fbpx
Wikipedia

Kutilər

Mesopotamiya

KutilərCənubi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış qədim tayfalardan biri.

Mənbələrdə kutilərin adlarının ilk dəfə çəkilməsi e.ə. XXIII əsrə aiddir. Kutilərin məskunlaşdığı ərazilər mənbələrdə "Qutium" adlandırılır. Kutilər iri tayfa ittifaqı idilər və əsas məşğuliyyətləri maldarlıq idi, amma əkinçiliklə də məşğul olurdular. E.ə. 2200-cü ildə kutilər Akkad üzərinə hücum etdilər və hökmdar Naram-Sueni öldürdülər, Mərkəzi və Cənubi Mesopotamiyanı (Sumeri) ələ keçirdilər. Kuti "hökmdar"ları burada yüz ilədək hakimiyyətdə oldular. Kuti "hökmdar"ları tayfa başçıları idilər və müəyyən müddətə seçilirdilər. E.ə. 2109-cu ildə kutilərin Mesopotamiyadakı hakimiyyətləri devrildi və bundan sonra onlar öz vətənlərinə - Cənubi Azərbaycan ərazisinə qayıtdılar. Burada onlar lullubilərin qüvvətlənmiş tayfa ittifaqı ilə toqquşdular və özlərinə yeni vətən axtarmaq məcburiyyətində qalıb şimala - Cənubi Qafqaz rayonlarına getdilər, təxminən min ildən artıq dövrdən sonra urartu mənbələrində "etiuni" adı ilə xatırlandılar. Əvvəllər kutilərə mənsub olan torpaqların xeyli hissəsi lullubilər tərəfindən məskunlaşdırıldı.

Salmasda kəşf olan Quti hökümdarının heykəli

Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə ilkin və mühüm rol oynamış qədim türk etnoslarından biri. Tarixi Guti kürdlərin əcdadları arasında bəzi hesab edilmişdir.

Kutilər Azərbaycan ərazisində, Urmiya gölü hövzəsində yaşamış etnoslardan biridir. Kutilərin mənşəyi haqqında tarixşünaslıqda müxtəlif fərziyyələr var. Bəzi tarixçilər kutiləri elamdilli, kuti mədəniyyətini isə elam mədəniyyətinin bir hissəsi sayır, digərləri isə onların Qafqazdilli xalq olduqlarını iddia edirdilər. Lakin son tədqiqatlar nəticəsində kutilərin türkdilli tayfa olması fikri danılmaz elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Bu nəzəriyyəni sübut edən ən önəmli faktlardan ikisi aşağıdakılardır:

  • 1.e.ə. III minillikdən-I minilliyn sonuna qədər Güney Azərbaycan ərazisində arasıkəsilməz etnik vərəsəliyin olması və e.ə. I minilliyin əvvəllərindən həmin ərazidə türk mənşəli etnosların – mannalarınmadayların mövcudluğu.
  • 2.Kutilərin bir hissəsinin e.ə. I minilliyin əvvəllərində yaranmış Urartu ərazisində -indiki Türkiyənin Şərq bölgələrində, Van gölü hövzəsində yaşaması. (Mənbə: İqor Mixayloviç Dyakonov. Midiya tarixi.)

Urartu çarlarının mixi əlifba ilə e.ə. VIII-VII əsrlərdə yazdırdıqları kitabələrdə Urartu ölkəsinin adı "Biaini" kimi göstərilmişdir. Urartu adı onların ölkəsinə kənardan verilmə, semitmənşəli addır. Bu da məlimdur ki, Biaini kimi yazılmış ad Türkiyənin Şərqində, Van gölünün adında indiyədək qalmışdır. Biaini toponimi "bia" sözündən və urartu dilində yer adlarına əlavə olunan "-ini" şəkilçisindən ibarətdir. İndiyədək tədqiqatçılar Biaini adının mənasını aça bilmirdilər. Halbuki ölkə Bia adlanmış gölün adını daşımışdır. gölün adı isə qədim türk dilində "bia" – "su" deməkdir. Həmçinin MannaMidiya ərazisində də "bia", "bua" sözü ilə bağlı toponimlər məlumdur. Altayda indi də bir çox hidronimlərdə "bia", "bua" sözü qorunmuşdur. Deməli, əvvəlcə bu göl (Van gölü) qədim türk dilində Bia adlanmış, Urartu dövləti e.ə. IX əsrdə yaranandan sonra gölün adı ilə ölkə Urartuların dilində Biaini adlanmışdır. Gölün əsl adı unudulmuş və yalnız Biaini adının təhrifi – Van şəklində günümüzə kimi işlədilmişdir.

