yale.edu (ingilis). Yel Hüquq Məktəbi. November 16, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  205. Eppel, Maykl (2016). A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism (ingilis). University of Texas Press. səh. 117. ISBN 9781477311073. On December 1, 1918, Sir Arnold Wilson, the acting civil commissioner of Iraq, came to Suleymaniyya and met with sixty tribal leaders and shaykhs
  206. Kurdistan During the First World War (ingilis). Saqi Books. 1994. ISBN 9780863560842. (#first_missing_last)
  207. Kevin, MakKiyerman (2006). The Kurds: A People in Search of Their Homeland (ingilis). Nyu-York: St. Martin's Press. səh. 31. ISBN 9780312325466.
  208. Kevin, MakKiyerman (2006). The Kurds: A People in Search of Their Homeland (ingilis). Nyu-York: St. Martin's Press. səh. 32. ISBN 9780312325466.
  209. Prins, C. (January 1993). "A Kurdish State in Iraq". Current History (ingilis).
  210. Dahlman, K. (2002). "The Political Geography of Kurdistan". Eurasian Geography and Economics (ingilis). 43 (4): 271–299. doi:10.2747/1538-7216.43.4.271.
  211. İsgəndər, Səid (2000). "Britain's Policy in Southern Kurdistan: The Formation and Termination of the First Kurdish Government, 1918–1919". British Journal of Middle Eastern Studies (ingilis). 27 (2): 139–163. doi:10.1080/13530190020000501.
  212. Harris, Q. S. (1977). "Ethnic Conflict and the Kurds". Annals of the American Academy of Political and Social Science (ingilis). 433 (1): 112–124. doi:10.1177/000271627743300111.
  213. Səidi, Maykl C. Kelli (2008). Ghosts of Halabja : Saddam Hussein and the Kurdish genocide (ingilis). Uestport, Konnektikut: Praeger Security International. səh. 18. ISBN 978-0-275-99210-1. İstifadə tarixi: August 23, 2019.
  214. MakDouall, Deyvid (1996). "Ayatollah Khomeini's Speech, Radio Tehran, December 17, 1979. Quoted in David McDowall". (PDF) (ingilis). London: I.B. Tauris. səh. 304. August 21, 2019 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 28, 2019.
  215. MakDouall, Deyvid (1996). "Ayatollah Khomeini's Speech, Radio Tehran, December 17, 1979. Quoted in David McDowall". (PDF) (ingilis). London: I.B. Tauris. səh. 305. August 21, 2019 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 28, 2019.
  216. Q. Lorts, Maykl. "The Kurdish-Iraqi War (1961–1970)". The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga. səh. 39–42., "arxivləşdirilmiş nüsxəsi" (PDF) (ingilis). October 29, 2013 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 23, 2019.[ölü keçid]
  217. O'Ballans, Edqar (1973). The Kurdish Revolt, 1961–1970 (ingilis). London: Faber and Faber. ISBN 0-571-09905-X.
  218. Pollae, KennethM. (2002). Arabs at War: Military Effectiveness, 1948–1991 (ingilis). Linkoln: University of Nebraska Press. ISBN 0-8032-3733-2.
  219. "18. Iraq/Kurds (1932-present)". uca.edu (ingilis). University of Central Arkansas. December 11, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 23, 2019.
  220. "All wars in the 20th century – the Polynational War Memorial". war-memorial.net (ingilis). The Polynational War Memorial. December 20, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 23, 2019.
  221. Harris, Q. S. (1977). "Ethnic Conflict and the Kurds". Annals of the American Academy of Political and Social Science (ingilis). 433 (1): 118–120. doi:10.1177/000271627743300111.
  222. Frontline (2000). "A Chronology of U.S.-Kurdish History". PBS.org (ingilis). PBS. October 10, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  223. Q. Lorts, Maykl. "The Second Kurdish-Iraqi War (1974–1975)". The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga. səh. 48–51., "arxivləşdirilmiş nüsxəsi" (PDF) (ingilis). October 29, 2013 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 23, 2019.[ölü keçid]
  224. "Page 9 – The Internally Displaced People of Iraq" (PDF). brookings.ed (ingilis). The Brookings Institution–SAIS Project. May 21, 2013 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 24, 2019.[ölü keçid]
  225. Smit, C. Y. (March 3, 1979). "Gen. Mustafa Barzani, Exiled Kurdish Chieftain, Dies". www.washingtonpost.com (ingilis). The Washington Post. November 6, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  226. Harris, G. S. (1977). "Ethnic Conflict and the Kurds". Annals of the American Academy of Political and Social Science (ingilis). 433 (1): 112–124. doi:10.1177/000271627743300111.
  227. Xordi Texel Qorqas, Klemens Skalbert-Yücəl (2011). "Effectively Urbanized - Yezidis in the Collective Towns of Sheikhan and Sinjar". Etudes rurales, N° 186 : Ruralité, urbanité et violence au Kurdistan (fransız). Editions de l'Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales. ISBN 9782713222955.
  228. Fərrux-Slaqlett, M.; Slaqlett, P.; Stork, C. (July–September 1984). Not Quite Armageddon: Impact of the War on Iraq (PDF) (ingilis). MERIP Reports. səh. 24. doi:10.2307/3012200.
  229. Basu, Rimki (2012). International Politics: Concepts, Theories and Issues (ingilis). SAGE Publications India. səh. 103. ISBN 9788132106913.
  230. Kofi Abev, Frensis (1999). The Evolution of the Doctrine and Practice of Humanitarian Intervention (ingilis). Martinus Nijhoff Publishers. səh. 146. ISBN 9789041111609.
  231. Ələddin, Dilavər Əbdüləziz. "Death Clouds: Saddam Hussein's Chemical War Against the Kurds". Dlawer.net (ingilis). July 23, 2011 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.[ölü keçid]
  232. "Kurdish Genocide". The Kurdish Project (ingilis). August 19, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  233. "What Happened in the Kurdish Genocide". uk.gov.krd (ingilis). KRG UK Representation London. November 8, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.[ölü keçid]
  234. "The Tragedy of the Missing Barzanis". Kurdistanmemoryprogramme.com (ingilis). Kurdish Memory Programme. February 11, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  235. Sinan, Ömər (June 25, 2007). "Iraq to hang 'Chemical Ali'". Associated Press (ingilis). Tampa Bay Times. October 17, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.[ölü keçid]
  236. "Human Rights Watch Report About Anfal Campaign, 1993" (ingilis). Human Rights Watch. October 19, 2010 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  237. Piterson, Skott (May 13, 2002). "Kurds say Iraq's attacks serve as a warning". csmonitor.com (ingilis). Christian Science Monitor. August 31, 2018 tarixində .
  238. Fausett, L. (2001). "Down but not out? The Kurds in International Politics". Review of International Studies (ingilis). 27 (1): 109–118. doi:10.1017/S0260210500011098.
  239. Mur, Solomon (June 5, 2006). "2 Mass Graves in Iraq Unearthed". latimes.com (ingilis). Los Angeles Times. October 11, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  240. "'Chemical Ali' on trial for brutal crushing of Shia uprising". theguardian.com (ingilis). The Guardian. August 22, 2007. September 29, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  241. "Iraq's Kurdistan region, autonomous since 1991". gulfnews.com (ingilis). Gulf News. September 28, 2018. August 24, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 24, 2019.
  242. Lizenberq, M. (2005). "Iraqi Kurdistan: contours of a post-civil war society". Third World Quarterly (ingilis). 26 (4–5): 631–647. doi:10.1080/01436590500127867.
  243. "Chronology for Kurds in Turkey". unhcr.org (ingilis). Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı. October 17, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  244. Foks, Conatan (September 19, 1995). "Kurds in Turkey" (PDF). asylumlaw.org (ingilis). Asylum Law. August 16, 2011 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 24, 2019.[ölü keçid]
  245. Berki, H. C.; Leypson, E. (2005). "Iraqi Kurds And Iraq's Future". Middle East Policy (ingilis). 12 (4): 66–76 [p. 67]. doi:10.1111/j.1475-4967.2005.00225.x.
  246. Stensfild, G. R. V. (2003). Iraqi Kurdistan: Political Development and Emergent Democracy (ingilis). Nyu-York: Routledge. səh. 96. ISBN 0415302781.
  247. Fremon-Barne, Qreqori. A History of Counterinsurgency [2 volumes] (ingilis). Santa-Barbara: ABC-CLIO. səh. 328.
  248. "Çelik harekatı (20 Mart - 2 Mayıs 1994)". fotoanaliz.hurriyet.com.tr (ingilis). Hürriyet. December 27, 2007 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  249. Li Batter, Endrü (December 27, 2007). "Hitting the Kurds from All Sides". content.time.com (ingilis). TIME. September 28, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  250. "Title page for ETD etd-11142005-144616". etd.lib.fsu.edu (ingilis). Florida State University ETD Collection. October 28, 2005. August 20, 2010 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.[ölü keçid]
  251. Əbdülrəhman, Frman. "Kurds Reluctant to Send Troops to Baghdad". iwpr.net (ingilis). IWPR Institute for War & Peace Reporting. August 20, 2010 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  252. "Iraqi Kurd leader threatens secession unless power share demands met". english.alarabiya.net (ingilis). Al-Arabiya. April 26, 2012. May 8, 2014 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.[ölü keçid]
  253. "Iraqi Kurdish leader says region will defend itself". reuters.com (ingilis). Reuters. November 18, 2012. September 25, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  254. "Kurdish Leader: We Will Vote For Independence Soon". businessinsider.com (ingilis). Business Insider. July 1, 2014. August 30, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  255. "The tide is finally turning for the Kurds - Especially in Turkey". businessinsider.com (ingilis). Business Insider. July 3, 2014. July 4, 2014 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  256. "Tensions mount between Baghdad and Kurdish region as Kurds seize oil fields". washingtonpost.com (ingilis). Washington Post. July 12, 2014 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  257. "Barzani: Time is ripe for referendum; Kurdish independence brings the region peace". rudaw.net (ingilis). Rudaw. October 29, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  258. "Barzani: Kurdistan will hold referendum before October". kurdistan24.net (ingilis). Kudistan24. March 23, 2016. June 17, 2016 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  259. "Kurdistan will hold independence referendum in 2017, senior official". rudaw.net (ingilis). Rudaw. April 2, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 25, 2019.
  260. Avonisyan, Riçard G. (2011). The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies (ingilis). Transaction Publishers. ISBN 9781412835923.
  261. ↑ Stefford, R. S. (2006). The Tragedy of the Assyrians. səh. 24–25. (
Avqust 12, 2021
kürdüstan, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, tələffüzü, kyɾd, stɑn, kürd, kurdistan, کوردستان, translit, kurdıstan, qulaq, mənası, kürdlərin, ölkəsi, böyük, qərbi, asiyada, əsasən, kürdlərin, məskunlaşdığı, dağlıq, vilayət, kürd, mədəniyyə. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Kurdustan deqiqlesdirme Kurdustan teleffuzu kyɾd y stɑn kurd Kurdistan کوردستان translit Kurdistan qulaq as menasi Kurdlerin olkesi 3 ve ya Boyuk Kurdustan 4 Qerbi Asiyada esasen kurdlerin meskunlasdigi dagliq vilayet 5 6 Kurdustan kurd medeniyyetinin dillerinin ve milli kimliyinin tarixen esaslandigi bir erazidir 7 Vilayet texminen Zaqros daglarinin simal qerbini ve Tavr daglarinin serqini ehate edir 8 Erazi kurd irredentist iddialarina uygun gelir Kurdustanکوردستان Kurdustan bayragi Bayraq 1928 ci ilde Agri Respublikasinin dovlet xadimlerinin tesebbusu ile tertib edilmisdir 1 Diller Kurd dilleri Turkiye Kurdustaninda turk dili Iran Kurdustaninda fars dili Iraq Kurdustaninda ve Rojavada ereb diliYeri Yuxari Mesopotamiya ve Zaqros daglari o cumleden Serqi Anadolu ve Cenub serqi Anadolu simal serqi Suriya simali Iraq simal serqi Iran 2 Hisseler Turkiye Kurdustani Turkiye Iraq Kurdustani Iraq Iran Kurdustani Iran Rojava Suriya Olkeler IraqEn boyuk seherler Erbil Kirmansah Kerkuk SenendecKurdustan adi ilk defe 1150 ci ilde Boyuk Selcuq hokmdari Sultan Sencer terefinden qerbi Irani tesvir etmek ucun istifade edilmisdir 9 10 Bu ad daha evveller istifade olunan Kurdiya 11 ve qedim Korduena 12 toponimleri ile elaqedardir Terminin cagdas istifadesi bu erazilere aid edilir cenub serqi Turkiye Turkiye Kurdustani simali Iraq Iraq Kurdustani simal qerbi Iran Iran Kurdustani ve simali Suriya Rojava 13 14 Bezi milliyetci kurd teskilatlari bu erazilerinin hamisini ve ya bir qismini ehate eden kurd ekseriyyete sahib musteqil bir dovlet qurmagi digerleri ise movcud milli serhedler cercivesinde daha boyuk muxtariyyet elde etmeyi arzulayirlar 15 16 Iraq Kurdustani ilk defe muxtariyyeti Iraq hokumeti ile raziliga geldikden sonra 1970 ci ilde qazanmisdir ve onun federal Iraq Respublikasi daxilinde muxtar varliq kimi statusu 2005 ci ilde yeniden tesdiq edilmisdir 17 Iranda Kurdustan adli bir ostan var ancaq muxtariyyete malik deyil Suriyada vetendas muharibesinde vurusan kurd milisleri Suriya Demokratik Quvveleri simali Suriyanin boyuk qisminin nezaretini ele ala bilmisdir Bunun sebebi Suriya Prezidenti Beser Esede sadiq olan Suriya hokumetinin quvveleri basqa yerlerde vurusmaq ucun oradan cekilmesi idi Oz hokumetlerini teskil eden Suriya kurdleri Suriya hokumetini muharibeden sonra erazide muxtar vilayet tesis etmeye cagirirlar 18 Mundericat 1 Etimologiya 2 Tarix 2 1 Qedim dovrler 2 2 Orta esrler 2 3 Muasir dovr 2 3 1 XV XVIII esrler 2 3 2 XIX esr 2 4 Indiki dovr 2 4 1 Turkiye 2 4 2 Iran 2 4 3 Iraq 2 4 4 Suriya 3 Ehali 4 Cografiya 4 1 Iqlim 4 2 Flora ve fauna 4 3 Oroqrafiya 4 4 Okeanoqrafiya 4 5 Tebii ehtiyatlar 5 Hemcinin bax 6 Qeydler 7 Menbe 7 1 Istinadlar 7 2 Edebiyyat 8 Xarici kecidlerEtimologiya RedakteKurd adinin esl menseyi haqqinda alimler terefinden bir ses coxlugu qebul edilmeyib lakin bir nezeriyyeye gore kurd etnonimi Pehlevi dilinde koceri menasini veren 𐭪𐭥𐭫𐭲 kwrt sozunden toremisdir Fars esilli stan fars ـستان sekilcisi olkeler ve vilayetler ucun istifade edilir 19 20 Toponimin Azerbaycan dilindeki birbasa menasi Kurdler olkesi 3 Kurdustanin qedim adlarindan biri de Korduyenadir 12 21 Kurdustan qedim dovrlerde ermeniler terefinden Korcayk erm Կորճայք yunanlar terefinden Kordini q yun Kordyhnh latinlar terefinden Gordyene Gordiyene yehudiler terefinden ise Kartigini ivr קרטיגיני adlandirilmisdir Kurdustan bolge adi olaraq ilk defe Edessali Matfey terefinden yazilmis Ermeni salnamesi adli eserinde bir bolgeni tesvir etmek ucun istifade edilmisdir Edessali Matfey Diyarbekir ve Siverek arasinda yerlesen bir bolgeni Kurdstanats erm K rdstanats adlandirmisdir 22 Toponimin indiki menasi yazili menbelerde ilk defe XII esrde Boyuk Selcuq Sultani Sencer terefinden qurulan muasir Iranin Hemedan Kirmansah Dinaver ve Senendec seherlerini 23 ehate eden vilayet ucun istifade edilmisdir 24 Tarix