Şimali AzərbaycanRusiyaya ilhaq olunduqdan sonra Naxçıvan xanlığı ləğv edilib, 1828 ilin martında "Erməni vilayəti"nin tərkibinə verilmişdi. 1840-cı il islahatı zamanı Naxçıvan əyaləti əsasında qəza yaradılmışdı. 1849-cu ildə İrəvan quberniyası yaradıldıqda Naxçıvan qəzası onun tərkibinə daxil edilmişdi. Rusiya işğalı ərəfəsində Naxçıvan xanlığının ərazisi təxminən 4500 kv.verst (1 verst = 1,0668 km) olduğu halda, sonralar onun torpaqları xüsusi məqsədlə digər inzibati vahidlər arasında bölüşdürüldü. 1917-ci il Qafqaz təqviminin məlumatına görə, Naxçıvan qəzasının sahəsi 3939 kv.verst, yəni xanlığın ərazisindən 561 kv.verst az idi. Həmin dövrdə qəzada 122208 nəfər əhali yaşayırdı. Qəza əhalisinin 66117 nəfəri (54,1%) kişi, 56091 nəfəri (45,9%) qadın, 119272 nəfəri yerli sakin, 2936 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar idi. Naxçıvan xanlığı Rusiyanın tərkibinə qatıldığı dövrdə (sonra Naxçıvan əyaləti və Ordubad dairəsi) burada təxminən 29463 nəfər (köçürülüb gətirilmiş ermənilərin sayı çıxılmaqla) əhali yaşayırdı. Çarizmin Türkmənçay müqaviləsindən (1828) sonra həyata keçirdiyi kütləvi erməni köçürmələri zamanı buraya 12 min (oradakı əhalinin 40,7%-i qədər) erməni gətirilmiş, nəticədə əhalinin etnik tərkibində ciddi dəyişiklik yaradılmışdı. Ermənilərin Naxçıvan ərazisinə köçürülməsi sonralar da davam etdirilmişdi. 1917-ci il Qafqaz təqviminin məlumatına görə, Naxçıvan qəzasında azərbaycanlıların sayı 70 min (57,3%) təşkil edirdi. Bu onu göstərirdi ki, çarizmin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Naxçıvan qəzasını erməniləşdirmək siyasəti boşa çıxmışdı. Çar hökuməti burada qəza idarə sistemi yaratmışdı. Qəzanın təsərrüfat həyatında aqrar bölmə (əkinçilik, bağçılıq, maldarlıq və s.) əsas yer tuturdu. Duz istehsalı da inkişaf etmişdi. Eyni zamanda, ipəkəyirmə, pambıqtəmizləmə müəssisəiəri fəaliyyət gostərirdi. 19 əsrin 60-70-ci illərində Tiflis-İrəvan-Naxçıvan, 19 əsrin sonu – 20 əsrin əvvəllərində Yevlax-Şuşa-Gorus-Naxçıvan şose yolunun çəkilməsi iqtisadi əlaqələri genişləndirdi. 1864 ildə Tiflis-Naxçıvan teleqraf xətti istifadəyə verildi. Sosial-siyasi və mədəni həyatda da müəyyən dəyişikliklər baş verdi. 1837-ci ildə Naxçıvanda qəza məktəbi açılmışdı. Çar Rusiyası tərəfındən ermənilərin Naxçıvana köçürülməsi ilə yanaşı, ermənilərinazərbaycanlılara qarşı apardıqları soyqırım siyasəti qəzada ağır vəziyyət yaratdı. Ermənilər 1905-1906-cı illərdə Naxçıvan qəzasında yerli azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətdilər (bax Min doqquz yüz beşinci il soyqırımı). Nəticədə, 1897 illə müqayisədə Naxçıvanda azərbaycanlıların sayı 31279 nəfər (34,6%) azalmışdı. Təbii artımı da nəzərə alınsa, erməni soyqırımı nəticəsində Naxçıvanda azərbaycanlıların sayı iki dəfə aşağı düşmüşdü. Rusiyada Müvəqqəti hökumət dövründə fəallaşan ermənilər, Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Naxçıvanda yeni qırğınlar törətməklə yenidən etnik təmizləmə siyasətini həyata keçirməyə başladılar. [bax Naxçıvan bölgəsində azərbaycanlılara qarşı soyqırımları (1917-20)]. Xüsusi Zaqafqaziya komitəsi (1917, mart-noyabr) və Zaqafqaziya