İ.İ.Meşşaninov qeyd edir ki, urartu dilində "mu" – su deməkdir. Əgər Altay dilləri üçün səciyyəvi olan "b"-"m" əvəzlənməsini nəzərə alsaq, güman etmək olar ki, "mu" sözü urartu dilində "bia" sözünün fonetik şəklidir. Həmçinin tarixçi alim Qiyasəddin Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı əsərində Urartu dilindəki türk sözlərini və həmin sözlərin mənalarını, digər türk dillərindəki ekvivalentlərini göstərir: tiau – demək, danışmaq (qədim türkcəDƏ ti, di – demək, danışmaq mənasında işlənib), terai -qayda, müəyyən etmək (qədim türkcədə törə – adət, qayda mənasında işlənib) və s. Həmçinin Urartu mənbələrində türkmənşəli Kuerai – Taşe, Tuarasi və başqa toponimlər və şəxs adları da çəkilir.

Urartu dilində türkmənşəli sözlərin olması göstərir ki, urartulular bir türk mənşəli etnosla bilavasitə təmasda olmuşlar. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bu etnos kutilər ola bilərdi. Başqa sözlə, urartu dilindəki türk mənşəli sözlər kutilərin dilindən mənimsəmələrdir. Ümumiyyətlə isə belə mənimsəmələr elam dilində də vardır:

elamca ihşi – məşəl; türkcə işıq
elamca ikə – qardaş; türkcə əkə, aka
elamca kuti – güdmək, gözləmək; türkcə gözləmək
elamca kik – göy; türkcə gök, göy
elamca şak – uşaq; türkcə uşaq (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Qədim Ön Asiyada dillər).

Kutilərlə əlaqədar olaraq bir məsələni də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Q.Qeybullayev "Qədim türklər və Ermənistan" adlı kitabında göstərir ki, kutilərin bir hissəsi sonradan köç edərək Qərbi Azərbaycan (müasir Ermənistan) ərazisində məskunlaşmışlar.

Kutilərin şəxs adlarının əksəriyyətinin qədim türk dili ilə aydınlaşdırılması da kutilərin türk kökənli bir tayfa olduğunu sübut edən faktlardandır:

  • İmta – kutilərdə ilk hökmdarın adı (e.ə. XXIII əsr). Şumercə "am" – bu, budur və "da" – (Allahın) qərarı ilə sözlərindən ibarət teofor addır. Ad "bu (yəni körpə) Allahın qərarı ilədir" mənasını daşıyır.
  • Kurum – kutilərdə bir hökmdarın adı (e.ə. XXIII əsr). Şumerlərin Ur şəhərlərinin adamları içərisində də e.ə. III minillikdə Kurum şəxs adı məlumdur. (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Ur şəhərinin adamları). Dyakonov bu adı sual işarəsi ilə qəm-qüssə kimi tərcümə edir. Lakin bu ağlabatan fikir deyil, çünki oğlan uşağına valideynləri bu cür ad verməzdi. Ehtimal ki, ad şumer-türk mənşəlidir. Qədim türkcə "qur" dərəcə və ya rütbə bildirən söz, ləyaqətli, dəyər, şumercə guri – xeyir verən deməkdir.
  • Elulumeş – kutilərdə bir hökmdarın adı (e.ə.XXIII əsr). Qeyd olunmaldır ki, bu adın sonunda kassilərinmadayların adları üçün xarakterik olan aş-eş sonluğu vardır. Bunu İ.M.Dyakonov da qeyd etmişdir (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Midiya tarixi. səh.128). Ehtimal ki,şumerlərin Luma tanrısı ilə bağlı addır.
  • İnimabakeş – kutilərdə bir çarın adı (e.ə.XXII əsr). Şumercə "inim" – qərarına görə, sözünə görə, rəyinə görə, "aba(k)" – əcdad, qoca, ata və "eş" şəkilçisindən ibarətdir. Ad "əcdadın (abanın) qərarına görə" anlamını daşıyır.
  • İnqeşuş – kutilərdə bir çarın adı (e.ə.XXIII əsr). Ehtimal ki, Şumerin baş tanrılarından biri olan Enqi tanrısının adından və şumercə "şuş" – ağuşunu açdı, yayıldı sözlərindən ibarət teofor addır.