RedakteQedim dovrler Redakte Esas meqaleler Kutiler Hurriler Lulubiler Assuriya Manna Korduyena ve ErmenilerKurdustan qedim dovrlerde heterogen bir erazi idi 25 Qedim dovrde Kurdustanda lulubiler 26 kutiler hurriler karduciler 27 mannalilar ve ermeniler kimi muxtelif tayfalar yasamidir 28 Mannalilarin esl yurdu Urmiya golunun serqinde ve cenubunda yerlesirdi 29 Vilayet Midiliya Kir 30 ve Boyuk Daranin 31 hakimliyi dovrunde fars Ehemeni dovletinin hakimiyyeti altina girmisdir E e III minillikde yasamis lulubilerin yurdu Lulubum adlanirdi Hemin erazi indiki Iraqin Zaqros daglarinin Sehr i Zor duzenliyini ve Iranin Kirmansah ostanini ehate edirdi 32 Lulubi dili teyin edilmemis bir dil hesab edilir 33 cunki onlarin ne edebiyyati ne de ki yazisi var idi Buna gore de onlarin dili elam hurri Sumer Akkad het ve amorit kimi dovrun qonsu dilleri ile elaqelendirile bilinmez Lulubilerin yasadigi dovr Irandilli xalqlarin eraziye kocunden esrler evvel olmusdur Yeni lulubilerin indiki kurdlerle hec bir tarixi medeni linqvistik ve ya genetik bir elaqesi yoxdur Buna baxmayaraq Iqor Dyakonov iddia edir ki lulubiler daglarda yasayirdilar ve onlarin dilleri elam diline benzeyirdi 34 Ehtimal olunur ki lulubi termininin ozu hurri menselidir 33 E e III I minilliklerde Zaqros daglari etrafinda yasamis qedim kutilerin yurdu Kutiyum adlanirdi 35 Onlar e e XXII esrde Mesopotamiyanin ehemiyyetli bir hissesini idare edirdiler E e III minillikde Akkad imperiyasini suquta ugradan kutiler daha sonra sonra Zaqros daglarina dogru irelileyerek Yuxari Mesopotamiyada bir nece nesil Sumer dovletine hokmranliq etdiler Sumer lovhelerinde kutilerin barbar bir xalq oldugu qeyd edilir Axirinci kuti krali Tirikanin Uruk seherinde qubernator olan ve daha sonra kutilere qarsi usyan qaldiran Utuxenqal terefinden meglub edilmesile kuti hokmdarligi sona catir 36 Kutilerin menseyi haqqinda cox az melumat movcuddur Kuti dilinde adlardan basqa bir metn tapilmadigindan onun basqa dillere olan oxsarligini mueyyen etmek qeyri mumkundur Sumer dovletinin kuti krallinin adlari onu gosterir ki onlar Sumer Akkad hurri het ve ya elam dilleri ile yaxindan elaqeli deyildiler 37 Valter Bruno Henninq teklif etmisdir ki kral adlarinin sonlari Sincanda tapilan Hind Avropa dillerinden olan toxar dillerindeki adlar ile oxsarligi var Bu ise kuti dilini en qedim yazili Hind Avropa diline cevirir Onun fikrine gore kutiler daha sonra Tarim hovzesine koc edibler 38 Qamkrelidze ve Ivanov Henninqin teklifi uzerinde tedqiqat aparmisdilar 39 40 Buna baxmayaraq alimlerin ekseriyyeti bu iki dil qrupunu kuti ve toxar dillerini elaqelendirmek cehdinin heqiqete uygun olmadigini bildirmisdir 41 Makedoniyali Isgenderin imperiyasinin xeritesi E e IV esr Burada Kurdustan Kard uchi kimi verilmisdir Turkiyenin Serqi Anadolu Regionundaki erken tunc dovrune aid xarabaliq yasayis menteqelerinden olan Kur Araz medeniyyetinde ve Suriyada askar edilen dulusculuq numunelerinin hurrilere aid oldugu qebul edilir 42 Hurriler ile elaqedar Akkad dovru menbelerden onlarin e e II minilliyin axirlarinda Cenub serqi Anadolu regionu ve Mesopotamiyada yasadiqlari qenaetine gelinir 43 Bir muddet Akkad Dovletinin hakimiyyeti altina giren ve Akkad yazi dilinden istifade eden hurriler Akkad dovletinin suquta ugramasindan sonra musteqillik elde edir bir cur carliqlar qurmaga calisirlar lakin Sumer dovletinin Ucuncu Ur sulalesi dovrunde Sulginin bolgeye hakim olmasindan sonra hurriler musteqilliklerini yeniden itirirler Mari seherinde askar edilen mektublarda bildirilir ki turukkiler hurrilerin qida menbelerini yagmalayiblar 44 Kayseri yaxinliqlarinda yerlesen Kultepede tapilan mixi yazili menbelerde coxlu hurrice menbe askar edilmisdir Bu menbelerde hurri dilinde sozlerin tapilmasi bu dovrde hurrilerin Merkezi Anadoluya qeder tesir gosterdiyini vurgulayir 45 46 47 Babil menbelerinde Het krali I Mursilinin Babil seferinden geri qayidanda hurriler ile vurusdugu yazilir 48 I Suppiluliumanin Het taxt tacina sahiblenmesinden sonra hetler regionda yeniden guclenmeye basladilar Suppiluliumanin ilk isi Kissuvatna Dovletini bir muqavile ile hetlerden asili veziyyete salmaq daha sonra ise Vasukani seherine yurus ederek Hurri ve Mitanni dovletlerini isgal etmisdir Buna baxmayaraq I Suppiluliumanun olumunden sonra bolgedeki het hokmranligi zeiflemis ve Hurri ile Mitanni dovletleri ozlerini idare etmeye baslayirlar Dovletin varligi Assuriya krali I Tukulti Ninurta dovrune e e 1244 1208 ci iller 49 qeder davam etmisdir 50 Esasi Selevkiler imperiyasinin suqutundan sonra qoyulan Korduyena kralligi Van golunun cenubu ve cenub serqinde Iran ve Mesopotamiyanin arasinda yerlesirdi 51 Korduyena kralligi e e 189 cu ilden e e 384 cu ile qeder bir birleri ile mubarize aparan Parfiya ve Roma imperiyalarinin vassal dovleti olaraq simali Mesopotamiyani ve cenub serqi Anadolunu idare edirdiler Korduyena kralligi e e 66 ci ilde Roma Respublikasinin vassalina cevrildi 52 ve romalilar ile b e 384 cu iline muttefiq qaldi 53 Kralliq e e 66 ci ile qeder bes defe Roma ve Iran arasinda teref deyisdirdi Korduyena serqi Anadoluda yerlesen Tiqranakert seherinin serqinde indiki Turkiyenin cenub serqindeki Diyarbekir seherinin serqinde ve cenubunda yerlesirdi 54 Uilyam R Seperd terefinden XIX esrde tertib edilmis e e 60 ci ilin Yaxin Serqinin xeritesi Burada Korduyena kralligi gosterilmisdir Corc Roulinson kimi XIX esr alimleri Korduyena kralligini muasir kurdler ile elaqelendirir onun qedim Kurdustan oldugunu ireli sururduler 55 56 57 T A Sinkler bu teyinetmenin heqiqete uygun olmadigini bildirmisdir 58 Kolumbiya Ensiklopediyasinda bu iddianin heqiqete uygun oldugu qebul edilmisdir 59 Qedim dovrlerde Kurdustanin coxlu rayonlari var idi Onlara Korduyena Siirt Bitlis ve Sirnak Sofena Diyarbekir Zabdikena Cizre Baseniya Beyazid Mokena Mus Neferkerta Silvan ve Artemitani Van misal cekmek olar 60 Kurdler olkesi deyiminin en erken qeydlerinde biri son antik dovrlere aid xristian aysor senedlerindedir Bu senedler Abdiso kimi aysor muqeddeslerinin hekayelerinden behs edir Sasani merzbani Mar Abdisodan harali oldugunu sorusanda o cavab olaraq valideynlerinin dediklerine gore Assuriyanin Hezza kendinden oldugunu demisdir Buna baxmayaraq onlar daha sonra budperestler terefinden Hezzadan qovulmus ve Tamanonda mesken salmisdilar Abdisoya gore Tamanon Kurdlerin olkesi nde yerlesirdi Tamanon indiki Iraq Turkiye serhedinde Hezza ise Erbil seherinin 12 kilometr 7 5 mil cenub qerbinde yerlesir Hemin senedde yazilmis basqa bir metnde qeyd edilmisdir ki Xabur cayi regionu da Kurdlerin olkesi ndedir 61 El Meqdisi ve el Hemeviye gore Tamanon Cudi daginin cenub qerbi ve ya cenubi yamacinda yerlesirdi 62 Suriya menbelerinde kurdlere olan basqa cografi istinadlar Suriyali Mixail ve Ebul Ferac bin Harun terefinden yazilmis Zuknin salnamesi eserinde yerlesir Orada Kerdu Kerdu seheri ve Kerdavaye olkesinin adi cekilir 63 Orta esrler Redakte Esas meqaleler Seddadiler Revvadiler Hesenveyhiler Ennaziler ve Mervaniler Mesopotamiyanin dagliq simal serqinde yerlesen Cibal regionunun xeritesi Burada Kurdlerin yay ve qis iqametgahlari on plana cixarilib Ibn Havqel 977 ci il X esrin ikinci yarisinda bes kurd dovleti var idi Arran ve Ermeniyyeda Seddadiler 951 1174 Cenubi Azerbaycanda Revvadiler 955 1221 Iran Kurdustani ve Cezirede Hesenveyhiler 959 1015 Qerbi Iranda Ennaziler 990 1117 Cenub serqi Anadoluda ise Mervaniler 990 1096 64 65 Kurdustan orta esrlerde emirlik adlanan yarimmusteqil ve musteqil dovletler toplusundan teskil olunmusdu Onlar nominal olaraq xelife ve ya sahlarin birbasa siyasi ve ya dini tesiri altinda idi Seref xan Bitlisinin bu dovletlerin ve onlarin qonsulari ile olan munasibetlerini herterefli ehate Serefname eseri 1597 ci ilde yazilmisdir 66 Bu dovletlere cenubda Baban Soran Bedinen ve Germiyan emirlikleri simalda Bekran Bohtan ve Bitlis emirlikleri serqde ise Mukryan emirliyi ve Erdalan xanligi aiddir 67 Kurdustan toponiminin orta esrlere aid olan en erken istifade Edessali Matfey terefinden XII esrde yazilmis ermeni dilinde olan tarixi bir metndedir O burada 1062 ci ilde Diyarbekir ile Siverek yaxinliqlarinda bas veren doyusun Kurdustanda oldugunu bildirib 68 69 Bu ad daha sonra 1200 cu ilde ermeni dilinde yazilmis bir Incil elyazmanin kolofonundaki duada cekilib 70 71 Toponimin novbeti illerdeki istifadesi Trabzon imperiyasinin 1336 ci ile aid senedlerinde 72 ve 1340 cu ilde Hemdullah Qezvini terefinden yazilmis Nuzhet el qulub eserindedir 71 Elave olaraq Marko Polo seyaheti zamani Mosul seherinde kurdler ile gorusmusdur 73 74 Seddadiler Arran ve Ermeniyyeni idare etmis kurd menseli 75 76 77 78 bir muselman sulale idi Regionda uzun muddet qaldiqlarindan onlar tez tez ermeni Baqratuni sulalesinin uzvleri ile evlenirdiler 79 80 Onlar Dvin seherinde esaslanmisdilar ve ilk dovrlerde yalniz hemin seheri idare edirdiler ancaq daha sonra onlar Berde ve Gence kimi ehemiyyetli seherleri de idare etmeye basladilar Vassallari olduqlar Boyuk Selcuq imperiyasi 76 81 onlara Ani ve Tiflis seherlerinin idaresini vermisdir 82 Seddadiler 1047 1057 ci illerde Bizans imperiyasi ile bir nece defe muharibeye girdiler 79 83 Kur ve Araz caylari arasindaki erazi Seddadiler sulalesinin nezareti altinda idi Revvadiler eslen ereb menseli idiler ve regiona VIII esrin ortalarinda Yemenden gelmisdiler 83 ancaq onlar X esrin evvellerinde kurdlesmis Mehemmed yerine Memlan Ehmed yerine Ehmedil kimi kurd adlarindan istifade etmeye baslamisdilar 84 85 86 Revvadiler Kurdustana VIII esrin ortalarinda gelmis X esrden etibaren ise kurd tayfasi olaraq bilinirdi 87 X esrin ikinci yarisinda ve XI esr boyunca bu kurdlesmis tayfanin numayendeleri Cenubi Azerbaycan ve Ermeniyyeni idare edirdiler 88 Buna gore de bu xanedanliqdan olan hakimler Azerbaycansah titulu dasiyirdilar 89 XI esrde turkler Orta Serqe soxulmaga baslayirlar Togrul 1054 cu ilde Revvadileri feth edir 90 Revvadiler sulalesi 1227 ci ilde Monqollarin Azerbaycana yurusune qeder Maraga atabeyi titulunu dasiyirlar 91 92 93 Hesenveyhiler 959 1015 ci illerde Dinaver Sehr i Zor Hemedan Nehavend ve Ehvaz kimi vilayetlerde hokmranliq etmis kurd 78 94 95 menseli muselman bir sulale idi Sulalenin qurucusu Hesenveyh Barzikani adli bir kurd tayfasindan idi Onun olumunden sonra ogullari arasinda munaqise yaranir Bu vaxt taxta Bedir ibn Hesenveyh kecir Dovletin serhedleri Bedir ibn Hesenveyh dovrunde Ehvaz Ilam Burucird ve Esadabad seherlerine qeder uzanirdi Buna gore de Abbasiler xilafeti Bedire Nesreddin titulunu verir 96 1015 ci ilde Ennaziler bu sulalenin hokmranligina son verseler de onlar Boyuk Selcuq serkerdesi Ibrahim Yinalin 1947 ci ilde erazini feth etmesine qeder Sermac qalasini idare edirdi 97 Mahmud Kasgari terefinden 1074 cu ilde tertib edilen xerite Burada Erd el Sam Suriya ile Erd el Irakeyn Iraq arasinda ereb dilinde Erd el Ekrad yeni Kurdler olkesi adi verilib Ennaziler 990 1117 ci illerde indiki Iraq Iran serhedinde yerlesen erazileri Kirmansah Ilam Hulvan Dinaver Sehr i Zor ve Daquq kimi seherleri idare etmis kurd sunni muselman bir sulale idi 98 Seref xan Bitlisinin yazdigi ve kurd tarixini ehate eden Serefname eserine gore sulalenin adi Ennaz yox Eyyardir 99 Buna gore de sulaleye xitab ederken Eyyariler adinda da istifade olunur 100 Sulalenin esasi Ebul Feth Mehemmed ibn Ennaz terefinden qoyulmusdur ve ilk dovrlerde Hulvani idare edirdi Onun hakimiyyeti dovrunde Ennaziler qonsu ereb tayfalari ile elece de Hesenveyhiler ile vurusmusdur Ebul Feth Ennazin oglu Hosem el Devla Ebul Sevkin hakimiyyeti dovrunde Ennaziler Hilleye qeder olan erazini idare etmisdir Boyuk Selcuq turkleri ile apardigi mubarizede o Hemedan seherini ele kecirmis Dinevar ve Esedabada yurus etmisdir Togrul xan 1045 ci ilde Ennazilerin idare etdiyi erazilere yurus etmisdir 101 Buna baxmayaraq Ennaziler sulalesinin numayendeleri yene de bezi erazileri idare edirdiler Sonuncu Ennazi hokmdari III Surxab ibn Ennaz XII esrin ikinci yarisinda Luristani idare etmisdir 102 Mervaniler 990 1096 ci illerde 103 Cezirenin Diyar Bekir regionunu 104 elece de Ermeniyyenin bir qismini idare etmis kurd esilli 105 106 muselman 107 sulale idi Dovlet Diyarbekir seherinde merkezlesmisdi 108 Baxmayaraq ki akademik menbelerin ekseriyyeti sulalesi kurd esilli hesab edir 109 110 111 Iranika Ensiklopediyasi kitabina gore sulale ereb menseli idi 112 Sulalenin esasi Ebu Suce Bed bin Dustaq adli bir qoyunotaran terefinden qoyulmusdur Buveyhiler sulalesinin boyuk hokmdari Adududdovle vefat edende o Silvan seherini feth edir O hemcinin Diyarbekir seherini ve Van golunun simal sahillerde yerlesen erazileri ele kecirir Dovletin en qudretli dovru Ebu Eli el Hesen bin Mervanin ucuncu oglu Nesr el Devle Ehmed bin Marvanin hakimiyyeti dovru idi Onun dovleti Buveyhiler emiri Sultan el Devle Fatimiler xelifi el Hakim ve Bizans imperatoru II Vasili arasinda qalmisdi O Diyabekir seherini oz eline alir Bizans imperiyasi ile bir birlerine hucum etmemek haqqinda muqavile imzalayir Sanliurfa seherini feth edir ve yerli ereb tayfalarini meglub edir Nesr el Devlenin olumunden sonra Mervaniler tenezzule ugrayir Dovletin kecmis veiri Ibn Cahir Bagdad seherine gedir Ibn Cahir orada Boyuk Selcuq sultani I Meliksah ve Nizamulmulk ile gorusur Diyarbekiri almaq teklifini verir Belelikle dovlet Boyuk Selcuq imperiyasi terefinden ilhaq edilir Sulalenin sonuncu emiri Nesir el Devle Mansur sadece Cizre seherini idare edirdi 113 114 Muasir dovr Redakte XV XVIII esrler Redakte Mark Sayksa gore kurdler Merkezi Anadoluya ilk defe Osmanli sultani I Selim terefinden kocurulmusdur 115 I Ismayilin kurd usyancilarina qarsi doyusunun tesviri 1508 ci ilde Kurdustan hakimi Sah Ismayil Xetaiden asili veziyyete dusur 116 1585 ci ilde butun Kurdustan Osmanli imperiyasinin nezareti altinda idi 117 ancaq Sah Abbas daha sonra Iran Kurdustanini geri ala bilmisdir 118 Rusiya ve daha sonra SSRI etnoqrafi Qriqori Cursine gore kurdler indiki Azerbaycan Respublikasi erazisinde yasayisi 1589 cu ilde Sefevilerin sie kurdleri Zengezur ile Qarabag vilayetleri arasinaki eraziye kocurmesi ile baslamisdir 119 120 Canpoladoglu Suriyada yasayan bir kurd tayfasi idi 121 Onlarin bascisi Huseyn Canpoladoglu 1604 cu ilde Heleb beyi teyin olunur ancaq daha sonra Urmiya doyusune gec catmasina gore Cigalizade Yusif Senan Pasa terefinden edam edilir Ebul Vefa el Urdinin fikrine gore Canpoladoglu sirf kurd olduguna gore oldurulmusdur Onun qardasi oglu Eli pasa 1606 ci ilde musteqillik elde etmek ucun usyan qaldirir Toskana hersoqu I Ferdinand onun bu emellerini destekleyirdi 122 Eli pasa 30 000 neferden teskil olunmus ordusu ile Hemadan Adanaya qeder olan erazini zebt edir 123 Osmanli sedrezemi Quyucu Murad Pasa 1607 ci ilde Eli pasaya qarsi yurus edir ve onu meglub edir 124 Baxmayaraq ki kurdler Gurcustana ilk defe XII esrde gelibler 125 kurd tayfalari birinci defe XVI esrde Msxeta seherinde olmusdular 126 