komissarlığı (1917, noyabr – 1918, aprel) orqanları bu qırğının qarĢısını almaqda fəallıq göstərmədi. Türk ordusunun bölgəyə daxil olması Naxçıvanın həyatında mühüm hadisə oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması (1918, 28 may) dövlətin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəni gücləndirdi. Lakin Mudros müqaviləsinə (1918) əsasən, türk ordusunun Azərbaycanı, o cümlədən Naxçıvanı tərk etməsi vəziyyəti yenidən mürəkkəbləşdirdi. Bölgə əhalisini qırğınlardan xilas etmək məqsədilə Naxçıvan – Şərur-Dərələyəz və Ordubad qəzalarını, həmçinin Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Qəmərli, Mehri və b. əraziləri əhatə edən məhəlli – Araz-Türk Respublikası (1918, noyabr – 1919, mart) quruldu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti bölgədə vəziyyəti yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1919-cu il 28 Fevral tarixli qərarı ilə Cənub-Qərbi Azərbaycan general qubernatorluğu yaratmışdı (bax Cənub-Qərbi Azərbaycan general-qubernatorluğunun yaradılması haqqında qərar, Naxçıvan general-qubernatorluğu). Türklərin bölgəni tərk etməsindən sonra burada fəallaşan ingilislər Naxçıvanda təxminən iki ay müddətinə (1919, may-iyul) erməni idarəçiliyi qurmağa nail oldular, lakin xalqın qətiyyətli müqaviməti nəticəsində onun faktiki fəaliyyətini təmin edə bilmədilər. İyulun sonlarında ermənilər Naxçıvandan qovuldu (bax Naxçıvanda erməni idarəçiliyi). Ermənilərin Naxçıvanda qısa müddətdə idarəçilik cəhdi bölgəyə ağır zərbə vurdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti bölgədə möhkəmlənmək tədbirlərini davam etdirirdi. 1919-cu ilin avqustunda Səməd bəy Cəmillinski Cənub-Qərbi Azərbaycan general-qubernatoru təyin olundu. Qubernatorluğun iqamətgahı qısa bir müddətdə Ordubadda olsa da, tezliklə Naxçıvan Şəhərinə köçürülmüşdü. Lakin ABŞ-ın bölgə üzərində Millətlər Cəmiyyətininmandatını alması ilə yeni vəziyyət yarandı. 1919-cu ilin iyulunda müttəfiqlərin Ermənistanda ali komissarı təyin edilmiş amerikalı polkovnik V. Haskel avqustun 26-da Bakıya gəldi. O, Şərur və Naxçıvandan ibarət neytral zona yaradılması ideyasını irəli sürdü. Haskel oktyabrın 24-də polkovnik Edmund Dellini Amerika general-qubernatoru təyin etdi, lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin və yerli əhalinin səyi nəticəsində bu niyyət baş tutmadı (bax Naxçıvanda Amerika general-qubernatorluğu). Naxçıvanda, yalnız Paris Sülh Konfransının (1919-20) nümayəndəsi kimi fəaliyyətə başlayan Delli az sonra, bütün Amerika zabitləri isə, 1920-ci ilin əvvəllərində Naxçıvanı tərk etdilər. Amerika general-qubernatorluğu ideyası baş tutmasa da, müttəfiq qoşunlarının Ali komissarlığının qərargah rəisi Haskel Parisə qayıtdığı üçün onu əvəz edən C.Rey noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycanla Ermənistan arasında beş maddədən ibarət saziş imzalanmasına nail oldu. Azərbaycan hökuməti sazişə inanaraq, hərbi qüvvələrini Zəngəzurdan çıxardı. Bununla da, Naxçıvan erməni-daşnak hərbi birləşmələrinin hücum təhlükəsi ilə üz-üzə qaldı. 1920-ci ilin əvvəllərində ermənilərin hücumu daha da gücləndi, yüzlərlə azərbaycanlı qətlə yetirildi.
