Divanü Lüğat-it-Türk (ərəb.ديوان لغات الترك - Türk dilləri lüğəti) — türk dünyasının ilk ensiklopedik əsəri. XI əsrdə yaşamış böyük türk alimi Mahmud Kaşğari tərəfindən Bağdadda1072-1074-cü illər arasında yazılan türkcə-ərəbcə lüğətdir.
"Divanü Lüğat-it-Türk" həm XI əsrdə söz varlığının genişliyini, müxtəlifliyini nümayiş etdirir, həm də o dövrdə insan və cəmiyyət həyatıyla, türklərin maddi və mənəvi mədəniyyətilə əlaqədar maraqlı qeydləri özündə cəmləyir. Bu baxımdan zamanımızdan təxminən min il əvvəl yazılan DLT, Türkcənin ilk lüğəti olmaqdan kənar bir çox araşdırmaçının təslim etdiyi üzrə tarixi və mədəni müraciət qaynaqlarımızın da ilklərindəndir. Cəmiyyətlərin həyat formaları, dünyanı anlayışları o cəmiyyətin dilində də özünü göstərir. DLT, təxminən bir yüzillikdir ki, Türklük elminin başlıca araşdırma mövzularından biri olmuşdur. Bu əsər, ədəbiyyat baxımından əhəmiyyətli olduğu qədər mədəniyyət xüsusiyyətlərini əks etdirməsi baxımından da qiymətlidir.
Türkçənin bizə məlum ən qədim lüğətidir, qiymətli və əhəmiyyəyli topludur. Kitab ərəblərin türk dilini öyrənməsi üçün yazılmışdır. Quruluş etibarı ilə lüğətdir. Lakin, hikmətli sözlər, atalar sözləri, şeir, nəsr kimi nümunələrlə zəngindir. Səkkiz bölmədən (əsərdə "kitab") ibarət əsər ərəb dilinin lüğət qaydalarına uyğun yazılmışdır.
Əlyazması
Orijinalı bilinməyən əsərin bizə məlum ən qədim əlyazması 1266-cı ildə Muhamməd ibn Əbu-Bəkr ibn Əbu-l-Fəth tərəfindən üzü köçürülmüş və hal-hazırda İstanbul Millət Kitabxanasında saxlanılan nüsxəsidir.
Ərəb dilində lüğətlər üçün xarakterik olan xüsusiyyəti Kaşqarlı Mahmudun lüğətində də görürük. Lüğətdə sözlər əlifba sırası ilə düzülməmişdir. Kaşqarlı Mahmud lüğətdə müqayisəli üsuldan istifadə edir. Əsər bizim indi qəbul etdiyimiz mənada lüğət deyildir. Bu və ya digər məsələ izah edildikdə şeir parçaları, atalar sözləri, xalq ifadələri misal gətirilir. Müəllif hansı dilə aid sözün ədəbi dil üçün düzgün olduğunu göstərir, yeri gəldikcə fonetik və qrammatik qanunları izah edir, sözlərin etimologiyasını araşdırır. Türk dillərində ahəng qanununun fəaliyyət göstərdiyini ilk dəfə Kaşqarlı Mahmud aşkar etmişdir. Laşqarlı Mahmudun "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri türk dillərinin tarixi inkişafını, tarixi leksikologiyasını öyrənməkdə, müqayisəli qrammatikasını tərtib etməkdə əvəzsiz, ilkin mənbələrdən biridir. Tərtib edildiyi vaxtdan 900 il keçməsinə baxmayaraq bu əsərə olan maraq hələ də azalmamış, lüğət türkoloqların masaüstü kitabı olmuşdur.