1609 cu ilde kurdler Sefevilere qarsi usyana qalxir Hatem bey Ordubadinin onderlik etdiyi Dimdim doyusunden sonra Dimdim qalasi qizilbaslar terefinden zebt edilir Sah Abbas Beradost ve Mehabad seherlerinde qetliam emri verir ve eraziye efsarlari yerlesdirir 127 Seref xan Bitlisi muellifi oldugu Serefname eserinde bildirir ki kurd torpaqlari Hormuz bogazindan baslayib Malatya ve Qehremanmarasa qeder uzanir 128 1640 1655 ci illerde Kurdustana seyahet etmis Ovliya Celebi vilayetin muxtelif rayonlardan behs edib Bu rayonlara Erzurum Van Hakkari Cizre Amadiye Mosul Sehr i Zor Herir Erdalan Bagdad Derne Dertenq o cumleden Besraya qeder olan eraziler aiddir 129 XVIII esrde kurdler Anadoluda usyanlarina destek olmaq ucun Kartli cari II Irakli ile gorusmusduler 126 XVIII esrde kurd tayfalarinin coxu Qarabag duzunde yasayan Azerbaycan turkleri ile tayfa ittifaqlari qurmusdular 130 XIX esr Rusiya tarixsunasi Pyotr Budkov qeyd etmisdir ki 1728 ci ilde Mugan duzunde yarimkoceri maldarliq ile mesgul olan kurdler ve sahsevenler Rusiya vetendasligi almaq ucun muraciet etmisdiler 131 XIX esr Redakte 1807 ci ilde Rusiya Iran muharibesi esnasinda Mehmed Sefi Sultan adli bir tayfa bascisi 600 aile ile birlikde Irandan Qarabag xanligi erazisine kocur XIX esrin ikinci yarisinda kurdler Zengezur Cavansir ve Cebrayil qezalarinda kompakt sekilde yasayirdilar 132 Naxcivan Serur Dereleyez ve Eres qezalarinda da kicik miqdarda kurdler yasayirdi 133 Osmanli sultani III Selimin Bagdad vilayeti erazisinde yerlesen Suleymaniyye seherinin valisi olan Baban esiretinden Babanzade Ibrahim pasanin 1806 ci ilde olmesinden sonra Osmanli imperiyasinin eyni esireden Babanzade Halit pasani qubernator teyin etmesi Ibrahim pasanin qardasi oglu Babanzade Ebdurrehman pasani qezeblendirmisdi O rejimin ona edaletsizlik etdiyini ireli surerek Osmanli hakimiyyetine qarsi usyan baslatmisdir 134 Babanzade Ebdurrehman pasa usyani olaraq bilinen bu usyan Osmanli imperiyasi terefinden 1808 ci ilde yatirilmisdir 135 Buna baxmayaraq 1812 ci ilde birinci Babanzade usyanindan 6 il sonra Babanzade Ehmed pasa emisi Babanzade Ebdurrehman pasanin intiqamini almaq ucun usyan qaldirmis lakin qisa bir muddet sonra yatirilmisdir 136 Soran emiri Mir Mehemmedin 1830 cu ilde Misirdeki Kavalali Mehmed Eli pasadan ilhamlanaraq Osmanli imperiyasi daxilinde ayri bir dovlet qurmaga calismis usyan qaldirmisdir Mir Mehemmed usyani olaraq bilinen bu usyan Molla Hadinin usyana eleyhine verdiyi fetvadan sonra zeiflemis buna gore de Mir Mehemmed Osmanli rejimine teslim olmusdur 137 Sevr muqavilesi zamani ireli surulen Kurdustan teklifi 1920 ci il Osmanli sultani II Mahmudun tesis etdiyi Sekban i Cedid ucun Kurdustanda da esger toplanmisdi bu ise esiret resilerini narahat etmisdir 1842 ci ilde Bedirxan bey Kurdistanin musteqilliyini elan ederek indiki Van Siverek Viranseher Mosul ve Urmiyaya qeder olan erazide hakimiyyet qurmus ve oz adina pul basmisdir lakin o 1847 ci ilde qardasi oglu Yezdan Serin xeyaneti ile Osmanli imperiyasi terefinden meglub edilmisdir 138 Osmanli ile emekdasliq etdiyi ucun Cizre beyi teyin edilen Yezdan Ser daha boyuk huquqlar istemis ancaq bu istekler qebul edilmedikden sonra 1854 cu ilde usyan qaldilmis Van ve Bitlis seherlerini alib Bagdad seherine yurus etmis ancaq Osmanli ordusu terefinden meglub edilmisdir 139 Indiki dovr Redakte Osmanli imperiyasinin Birinci Dunya muharibesinde meglub olub suquta ugramasi onun Antanta dovletleri terefinden bolunmesi ile neticelenmisdir Sevr muqavilesinin neticesinde Kurdustan Fransa ve Birlesmis Kralliq arasinda bolunmusdu 140 Buna baxmayaraq Mustafa Kamal Ataturk onderliyindeki turk ordusu Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinde kurd ehaliye sahib erazilerin bir hissesini zebt etmis Lozanna muqavilesinin sertlerine gore Turkiye resmi olaraq hemin erazileri ihlaq etmisdir 141 Belelikle Kurdustan Irana elave olaraq musteqil Turkiye Fransa mustemlekesi olan Suriya ve Birlesmis Kralliq mustemlekesi olan Iraq arasinda bolunmusdur 142 143 Bu yeni serhedlerin tesis ve mecburi tetbiq edilmesi enenevi koceri heyat terzini deyisib kend heyatina kecmeye vadar edilen kurdlere derin sekilde tesir etmisdir 3 144 Turkiye Redakte Esas meqale Turkiye Kurdustani Seyx Seid usyani zamani cekilen afisa Burada turk esgerleri usyanin qaldirildigi erazini muhasire altina almisdir Osmanli imperiyasi dovrunde Kurdustan toponiminden istifade edilirdi ancaq Turkiye Respublikasinda Maarif Vekaletinin indiki Milli Tehsil Nazirliyi yayimladigi 8 dekabr 1925 ci il tarixli Turk birliyini parcalamaga calisan cereyanlar basliqli xeberdarliq ile Lazistan ve diger butun etnonimler ile qurulan toponimler o cumleden Kurdustan toponimi de resmi istifadeden qaldirilmisdir 145 Erazi onun yerine serq ve ya cenub serq adlandirilmaga baslandi Turkiye torpaqlarinda Kurdustan adinda musteqil bir dovlet qurmaga calismaq Turkiye Respublikasinin 1982 ci il konstitusiyasinin olkenin bolunmezliyi maddesini pozur 146 1925 ci ilin fevral ayinda cenub serqi Anadoluda merkezi hakimiyyete qarsi olan kurd ve zaza tayfalarinin desteklediyi xilafet 147 ve kurd separatci 148 149 herekati terefdari bir usyan qaldirirlar Fevral ayinin 13 de Seyx Seidin terefdari olan bezi sexslerin Diyarbekir ilinin Egil nahiyesine bagli Piran kendinde axtaris eden bir jandarma iscisine ates acmasi qisa muddetde alovlanan hadiselerin baslangic noqtesi olmusdur Fevral ayinin 16 da Genc nahiyesinin Darahin qezasina hucum eden Seyx Seid qubernatoru ve diger vezifeli sexsleri esir almis xalqi Islam dini ucun usyana cagiran bir beyanname ile herekati tek merkez altinda birlesdirmeye calismisdir Usyan baslangicda Islam serietinin berpasi ucun basladilsa da sonraddan kurd usyanina cevrilmisdir 150 Yerli tayfalarin desteyini alan Seyx Seid Diyarbekir seherine yurus edir Siverek seherini ele kecirir Seyx Abdullah onderliyindeki usyancilar Varton qesebesini ele kecirdikden sonra Mus seherine dogru irelilemis ancaq konullu quvvelerin seyi neticesinde Murad korpusunde meglub edilib Varto qesebesine geri cekilmisdiler Fevral ayinin 21 de merkezi hokumet serq eyaletlerinde fovqelade veziyyet elan etmisdir Mart ayinin evvellerinde Seyx Seidin emrindeki texminen 10 000 neferlik ordu Diyarbekir seherine hucum etmis seheri tuta bilmeyerek muhasireye almisdir Davam eden doyuslerde hokumet quvveleri qelebe qazanmis seheri ala bilmeyeceyini goren Seyx Seid muhasireni legv etmis ve Diyarbekir seherinden geri cekilmisdir 151 Agri usyaninin rehberleri Soldan saga Sipkanli Halis bey Ihsan Nuri pasa Hasenanli Ferzende bey 1927 1930 cu iller Mustafa Kamal Ataturkun isteyi ile hadiseleri usyan olaraq deyerlendirmeyen ve fovqelade veziyyetin elan olunmasi ile hell edileceyini gozleyen bas nazir Eli Fethi Okyar istefa vermis yeni hokumet ise Ismet Inonu rehberliyi ile yeniden teskil edilmisdir Genis miqyasli top yekun hucuma kecen hokumet quvveleri usyancilarin coxunu teslim olmaga mecbur etmisdir Olkeden qacmaga calisan tayfa resileri hebs edilmisdir ve usyan aprel ayinda resmi sekilde sona catmisdir 152 1926 ci ilden 1930 cu ile qeder Turkiyenin Agri ilinde muxtelif usyanlar qaldirilmisdir Birinci usyan 16 may 1926 ci il tarixinde Celali Barho onderliyindeki kurd tayfalari terefinden Agri dagi yaxinliqlarinda qaldirilmisdir 153 Turkiye Silahli Quvveleri usyani bir ay sonra basdirmisdir Novbeti ilin sentyabr ayinda Turkiye Silahli Quvveleri eraziye yeniden hucum etmis yerli esiretlerin qaldirdiqlari ikinci usyani basdirmisdir 154 Bundan sonra Agrida yaranan bohran daha da derinlesmisdir 1927 ci ilin sentyabr ayinda 155 Birlesmis Kralligin desteyi ile 156 Ihsan Nuri terefinden 157 Agri Respublikasi qurulmusdur 158 1930 cu ilin iyul ayinda Saleh Omurtak onderliyi turk qosunlari texminen 15 000 kurdu oldurerek qetliam toredir 159 160 Bu bohrani sona catdirmaq isteyen Turkiye ordusu 1 iyulda Agri dagini muhasireye alir ve 7 iyul 1930 cu ilde umumi emeliyyata start verir 25 iyulda sona catan doyusde kurd liderlerin coxusu olur ve ya hebs olunur Ihsan Nuri ise Irana qacir Hebs olunanlar daha sonra Adanada edam edilirler 161 1943 cu ilin iyyun ayinda Turkiyenin Van ilinde 33 nefer kurd heyvan qacaqmalciligi ile teqsirkar bilinerek Mustafa Muglali terefinden mehkeme kecirilmeden edam edilir Olum hokmu verilenlerden sadece biri hadise yerinden qaca bilir Gerceklesen bu hadiseler Muglali hadisesi kimi bilinir 162 1937 1938 ci illerde kurd zazalar Dersim vilayetinde Turkiye hokumetine qarsi usyan qaldirirlar Usyana elevi kurd tayfa reisi olan Seyid Rza onderlik edirdi Turkiye Silahli Quvvelerinin heyata kecirdiyi herbi emeliyyatlar 10 000 80 000 kurdun olumune sebeb olmusdur 163 164 Bu muddetde dord ferqli herbi emeliyyat gerceklesdirilmisdir 10 sentyabr 1937 ci ilde Seyid Rza Erzincan ilindeki hokumet binasinin onune gelir ki sulh ucun danisiqlar aparsin ancaq o hebs olunur 165 O novbeti gun Elaziga gonderilir ve noyabr ayinda yoldaslari ile birlikde edam olunur 166 Turkiye Respublikasinin Bas naziri Celal Bayar Dersim usyancilarina hucum etmek qerarina gelir be 2 yanvar 1938 ci ilde herbi emeliyyata start verir 167 Hemin ilin avqustunda daha sonra sentyabrinda yeni bir herbi emeliyyat heyata kecirilir 168 Turkiye Herbi Hava Quvveleri usyan boyunca olduqca feal olmusdular Pilotlardan biri Kamal Ataturkun ovladliga goturduyu qizi Sebihe Goycen de var idi 169 Nuri Dersimi Turkiye Herbi Hava Quvvelerinin 1938 ci ilde vilayeti zeherli qazlar ile bombardman etdiyi iddia etmisdir 170 Kobaninin muhasiresini etiraz eden kurdler 29 sentyabr 2014 cu il Istanbul HDP terefdarlari secki neticelerini qeyd ederken 8 iyun 2015 ci il Istanbul 1970 ci illerde Turkiye Kurdustanindaki seperatci herekat kurd turk munaqisesine cevrildi Turkiye Silahli Quvveleri 1984 cu ilden 1999 cu ile qeder PKK terror teskilati ile vurusurdu Turkiye hokumeti 1984 cu ilde PKK ile vurusmaq ucun Kecici ve Konullu Kend Qoruyuculari sistemini tesis etmisdir Bu milis qurumu yerli kurdlerden teskil olunmusdu ve teqriben 58 000 uzve sahib idi Qurumun bezi uzvleri Turkiye Dovletine cox leyaqetli idi Bu ise kurd doyusculer arasinda caxnasmaya sebeb olmusdur 171 Turkiye Silahli Quvveleri ile PKK arasindaki doyuslere gore olkenin cenub serqindeki seheretrafi eraziler ehalisiz qalmis kurd mulkileri Diyarbekir Van ve Sirnak kimi seherlere Turkiyenin qerbine ve hetta Avropaya kocmusdur Bu kocun sebebleri Turkiye hokumetinin erazide heyata kecirdiyi herbi emeliyyatlar ve PKK teskilatinin kurd kendlerine etdikleri basqinlar idi 172 Turkiye hokumeti texminen 3 000 kurd kendini mehv etmis 378 000 neferin mecburi kockun olmasina sebeb olmusdur 173 2010 cu ilde PKK ile hokumet quvveleri vurusmasindan sonra Iraq Kurdustaninda yerlesen bezi yerler Turkiye Herbi Hava Quvveleri terefinden bombalanir 174 Turkiye Ali Secki Surasi 2011 ci ilde PKK ile baglantilari olmalari haqqinda istintaq aparilan kurd namizedleri yaxin vaxtlarda kecirilecek umumi seckilerden kenarlasdirir 175 Aprelin 19 u kurdler qizgin etiraz aksiyalarina baslayirlar Etiraz aksiyalari zamani 3 nefer olur 176 2 500 nefer hebs olunur 177 Turkiye Respublikasi Bas naziri Receb Tayyib Erdogan 28 dekabr 2012 ci ilde hokumetin hebs edilmis seperatci lider Abdullah Ocalan ile danisiqlar apardigini aciqlamisdir 178 21 mart 2013 cu ilde Ocalanin xalqa yazdigi mektub Diyarbekir seherinde kecirilen Novruz bayrami zamani hem kurd hem de ki turk dilinde oxunulur Mektubda sulhe ve silahli mubarizeye son vermek cagirisi var idi PKK beyan edir ki teskilat sulh danisiqlari aparmaga razidir 25 aprel 2013 cu ilde PKK Turkiyedeki butun quvvelerini Simali Iraqa kocureceyini aciqlayir 179 2014 cu ilin oktyabr ayinin 6 sindan 7 sine qeder Turkiyenin bir nece seherinde igtisaslar bas verir Buna sebeb Turkiye hokumetinin ISID quvvelerinde qacan YPG doyusculerine serhedi kecmeye icaze vermemesi idi Etirazcilara gozyasardici qaz ve su toplari ile cavab verilmisdi Etiraz aksiyalarinda 37 nefer helak olur 180 Suruc terror aktindan sonra Sehid Yalcin emeliyyati heyata kecirilir Bundan sorna Turkiye Silahli Quvveleri Iraqdaki PKK bazalarini bombalamaga baslayir Buna sebeb teskilatin birterefli olaraq ateskesi sona catdirmaq qerari elece de Ceylanpinar qesebesinde iki polisin oldurulmesi idi 181 182 183 Cox kecmemis olkede munaqise yaranir Xeyli kurd biznesi kutleler terefinden yagmalanir ve mehv edilir 184 Xalqlarin Demokratik Partiyasinin bas qerargahi ve onun qollari da hucumlara meruz qalir 185 Bezi kurd ehaliye malik seher ve kendlerde qetl hadiseleri qeyde alinir 186 Avropa Surasi Cizre seherinin blokadasina gore oz narahatliligini dile getirir 187 2017 ci ilden beri kurd sexsiyyetlerinin serefine adlandirilmis kuce adlari deyisdirilir kurd sexsiyyetlerin serefine ucaldirilmis heykeller dagidilir ve kurd dilinde yayim eden telekanallar baglanilir 188 Iran Redakte Esas meqale Iran KurdustaniBirinci Dunya muharibesinde Qacar hakimiyyetinin zeifliyi bezi kurd tayfa reislerine bu xaotik veziyyetden istifade etmeye heveslendirmisdi Sikak tayfasinin reisi Simko 1918 ci ilden 1922 ci ile qeder Urmiya golunun qerbinde oz rejimini tesis etmisdir Hevreman vilayetinin bascisi Cefer sultan Merivan ile Helebce arasindaki erazinin nezaretini 1925 ci ile qeder ele kecirmisdir 1922 ci ilde sonralar birinci Pehlevi monarxi Rza xan kurd tayfa reislerine qarsi tedbirler gormeye baslamisdir Simko regionu 1922 ci ilin payizinda regionu terk etmeli olmus ve sekkiz il gizli heyat yasamali olmusdur Iran rejimi 1930 cu ilde onu teslim olmaga celb edende hokumet ona Usneviyye yaxinliqlarinda tele qurmus ve oldurmusdur Bundan sonra Rza sah kurdlere qarsi qeddar ancaq effektiv bir siyaset yurutmusdur Yuzlerle kurd tayfa reisi deportasiya olunmusdur Hemcinin onlarin sahiblendiyi eraziler hokumet terefinden musadire edilmisdir 189 Iran daxilinde Mehabad Cumhuriyyetinin xeritesi 1945 46 ci iller Antihitler koalisiyasi 1941 ci ilin sentyabr ayinda Irana soxulanda Iran Silahli Quvveleri cox kecmemis dagidilmisdir ve onlarin silah sursati kurdler terefinden ele kecirilmisdir Kurd tayfa reislerinin ogullari bu seraitden istifade etmis ve Tehran seherindeki surgunlerinden qacmisdir Kurd tayfa reisi olan Heme Resid Serdest Bane ve Merivan seherlerini ele kecirmisdir O ve onun quvveleri 1944 cu ilin payizinda Iran qosunlari terefinden meglub edilmisdir 190 Iran Ikinci Dunya muharibesinde oz neytralligi beyan etse de antihitler koalisiyasi terefinden isgal olunmusdu Azerbaycan bohrani zamani SSRI nin desteyi ile 1946 ci ilde Qazi Mehemmedin onderliyi altindaki Komeley Ciyanevey Kurd herekati terefinden Mehabad seherinde respublika tesis olunmusdur Bu kicik olke Mehabad Bukan Piranseher ve Usneviyye seherlerini ehate etdiyinden olkenin varligini butun Iran kurdleri desteklemirdi Mehabad Cumhuriyyeti bir ilden az bir muddetde movcud olmusdur Sovet quvvelerini bu zaman regiondan cekilmis ve merkezi Iran hokumetinin