Q.Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı əsərində bir çox kuti şəxs adlarının mənasını açıqlayır. İ.M.Dyakonovun heç bir Şərq dili ilə izah olunmayan adlar kimi səciyyələndirdiyi kuti şəxs adlarının türk dili ilə izah olunması və lulubilər, mannalar və madayların kutilərin sonrakı nəsilləri olması (bunu bütün tədqiqatçılar təsdiqləyirlər) həmçinin, lulubilər, mannalar və madayların türk kökənli olmaları özlüyündə birmənalı nəticəni ortaya qoyur.

Mənbə

  1. Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1994, 248 səh.
  2. Q.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı: Azərnəşr, 1992, 140 səh.
  3. Y.Yusifov. Gil yazılı mənbələrdə qədim Azərbaycan toponimiyası. Bakı: 1983,
  4. İ.M.Dyakonov. Midiya tarixi. Moskva-Leninqrad, 1956

Həmçinin bax

kutilər, mesopotamiya, əyalətlər, dövlətlər, şumer, akkad, amorey, isin, subartu, aratta, assuriya, babil, yeni, babil, kuti, əhali, aramilər, amorilər, assiriyalılar, kassitlər, lullubilər, hurriler, keldanilər, arilər, əlyazmalar, mixi, yazı, enuma, eliş, di. Mesopotamiya Eyaletler ve dovletler Sumer III Ur Akkad Amorey Isin Subartu Aratta Assuriya Babil Het Yeni Babil Kuti Ehali Aramiler Amoriler Assiriyalilar Kassitler Kutiler Lullubiler Hurriler Keldaniler Ariler Elyazmalar Mixi yazi Enuma elis Diller Sumer Akkad Arami Hurri Hitit Mifologiya Nabu Istar Asalluhi Ea Tiamat Marduk Samas Kinqu Militta Isum Baba AssurbaxmuzakireredakteKutiler Cenubi Azerbaycan erazisinde meskunlasmis qedim tayfalardan biri Menbelerde kutilerin adlarinin ilk defe cekilmesi e e XXIII esre aiddir Kutilerin meskunlasdigi eraziler menbelerde Qutium adlandirilir Kutiler iri tayfa ittifaqi idiler ve esas mesguliyyetleri maldarliq idi amma ekincilikle de mesgul olurdular E e 2200 cu ilde kutiler Akkad uzerine hucum etdiler ve hokmdar Naram Sueni oldurduler Merkezi ve Cenubi Mesopotamiyani Sumeri ele kecirdiler Kuti hokmdar lari burada yuz iledek hakimiyyetde oldular Kuti hokmdar lari tayfa bascilari idiler ve mueyyen muddete secilirdiler E e 2109 cu ilde kutilerin Mesopotamiyadaki hakimiyyetleri devrildi ve bundan sonra onlar oz vetenlerine Cenubi Azerbaycan erazisine qayitdilar Burada onlar lullubilerin quvvetlenmis tayfa ittifaqi ile toqqusdular ve ozlerine yeni veten axtarmaq mecburiyyetinde qalib simala Cenubi Qafqaz rayonlarina getdiler texminen min ilden artiq dovrden sonra urartu menbelerinde etiuni adi ile xatirlandilar Evveller kutilere mensub olan torpaqlarin xeyli hissesi lullubiler terefinden meskunlasdirildi Salmasda kesf olan Quti hokumdarinin heykeli Azerbaycan turklerinin tesekkulunde ilkin ve muhum rol oynamis qedim turk etnoslarindan biri Tarixi Guti kurdlerin ecdadlari arasinda bezi hesab edilmisdir Kutiler Azerbaycan erazisinde Urmiya golu hovzesinde yasamis etnoslardan biridir Kutilerin