Kitabın önsözü
Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri belə başlayır;
Əsirgəyən, qoruyan Allahın adıyla
"Allahın, dövlət günəşini Türk bürclərindən doğmuş olduğunu və Türklərin ölkələsi üzərində göylərin bütün dairələrini döndərmiş olduğunu gördüm. Allah onlara Türk adını verdi. Və yer üzünə hakim qoydu. Ciha imperatorları türk irqindən çıxdı. Dünya millətlərinin yuları Türklərin əlinə verildi. Türklər Allah tərəfindən bütün millətlərə üstün qılındı. Haqqdan ayrılmayan türklər, Allah tərəfindən haqq üzərinə qiymətləndirildi. Türklər ilə birliktə olan millətlər əziz oldu. Belə millətlər, Türklər tərəfindən hər arzularına çatdılar. Türklər, himayələrinə aldıqları millətləri, pislərin şərindən qorudular. Cihad hakimi olan türklərə hər kəs möhtacdır, onlara dərdini dinlətmək, bu surətlə hər cür arzuya nail ola bilmək üçün Türkcə öyrənmək lazımdır.."
Bölmələr
"Mən bu kitabı hikmət, seci', atalar sözü, şer, rəcəz vəzni, nəsr kimi şeylərlə bəzəyərək heca hərfləri sırasında tərtip ettim. ... Bu lüğət kitabını başdan sonuna qədər səkkiz bölmədə topladım."
Mahmud Kaşğari əsərində "Dünya xəritəsi" başlıqlı bir xəritə vermişdir. Burada mərkəz Balasaqunu götürərək o zaman türklərin yaşadığı bütün ərazilər qeyd olunmuşur. Dairəvi şəkildə olan xəritənin çevrəsində cəhətlər (Şimal, Şərq, Cənub, Qərb) göstərilmişdir. Bəzi çaylar və göllərin adları qeyd edilərək göy rənglə işarələnmiş, dağlar isə qırmızı xətlərlə gösərilmişdir. Sərhədlər Qərbdə İdil çayına, Cənub-Qərbdə Həbəşistana (indiki Efiopiya), Cənubda Hindistan və Şərqdə Yaponiyaya qədər işarələnmişdir.
"Divanü Lüğat-it-Türk"də şamanizmə aid sözlər
Mahmud Kaşğari bu çox qiymətli əsərini Türklərin bir dövlət olaraq İslam dinini qəbul etdiklərindən bir yarım əsr sonra İraqda, ehtimal Bağdadda oturduğu zaman yazmışdır. İslam dünyasının mədəniyyət mərkəzi olan İraqa nə vaxt gəldiyini bilmirik. 1069-74-ci illərdə ən fəsih və bəliğ ərəbcə ilə böyük bir əsər müəllif edə Kaşğarinin hər halda uzun müddət İslam mədəniyyəti mərkəzlərində tapılmış olduğuna şübhə yoxdur. Onun, 1041-ci ildə müsəlman türklərlə müşrik Yabaku və Basmıl Türkləri arasında cərəyan edən böyük döyüşə iştirak edən Türk gazilerini görmüş və onlarla danışmış olması (III, 227) əsərini yazdığı tarixdən aşağı yuxarı otuz il əvvəl Türkistanda, Kaşğarda və ətrafında tapılmış olması lazımdır . Kaşğari tünd bir müsəlmandır. Müşrik türklərlə döyüşən, Budistlerin məbədlərini yıxıb bütlərə ən ağır təhqir edən qaziləri dastanlarından parçalar nəql (I, 343, 483). Bir müsəlman Türk bir budist Uygur'u öldürdüyünü öğünerek izah edir: "Mənə bir müşrik Uyğur gəldi, dedim: indi sən yat, quşlara olmaq ol, səni kərkəs və kurd istəyir" (I, 36). Bu kimi şeirlər nəql Kaşğari fanatik bir müsəlman həyacanıyla izah edir. Lakin müsəlman Türklərin köhnə şamanizm qalıqlarından olan sözləri və terminləri izah edərkən tam bir şamanist Türk kimi danışır. Bəzən, şamanist qalığı olan inancları ifadə edən sözləri və terminləri izah edərkən "Türklər belə inanırlar", "bu inanış çox məşhurdur" deməklə kifayətlənir. Kaşğarinin "umay" üzərinə verdiyi məlumatlar nəzərə dəyər. O, bu dişi tanrını unutdurma səyini, bilərək göstərmişdir.