quvvelerinin seperatcilari meglub etmesine icaze vermisdir 191 Kurd siyasi teskilatlar saha qarsi bir inqilabi boyuk maraq ile destekleyirdiler Bu inqilab 1979 cu ilin fevral ayinda Ayetullah Xamneyini olkenin bascisina cevirmisdir Sah kurdlerin muxtariyyet elde etmek ve merkezi hokumetin onlarin daxili islerine daha az qarismasina nail olmaq seylerine qarsi cixmisdir Sah rejimi hakimiyyetde olan farslardan bir qeder ferqli bir dile ve medeniyyete sahib kurdlerin xarici quvveler terefinden sui istifade olunacagina inanirdi Bu bohran 1979 cu ilde kurdlere yeni konstitusiyanin yazilmasindan mesul olan Mutexessisler surasi nda yer verilmemesinden sonra daha da derinlesmisdi Ayetullah Xamneyini Ebdul Rehman Qasimlini bu suranin birinci yigincagina qosulmasina imkan vermemisdir 192 Pehlevi sulalesinin suquta ugramasindan sonra Iran Kurdustaninda milliyetcilik dalgasi yayilmaga baslamis hetta inqilab eleyhine usyanlar qaldirilmisdir 1979 cu ilin evvellerinde kurd fraksiyalar ile Iran inqilabi hokumetinin quvveleri arasinda herbi munaqise baslamisdir Kurd silahli desteleri esasen Iran Kurdustaninin Demokratik Partiyasi ve solcu Iran Kurdustani Komale Partiyasindan teskil olunmusdu 193 1979 cu ilin dekabr ayinda seslendirdiyi nitqde Eli Xamenei etnik azliqlar anlayisinin Islam doktrinasina qarsi oldugunu vurgulamisdir O hemcinin Muselman olkelerinin birlesmesini gormek istemeyenler i etnik azliqlar arasinda milliyetcilik problemleri yaratmaq ile gunahkarlandirmisdir Onun bu dusunceleri ruhani rehberlik terefinden desteklenmisdir 194 2 dekabr 1996 ci ilde gorkemli sunni ruhanisi Molla Mehemmed Rabiyeyin olumu seherinde sunni kurdler ile huquq muhafize quvveleri arasinda siddetli doyuslere sebeb olmusdur Molla Rabiyey Kirmansah seherindeki El Sefeyi mescidinde imam idi Mitinqler daha uc gun davam etmis ve Kurdustan ostaninda yerlesen basqa seher ve qesebelere yayilmisdir 195 Kurdustan ostaninin xeritesi 1997 ci ilde kecirilen Iran prezident seckilerinde sunni kurdler de istirak etmisdir Hem mulki hem de ki herbi kurd muxalif qruplari kurdlerden xahis etmisdir ki seckilere laqeyd yanasmasin lar Prezident Mehemmed Hatemi kurd medeniyyetinin ve tarixini teriflemisdi Kurdlerin bu vaxtlardaki telebleri esasen kurd dili ve yuksek vezifeli selahiyyetlileri ile bagli idi Hatemi birinci prezidentlik dovrunde Abdulla Ramazanzadeni Kurdustan ostaninin birinci kurd qubernatoru teyin etmisdir O hemcinin bir nece sunni ve sie kurdu oz ve ya kabinet uzvlerinin meslehetcileri kimi ise almisdir Hatemi ikinci prezidentlik dovrunde kabinet uzvluyune iki dene kurd esilli sie siyasetcini teyin etmisdir 196 Altinci parlamente 18 kurd siyasetci secilmisdi Kurdustan ve Kirmansah ostanlarini temsil eden 40 neferlik parlament fraksiyasi tesis edilmisdir 197 1999 cu ilin fevral ayinda kurd milliyetciler Mehabad Senendec ve Urmiya kimi bir nece seherin kucelerine cixmis ve Iran hokumeti eleyhine Abdullah Ocalan lehine mitinqler kecirdiler Bu serhedlerarasi kurd herekati olaraq deyerlendirilmisdir 198 Bu mitinqler hokumet quvveleri terefinden siddetli sekilde yatirilmisdir Insan huquqlari uzre ixtisaslasmis muxtelif qruplara gore en azi 20 nefer oldurulmusdur 199 9 iyul 2005 ci ilde kurd muxalifetci feal Sirvan Qediri 200 ve daha iki kurd esilli sexs Iran huquq muhafize iscileri terefinden Mehabad seherinde qetle yetirilmisdir Novbeti alti hefte Mehabad Piransehr Senendec Serdest Usneviyye Bane Saqqiz kimi kurd ehaliye sahib seher qesebe ve kendlerde igtisaslar ve mitinqler teskil olunmusdur 201 Bu igtisaslarda onlarla insan oldurulmus ve yaralanmisdir yuzlerle insan ise hebs edilmisdir 13 mart 2006 ci ilde Iran insan huquqlari vekili Sirvan Qedirinin huquqsunasi Saleh Nikbext Qedirinin qatilinin bir huquq muhafize iscisi oldugunu ve onun qanunsuzcasina oldurulduyunu aciqlamisdir O hemcinin qatil ve qetl emirini veren ile yerli mehkeme sisteminin emekdasliq etdiyini qeyd etmisdir 202 Iraq Redakte Esas meqale Iraq Kurdustani Iraqdaki Birlesmis Kralliq mandatina qarsi bir nece usyan qaldirmis tayfa bascisi Mahmud Berzenci Iraq Kurdustani 1919 cu il Birinci Dunya muharibesi zamani Birlesmis Kralliq ve Fransa Qerbi Asiyani Says Piko sazisine esasen bolmusdur 203 Sevr muqavilesi ve Lozanna muqavilesi onu evez etmis muasir bir Qerbi Asiya ve Turkiye Respublikasi qurmusdur 140 141 Milletler Liqasi Fransaya Suriya ve Livanda Birlesmis Kralliga ise Felestin ve Iraqda mandatlar bagislamisdir 204 Osmanli imperiyasinin Erebistan yarimadasindaki hisseleri axirda Seudiyye Erebistani ve Yemen terefinden alinmisdi 1 dekabr 1918 ci il tarixinde Suleymaniyye seherinde kecirilen yigincaqda ingilis polkovnik Arnold Uilson ile kurd tayfa bascilari Birlesmis Kralliga teklif verdiler hansi ki Birlesmis Kralliq protektorati olacaq birlesmis ve musteqil bir kurd dovletinin tesis edilmesi ile bagli idi 205 1919 cu ilden 1922 ci ile qeder nufuzlu kurd onderi Seyx Mahmud Berzenci kurd hokumeti qurmus ve Boyuk Britaniya hakimiyyetine qarsi iki dene usyan qaldirmisdir Birinci usyan 22 may 1919 cu il tarixinde Suleymaniyye seherinde iki ingilis selahiyyetlisinin hebs edilmesi ile baslamis daha sonra ise Mosul ve Erbil seherlerine qeder yayilmisdir ancaq bir muddet sonra yatirilmisdir 206 Kurd silahli destelerinin meglubiyyetinden sonra Mahmud Berzenci Hindistana surgun edilmisdir 207 1920 ci ilin iyul ayinda 62 tayfa bascisi Kurdustanin musteqilliyini teleb edirler 1922 ci ilde Birlesmis Kralliq Mosul ve Kerkuk seherlerine iddia ireli suren Turkiyeye qarsi bufer olmasi umidile Seyx Mahmuda selahiyyet verir Buna baxmayaraq ingilislere itaet etmeyen Seyx Mahmud 1922 ci ilde Kurdustan kralliginin musteqilliyini ve ozunun bu dovletin krali oldugunu beyan edir 208 Iki il davam eden bohranda ingilisler kurdleri ozlerinden asili veziyyete sala bilirler 209 Buna baxmayaraq Iraqin 1930 cu ilde Milletler Liqasina qebul edilmesi beyan edildikden sonra Seyx Mahmud ucuncu bir usyan qaldirmis ancaq Birlesmis Kralligin quru ve hava quvveleri onu yene meglub etmisdir 210 211 Iraq ordusunun istifade etdiyi haubitsa Erbil yaxinligi Iraq 1932 ci il 1927 ci ilde Barzani tayfasi Iraq kurdlerinin huquqlarinin en boyuk destekcilerinden biri olmusdu 1929 cu ilde Barzani Iraqin simalinda kurd vilayetinin tesis olunmasini teleb etmisdir Bu telebler ile ruhlanmis kurdler 1931 ci ilde Milletler Liqasina muraciet etdiler ki musteqil bir kurd hokumeti yaradilsin Hemin ilin axirlarinda Ehmed Barzani Iraqa qarsi usyan qaldirmis bir nece ay sonra meglub edilse de baslatdigi herekat kurdlerin musteqillik ugrundaki novbeti dovrlerdeki mubarizelerinde boyuk rol oynamisdir Ikinci Dunya muharibesi zamani Iraq hakimiyyetinde bosluqlar yaranmis Mustafa Barzani onderliyindeki kurd tayfalari bundan istifade ederek usyan qaldirmisdilar Onlar Iraq Kurdustanini 1945 ci ile qeder idare etseler de iraqlilar kurdleri yeniden ozlerinden asili veziyyete sala bilmisdiler Mustafa Barzani Irana surgun edilir ve 1946 ci ilde Mehabad Cumhuriyyetinin suquta ugramasindan sonra SSRI ye kocur 212 213 Mustafa Barzani ile Ebdulkerim Qasim danisarken 1958 ci ilde Ebdulkerim Qasimin gerceklesdirdiyi herbi cevrilisden sonra Mustafa Barzani Iraqa devet edilir ve o yerli xalq terefinden cox yaxsi qarsilanir Qasim ile Barzani arasindaki razilasmanin bir parcasi olaraq Qasim kurdlere regional muxtariyyet ved edir qarsiliginda Barzaninin siyasi desteyini isteyir Buna elave olaraq Barzani 1959 1960 ci iller Kurdustan Demokratik Partiyasinin KDP sedri olur 214 Qasim ile Barzani arasindaki razilasmadan iki il kecmesine baxmayaraq Qasim oz vedlerini gerceklesdirmirdi Buna gore de KDP regional muxtariyyet ugrunda tesviqat aparir 215 Bundan sonra gerceklesen hadiseler Birinci Iraq Kurdustan muharibesi adlanir ki bu 1970 ci ile qeder davam etmisdir 216 Usyan 1960 ci illerde qizgin uzun bir muharibeye cevrilir Muharibe 1970 ci ilde cixilmaz veziyyetde idi Iraq quvveleri kurd usyanini yatira bilmirdi 217 218 Bu vaxta qeder 75 000 105 000 insan helak olmusdu 219 220 Iraq merkezi hokumeti ile Kurdustan regional hokumeti arasinda aparilan danisiqlar 1970 ci ilde Iraq Kurdustan muxtariyyet sazisinin imzalanmasi ile neticelenmisdir 221 ABS 1973 cu ilde Iran sahi ile gizli bir sazis imzalamisdir Bu razilasmaya gore SAVAK teskilati MKI ve Mossad ile emekdasliq ederek kurd usyancilari Bagdada qarsi mexvi sekilde maliyyelesdirecekdi 222 1974 cu ilde Iraq hokumeti kurdlere qarsi bir hucum emeliyyati gerceklesdirir Ikinci Iraq Kurdustan muharibesi adlanan bu emeliyyatda Iraq Silahli Quvveleri kurd usyancilari olkenin Iran ile olan serhede qeder qovur 223 Iraq hokumeti Tehrana melumat verir ki eger Iran kurdleri desteklemekden imtina etse Iraq Iranin diger teleblerini odemeye razidir Elcezair Prezidenti Huari Bumedyenin vasiteciliyi ile 1975 ci ilde Iraq ve Iran muqavile imzalamisdir 224 hansi ki kurdleri yardimsiz veziyyete salir ve Tehranin kurd herekatina verdiyi desteyi kesir Barzani terefkeslerinin coxusu ile Irana qacir Diger usyancilar kutlevi sekilde teslim olurlar ve usyan bir nece gun sonra tamamile yatirilir 225 Helebce seherine zeherli qaz hucumuda helak olanlarin qebirleri Neticede Iraq hokumeti olkenin simal erazilerindeki hakimiyyetini guclendirir ve Iraq Kurdustanindaki neft yataqlarina yaxin menteqelere xususen de Kerkuk seherine erebleri kocurerek ereblesdirme proqramina start verir 226 Iraqdaki BEES hokumeti olkenin simalinda yasayan etnik azliqlari kurdleri yezidileri aysorlari sebeklari turkmanlari ve ermeniler i mecburi kockune cevirdi ve medeni baximdan ereblesdirdi Seddam Huseyn onderliyindeki BEES partiyasi 1970 ci illerin ortalarindan etnik azliqlari surgun etmisdir 227 Kurdlere qarsi aparilan repressiya hokumet ile kurd partizan doyusculeri arasindaki munaqiseni daha da qizisdirdi Proqram 1970 ci illerin axirlarinda kulminasiya noqtesine catmisdir 1978 1979 cu illerde 600 e yaxin kurd kendi yandirilmis teqriben 200 000 kurd mecburi kockun olmusdur 228 1960 ci illerden 2000 ci illere qeder aparilan bu mustemlekeci siyasetin meqsedi Simali Iraqin demoqrafiyasinda ereb dominantligi elde etmek idi BEES partiyasinin bu siyasetine bezen daxili mustemlekecilik de deyilir 229 230 Iraq hokumeti Iran Iraq muharibesi zamani yene antikurd siyaset yurutmusdur Buna gore de olkede de fakto vetendas muharibesi gerceklesmisdir Iraq beynelxalq cemiyyet terefinden sert sekilde qinanmis lakin kurdlere qarsi kimyevi silahlardan istifade kimi repressiv zalim emellerine gore hec vaxt ciddi sekilde cezalandirilmamisdir Helebce seherine zeherli qaz hucumunda minlerle insan helak olmusdur 231 El Enfal emeliyyati Iraq kurdlerinin sistematik sekilde soyqirima ugramasindan ibaret idi 232 233 Layihenin birinci hissesi 1982 ci ilde heyata kecirilmis ve 5 000 8 000 Barzani kurdunun ogurlanmasi ile neticelenmisdir 234 Layihenin ikinci daha ekstensiv ve genis hissesi 29 mart 1987 ci ilden 13 aprel 1989 cu ile qeder davam etmis Seddam Huseyn ve Eli Hesen el Mecid onderliyindeki Iraq ordusunun kurdlere qarsi soyqirim siyaseti yurutmesine gore gerceklesmis insan huquqlari pozuntulari kimveyi silahlardan istifade 235 2 000 e yaxin kendin mehv edilmesi ve en azi 50 000 kurd kendlisinin oldurulmesi ile seciyyelendirilirdi Elave olaraq 70 000 neferin yasadigi Qalat Dize seheri tamamile mehv edilmisdir Emeliyyat zamani Kerkuk seheri ereblesdirilmis zengin neft yataqlarina malik seherde yasayan kurdler oradan qovulmusdur 236 Iraq Kurdustani 1991 ci ve 1998 ci ilde 1970 ci ilde vilayete muxtariyyet verilse de Iraq Kurdustaninin yerli ehalisi mueyyen bir demokratik azadliq yasaya bilmemisdir Buna baxmayaraq 1991 ci ilde Seddam Huseyne qarsi qaldirilmis usyan ve Birinci Korfez muharibesinin neticelenmesinden sonra veziyyet deyismeye basladi Birlesmis Milletler Teskilatinin Tehlukesizlik Surasinin 688 nomreli qetnamesi 1 500 000 kurd qacqini 237 ile bagli yaranmis beynelxalq narahata gore yerli ehaliye siginacaq yaratmisdir ABS ve koalisiya Iraqin simal ve cenub hisselerinde ucussuz zona yaratdi ancaq bu Suleymaniyye ve Kerkuk kimi kurd ehaliye malik seherlere aid deyildi 238 Iraq ve kurd quvveleri arasinda qanli doyusler gerceklesir hansi ki 25 000 180 000 kurdustanlinin olumu ile neticelenir 239 240 Axirda Iraq hokumeti 1991 ci ilin oktyabr ayinda Iraq Kurdustaninin de fakto musteqil sekilde fealiyyet gosterilmesine icaze verildikden sonra Iraq qosunlari vilayetden tamamile cekilmisdir 241 Eyni zamanda Iraq merkezi hokumeti vilayete iqtisadi blokada tetbiq ederek onun neft ve qida ehtiyatlarini azaldirdi 242 1992 ci ilin iyun ayinda seckiler kecirilir ancaq netice qeyri mueyyen olur cunki assambleya iki esas partiya Kurdustan Demokratik Partiyasi KDP ile Kurdustan Vetenperver Ittifaqi KVI ve onlarin muttefiqleri arasinda demek olar ki beraber sekilde bolunmusdu Aprel ayinda Iraq Kurdustaninin rehberleri Turkiye ile olan munasibetlerini yaxsilasdirmaq ucun PKK terror teskilatinin Turkiyeye basqinlarini sona catdirmaq qerarina gelirler Buna cavab olaraq PKK Turkiye ile Iraq serhedindeki ticaret yollarini kesir 243 Bu meseleni hell etmek ucun Turkiye Silahli Quvveleri ile Pesmerge oktyabr ayinda PKK terror teskilatina qarsi birlikde emeliyyat kecirir 244 Bu dovrde kurdler ikili embarqoya meruz qalmisdilar Birlesmis Milletler Teskilati Iraqa Seddam Huseyn ise Iraq Kurdustanina embarqo tetbiq edirdi Keskin iqtisadi cetinlikler iki dominant siyasi partiyalar arasindaki gerginliyi daha da derinlesdirdi KDP ile KVI ticaret yollari ve resurslar ucun bir birleri ile yarisirdilar 245 Bu iki partiya arasindaki munasibet 1993 cu ilin sentyabr ayinda bas veren atismalardan sonra tehlukeli sekilde gerginlesdi 246 Bu Iraq Kurdustaninda hakimiyyet ugrunda vetendas muharibesine sebeb olmusdur hansi ki 1996 ci ile qeder davam etmisdir Turkiye Silahli Quvveleri 1990 ci illerde Iraq Kurdustaninda bir nece serhedlerarasi herbi emeliyyat kecirmisdir Bu emeliyyatlarin meqsedi PKK terror teskilatinin olkeye kecirdiyi basqinlari sona catdirmaq idi 247 1992 ci ilde kecirilmis emeliyyatdan sonra 1995 ci ilin mart ayinda Polad emeliyyatina start verilmisdir hansi ki 64 turk esgerinin ve 555 kurd doyuscusunun olumu ile neticelenmisdir 248 1997 ci ilde iki dene emeliyyat heyata kecirilmisdir May ayinda heyata kecirilmis Cekic emeliyyatinin ugursuzlugu sentyabr ayinda ise Sefeq emeliyyatina start verilmesine sebeb olmusdur 249 Iraq Kurdustani 2003 cu ilde baslamis Iraq muharibesinde ehemiyyetli bir rol oynamisdir 2003 cu ilin yazinda muxtelif kurd silahli desteleri birlikde Iraq hokumetine qarsi vurusmaga baslayirlar Pesmerge adli kurd herbi quvveleri Iraq hokumetinin devirilmesinden boyuk rol oynamisdilar 250 lakin kurdler o vaxtan beri Bagdada qosun yurutmek istemirler onun yerine Iraqin ekseriyyetinde yayilmis sektant munaqiseden uzaq durmagi secmisdiler 251 ISID in start verdiyi 2014 cu il Simali Iraq emeliyyatindan evvel Iraqdaki mubahiseli