Aprel işğalından sonra
Sovet Rusiyasının 11-ci Qırmızı ordu hissələrinin Azərbaycana hərbi müdaxiləsi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu (1920, 28 aprel) regionda vəziyyəti yenidən dəyişdi. Sovet qoşunları iyulun 28-də Naxçıvanı ələ keçirdi, Naxçıvan İnqilab Komitəsi yaradıldı. Sovet Rusiyası Ermənistanın sovetləşdirilməsindən sonra (1920, noyabr) Naxçıvan torpaqlarının Azərbaycandan qoparılması siyasətini həyata keçirməyə çalışırdı. Naxçıvanın taleyini Moskva və Qars müqavilələri (1921) qəti şəkildə həll etdi. Naxçıvan qəzasının ərazisi Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikasının (1920-23), Naxçıvan Muxtar Diyarının (1923-24), 1924 il fevralın 9-dan isə Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil oldu. Naxçıvan MSSR yaradıldığı vaxt ərazisi Qars müqaviləsinin III əlavəsi əsasında 5988 kv.km müəyyən edilmişdi. 1929-cu il fevralın 18-də Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə Naxçıvana məxsus ərazilərin bir hissəsi, o cümlədən [[Qərçivan[]], Qurdbulaq, Horadiz, Ağxəç, Oqbin, Almalı, Otqıran, Sultanbəy kəndləri həmçinin Kilit kəndi torpaqlarının bir hissəsi əkin sahəsi, otlağı, biçənəyi ilə birlikdə (cəmi 657 kv.km) Ermənistana verildi. Beləliklə, 1929-30 illərdə Ermənistan SSR-ə verilən ərazilər hesabına Naxçıvan MSSR-in ərazisi azalaraq 5,5 min kv.km oldu. 1930 ildə isə Naxçıvan MSSR-in Aldərə, Lehvaz, Astazur, Nüvədi və s. yaşayış məntəqələri Ermənistana verilmiş və həmin ərazidə Mehri rayonu yaradılmışdır.
Ədəbiyyat
Азербаиджанская Демократическая Республика (1918-1920). 3aкондательные акты (сборник документов), Б., 1998;
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.4-5, B., 2000, 2001;
Əliyev M., Qanlı günlərimiz (1918-1920-ci illər), B., 1993;
Sadıqov S., Naxçıvan Muxtar Respublikası tarixindən, B., 1995;
Musayev İ., Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ciillər), B„ 1996.
İstinadlar
↑ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." (rus.)
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakı şəhəri, 1983-cü il, səh. 171
Avqust 12, 2021
naxçıvan, qəzası, çar, rusiyası, azərbaycan, xalq, cümhuriyyəti, dövründə, inzibati, ərazi, vahidi, yanvar, 1841, ildə, gürcüstan, imeretiya, quberniyasının, tərkibində, təşkil, edilmişdir, quberniyanın, gerbiölkə, rusiya, imperiyası, rusiya, imperiyasıquberni. Naxcivan qezasi Car Rusiyasi ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde inzibati erazi vahidi 1 yanvar 1841 ci ilde Gurcustan Imeretiya quberniyasinin terkibinde teskil edilmisdir 2 Naxcivan qezasiQuberniyanin gerbiOlke Rusiya Imperiyasi Rusiya ImperiyasiQuberniya Irevan quberniyasiMerkezi NaxcivanYaradilib 1841Legv edilib 1929Sahesi 3 858 8 1 verst 1897 Ehalisi 100 771 1 nefer 1897 XeriteAleksandropol qezasi Ecmiedzin qezasi Yeni Beyazid qezasi Irevan qezasi Serur Dereleyez qezasi Surmeli qezasi Naxcivan qezasi Mundericat 1 Tarixi 2 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti qurulduqdan sonra 3 Aprel isgalindan sonra 4 Edebiyyat 5 IstinadlarTarixi Redakte Naxcivan qezasi ehalisinin milli terkibi 1897 azerbaycanlilar 53 2 ermeniler 37 8 Qalanlari 9 Simali Azerbaycan Rusiyaya ilhaq olunduqdan sonra Naxcivan xanligi legv edilib 1828 ilin martinda Ermeni vilayeti nin terkibine verilmisdi 1840 ci il islahati zamani Naxcivan eyaleti esasinda qeza yaradilmisdi 1849 cu ilde Irevan quberniyasi yaradildiqda Naxcivan qezasi onun terkibine daxil edilmisdi Rusiya isgali erefesinde Naxcivan xanliginin erazisi texminen 4500 kv verst 1 verst 1 0668 km oldugu halda sonralar onun torpaqlari xususi meqsedle diger inzibati vahidler arasinda bolusduruldu 1917 ci il Qafqaz teqviminin melumatina gore Naxcivan qezasinin sahesi 3939 kv verst yeni xanligin erazisinden 561 kv verst az idi Hemin