Nəşrlər
Azərbaycanca
Mamhmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. I cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X oxu; yüklə (azərb.)
Mamhmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. II cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X [ oxu]; [ yüklə] (azərb.)
Mamhmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. III cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X oxu; yüklə (azərb.)
Mamhmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". Dörd cilddə. IV cild, Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh. ISBN 978-9952-426-00-X oxu; yüklə (azərb.)
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.
Adem,AYDEMİR,"DİVANÜ LÜGATİ'T-TÜRK'TE İŞ KAVRAMINA DAİR VERİLER 2016-02-05 at the Wayback Machine",Türkoloji Makaleleri 2016-03-31 at the Wayback Machine
. 2015-03-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-14.
Abdulkadir,İNAN,"DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE ŞAMANİZME AİT KELİMELER[ölü keçid]",Türkoloji Makaleleri 2016-03-31 at the Wayback Machine
divanü, lüğat, türk, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, ərəb, . Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Divanu Lugat it Turk ereb ديوان لغات الترك Turk dilleri lugeti turk dunyasinin ilk ensiklopedik eseri XI esrde yasamis boyuk turk alimi Mahmud Kasgari terefinden Bagdadda 1072 1074 cu iller arasinda yazilan turkce erebce lugetdir Divanu Lugat it Turkديوان لغات التركKitabin Azerbaycan diline tercumesinin 1 ci cildinin uz qabigiMuellif ler Mahmud KasgariJanr DilcilikOrijinalin dili ErebceOlke Qaraxanlilar dovletiOrijinalin nesr ili 1072 1074Tercumeci Ramiz EskerNesriyyat OzanCild 4Sehife I 512II III 400IV 752Tiraj 1000Evvelki Kitabu cevahirin nehv fi lugati t turkisbn ISBN 9952 426 00 X Divanu Lugat it Turk hem XI esrde soz varliginin genisliyini muxtelifliyini numayis etdirir hem de o dovrde insan ve cemiyyet heyatiyla turklerin maddi ve menevi medeniyyetile elaqedar maraqli qeydleri ozunde cemleyir Bu baximdan zamanimizdan texminen min il evvel yazilan DLT Turkcenin ilk lugeti olmaqdan kenar bir cox arasdirmacinin teslim etdiyi uzre tarixi ve medeni muraciet qaynaqlarimizin da ilklerindendir Cemiyyetlerin heyat formalari dunyani anlayislari o cemiyyetin dilinde de ozunu gosterir DLT texminen bir yuzillikdir ki Turkluk elminin baslica arasdirma movzularindan biri olmusdur Bu eser edebiyyat baximindan ehemiyyetli oldugu qeder medeniyyet xususiyyetlerini eks etdirmesi baximindan da qiymetlidir 1 Turkcenin bize melum en qedim lugetidir qiymetli ve ehemiyyeyli topludur Kitab ereblerin turk dilini oyrenmesi ucun yazilmisdir Qurulus etibari ile lugetdir Lakin hikmetli sozler atalar sozleri seir nesr kimi numunelerle zengindir Sekkiz bolmeden eserde kitab ibaret eser ereb dilinin luget qaydalarina uygun yazilmisdir Mundericat 1 Elyazmasi 2 Esas melumatlar 3 Kitabin onsozu 4 Bolmeler 5 Xerite 6 Divanu Lugat it Turk de samanizme aid sozler 7 Nesrler 7 1 Azerbaycanca 8 Istinadlar 9 Menbe 10 Hemcinin bax 11 Xarici kecidlerElyazmasi RedakteOrijinali