erazilerin xeritesi Mubahiseli ve Kurdustan Regional Hokumeti nezaretinde Mubahiseli ve merkezi Iraq hokumeti nezaretinde Iraq Kurdustani ile merkezi Iraq hokumeti arasinda gerginlik 2011 ci ilde yeniden alovlandi Bu sefer bas veren gerginliyin sebebleri hakimiyyetin bolusdurulmesi neft istehsalati ve idare edilen erazi idi 2012 ci ilin aprel ayinda Iraq Kurdustaninin prezidenti Mesud Barzani teleblerinin qebul edilmediyi halda vilayetin sentyabr ayina qeder oz musteqilliyini beyan edeceyini bildirmisdir 252 Buna baxmayaraq Iraq hokumeti 2012 ci ilin sentyabr ayinda Kurdustan Regional Hokumetinden Pesmergenin idaresini teleb etdi Iraq Silahli Quvvelerinin hem Bagdad hem de ki Kurdustan Regional Hokumetinin yurisdiksiya iddia etdiyi erazilerde Dicle Emeliyyat Komandanliginin tesis etmesinden sonra munasibetler daha da gerginlesdi Noyabr ayinin 16 da Iraq qosunlari ile Pesmerge quvveleri arasinda atisma bas verir ve bir nefer helak olur 253 Iraq Kurdustani 2014 cu ilden beri federal Iraq hokumeti ile Bagdad hokumetinin vilayetin erazi idaresi neft ixracati ve budceden istifadesine nezaret ede bilmemesi haqqinda mubahiseler yaranmisdir Iraqda sektant bohranin gerceklesmesi o cumleden Iraqin suquta ugramasi gundeme geldikce Iraq kurdleri musteqillik movzusunu seslendirmeye baslamisdilar ISID terefinden heyata kecirilmis Simali Iraq emeliyyatinda Iraq Kurdustani Kerkuk seherinin elece de Simali Iraqda yerlesen diger mubahiseli erazilerin nezaretini ele ala bilmisdir 1 iyul 2014 cu il tarixinde Mesud Barzani beyan etmisdir ki Iraq kurdleri bir nece ay sonra musteqillik referendumu kecirecek 254 Evveller musteqil bir Iraq Kurdustanina qarsi cixan Turkiye musteqil bir kurd dovletini taniyacagini vurgulamisdir 255 11 iyul 2014 cu ilde Kurdustan Regional Hokumeti Kerkuk neft yatagini ele kecirir Buna cavab olaraq Bagdad bildirmisdir ki eger neft yataqlari Iraq hokumetinin nezaretine geri qaytarilmasa Iraq Kurdustani agir neticeler ile uzlesecek 256 2016 ci ilin fevral ayinda Iraq Kurdustaninin prezidenti Mesud Barzani demisdir ki Kurdustan xalqinin oz geleceklerini bir referendum vasitesile qerarlasdirmaq vaxti gelib O bunu deyerek musteqillik referendumunu destekemis Sotlandiya Kataloniya ve Kvebek kimi yerlerdeki refendumlara istinad etmisdir 257 Martin 13 de Barzani resmi sekilde elan etmisdir ki Iraq Kurdustani 2017 ci ilin oktyabr ayindan evvel bir musteqillik referendumu kecirecek 258 Referendum 25 sentyabr 2017 ci ilde kecirilmisdir 259 Suriya Redakte Esas meqale RojavaRojavanin ehalisi XX esrin evvellerinde cox deyismisdir Ermeniler ve aysorlar Osmanli selahiyyetlileri ile kurd quvveleri habele cerkez ve cecen tayfalari terefinden eraziye kocurulmusdur 260 261 Kurdler aysorlara coxlu vehsilikler etmis aysorlarin evveller yasadigi erazilere kocmusduler 262 1914 1920 ci illerde cerkezler cecenler ve kurdler aysorlara qirginlar toredir erebler ise qacan aysorlara hucum edirdi 261 263 264 265 266 Rojavadaki kurd xristian koalisiyanin rehberlerinden biri olan Haco aga Antanta dovletlerinin Birinci Dunya muharibesinden qalib cixmalarindan ve Osmanli imperiyasinin meglubiyyetinden sonra 1920 ci ilde Sevr sulh muqavilesi imzalanmisdir Sulh muqavilesi Osmanli Kurdustaninin yeni Turkiye Respublikasinda muxtariyyet elde etmesini nezerde tuturdu 140 Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinde Mustafa Kamal Ataturk onderliyindeki quvvelerin qalib gelmesi 1923 cu ilde Lozanna sulh muqavilesinin imzalanmasina getirib cixarir Bu muqavile hec bir Kurdustan dovletinden behs etmirdi 141 Muqavileye esasen Osmanli Kurdustani Turkiye Respublikasi Fransa mustemlekesi olan Suriya ve Birlesmis Kralliq mustemlekesi olan Iraq arasinda bolusdurulmusdur 267 Kurdler Suriyada Fransa mandati dovrunde diqqetelayiq huquqlar elde etmisdiler cunki Fransa rejimi parcala ve idare et strategiyasindan istifade ederek etnik azliqlara muxtariyyet verirdi ve herbi xidmete cagirdiqlari esasen kurdler eleviler ve druzlardan ibaret idi 268 1931 ci ilin dekabr ayindan 1932 ci ilin yanvar ayina qeder yeni Suriya konstitusiyasi esasinda seckiler kecirilmisdir 269 Secilmis deputatlar arasinda Suriya kurd milliyetci Xoybun partiyasinin uc uzvu Xelil bey ibn Ibrahim pasa Mustafa bey ibn Sahin ve Hesen Auni var idi 270 Kurdlerin Suriyaya immiqrasiyasi 1926 ci ilde Turkiye hokumetine qarsi qaldirilan Seyx Seid usyaninin ugursuzlugundan sonra baslamisdir 271 Fransa mandati selahiyyetlileri onlara vetendasliq vermisdir 261 272 Birinci Dunya muharibesi zamani kurdler Hakkarinin simalindaki kendlere hucum etmis xeyli aysor ve ermenini oldurmusdur 273 1930 cu illerin ortalarinda kurdler ve xristianlar arasinda muxtariyyetci herekat yaranmisdi Herekatin kurd onderleri Haco aga Qedir bey ve Xelil bey Ibrahim pasa idi Haco aga Heverkan tayfa konfederasiyasinin bascisi idi ve Xoybun partiyasinin onderlerinden biri idi O ozunu kurdlerin numayendesi kimi tanidirdi ve xristianlar ile birlikde koalisiya qurmusdu Xristianlarin onderi Suriya Katolik Kilsesinin patriarxi Iqnati Qavriil I Tappuni ve Ermeni Katolik Kilsesinin El Qamisli rehberi Misel Dom idi Kurd xristian koalisiyasi fransiz quvvelerinin Suriya musteqillik elde etdiyi teqdirde vilayetden cekilmeklerini isteyirdi Onlar qorxurdular ki milliyetci Demesq hokumeti etnik azliqlardan olan selahiyyetlileri muselman erebler ile evez edecekler Fransa rejimi bu herekatin teleblerini redd etmis hetta Elevi Dovleti ve Cebel el Druz Dovletini Suriya Respublikasina qatmisdir 274 1936 ci ilde Fransa quvveleri Amuda seherini bombalayir 13 avqust 1937 ci ilde 500 kurd ehalisinin ekseriyyeti xristian 275 aysorlardan 276 ibaret qesebeye hucum edir ve onu mehv edir Seherin xristian ehalisi a Qamisli ve Heseke seherlerine qacir 277 Suriyanin etnik ve dini xeritesi Kurdlerin yasadigi eraziler cehrayi rengde verilib 1976 ci il Osman Sabri ve Hemze Diveran elece de diger kurd siyasetciler 1957 ci ilde Suriya Kurdustan Demokratik Partiyasini SKDP tesis etmisdiler 278 SKDP nin hedefleri kurd medeni huquqlarinin iqtisadi tereqqi ve demokratik deyisikliklerin tebligati idi Olkeni kurd medeni huquqlarinin taninmasina cagiran partiya Birlesmis Ereb Respublikasinin tezyiqlerine meruz qalir Bu dovrde kurd dilinde kitablara sahib olmaq ve kurd dilinde mahni oxumaq hetta kurd xalq musiqilerini ifa etmek polis nezaretine alinmaq ucun yeterli sebeb idi SKDP Suriya hokumeti terefinden hec vaxt qanuni sekilde taninmamisdir ve bu gune kimi yeralti fealiyyet gosterir 1960 ci ilde partiya repressiyaya ugramis onun liderlerinden bir necesi seperatciliq ile teqsirkar bilinerek hebs edilmisdir Suriyanin 1961 ci ilde Misir ile siyasi birlik qurmaq cehdi ugursuz olan zaman 279 olke Suriya Ereb Respublikasi elan edilmisdir 280 BEES partiyasi Suriyaya geldikden sonra rejim yerli kurdlere ve aysorlara repressiya tetbiq etmisdir Suriyanin 1970 ci illerdeki daxili siyaseti ereblerin ehalisi esasen kurdlerden teskil olunmus erazilere yerlesmelerine getirib cixarmisdi 281 Suriya hokumeti 1965 ci ilde Turkiye ile olan serhed boyunca Ereb kemerini b qurmaq qerarina gelir Kemerin qalinligi 10 15 kilometr idi 282 ve Turkiye ile olan serhed boyunca Iraq ile olan serhedden Resulayn seherine qeder uzanirdi Ereb kemeri layihesinin heyata kecirilmesine 1973 cu ilde start verilmisdi Bu vaxt bedevi erebler kurd ehaliye malik erazilere kocurulmusdur Erazinin toponimleri ereblesdirilmisdir Orijinal layiheye gore teqriben 140 000 kurd olkenin cenubundaki sehraya deportasiya edilmeli idi Kurd kendcilerin oz torpaqlarindan mehrum edilmesi qerarinin qebul edilmesine baxmayaraq onlar evlerini basqalarina vermek oradan basqa yere kocmeye qarsi cixdilar Bu kurd kendciler ecnebi teyin edilmisdiler Buna gore de onlarin mulklere sahib olmasina ev berpa etmelerine ve ya yeni bir ev tikmelerine icaze verilmirdi 281 Hafiz el Esed 1976 ci ilde ereblesdirme siyasetini sona catdirmisdir 282 1986 ci ilin mart ayinda kurd milli geyimleri geyinmis bir nece min kurd Demesq seherinde Novruz bayramini qeyd etmeye baslayir Seherin huquq muhafize quvveleri onlara xeberdarliq verir ki bu geyimler qadagan olunub Huquq muhafize quvveleri bu xeberdarliga mehel qoymayan kurdlere ates acir ve bir kurdu qetle yetirir Onun el Qamisli seherinde kecirilen defn merasiminde 40 000 kurd istirak edir Eyni zamanda Efrin seherinde kecirilen Novruz bayraminda uc kurd qetle yetirilir 283 Kurdler aysorlar ve erebler birlikde Suriya hokumetine qarsi etiraz aksiyasi kecirirler El Qamisli 6 yanvar 2012 ci il Tunis inqilabi ve Misir inqilabindan sonra 4 fevral 2011 ci il tarixinde Feysbuk sosial sebekesi vasitesile siyasi feallar terefinden Suriyada Qezeb gunu elan edilir Etiraz aksiyalarinda o qeder de cox adam insan istirak etmemisdi ancaq etirazcilar arasinda kurdler de var idi 284 7 oktyabr 2011 ci ilde kurd siyasi lider Mesel Temo oz menzilinde hokumet agentleri olduqlari dusunulen maskali sexsler terefinden gullelenir Temonun El Qamisli seherinde defn merasimi zamani huquq muhafize quvveleri 50 000 neferden cox insandan teskil olunmus kutleye ates acir ve 5 neferi qetle yetirir 285 Temonun oglu Fares Temo demisdir Menim atamin sui qesde ugramasi rejimin tabutundaki vint idi Onlar menim atami oldurerek cox boyuk bir sehv etdiler 286 O gunden sonra kurd etirazcilar Suriyadaki bohranda yaxindan istirak etmeye baslayirlar 287 2012 ci ilin iyun ayinda olkenin en boyuk muxalif qrupu olan Suriya Milli Surasi milliyetce kurd olan Ebdulbesit Seydani oz sedrleri beyan edirler 288 Suriyanin kurd ehaliye malik erazilerde gerceklesen etiraz aksiyalari Kurd Demokratik Birlik Partiyasi DBP ve ya PYD ile Kurd Milli Surasi KNC 12 iyul 2012 ci il tarixinde Kurd Ali Komitesini yaradan emekdasliq muqavilesi imzalayanda silahli munaqiseye cevrilir 289 290 291 Kurd Ali Komitesinin administrasiyasi altinda iken Xalq Qoruma Desteleri XQD ve ya YPG yaradilmisdir ki Suriyanin kurd ehaliye malik erazileri idare edilsin 19 iyulda YPG Kobani seherini novbeti gun ise Amuda ve Efrin seherlerini zebt edir 292 KNC ve PYD zebt edilmis seherleri idare etmek ucun daha sonra birge rehberlik surasi yaradir Xalq Qoruma Desteleri 24 iyulda Suriyanin kurd ehaliye malik seherleri olan El Melikiyye Resulayn El Darbesiyye ve El Muebbadeni ele kecirir Bu zaman hokumetin idare etdiyi esas kurd seherleri sadece El Heseke ve El Qamisli idi 293 294 Turkiye Silahli Quvveleri ile Azad Suriya Ordusu 2018 ci ilin evvellerinde Zeytun budagi emeliyyatina start verir ve Efrini ele kecirir 295 Bu emeliyyat neticesinde 150 000 ile 200 000 arasi insan mecburi kockun olur 296 Ehali Redakte Esas meqale KurdlerKurdler bir xalq olaraq Hind Avropa qrupuna aiddirler Onlar Iran esilli olan kurd dilinde danisirlar ve Kurdustan ehalisinin ekseriyyetini teskil edirler ancaq vilayetde coxlu etnik qruplar yasayir Anadolu turkleri aysorlar 297 Azerbaycan turkleri 298 cecenler 299 300 ermeniler 301 erebler Iraq turkmanlari osetinler 302 yezidiler ve yehudiler 303 bunlardandir Ehalinin ekseriyyeti sunni muselmandir lakin vilayetde elevilik Ehl i Haqq yezidilik xristianliq 304 kimi basqa inanclarin sahibleri de yasayir Kurdustanin tarixi bir iudaist icmasi olmusdur ancaq onlarin ekseriyyeti Israile kocmudur 305 Xalqlarina gore Kurdustan ehalisi 306 1995 Kurd c 85 9 Turk 5 3 Ereb 3 6 Azerbaycanli 3 1 Fars 2 9 Aysor 2 2 Ermeni 1 5 Turkman 1 4 Digerleri 4 1 Cografiya Redakte Revanduz kanyonunun goruntusu Revanduz Iraq Kurdustani Britannika Ensiklopediyasi kitabina gore Kurdustan vilayeti 190 000 kv metkilor 19 000 000 ha erazini ehate edir Vilayetin esas seherleri Turkiyenin Diyarbekir Bitlis ve Van Iraqin Erbil ve Suleymaniyye habele Iranin Kirmansah Senendec Ilam ve Mahabad seherleridir 3 Islam Ensiklopediyasi kitabina gore Turkiye Kurdustani 190 000 kv metkilor 19 000 000 ha Iran Kurdustani 125 000 kv metkilor 12 500 000 ha Iraq Kurdustani 65 000 kv metkilor 6 500 000 ha ve Rojava Suriya 12 000 kv metkilor 1 200 000 ha umumilikde ise 392 000 kv metkilor 39 200 000 ha erazini ehate edir 307 Iraq Kurdustani alti muhafezeye bolunur onlarin ucu elece de digerlerinin bezi hisseleri Kurdustan Regional Hokumeti terefinden idare edilir 308 Iran Kurdustani Kurdustan ostanini elece de Qerbi Azerbaycan Kirmansah ve Ilam ostanlarinin bezi hisselerini ehate edir 309 310 Suriya Kurdustani ve ya Rojava Suriya Ereb Respublikasinin simali erazilerini Raqqa Heleb muhafezelerini elece de El Heseke muhafezesini ehate edir Rojavanin esas seherleri Qamisli ve El Hesekedir 311 312 Turkiye Kurdustani Serqi Anadolu Regionunun boyuk bir qismini ve Cenub serqi Anadolu regionunu ehate edir Erazi 6 000 000 8 000 000 kurde ev sahibliyi edir Turkiye Kurdustaninin en boyuk seherleri Diyarbekir Sanliurfa ve Vandir 313 Iqlim Redakte Vilayetin ekser hissesi kontinental iqlimi ile secilir Yeni ki yaylari isti qislari ise soyuq olur Buna baxmayaraq vilayetin erazisinin cox hissesi munbit mehsuldardir ve tarixen taxil o cumleden mal qara ixrac etmisdir Vilayete dusen yaginti duzenliklerde illik 200 400 mm dag silsileleri arasinda yerlesen yuksek yaylalarda ise 700 3 000 mm arasi deyisir 314 Iran ile Turkiye arasindaki dagliq zona nem yazlar quraq yaylar yagisli ve bezen qarli qislar yasayir vilayetin cenub qismi ise getdikce yarimsehra ve sehra zonalarina kecir 315 Flora ve fauna Redakte Vilayete endemik olan qizlarqusu ve kertenkeleyebenzer ilan Kurdustan dunyanin en dagliq regionlarindan biridir ve soyuq iqlimi mulayim meselere ev sahibliyi etmek ucun yeterli illik yagintiya malikdir 160 000 kv metkilor 16 000 000 ha eraziye sahib dag silsilelerine yaxin yerlerde otlaqlar ve meseli vadiler var Seheretrafi erazilerde esasen palid iyneyarpaq cinar soyud qovaq ve zeytun agaclari olur 314 Vilayetin dagliq zonanin simalindaki erazisinde cemenlikler var ki bu cemenliklerde Abies cilicica Fagus sylvatica Quercus calliprinos fars palidi Quercus infectoria Quercus ithaburensis Quercus macranthera Cupressus sempervirens Platanus orientalis Pinus brutia Juniperus foetidissima Juniperus excelsa Juniperus oxycedrus Prunus cerasus Salix alba adi goyrus Paliurus spina christi Olea europaea Ficus carica Populus euphratica Populus nigra Crataegus monogyna Crataegus azarolus alca agaclari itburnu Cercis siliquastrum esl pusteler armud ve Sorbus graeca kimi yabani agaclar olur 316 Vilayetin cenubunda yerlesen sehra erazi esasen colluklerden ibaretdir ve palma yulgun xurma goyrus qirtic Artemisia herba alba ve pencer kimi kserik bitkilere ev sahibliyi edir 317 Vilayetde tapilan heyvanlara Cenubi Qafqaz ayisi coldonuzu adi canavar adi caqqal Hindistan tirendazi qirmizi tulku ceyran cay samuru zolaqli kaftar Iran lani uzunqulaqli kirpi qulan manqar ve Ferat yumsaqbedenli tisbagasi aiddir 318 Vilayetde tapilan quslara boz qarga adi sigircin adi sagsagan birebitden dag anti boz milcektutan Kap goyercini utelgi qizilqus agbas kerkes kicik teqibci cemen hacaquyrugu ve basqalari