menseyi haqqinda tarixsunasliqda muxtelif ferziyyeler var Bezi tarixciler kutileri elamdilli kuti medeniyyetini ise elam medeniyyetinin bir hissesi sayir digerleri ise onlarin Qafqazdilli xalq olduqlarini iddia edirdiler Lakin son tedqiqatlar neticesinde kutilerin turkdilli tayfa olmasi fikri danilmaz elmi faktlarla subuta yetirilmisdir Bu nezeriyyeni subut eden en onemli faktlardan ikisi asagidakilardir 1 e e III minillikden I minilliyn sonuna qeder Guney Azerbaycan erazisinde arasikesilmez etnik vereseliyin olmasi ve e e I minilliyin evvellerinden hemin erazide turk menseli etnoslarin mannalarin ve madaylarin movcudlugu 2 Kutilerin bir hissesinin e e I minilliyin evvellerinde yaranmis Urartu erazisinde indiki Turkiyenin Serq bolgelerinde Van golu hovzesinde yasamasi Menbe Iqor Mixaylovic Dyakonov Midiya tarixi Urartu carlarinin mixi elifba ile e e VIII VII esrlerde yazdirdiqlari kitabelerde Urartu olkesinin adi Biaini kimi gosterilmisdir Urartu adi onlarin olkesine kenardan verilme semitmenseli addir Bu da melimdur ki Biaini kimi yazilmis ad Turkiyenin Serqinde Van golunun adinda indiyedek qalmisdir Biaini toponimi bia sozunden ve urartu dilinde yer adlarina elave olunan ini sekilcisinden ibaretdir Indiyedek tedqiqatcilar Biaini adinin menasini aca bilmirdiler Halbuki olke Bia adlanmis golun adini dasimisdir golun adi ise qedim turk dilinde bia su demekdir Hemcinin Manna ve Midiya erazisinde de bia bua sozu ile bagli toponimler melumdur Altayda indi de bir cox hidronimlerde bia bua sozu qorunmusdur Demeli evvelce bu gol Van golu qedim turk dilinde Bia adlanmis Urartu dovleti e e IX esrde yaranandan sonra golun adi ile olke Urartularin dilinde Biaini adlanmisdir Golun esl adi unudulmus ve yalniz Biaini adinin tehrifi Van seklinde gunumuze kimi isledilmisdir I I Messaninov qeyd edir ki urartu dilinde mu su demekdir Eger Altay dilleri ucun seciyyevi olan b m evezlenmesini nezere alsaq guman etmek olar ki mu sozu urartu dilinde bia sozunun fonetik seklidir Hemcinin tarixci alim Qiyaseddin Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden adli eserinde Urartu dilindeki turk sozlerini ve hemin sozlerin menalarini diger turk dillerindeki ekvivalentlerini gosterir tiau demek danismaq qedim turkceDE ti di demek danismaq menasinda islenib terai qayda mueyyen etmek qedim turkcede tore adet qayda menasinda islenib ve s Hemcinin Urartu menbelerinde turkmenseli Kuerai Tase Tuarasi ve basqa toponimler ve sexs adlari da cekilir Urartu dilinde turkmenseli sozlerin olmasi gosterir ki urartulular bir turk menseli etnosla bilavasite temasda olmuslar Q Qeybullayev qeyd edir ki bu etnos kutiler ola bilerdi Basqa sozle urartu dilindeki turk menseli sozler kutilerin dilinden menimsemelerdir Umumiyyetle ise bele menimsemeler elam dilinde de vardir elamca ihsi mesel turkce isiq