bilinmeyen eserin bize melum en qedim elyazmasi 1266 ci ilde Muhammed ibn Ebu Bekr ibn Ebu l Feth terefinden uzu kocurulmus ve hal hazirda Istanbul Millet Kitabxanasinda 2 saxlanilan nusxesidir Esas melumatlar RedakteXI esrde yazilmisdir Turkcenin ilk lugeti antologiyasi ensiklopediyasi ve dil melumati kitabidir Ereblere turkce oyretmek Turk dilinin yayilmasini temin etmek ucun yazilmisdir Mahmud Kasgari o dovrde yasayan butun turk xalqlarini gezib oyrenmisdir Atalar sozleri ve seirlerden istifade edilmisdir Bu xususiyetler indiki turk xalqlari heyatinda da ehemiyyetli bir yer tutmaqdadir Umumi 7500 turk sozunden ibaretdir Qaraxanli turkcesi ile yazilmisdir Ereb dilinde lugetler ucun xarakterik olan xususiyyeti Kasqarli Mahmudun lugetinde de goruruk Lugetde sozler elifba sirasi ile duzulmemisdir Kasqarli Mahmud lugetde muqayiseli usuldan istifade edir Eser bizim indi qebul etdiyimiz menada luget deyildir Bu ve ya diger mesele izah edildikde seir parcalari atalar sozleri xalq ifadeleri misal getirilir Muellif hansi dile aid sozun edebi dil ucun duzgun oldugunu gosterir yeri geldikce fonetik ve qrammatik qanunlari izah edir sozlerin etimologiyasini arasdirir Turk dillerinde aheng qanununun fealiyyet gosterdiyini ilk defe Kasqarli Mahmud askar etmisdir Lasqarli Mahmudun Divanu Lugat it Turk eseri turk dillerinin tarixi inkisafini tarixi leksikologiyasini oyrenmekde muqayiseli qrammatikasini tertib etmekde evezsiz ilkin menbelerden biridir Tertib edildiyi vaxtdan 900 il kecmesine baxmayaraq bu esere olan maraq hele de azalmamis luget turkoloqlarin masaustu kitabi olmusdur Kitabin onsozu RedakteMahmud Kasgarinin Divanu Lugat it Turk eseri bele baslayir Esirgeyen qoruyan Allahin adiyla Allahin dovlet gunesini Turk burclerinden dogmus oldugunu ve Turklerin olkelesi uzerinde goylerin butun dairelerini dondermis oldugunu gordum Allah onlara Turk adini verdi Ve yer uzune hakim qoydu Ciha imperatorlari turk irqinden cixdi Dunya milletlerinin yulari Turklerin eline verildi Turkler Allah terefinden butun milletlere ustun qilindi Haqqdan ayrilmayan turkler Allah terefinden haqq uzerine qiymetlendirildi Turkler ile birlikte olan milletler eziz oldu Bele milletler Turkler terefinden her arzularina catdilar Turkler himayelerine aldiqlari milletleri pislerin serinden qorudular Cihad hakimi olan turklere her kes mohtacdir onlara derdini dinletmek bu suretle her cur arzuya nail ola bilmek ucun Turkce oyrenmek lazimdir Bolmeler Redakte Men bu kitabi hikmet seci atalar sozu ser recez vezni nesr kimi seylerle bezeyerek heca herfleri sirasinda tertip ettim Bu luget kitabini basdan sonuna qeder sekkiz bolmede topladim Hemze kitabi Salim kitabi Muzaaf kitabi Misal kitabi Ucluler kitabi Dortluler kitabi Gunne kitabi Iki herfin birlesmesi kitabi Xerite Redakte Divanu Lugat it Turk de olan xerite Mahmud Kasgari eserinde Dunya xeritesi basliqli bir xerite vermisdir Burada merkez Balasaqunu goturerek o zaman turklerin yasadigi butun eraziler qeyd olunmusur Dairevi sekilde olan xeritenin cevresinde cehetler Simal Serq Cenub Qerb gosterilmisdir Bezi