dovrde qezada 122208 nefer ehali yasayirdi Qeza ehalisinin 66117 neferi 54 1 kisi 56091 neferi 45 9 qadin 119272 neferi yerli sakin 2936 neferi muveqqeti yasayanlar idi Naxcivan xanligi Rusiyanin terkibine qatildigi dovrde sonra Naxcivan eyaleti ve Ordubad dairesi burada texminen 29463 nefer kocurulub getirilmis ermenilerin sayi cixilmaqla ehali yasayirdi Carizmin Turkmencay muqavilesinden 1828 sonra heyata kecirdiyi kutlevi ermeni kocurmeleri zamani buraya 12 min oradaki ehalinin 40 7 i qeder ermeni getirilmis neticede ehalinin etnik terkibinde ciddi deyisiklik yaradilmisdi Ermenilerin Naxcivan erazisine kocurulmesi sonralar da davam etdirilmisdi 1917 ci il Qafqaz teqviminin melumatina gore Naxcivan qezasinda azerbaycanlilarin sayi 70 min 57 3 teskil edirdi Bu onu gosterirdi ki carizmin butun cehdlerine baxmayaraq Naxcivan qezasini ermenilesdirmek siyaseti bosa cixmisdi Car hokumeti burada qeza idare sistemi yaratmisdi Qezanin teserrufat heyatinda aqrar bolme ekincilik bagciliq maldarliq ve s esas yer tuturdu Duz istehsali da inkisaf etmisdi Eyni zamanda ipekeyirme pambiqtemizleme muessiseieri fealiyyet gosterirdi 19 esrin 60 70 ci illerinde Tiflis Irevan Naxcivan 19 esrin sonu 20 esrin evvellerinde Yevlax Susa Gorus Naxcivan sose yolunun cekilmesi iqtisadi elaqeleri genislendirdi 1864 ilde Tiflis Naxcivan teleqraf xetti istifadeye verildi Sosial siyasi ve medeni heyatda da mueyyen deyisiklikler bas verdi 1837 ci ilde Naxcivanda qeza mektebi acilmisdi Car Rusiyasi terefinden ermenilerin Naxcivana kocurulmesi ile yanasi ermenilerin azerbaycanlilara qarsi apardiqlari soyqirim siyaseti qezada agir veziyyet yaratdi Ermeniler 1905 1906 ci illerde Naxcivan qezasinda yerli azerbaycanlilara qarsi dehsetli qirginlar toretdiler bax Min doqquz yuz besinci il soyqirimi Neticede 1897 ille muqayisede Naxcivanda azerbaycanlilarin sayi 31279 nefer 34 6 azalmisdi Tebii artimi da nezere alinsa ermeni soyqirimi neticesinde Naxcivanda azerbaycanlilarin sayi iki defe asagi dusmusdu Rusiyada Muveqqeti hokumet dovrunde feallasan ermeniler Oktyabr cevrilisinden 1917 sonra Naxcivanda yeni qirginlar toretmekle yeniden etnik temizleme siyasetini heyata kecirmeye basladilar bax Naxcivan bolgesinde azerbaycanlilara qarsi soyqirimlari 1917 20 Xususi Zaqafqaziya komitesi 1917 mart noyabr ve Zaqafqaziya komissarligi 1917 noyabr 1918 aprel orqanlari bu qirginin qarGisini almaqda fealliq gostermedi Turk ordusunun bolgeye daxil olmasi Naxcivanin heyatinda muhum hadise oldu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin qurulmasi 1918 28 may dovletin erazi butovluyu ugrunda mubarizeni guclendirdi Lakin Mudros muqavilesine 1918 esasen turk ordusunun Azerbaycani o cumleden Naxcivani terk etmesi veziyyeti yeniden murekkeblesdirdi Bolge ehalisini qirginlardan xilas etmek meqsedile Naxcivan Serur Dereleyez ve Ordubad qezalarini hemcinin Serdarabad Uluxanli Vedibasar Qemerli Mehri ve b erazileri ehate eden mehelli Araz Turk Respublikasi 1918 noyabr 1919 mart quruldu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti qurulduqdan sonra RedakteAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti bolgede veziyyeti yaxsilasdirmaq meqsedile 1919 cu il 28 Fevral tarixli qerari ile Cenub Qerbi Azerbaycan general qubernatorlugu yaratmisdi bax Cenub Qerbi Azerbaycan general qubernatorlugunun yaradilmasi haqqinda qerar Naxcivan general qubernatorlugu Turklerin bolgeni terk etmesinden sonra burada feallasan ingilisler Naxcivanda texminen iki ay muddetine 1919 may iyul ermeni idareciliyi qurmaga nail oldular lakin xalqin qetiyyetli muqavimeti neticesinde onun faktiki fealiyyetini temin ede bilmediler Iyulun sonlarinda ermeniler Naxcivandan qovuldu bax Naxcivanda ermeni idareciliyi Ermenilerin Naxcivanda qisa muddetde