aiddir 319 Oroqrafiya Redakte Daglar Kurdustan cemiyyeti ucun boyuk bir cografi ve medeni rol oynayir Kurdler daglari muqeddes hesab edirler Kurdustan vilayetinde yerlesen daglara Cudi Agri d Zaqros Kandil Sincar Ebduleziz Kurddag Cebel el Ekrad Saho Qabar Hemrin ve Nisir aiddir 320 Okeanoqrafiya Redakte Kurdustan zengin su ehtiyatlarina malik bir vilayetdir xususile de nezere alanda ki Orta Serq kimi bir regionda yerlesir Ehate etdiyi olkelerin su rezervleri Kurdustana esaslanir Buna gore de vilayetin su ehtiyatlari regiondaki siyasi sabitliyi qorumaq ucun zeruridir 321 322 Kurdustan vilayetinin agir yagis ve qari ile seciyyelendirilen yayla ve daglari Yaxin ve Orta Serq ucun su rolunu oynayir Vilayet hemcinin Ferat ve Decle kimi ehemiyyetli caylarin o cumleden Kicik Xabur Xabur Terter Ceyhan Araz Kur Sefidrud Kerxe ve Hezil kimi kicik caylarin menbeyini formalasdirir Bu caylar hem su menbeyi hem de ki enerji istehsali vasitesi kimi istifade edilir Iraq ve Suriya bu caylar ve onlarin qollarinin coxlarini su bendleri ile ortmusdur Bundan basqa Turkiye de genis su bendleri sistemi uzerinde isleyir 323 Kurdustan vilayeti Irandaki Urmiya golunun qerb sahillerine qeder uzanir Elave olaraq vilayetde Van Zerivar ve Dukan golleri var 323 Tebii ehtiyatlar Redakte Kurdustan ucun tipik olan bir kend Hevreman vilayeti Kurdustan ostani Iran Texmin edilir ki Iraq Kurdustaninin Kurdustan Regional Hokumetinin idare etdiyi hissesinde 45 000 000 barrel 7 2 109 m3 neft var ki bu da onu dunyanin en boyuk altinda rezervi edir Bu ehtiyatlarin cixarilma prosesine 2007 ci ilde start verilmisdir 324 El Heseke muhafezesi ev sahibliyi etdiyi neft ehtiyatlari elece de kend teserrufati ucun xeyirli torpaqlarina gore cografi siyasi ehemiyyete malikdir 325 2007 ci ilin iyul ayinda Kurdustan Regional Hokumeti xarici sirketlerden 40 yeni neft yatagina yatirim etmesini xahis etmisdir Hokumetin arzusu regional neft istehsalini novbeti 5 ilde artirmaq gundelik 1 000 000 barrele 160 000 m3 catdirmaq idi 326 Iraq Kurdustaninda fealiyyet gosteren sirketlere ExxonMobil Total Chevron Talisman Energy Genel Energy Hunt Oil Gulf Keystone Petroleum ve Marathon Oil aiddir 327 2011 ci ilin noyabr ayinda ExxonMobil Iraqin merkezi hokumetinin selahiyyetlilerini sirkete Iraq Kurdustaninda yerlesen alti sahe uzre tedqiqat huquqlarini veren neft ve tebii qaz ile bagli muqavileni imzalamaga cagirmisdir Bu eraziye mubahiseli erazi olan Kerkuk de daxil idi 328 329 Bu hereket Iraq hokumetini mecbur etdi ki ExxonMobil ile olan ve cenub erazilerini ehate eden muqavilenin legv etmek ile hede qorxu gelsin 330 ExxonMobil buna cavab olaraq bildirmisdir ki eraziye daxil olan Qerbi Kurna layihesini terk edecek 331 2019 cu ilin iyun ayinda gundelik 440 000 barrel neft cixaran Qerbi Kurna neft yataginin fealiyyetini dayandirmisdir 332 Vilayetde yerlesen ve bir qeder cox olan diger mineral ehtiyatlara komur mis qizil demir ehengdasi mermer ve sink aiddir Dunyanin en boyuk kukurd yatagi Erbil seherinin cenub qerbinde yerlesir 333 2012 ci ilin iyul ayinda Turkiye ile Kurdustan Regional Hokumeti muqavile baglamisdir Bu muqavileye gore Turkiye xam neft qarsiliginda Iraq Kurdustanini emal olunmus neft mehsullari ile temin edecek 334 Hemcinin bax RedakteIraq Kurdustani Iran Kurdustani Turkiye Kurdustani Turkustan Butov Azerbaycan Turan Boyuk Iran Talisistan MiatsumQeydler Redakte Texminen 300 aileden ibaret Ereb dilinde ereb حزام عربي translit Hizam Erebiun Zazalar daxil olmaqla Diger adlari Masis Ararat Kuh i Nuh ve Cebel ul Harisdir Menbe RedakteIstinadlar Redakte Allsopp Harriet 2016 The Kurds of Syria Political Parties and Identity in the Middle East I B Taurisl ISBN 0857726447 parameter ignored Kurdistan Dictionary com ingilis September 15 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 1 2 3 4 Kurdistan Encyclopaedia Britannica Online ingilis November 25 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 Residoglu Azer January 16 2019 Yaxin Serqde xain plan Boyuk Ermenistan Boyuk Kurdustan ve Boyuk Israil sputnik az azerb Sputnik August 28 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 28 2019 Kurdustan Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasy 10 ҹildde VI ҹild Kuba Misir Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksijasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1982 sәһ 47 invisible char invisible char invisible char invisible char invisible char invisible char Zeyken Mordekay 2007 Jewish Subjects and Their Tribal Chieftains in Kurdistan A Study in Survival ingilis Leyden Niderland BRILL 1 2 ISBN 9789004161900 Kurdistan was never a sovereign state though the area with an ethnic and linguistic majority of Kurdish population is defined as Kurdistan O Shi M T 2004 Trapped between the map and reality geography and perceptions of Kurdistan ingilis Routledge seh 258 Kurdistan Britannica Concise ingilis July 8 2012 tarixinde arxivlesdirilib olu kecid Pirbal Ferhad When did the word Kurdistan appear Kurdish Globe ingilis July 25 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 Who Are the Kurds Institutkurde org ingilis July 25 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 Ross Edvard Denison 2004 ilk defe 1933 Sir Anthony Sherley and His Persian Adventure ingilis Routledge seh 269 ISBN 0 415 34486 7 1 2 Di A D 1991 The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia ingilis 40 Historia Zeitschrift fur Alte Geschichte seh 366 374 Bengio Ofra 2014 Kurdish Awakening Nation Building in a Fragmented Homeland ingilis University of Texas Press ISBN 9780292758131 The Columbia Encyclopedia Sixth Edition 2005 Bartleby com ingilis December 26 2007 tarixinde arxivlesdirilib The Kurdish Conflict Aspirations for Statehood within the Spirals of International Relations in the 21st Century ingilis Kurdishaspect com June 5 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 olu kecid Bozarslan Hamit The Kurdish Question Can it be solved within Europe page 84 Turkey Today A European Country bad url ingilis Iraq Konstitusiyasi madde 113 PDF Constituteproject org ingilis Iraq hokumeti May 15 2019 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi August 6 2019 Kurds seek autonomy in democratic Syria ingilis BBC August 16 2012 June 30 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 stan ingilis Online Etymology Dictionary June 24 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 sta ingilis An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics English French Persian September 14 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 Maqsudyan N April 1952 Early Armenia as an Empire The Career of Tigranes III 95 55 BC Journal of the Royal Central Asian Society ingilis 39 2 156 163 Asatryan Qarnik 2001 Die Ethnogenese der Kurden und fruhe kurdisch armenische Kontakte Iran amp the Caucasus alman 5 41 74 Lale Yalcin Hekmann Martin Stromeyyer 2003 Die Kurden alman 2 Aufl Munhen seh 20 Yildiz Kerim June 2005 Irak Kurtleri turk Istanbul Belge Yayinlari seh 21 22 ISBN 975 344 329 3 Izadi Mehrdad R 1992 The Kurds A concise handbook ingilis Taylor amp Francis ISBN 978 0 8448 1727 9 text ignored Boys Tomas 1966 The Kurds ingilis Khayats seh 10 Uilyam Beyn Fiser Ilya Gersevich 1985 The Cambridge History of Iran The Median and Achamenian Periods ingilis Kembric Cambridge University Press seh 257 ISBN 978 0 521 20091 2 R Izadi Mehrdad Exploring Kurdish Origins ingilis May 1 2008 tarixinde arxivlesdirilib Mahabad Britannica com ingilis Britannica Online Encyclopedia November 21 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2019 Aranqo T January 1 2015 Liberated Kobani Kurds Take Pride Despite the Devastation Time Sifters ingilis The New York Times January 20 2018 tarixinde arxivlesdirilib chapter ignored Mirvaisi Hemma May 18 2013 Who Used Darius the Great to divide Persian and Medes Kurds People Ekurd net ingilis Ekurd Daily November 17 2013 tarixinde arxivlesdirilib Hemblin Uilyam C 2006 Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC ingilis Routledge seh 115 116 1 2 Rubio Qonsalo The Languages of the Ancient Near East A Companion to the Ancient Near East 2nd ed 2007 ingilis Blackwell Publishing Istifade tarixi August 8 2019 Leonidov Aleksandr February 5 2016 Lullubejstvo fenomen drevnej istorii rus December 25 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 8 2019 Van de Miyeroop Mark December 15 2002 GUTIANS www iranicaonline org ingilis Encyclopaedia Iranica December 29 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 8 2019 The victory of Utu ḫeĝal etcsl orinst ox ac uk ingilis The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature August 30 2018 tarixinde arxivlesdirilib Lori 2005 The Indo Aryan Controversy ingilis Routledge Henninq V B 1978 The first Indo Europeans in history Society and History Essays in Honour of Karl August Wittfogel ingilis Haaqa Mouton seh 215 230 doi https doi org 10 1515 9783110814453 bad doi ISBN 978 90 279 7776 2 Vyaceslav V Ivanov Tamaz V Qamkrelidze 1989 Pervye indoevropejcy na arene istorii prototohary v Perednej Azii Qedim tarix jurnali rus 1 14 39 Vyaceslav V Ivanov Tamaz V Qamkrelidze 2013 Indoevropejskaya prarodina i rasselenie indoevropejcev polveka issledovanij i obsuzhdenij Dil elaqeleri jurnali rus 9 109 136 Mellori Ceyms Patrik 2000 The Tarim Mummies ingilis London Thames amp Hudson seh 281 282 ISBN 978 0 500 05101 6 Erzen Afif 1988 Cavustepe I turk Ankara Turk Tarih Kurumu ISBN 9751600294 Alpman Adil 1982 Hurriler Tarih Arastirmalari Dergisi turk Ankara Universitesi 14 25 283 313 ISSN 1015 1826 Unal Ehmed 2002 Hititler devrinde Anadolu turk 1 Cilt Istanbul Arkeoloji ve Sanat Yayinlari 90 91 ISBN 9789756561126 Balkan Kamal 1957 Letter of King Anum Hirbi of Mama to King Warshama of Kanish ingilis Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari ASIN B0007JMK8E Orlin Lui Lourens 2007 Life and Thought in the Ancient Near East ingilis Miciqan University of Michigan Press ISBN 9780472099924 Borni Calrz 2004 Historical Dictionary of the Hittites ingilis Toronto Scarecrow Press seh 63 ISBN 9780810849365 Qlazzner 2004 Mesopotamian Chronicles ingilis Boston Brill seh 273 ISBN 9789004130845 parameter ignored parameter ignored Drus Robert 1995 The End of the Bronz Age ingilis Nyu Cersi Princeton University Press seh 17 ISBN 9780691025919 Bahar Hesen 2014 Eskicag Uygarliklari turk Konya Komen Yayinlari seh 200 ISBN 9789756527627 Kurds The Columbia Encyclopedia ingilis Sixth Edition Columbia University Press 2001 07 Mommsen Teodor History of Rome The Establishment of the Military Monarchy ingilis Modern Library seh 24 ISBN 0394604024 Gibbon Edvard The History of the Decline and Fall of The Roman Empire ingilis parameter ignored suggest parameter ignored suggest C D Hopkins Edvard Gordyene Parthia com January 15 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 7 2019 redundant parameters Raulinson Corc 1871 The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World ingilis Vol 7 The History Georaphy and Antiquities of Chaldaea Assyria Babylon Media Persian Parthia and Sassanian or New Persian Empire University of Oxford Press Qriss I G T 1909 1861 Gordyene Orbis latinus oder Verzeichnis der wichtigsten lateinischen orts und landernamen alman 2nd Berlin Schmidt OCLC 1301238 http www columbia edu acis ets Graesse orblatg html Gordyene bare url missing title Columbia University vasitesile Hyusen R H 1988 1989 Introduction to Armenian Historical Geography IV The Vitaxates of Arsacid Armenia A Reexamination of the Territorial Aspects of the Institution Part One Revue des etudes armeniennes fransiz vol 21 Societe des etudes armeniennes Fundacao Calouste Gulbenkian seh 281 doi 10 2143 REA 21 0 2017201 Sinkler T A 1987 Eastern Turkey an Architectural and Archaeological Survey ingilis volume 3 Pindar Press seh 360 Kurds The Columbia Encyclopedia ingilis Sixth Edition 2001 Bell C 1832 A System of Geography Popular and Scientific A Physical Political and Statistical Account of the World and Its Various Divisions ingilis Vol IV Qlazqo Fullarton amp Co seh 133 134 Ualker 2006 The Legend of Mar Qardagh Narrative and Christian Heroism in Late Antique Iraq ingilis en University of California Press seh 26 52 108 ISBN 0 520 24578 4 parameter ignored Sinkler T A 1989 Eastern Turkey an Architectural and Archaeological Survey ingilis Vol 3 Pindar Press seh 337 ISBN 978 1 904597 76 6 Muavad R C 1992 The Kurds and Their Christian Neighbors The Case of Orthodox Syriacs Parole de l Orient ingilis XVII 127 141 O Si Mariya T 2004 Trapped between the map and reality geography and perceptions of Kurdistan ingilis Routledge seh 68 Gersevic I Rawwadids ingilis Vol 5 Kembric Cambridge University Press https books google az books about The Cambridge History of Iran The Saljuq html id r TBAAAAIAAJ amp redir esc yt bare url missing title parameter ignored parameter ignored Bitlisi Seref xan 1597 Sharafnama ingilis Mazda Publishers Kurdistan and its native Provincial subdivisions Kurdistanica com ingilis Kurdistanica November 18 2005 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 14 2019 Urhayeci Matteos 1991 Ժամանակագրություն ermeni Irevan seh 156 Asatryan G 2009 Prolegomena to the Study of the Kurds Iran and the Caucasus ingilis Yerevan State University Press 13 19 Matevosyan A S 1988 Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ ԺԳ դար 01ա ingilis Irevan seh 307 1 2 Asatryan G 2009 Prolegomena to the Study of the Kurds Iran and the Caucasus ingilis Yerevan State University Press 13 20 Zehiroglu Ehmed M 2016 Trabzon Imparatorlugu turk seh 169 ISBN 978 605 4567 52 2 Polo Marko Of the Eight Kingdoms of Persia and How they are Named The Travels of Marco Polo ingilis 1 Harper amp Brothers Polo Marko Of the Kingdom of Mausul The Travels of Marco Polo ingilis 1 Harper amp Brothers Kennedi Hyu 1986 The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century Shaddadids of Azerbayjan The Prophet and the Age of the Caliphates ingilis Longman seh 215 1 2 K S Pikok Endru 2005 Iran amp the Caucasus Nomadic Society and the Seljuq Campaigns in Caucasia ingilis seh 205 230 Bosuort K E 1997 Shaddadids The Encyclopedia of Islam ingilis Vol IX Brill seh 169 1 2 Lokman I Meho Kelli L Maqlauqli 1968 Kurdish culture and society an annotated bibliography ingilis Greenwood Publishing Group ISBN 978 0 313 31543 5 1 2 Pikok Endru Shaddadis Encyclopaedia Iranica ingilis seh 261 However alongside Iranian traditions the influence of the Shaddadids Armenian neighbors and relatives was strong hence the appearance of typically Armenian names such as Asoṭ among members of the dynasty Indeed Qaṭran even underlines the dynasty s Armenian ancestry calling Fazlun the glory of the Bagratid family Tomson Robert U 1996 Rewriting Caucasian History The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles The Original Georgian Texts and