caylar ve gollerin adlari qeyd edilerek goy rengle isarelenmis daglar ise qirmizi xetlerle goserilmisdir Serhedler Qerbde Idil cayina Cenub Qerbde Hebesistana indiki Efiopiya Cenubda Hindistan ve Serqde Yaponiyaya qeder isarelenmisdir Divanu Lugat it Turk de samanizme aid sozler RedakteMahmud Kasgari bu cox qiymetli eserini Turklerin bir dovlet olaraq Islam dinini qebul etdiklerinden bir yarim esr sonra Iraqda ehtimal Bagdadda oturdugu zaman yazmisdir Islam dunyasinin medeniyyet merkezi olan Iraqa ne vaxt geldiyini bilmirik 1069 74 ci illerde en fesih ve belig erebce ile boyuk bir eser muellif ede Kasgarinin her halda uzun muddet Islam medeniyyeti merkezlerinde tapilmis olduguna subhe yoxdur Onun 1041 ci ilde muselman turklerle musrik Yabaku ve Basmil Turkleri arasinda cereyan eden boyuk doyuse istirak eden Turk gazilerini gormus ve onlarla danismis olmasi III 227 eserini yazdigi tarixden asagi yuxari otuz il evvel Turkistanda Kasgarda ve etrafinda tapilmis olmasi lazimdir Kasgari tund bir muselmandir Musrik turklerle doyusen Budistlerin mebedlerini yixib butlere en agir tehqir eden qazileri dastanlarindan parcalar neql I 343 483 Bir muselman Turk bir budist Uygur u oldurduyunu ogunerek izah edir Mene bir musrik Uygur geldi dedim indi sen yat quslara olmaq ol seni kerkes ve kurd isteyir I 36 Bu kimi seirler neql Kasgari fanatik bir muselman heyacaniyla izah edir Lakin muselman Turklerin kohne samanizm qaliqlarindan olan sozleri ve terminleri izah ederken tam bir samanist Turk kimi danisir Bezen samanist qaligi olan inanclari ifade eden sozleri ve terminleri izah ederken Turkler bele inanirlar bu inanis cox meshurdur demekle kifayetlenir Kasgarinin umay uzerine verdiyi melumatlar nezere deyer O bu disi tanrini unutdurma seyini bilerek gostermisdir 3 Nesrler RedakteAzerbaycanca Redakte Mamhmud Kasgari Divanu Lugat it Turk Dord cildde I cild Baki Ozan 2006 512 seh ISBN 978 9952 426 00 X oxu yukle azerb Mamhmud Kasgari Divanu Lugat it Turk Dord cildde II cild Baki Ozan 2006 512 seh ISBN 978 9952 426 00 X oxu yukle azerb Mamhmud Kasgari Divanu Lugat it Turk Dord cildde III cild Baki Ozan 2006 512 seh ISBN 978 9952 426 00 X oxu yukle azerb Mamhmud Kasgari Divanu Lugat it Turk Dord cildde IV cild Baki Ozan 2006 512 seh ISBN 978 9952 426 00 X oxu yukle azerb Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Adem AYDEMIR DIVANU LUGATI T TURK TE IS KAVRAMINA DAIR VERILER Arxivlesdirilib 2016 02 05 at the Wayback Machine Turkoloji Makaleleri Arxivlesdirilib 2016 03 31 at the Wayback Machine Millet kutuphanesi 2015 03 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 03 14 Abdulkadir INAN DIVANU LUGAT IT TURK TE SAMANIZME AIT KELIMELER olu kecid Turkoloji Makaleleri Arxivlesdirilib 2016 03 31 at the Wayback MachineMenbe Redakte Dilcilik tarixi I hisse E Recebli Baki 2007Hemcinin bax RedakteKitabu cevahirin nehv fi lugati t turk Mahmud KasgariXarici kecidler RedakteDivanu Lugati t TurkMenbe https az wikipedia org w index php title Divanu Lugat it Turk amp oldid 5725811, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