elamca ike qardas turkce eke aka elamca kuti gudmek gozlemek turkce gozlemek elamca kik goy turkce gok goy elamca sak usaq turkce usaq Menbe I M Dyakonov Qedim On Asiyada diller Kutilerle elaqedar olaraq bir meseleni de nezerden qacirmaq olmaz Q Qeybullayev Qedim turkler ve Ermenistan adli kitabinda gosterir ki kutilerin bir hissesi sonradan koc ederek Qerbi Azerbaycan muasir Ermenistan erazisinde meskunlasmislar Kutilerin sexs adlarinin ekseriyyetinin qedim turk dili ile aydinlasdirilmasi da kutilerin turk kokenli bir tayfa oldugunu subut eden faktlardandir Imta kutilerde ilk hokmdarin adi e e XXIII esr Sumerce am bu budur ve da Allahin qerari ile sozlerinden ibaret teofor addir Ad bu yeni korpe Allahin qerari iledir menasini dasiyir Kurum kutilerde bir hokmdarin adi e e XXIII esr Sumerlerin Ur seherlerinin adamlari icerisinde de e e III minillikde Kurum sexs adi melumdur Menbe I M Dyakonov Ur seherinin adamlari Dyakonov bu adi sual isaresi ile qem qusse kimi tercume edir Lakin bu aglabatan fikir deyil cunki oglan usagina valideynleri bu cur ad vermezdi Ehtimal ki ad sumer turk menselidir Qedim turkce qur derece ve ya rutbe bildiren soz leyaqetli deyer sumerce guri xeyir veren demekdir Elulumes kutilerde bir hokmdarin adi e e XXIII esr Qeyd olunmaldir ki bu adin sonunda kassilerin ve madaylarin adlari ucun xarakterik olan as es sonlugu vardir Bunu I M Dyakonov da qeyd etmisdir Menbe I M Dyakonov Midiya tarixi seh 128 Ehtimal ki sumerlerin Luma tanrisi ile bagli addir Inimabakes kutilerde bir carin adi e e XXII esr Sumerce inim qerarina gore sozune gore reyine gore aba k ecdad qoca ata ve es sekilcisinden ibaretdir Ad ecdadin abanin qerarina gore anlamini dasiyir Inqesus kutilerde bir carin adi e e XXIII esr Ehtimal ki Sumerin bas tanrilarindan biri olan Enqi tanrisinin adindan ve sumerce sus agusunu acdi yayildi sozlerinden ibaret teofor addir Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden adli eserinde bir cox kuti sexs adlarinin menasini aciqlayir I M Dyakonovun hec bir Serq dili ile izah olunmayan adlar kimi seciyyelendirdiyi kuti sexs adlarinin turk dili ile izah olunmasi ve lulubiler mannalar ve madaylarin kutilerin sonraki nesilleri olmasi bunu butun tedqiqatcilar tesdiqleyirler hemcinin lulubiler mannalar ve madaylarin turk kokenli olmalari ozluyunde birmenali neticeni ortaya qoyur Menbe RedakteQ Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki Azernesr 1994 248 seh Q Qeybullayev Qedim turkler ve Ermenistan Baki Azernesr 1992 140 seh Y Yusifov Gil yazili menbelerde qedim Azerbaycan toponimiyasi Baki 1983 I M Dyakonov Midiya tarixi Moskva Leninqrad 1956Hemcinin bax RedakteTeofor adlar Kuti dovleti Aratta dovletiMenbe https az wikipedia org w index php title Kutiler amp oldid 5383066, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.