the Armenian Adaptation ingilis Clarendon Press seh xxxvi After the capture of Ani the following year this old Bagratid capital was ruled by a Muslim dynasty the Shaddadids Although of Kurdish origin they intermarried with Armenians The first emir of Ani Manuchihr for example was the son of an Armenian princess and himself married an Armenian Bosuort S E Shaddadids The Encyclopedia of Islam Vol IX seh 169 Minorski Vladimir 1949 Caucasica in the History of Mayyafariqin Bulletin of the School of Oriental and African Studies ingilis Kembric Cambridge University Press Vol 13 No 1 29 1 2 Minorski Vladimir 1953 Prehistory of Saladin A D 1138 1193 Studies in Caucasian History ingilis Kembric Cambridge University Press E Bosuort K 1996 The new Islamic dynasties ingilis Columbia University Press seh 150 ISBN 9780231107143 Fiser V B 1968 The Cambridge History of Iran ingilis Kembric Cambridge University Press seh 32 ISBN 9780521069366 Bosuort Klifford E Rawwadids Encyclopaedia of Islam ingilis 2nd seh 469 The Rawwadids the form Rawad later becomes common in the sources were originally of Azdi Arab stock but gradually became assimilated to their environment in Adharbaydjan and especially the area around Tabriz and became Kurdicised Prays Mesum 2005 Iran s Diverse Peoples A Reference Sourcebook ingilis ABC CLIO seh 43 ISBN 9781576079935 Pikok Endru 2017 Rawwadidis Encyclopaedia Iranica Encyclopaedia Iranica ingilis Nagiyev Tofiq M 2007 Tarix Azerbaycan 7 ci esrin ortalari 13 cu esrin evvellerinde Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi azerb Azerbaycan cildi Baki seh 201 202 ISBN 9789952441017 Blaum P Jan 2005 Diplomacy gone to seed a history of Byzantine foreign relations 1047 57 A D International Journal of Kurdish Studies ingilis 15 E van Donzel V P Heynrixs P Birman T Byankis K E Bosuort Marag h a Encyclopaedia of Islam ingilis Second Edition Brill Online Minorski Vladimir May 28 1931 La Domination des Dailamites Paris Conference of the Societe des Etudes Iraniennes Minorski Vladimir 1962 Rawwadids Encyclopaedia of Islam ingilis 2nd seh 189 194 Kennedi Hyu 1986 The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century Hasanuyids The Prophet and the Age of the Caliphates ingilis Longman seh 215 M Gunter Maykl 2011 Historical dictionary of the Kurds ingilis Scarecrow Press ISBN 978 0 8108 7507 4 Kurtlerin Tarihte Kurduklari Devletler ingilis August 10 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 10 2019 M Gunter Maykl Historical Dictionary of the Kurds Hasanwayhids ingilis September 26 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 10 2019 The Hasanwayhids were a Kurdish dynasty who dominated the Zagros between Shahrizur and Khuzistan on theeast side of the Shatt al Arab River from c 959 to 1014 during the period when the power of the Abbasid caliphatewas declining Kennedi Hyu 1986 The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century and Annazids of the central Zagros The Prophet and the Age of the Caliphates ingilis Longman seh 215 Hautsma Marteyn Teodur 1913 1936 Kurds and Kurdistan Encyclopaedia of Islam ingilis 24 seh 872 ISBN 9004097902 OCLC 258059134 R Izadi Mehrdad HISTORY Origins Kurdistanica com ingilis May 7 2006 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 11 2019 Annazids Kurdish Dynasty ingilis Encyclopaedia Iranica February 6 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 11 2019 List of Annazid Rulers Hostkingdom net ingilis February 3 2006 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 11 2019 Ozoglu Hakan 2004 Kurdish notables and the Ottoman state ingilis Albeni State University of New York Press seh 46 another Kurdish family the Marwanids E Bosuort K 1996 The new Islamic dynasties ingilis Columbia University Press seh 89 ISBN 9780231107143 M Gunter Maykl 2011 Historical dictionary of the Kurds ingilis Scarecrow Press ISBN 978 0 8108 7507 4 like the Hasanuyids of the central Zagros mountains or the Marwanids of Mayyafaraqin were Kurdish Hillenbrend Kerol 1991 Marwanids The Encyclopedia of Islam ingilis Vol VI Brill seh 626 Kennedi Hyu 1986 The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century Marwanids of southeastern Anatolia The Prophet and the Age of the Caliphates ingilis Longman seh 215 Stoks Ceymi Kurds Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East ingilis seh 382 In the West were the Marwanids based at Diyarbakr Boyl C A 1968 The Cambridge History of Iran ingilis Kembric Cambridge University Press seh 24 ISBN 9780521069366 El Azeri Teif 2016 Zengi and the Muslim Response to the Crusades The Politics of Jihad ingilis Routledge seh 42 ISBN 9781317589396 Setton Kennet Meyer 1969 A History of the Crusades The first hundred years ingilis Viskonsin University of Wisconsin Press seh 152 ISBN 9780299048341 Tilman Naql December 15 1990 Buyids Iranica Online ingilis Encyclopaedia Iranica December 17 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 12 2019 ibn el Ezrek el Feriki Ehmed ibn Yusif 1984 The Marwanid dynasty at Mayyafariqin in the tenth and eleventh centuries AD Tarikh al fariqi ereb Beyrut Dar al Kitab al Lubnani seh 123 154 Bar Ebrey Qriqori Chronicon ecclesiasticum latin Sayks Mark 1908 The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire PDF The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland ingilis Vol XXXVIII 2014 12 26 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 08 28 Sevori R M ESMAʿiL I ṢAFAWi Encyclopaedia Iranica ingilis VIII seh 628 636 H R 1986 The Safavid Period The Timurid and Safavid Periods ingilis Vol 6 Kembric Cambridge University Press seh 257 258 Sevori Rocer M 1999 Safavids History of Humanity Scientific and Cultural Development From the Sixteenth to the Eighteenth Century ingilis Taylor amp Francis seh 177 Aristova T F 1962 Iz istorii vozniknoveniya sovremennyh kurdskih selenij v Zakavkaze rus Moskva Sovetskaya etnografiya text ignored Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze rus IKC Akademkniga 2002 seh 199 ISBN 5 94628 118 6 first missing last Vatenpau Heqnar Seytlyan 2004 The Image Of An Ottoman City Imperial Architecture And Urban Experience In Aleppo In The 16th And 17th Centuries ingilis BRILL seh 123 ISBN 9789004124547 Masters 2013 The Arabs of the Ottoman Empire 1516 1918 A Social and Cultural History ingilis Kembric Cambridge University Press seh 38 ISBN 1107067790 parameter ignored H Braun H Hartel H C Kisslinq B Spuler N Barbur J S Trimingham 1997 The Last Great Muslim Empires ingilis Vol III BRILL seh 70 ISBN 9789004021044 Finkel Kerolin 2007 Osman s Dream The History of the Ottoman Empire ingilis Basic Books seh 179 ISBN 9780465008506 Giqa Cixladze Irakli Cixladze March 21 2003 The Yezidi Kurds and Assyrians of Georgia The Problem of Diasporas and Integration into Contemporary Society PDF Journal of the Central Asia amp the Caucasus Center for Social and Political Studies ingilis Tbilisi 1 2 Kurds in Georgia geogen ge gurcu Georgian Genealogy March 5 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 30 2019 Celilov O C 1967 Kurdskij geroicheskij epos Zlatoruki han rus Moskva ISBN 978 0 89158 296 0 Ozoglu Hakan 2004 Kurdish Notables and the Ottoman State ingilis SUNY Press 27 28 ISBN 9780791459942 Ozoglu Hakan 2004 Kurdish Notables and the Ottoman State ingilis SUNY Press 34 ISBN 9780791459942 Petrusevski I P 1949 Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv rus Leninqrad Vostochnyj Nauchno Issledovatelskij Institut seh 135 136 Leviatov V N 1948 Ocherki iz istorii Azerbajdzhana v XVIII veke rus Baki Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR seh 91 Elizavetpolskaya guberniya rus 82 4 dop Sankt Peterburq 1890 1907 text ignored Volkova N G 1969 Kavkazskij etnograficheskij sbornik Etnicheskie processy v Zakavkaze v XIX XX vv rus IV Moskva Ozdag Umid Kurtculuk sorunu T C nin urettigi bir sorun mudur turk August 19 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 invisible char Osmanli dan devralinan sorun Aljazeera com tr turk El Cezire December 31 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 Sari Ibrahim 2017 Seyh Isyanlari turk noktaekitap seh 94 Aras M 1998 Yeni ve Yakin Cagda Kurt Siyaset Tarihi Sovyetler Birligi Bilimler Akademisi Dogu Bilimleri Enstitusu ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Dogu Bilimleri Enstitusu Kurt Komisyonu turk Istanbul Peri yayinlari ISBN 975 8245 06 6 Dogan Cabir 2010 2 Bedirhan Bey Isyani Suleyman Demirel Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi turk 12 August 19 2019 tarixinde arxivlesdirilib redundant parameters Laciner Sedat 2001 Bir baska acidan Ingiltere turk USAK Books seh 16 ISBN 9789756769195 1 2 3 Traite de paix entre les Puissances alliees et associees et la Turquie mjp univ perp fr fransiz Sevr Dighiteque MJP August 10 1920 November 12 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 21 2019 1 2 3 Traite de paix entre les puissances alliees et la Turquie mjp univ perp fr fransiz Lozanna Dighiteque MJP July 24 1923 September 23 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 21 2019 Ankara Hokumeti Fransa October 20 1921 Franco Turkish Agreement PDF Hri org ingilis Ankara Yunanistan Mudafie Nazirliyi October 19 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi August 21 2019 Treaty betwen the United Kingdom and Iraq and Turkey PDF Academia edu ingilis Ankara Academia June 5 1926 August 21 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 21 2019 Kurdistan Encyclopaedia Britannica Online ingilis October 31 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 21 2019 Maarif Vekaleti adlarinin yasaklanmasi Kultur gov tr turk Kultur ve Turizm Bakanligi September 6 2009 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 Turkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasasi Tbmm gov tr turk Turkiye Butuk Millec Meclisi Baskanligi November 19 2011 tarixinde arxivlesdirilib Said dinci naksibendi ayaklanamsi idi Yakintarihimiz org turk Yakin Tarihimiz November 29 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 Seyh Said in torunundan ilginc iddia Sabah com tr turk Sabah February 13 2012 January 2 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 Seyh Said kurd devletinin basina turk kecirecekdi Haksozhaber net turk Haksoz Haber January 10 2010 August 19 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 I Cihan Harbi sonrasi turk November 3 2013 tarixinde arxivlesdirilib Gerhard Beneki Yanos M Bak 1984 Religion and rural revolt bad url ingilis Manchester University Press ND seh 289 290 ISBN 0719009901 Seyh Said Isyani Tarihiolaylar com turk Tarihi Olaylar December 18 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 Bulud Faiq 1991 Devletin Gozuyle Turkiye de Kurt Isyanlari turk Istanbul Yon Yayincilik OCLC 551489566 Qehreman Ehmed 2003 Kurt Isyanlari Tedip ve Tenkil turk Istanbul Evrensel Basim Yayin ISBN 975 6525 48 7 Edmonds S C 1971 Kurdish Nationalism Journal of Contemporary History ingilis 6 No 1 91 Kurdish Republic of Ararat Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East ingilis Volume I Infobase Publishing 2009 seh 385 ISBN 9780816071586 Vali Abbas 2003 Essays on the origins of Kurdish nationalism ingilis Mazda Publishers seh 199 ISBN 978 1 56859 142 1 Kurdish Republic of Ararat Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East ingilis Infobase Publishing 2009 seh 38 Eygi Mehmet Sevket October 17 2009 Zilan katliami milligazete com tr turk Milli Gazete November 10 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 26 2019 Tahsin Eris Felit Ozsoy 2007 Oncesi ve Sonrasiyla 1925 Kurt Direnisi Palu Hani Genc turk Peri Yayinlari seh 271 ISBN 978 975 9010 57 7 Alakom Rohat 1998 Xoybun orgutu ve Agri ayaklanmasi turk Avesta seh 180 ISBN 975 7112 45 3 2019 08 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 08 28 Hur Ayse May 10 2009 Devletin demir yumrugu Muglali Pasa taraf com tr turk Taraf August 31 2009 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 26 2019 Yost Congerden Pol C Vayt 2003 Turkey s Alevi enigma a comprehensive overview BRILL seh 198 ISBN 9789004125384l parameter ignored Dersim 38 Conference PDF pen kurd org ingilis Pen Kurd October 14 2008 October 20 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi August 26 2019 Qehreman Ehmed 2003 Kurt Isyanlari Tedip ve Tenkil turk Istanbul Evrensel Basim Yayin seh 286 287 ISBN 975 6525 48 7 Qehreman Ehmed 2003 Kurt Isyanlari Tedip ve Tenkil turk Istanbul Evrensel Basim Yayin seh 292 293 ISBN 975 6525 48 7 Hur Ayse November 16 2008 1937 1938 de Dersim de neler oldu taraf com tr turk Taraf March 23 2016 tarixinde arxivlesdirilib Bulud Faiq 1991 Devletin Gozuyle Turkiye de Kurt Isyanlari turk Istanbul Yon Yayincilik seh 277 OCLC 551489566 Halli Resad 1972 Turkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924 1938 turk T C Genelkurmay Baskanligi Harp Tarihi Dairesi seh 382 Brunessen Martin van 2000 Kurdish ethno nationalism versus nation building states collected articles ingilis Isis Press seh 116 ISBN 978 975 428 177 4 Bitti Meriel August 4 2006 Local guards divide Turkish Kurds news bbc co uk ingilis BBC News December 4 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 Radu Maykl 2001 The Rise and Fall of the PKK Orbis ingilis Filadelfiya Foreign Policy Research Institute 45 1 47 63 doi 10 1016 S0030 4387 00 00057 0 OCLC 93642482 Still critical ingilis 17 2 Human Rights Watch March 2005 3 Istifade tarixi August 27 2019 Kurdish War The Ceasefire Is Over strategypage com ingilis Strategy Page June 6 2010 October 10 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 YSK ruling throws Ankara into tumultuous search for exit strategy www hurriyetdailynews com ingilis Hurriyet April 4 2011 November 15 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 olu kecid Kucukqosum Sevil Auust 26 2011 Turkish Iraqi ties strained over claims of civilian deaths www hurriyetdailynews com ingilis Hurriyet October 20 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 olu kecid Goyce Dincer May 16 2011 Thousands detained in eastern Turkey since March www hurriyetdailynews com ingilis Hurriyet November 29 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 olu kecid Imrali ile gorusmeler devam ediyor ntvmsnbc com turk Ntvmsnbc December 28 2012 December 31 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 olu kecid Kurdish Group to Pull Armed Units from Turkey wsj com ingilis The Wall Street Journal April 25 2013 October 12 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 first missing last Ersay Sami Orcun October 18 2014 Anatomy of Protests against the invasion of Kobani dailysabah com ingilis DailySabah December 8 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 KCK official says PKK not responsible for murders of 2 Turkish policemen todayszaman com turk Todays Zaman July 29 2015 July 29 