idarecilik cehdi bolgeye agir zerbe vurdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti bolgede mohkemlenmek tedbirlerini davam etdirirdi 1919 cu ilin avqustunda Semed bey Cemillinski Cenub Qerbi Azerbaycan general qubernatoru teyin olundu Qubernatorlugun iqametgahi qisa bir muddetde Ordubadda olsa da tezlikle Naxcivan Seherine kocurulmusdu Lakin ABS in bolge uzerinde Milletler Cemiyyetinin mandatini almasi ile yeni veziyyet yarandi 1919 cu ilin iyulunda muttefiqlerin Ermenistanda ali komissari teyin edilmis amerikali polkovnik V Haskel avqustun 26 da Bakiya geldi O Serur ve Naxcivandan ibaret neytral zona yaradilmasi ideyasini ireli surdu Haskel oktyabrin 24 de polkovnik Edmund Dellini Amerika general qubernatoru teyin etdi lakin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumetinin ve yerli ehalinin seyi neticesinde bu niyyet bas tutmadi bax Naxcivanda Amerika general qubernatorlugu Naxcivanda yalniz Paris Sulh Konfransinin 1919 20 numayendesi kimi fealiyyete baslayan Delli az sonra butun Amerika zabitleri ise 1920 ci ilin evvellerinde Naxcivani terk etdiler Amerika general qubernatorlugu ideyasi bas tutmasa da muttefiq qosunlarinin Ali komissarliginin qerargah reisi Haskel Parise qayitdigi ucun onu evez eden C Rey noyabrin 23 de Tiflisde Azerbaycanla Ermenistan arasinda bes maddeden ibaret sazis imzalanmasina nail oldu Azerbaycan hokumeti sazise inanaraq herbi quvvelerini Zengezurdan cixardi Bununla da Naxcivan ermeni dasnak herbi birlesmelerinin hucum tehlukesi ile uz uze qaldi 1920 ci ilin evvellerinde ermenilerin hucumu daha da guclendi yuzlerle azerbaycanli qetle yetirildi Aprel isgalindan sonra RedakteSovet Rusiyasinin 11 ci Qirmizi ordu hisselerinin Azerbaycana herbi mudaxilesi ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin suqutu 1920 28 aprel regionda veziyyeti yeniden deyisdi Sovet qosunlari iyulun 28 de Naxcivani ele kecirdi Naxcivan Inqilab Komitesi yaradildi Sovet Rusiyasi Ermenistanin sovetlesdirilmesinden sonra 1920 noyabr Naxcivan torpaqlarinin Azerbaycandan qoparilmasi siyasetini heyata kecirmeye calisirdi Naxcivanin taleyini Moskva ve Qars muqavileleri 1921 qeti sekilde hell etdi Naxcivan qezasinin erazisi Naxcivan Sovet Sosialist Respublikasinin 1920 23 Naxcivan Muxtar Diyarinin 1923 24 1924 il fevralin 9 dan ise Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin terkibine daxil oldu Naxcivan MSSR yaradildigi vaxt erazisi Qars muqavilesinin III elavesi esasinda 5988 kv km mueyyen edilmisdi 1929 cu il fevralin 18 de Zaqafqaziya Merkezi Icraiyye Komitesinin qerari ile Naxcivana mexsus erazilerin bir hissesi o cumleden Qercivan Qurdbulaq Horadiz Agxec Oqbin Almali Otqiran Sultanbey kendleri hemcinin Kilit kendi torpaqlarinin bir hissesi ekin sahesi otlagi biceneyi ile birlikde cemi 657 kv km Ermenistana verildi Belelikle 1929 30 illerde Ermenistan SSR e verilen eraziler hesabina Naxcivan MSSR in erazisi azalaraq 5 5 min kv km oldu 1930 ilde ise Naxcivan MSSR in Aldere Lehvaz Astazur Nuvedi ve s yasayis menteqeleri Ermenistana verilmis ve hemin erazide Mehri rayonu yaradilmisdir Edebiyyat RedakteAzerbaidzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 3akondatelnye akty sbornik dokumentov B 1998 Azerbaycan tarixi 7 cildde c 4 5 B 2000 2001 Eliyev M Qanli gunlerimiz 1918 1920 ci iller B 1993 Sadiqov S Naxcivan Muxtar Respublikasi tarixinden B 1995 Musayev I Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti 1917 1921 ciiller B 1996 Istinadlar Redakte 1 2 Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g rus Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi Baki seheri 1983 cu il seh 171Menbe https az wikipedia org w index php title Naxcivan qezasi amp oldid 6028172, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