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 Turkish jets target Kurds in Iraq Islamic State militants in Syria foxnews com ingilis Fox News July 25 2015 September 24 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 olu kecid Ozer Verda We really can t succeed against ISIL without Turkey US hurriyetdailynews com ingilis Hurriyet Daily News November 21 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 olu kecid The hatred never went away economist com ingilis Economist September 12 2015 November 26 2015 tarixinde arxivlesdirilib Canbazyan Rupen September 9 2015 Lynching Campaign Targets Kurds in Turkey HDP Offices Attacked armenianweekly com ingilis Armenian Weekly July 1 2019 tarixinde arxivlesdirilib parameter ignored Turkey Kurds Many dead in Cizre violence as MPs march blocked bbc com ingilis BBC September 10 2015 September 12 2015 tarixinde arxivlesdirilib Turkey should ensure immediate access to Cizre by independent observers coe int ingilis Avropa Surasi September 11 2015 September 26 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 Amid Turkey s Purge a Renewed Attack on Kurdish Culturel nytimes com ingilis The New York Times June 29 2017 ISSN 0362 4331 April 23 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2019 parameter ignored first missing last Elfinston U G 1946 The Kurdish Question Journal of International Affairs ingilis Royal Institute of International Affairs 22 1 97 JSTOR 3017874 Elfinston U G 1946 The Kurdish Question Journal of International Affairs ingilis Royal Institute of International Affairs 22 1 97 98 JSTOR 3017874 Gunter Maykl October 10 2007 The possibilities for an independent Kurdish state PDF Kurdishrightsconference org ingilis Kurdish Rights Conference October 10 2007 tarixinde arxivlesdirilib PDF olu kecid Nurizade Eli Rza April 27 2004 The Tragedy of Being Kurd in Iran Nourizadeh com ingilis March 4 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 21 2019 MakDouall Deyvid 1996 Subjects of the Shi i Republic A Modern History of the Kurds PDF ingilis London I B Tauris seh 261 287 2019 08 21 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 08 28 MakDouall Deyvid 1996 Ayatollah Khomeini s Speech Radio Tehran December 17 1979 Quoted in David McDowall A Modern History of the Kurds PDF ingilis London I B Tauris seh 271 August 21 2019 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi August 28 2019 Iran hrw org ingilis Human Rights Organization March 13 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 chapter ignored Neriya Jak 2012 The Future of Kurdistan Between Turkey the Iraq War and the Syrian Revolt PDF ingilis Yeruselim Jerusalem Center for Public Affairs seh 18 ISBN 978 965 218 109 1 In 1997 Sunni Kurds took part in the presidential election Both civilian and military Kurdish opposition groups asked Kurds to do so The winner President Mohammad Khatami praised the glory of Kurdish culture and history From the Kurdish side demands mainly concerned the Kurdish language and the appointment of top level officials In his first term Khatami appointed Abdollah Ramezanzadeh to be the first Kurdish governor of the Iranian province of Kurdistan He also appointed several Sunni and Shia Kurds as his own or cabinet members advisers In his second term Khatami had two Kurdish cabinet members both of them Shia The Nation and Its Minorities Ethnicity Unity and State Policy in Iran Samii Comparative Studies of South Asia Africa and the Middle East ingilis 20 1 2 128 137 2000 Natali D 2000 Manufacturing Identity and Managing Kurds in Iraq Turkey and Iran A Study in Evolution of Nationalism PhD Dissertation in Political Science ingilis University of Pennsylvania seh 238 Iran Country Reports on Human Rights Practices 1999 US Department of State Archive ingilis Bureau of Democracy Human Rights and Labor February 23 2000 August 19 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 19 2019 لاوانی رۆژهه ڵاتی کوردستان به تایبه تی کچان به به شداربوون بۆ نێو ریزه کانی گه ریلا له چالاکی هه ڤاڵ شیلان و رێبازی به رخۆدانی ئه و خاوه ن ده رده که ون ingilis April 29 2006 May 25 2011 tarixinde arxivlesdirilib olu kecid Hovard Maykl Iran sends in troops to crush border unrest Iranfocus com ingilis Iran Focus March 12 2008 tarixinde arxivlesdirilib olu kecid Neriya Jak 2012 The Future of Kurdistan Between Turkey the Iraq War and the Syrian Revolt PDF ingilis Yeruselim Jerusalem Center for Public Affairs seh 19 ISBN 978 965 218 109 1 On 9 July 2005 the Kurdish opposition activist Shivan Qaderi also known as Shwane Qadri or Sayed Kamal Asfaram and two other Kurdish men were shot by Iranian security forces in Mahabad According to witnesses the security forces then tied Qaderi s body to a Toyota jeep and dragged it through the streets Iranian authorities confirmed that Qaderi who was on the run and wanted by the judiciary was shot and killed while allegedly evading arrest Fransua Jorj Piko Mark Says May 16 1916 Sykes Picot Agreement wwi lib byu edu ingilis World War I Document Archive December 21 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 21 2019 Milletler Liqasi June 28 1919 The Covenant of the League of Nations Article 22 avalon law yale edu ingilis Yel Huquq Mektebi November 16 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 21 2019 Eppel Maykl 2016 A People Without a State The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism ingilis University of Texas Press seh 117 ISBN 9781477311073 On December 1 1918 Sir Arnold Wilson the acting civil commissioner of Iraq came to Suleymaniyya and met with sixty tribal leaders and shaykhs Kurdistan During the First World War ingilis Saqi Books 1994 ISBN 9780863560842 first missing last Kevin MakKiyerman 2006 The Kurds A People in Search of Their Homeland ingilis Nyu York St Martin s Press seh 31 ISBN 9780312325466 Kevin MakKiyerman 2006 The Kurds A People in Search of Their Homeland ingilis Nyu York St Martin s Press seh 32 ISBN 9780312325466 Prins C January 1993 A Kurdish State in Iraq Current History ingilis Dahlman K 2002 The Political Geography of Kurdistan Eurasian Geography and Economics ingilis 43 4 271 299 doi 10 2747 1538 7216 43 4 271 Isgender Seid 2000 Britain s Policy in Southern Kurdistan The Formation and Termination of the First Kurdish Government 1918 1919 British Journal of Middle Eastern Studies ingilis 27 2 139 163 doi 10 1080 13530190020000501 Harris Q S 1977 Ethnic Conflict and the Kurds Annals of the American Academy of Political and Social Science ingilis 433 1 112 124 doi 10 1177 000271627743300111 Seidi Maykl C Kelli 2008 Ghosts of Halabja Saddam Hussein and the Kurdish genocide ingilis Uestport Konnektikut Praeger Security International seh 18 ISBN 978 0 275 99210 1 Istifade tarixi August 23 2019 MakDouall Deyvid 1996 Ayatollah Khomeini s Speech Radio Tehran December 17 1979 Quoted in David McDowall A Modern History of the Kurds PDF ingilis London I B Tauris seh 304 August 21 2019 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi August 28 2019 MakDouall Deyvid 1996 Ayatollah Khomeini s Speech Radio Tehran December 17 1979 Quoted in David McDowall A Modern History of the Kurds PDF ingilis London I B Tauris seh 305 August 21 2019 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi August 28 2019 Q Lorts Maykl The Kurdish Iraqi War 1961 1970 The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga seh 39 42 arxivlesdirilmis nusxesi PDF ingilis October 29 2013 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi August 23 2019 olu kecid O Ballans Edqar 1973 The Kurdish Revolt 1961 1970 ingilis London Faber and Faber ISBN 0 571 09905 X Pollae KennethM 2002 Arabs at War Military Effectiveness 1948 1991 ingilis Linkoln University of Nebraska Press ISBN 0 8032 3733 2 18 Iraq Kurds 1932 present uca edu ingilis University of Central Arkansas December 11 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 23 2019 All wars in the 20th century the Polynational War Memorial war memorial net ingilis The Polynational War Memorial December 20 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 23 2019 Harris Q S 1977 Ethnic Conflict and the Kurds Annals of the American Academy of Political and Social Science ingilis 433 1 118 120 doi 10 1177 000271627743300111 Frontline 2000 A Chronology of U S Kurdish History PBS org ingilis PBS October 10 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 Q Lorts Maykl The Second Kurdish Iraqi War 1974 1975 The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga seh 48 51 arxivlesdirilmis nusxesi PDF ingilis October 29 2013 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi August 23 2019 olu kecid Page 9 The Internally Displaced People of Iraq PDF brookings ed ingilis The Brookings Institution SAIS Project May 21 2013 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi August 24 2019 olu kecid Smit C Y March 3 1979 Gen Mustafa Barzani Exiled Kurdish Chieftain Dies www washingtonpost com ingilis The Washington Post November 6 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 Harris G S 1977 Ethnic Conflict and the Kurds Annals of the American Academy of Political and Social Science ingilis 433 1 112 124 doi 10 1177 000271627743300111 Xordi Texel Qorqas Klemens Skalbert Yucel 2011 Effectively Urbanized Yezidis in the Collective Towns of Sheikhan and Sinjar Etudes rurales N 186 Ruralite urbanite et violence au Kurdistan fransiz Editions de l Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales ISBN 9782713222955 Ferrux Slaqlett M Slaqlett P Stork C July September 1984 Not Quite Armageddon Impact of the War on Iraq PDF ingilis MERIP Reports seh 24 doi 10 2307 3012200 Basu Rimki 2012 International Politics Concepts Theories and Issues ingilis SAGE Publications India seh 103 ISBN 9788132106913 Kofi Abev Frensis 1999 The Evolution of the Doctrine and Practice of Humanitarian Intervention ingilis Martinus Nijhoff Publishers seh 146 ISBN 9789041111609 Eleddin Dilaver Ebduleziz Death Clouds Saddam Hussein s Chemical War Against the Kurds Dlawer net ingilis July 23 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 olu kecid Kurdish Genocide The Kurdish Project ingilis August 19 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 What Happened in the Kurdish Genocide uk gov krd ingilis KRG UK Representation London November 8 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 olu kecid The Tragedy of the Missing Barzanis Kurdistanmemoryprogramme com ingilis Kurdish Memory Programme February 11 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 Sinan Omer June 25 2007 Iraq to hang Chemical Ali Associated Press ingilis Tampa Bay Times October 17 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 olu kecid Human Rights Watch Report About Anfal Campaign 1993 ingilis Human Rights Watch October 19 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 Piterson Skott May 13 2002 Kurds say Iraq s attacks serve as a warning csmonitor com ingilis Christian Science Monitor August 31 2018 tarixinde arxivlesdirilib Fausett L 2001 Down but not out The Kurds in International Politics Review of International Studies ingilis 27 1 109 118 doi 10 1017 S0260210500011098 Mur Solomon June 5 2006 2 Mass Graves in Iraq Unearthed latimes com ingilis Los Angeles Times October 11 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 Chemical Ali on trial for brutal crushing of Shia uprising theguardian com ingilis The Guardian August 22 2007 September 29 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 Iraq s Kurdistan region autonomous since 1991 gulfnews com ingilis Gulf News September 28 2018 August 24 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 24 2019 Lizenberq M 2005 Iraqi Kurdistan contours of a post civil war society Third World Quarterly ingilis 26 4 5 631 647 doi 10 1080 01436590500127867 Chronology for Kurds in Turkey unhcr org ingilis Birlesmis Milletler Teskilatinin Qacqinlar uzre Ali Komissarligi October 17 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Foks Conatan September 19 1995 Kurds in Turkey PDF asylumlaw org ingilis Asylum Law August 16 2011 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi August 24 2019 olu kecid Berki H C Leypson E 2005 Iraqi Kurds And Iraq s Future Middle East Policy ingilis 12 4 66 76 p 67 doi 10 1111 j 1475 4967 2005 00225 x Stensfild G R V 2003 Iraqi Kurdistan Political Development and Emergent Democracy ingilis Nyu York Routledge seh 96 ISBN 0415302781 Fremon Barne Qreqori A History of Counterinsurgency 2 volumes ingilis Santa Barbara ABC CLIO seh 328 Celik harekati 20 Mart 2 Mayis 1994 fotoanaliz hurriyet com tr ingilis Hurriyet December 27 2007 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Li Batter Endru December 27 2007 Hitting the Kurds from All Sides content time com ingilis TIME September 28 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Title page for ETD etd 11142005 144616 etd lib fsu edu ingilis Florida State University ETD Collection October 28 2005 August 20 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 olu kecid Ebdulrehman Frman Kurds Reluctant to Send Troops to Baghdad iwpr net ingilis IWPR Institute for War amp Peace Reporting August 20 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Iraqi Kurd leader threatens secession unless power share demands met english alarabiya net ingilis Al Arabiya April 26 2012 May 8 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 olu kecid Iraqi Kurdish leader says region will defend itself reuters com ingilis Reuters November 18 2012 September 25 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Kurdish Leader We Will Vote For Independence Soon businessinsider com ingilis Business Insider July 1 2014 August 30 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 The tide is finally turning for the Kurds Especially in Turkey businessinsider com ingilis Business Insider July 3 2014 July 4 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Tensions mount between Baghdad and Kurdish region as Kurds seize oil fields washingtonpost com ingilis Washington Post July 12 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Barzani Time is ripe for referendum Kurdish independence brings the region peace rudaw net ingilis Rudaw October 29 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Barzani Kurdistan will hold referendum before October kurdistan24 net ingilis Kudistan24 March 23 2016 June 17 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Kurdistan will hold independence referendum in 2017 senior official rudaw net ingilis Rudaw April 2 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 25 2019 Avonisyan Ricard G 2011 The Armenian Genocide Cultural and Ethical Legacies ingilis Transaction Publishers ISBN 9781412835923 1 2 3 Stefford R S 2006 The Tragedy of the Assyrians seh 24 25 a, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.