fbpx
Wikipedia

Qarabağ xanlığı

Qarabağ xanlığı — 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra Cavanşir sülaləsindən olan Pənahəli xan Qarabağ xanlığının əsasını qoymuşdu. Qarabağ xanlığı Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərqində yerləşirdi. Xanlığın sərhədləri Araz çayından Göyçə gölünədək, Tərtər çayından bütün düzənlik və Dağlıq Qarabağı, Zəngəzuru, Bərgüşadı əhatə etməklə Mehri, TatevSisiana qədər uzanırdı. Xanlıq Şəki, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Qaradağ, CavadŞamaxı xanlıqları ilə həmsərhəd idi.

خانات قرهباغ
Qarabağ xanlığı
17471822
Qarabağ xanlığı, 1823-cü ildə çəkilmiş xəritəsi
StatusuXanlıq
PaytaxtıBayat (17471751)
Şahbulaq (1751)
Şuşa (17511822)
Ən böyük şəhəriAğdam, Əsgəran, Meğri
Rəsmi dilləriAzərbaycan dili
Fars dili
Etnik qrupları
Azərbaycanlılar - 15.729 ailə
Ermənilər - 4366 ailə
Dini
İslam (Şiə)
İdarəetmə formasıMütləq monarxiya
Xan 
• 1747-1763
Pənahəli xan
• 1763-1806
İbrahimxəlil xan
• 1806-1822
Mehdiqulu xan
Tarixi 
• Yaranması
1747
• Süqutu
1822
Ərazisi
• Ümumi
  • 17.000 km²
ValyutasıPənahabad
Abbası
Sahibqıran
Şahı

Səfəvi dövründə Qarabağ bəylərbəyliyinin paytaxtı Gəncə şəhəri olduğu üçün sonralar isə Əfşar imperiyası dövründə Qarabağ vilayəti Azərbaycan bəylərbəyliyinin paytaxtı Təbriz şəhərinə tabe olduğu üçün Qarabağ xanlığının yarandığı zaman burada sosial-iqtisadi mərkəz rolunu oynayan şəhər yox idi. Pənahəli xan bu məqsədlə 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasının tikilməsini əmr etdi. 1751-ci ildə isə Pənahəli xan Ağdam yaxınlığında Şahbulaq yaylağında daha möhkəm qala, yəni Şahbulaq qalasını tikdirdi. Lakin bu qala da coğrafi cəhətdən əlverişli yerdə yerləşmədiyi üçün Şuşakənddən bir qədər aralı,hündür,sıldırım dağ üstündə qalanın, Şuşa qalasının inşasına başlandı və 1756–1757-ci illərdə tikilib başa çatdırıldı. Qala Pənahabad, və ya Şuşa adlandırılırdı.

1763-cü ildə Pənahəli xanın ölümündən sonra hakimiyyətə İbrahimxəlil xan gəldi. Məlikliklərə qarşı uğurlu müharibələr aparıldı. Ədəbiyyat və elm sahəsində Pənahəli xan dövrünə nisbətən daha çox irəliləyiş oldu. İbrahimxəlil xanın dövründə Şuşada Gövhərağa məscidi inşa olundu. Lakin İbrahimxəlil xanın hakimiyyətinin sonlarında xüsusən də Ağaməhəmməd şah Qacarın yürüşlərindən və Rusiya-Qacar müharibələrindən sonra xanlıq zəifləməyə başladı. Ağaməhəmməd şah Qarabağa 1795 və 1797-ci illərdə 2 yürüş etdi. İkinci yürüşdə Şuşa qalasını ələ keçirməyə nail oldu. Lakin onun Şuşada qətlə yetirilməsindən sonra İbrahimxəlil xan hakimiyyətini yenidən bərpa edə bildi.

1805-ci ildə İbrahimxəlil xan ilə Rusiya generalı Sisianovun arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsinə görə Qarabağ xanlığı Rusiya İmperiyasının tərkibinə keçdi. 1806-cı ildə İbrahimxəlil xanın Qacarlar ilə birləşməsindən şübhələnən başda Mayor Lisaneviç başda olmaqla rus hərbçiləri heçbir araşdırma aparmadan xanı ailəsi ilə birlikdə qətlə yetirdilər. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində imzalanmış Gülüstan müqaviləsinə əsasən Qacar İranı Qarabağın Rusiya himayəsinə keçməsini rəsmən qəbul etdi.

İbrahimxəlil xanın ölümündən sonra 1806-ci ildə hakimiyyətə Mehdiqulu xan gəldi. 1805-ci ilin iyulunda, Kürəkçay müqaviləsindən sonra çar I Aleksandr tərəfindən general-mayor rütbəsi verilmişdir. Mehdiqulu xan siyasi təzyiqlər üzündən 1822-ci ildə xanlığı tərk edərək İrana getmişdir. Bununla da Qarabağ xanlığı ləğv olunmuşdu. Mehdiqulu xan sonradan xaiş edərək 1826-cı ildə Qarabağa döndü. Lakin ona sadəcə Qarabağda yaşamaq hüququ verildi və xan vəzifəsi bərpa olunmadı. Mehdiqulu xan 1845-ci ildə vəfat etdi.

Mənşəyi

Qarabağ salnaməçilərinin hamısı Qarabağ xanlığının yaranmasını sarıcalılı Pənahəli bəyin adı ilə bağlayırlar. Mirzə Adıgözəl bəy Cavanşir sülaləsinin yaradıcısı olan Pənahəli bəyin əslən Sarıcalı tayfasından оlduğunu qеyd еtmişdir. Mirzə Camal Cavanşir isə оnun bu fikrini Cavanşirlərin Sarıcalı оymağından оlmasını yazmaqla qəbul еdir. Mirzə Camal bəy Qarabaği "Qarabağnamə"sində yazır: "Mərhum Pənah xanın əsl-nəsəbi Qarabağın Cavanşir еlindəndir. Bu еl qədim zamanlarda Türküstandan gəlmiş Bəhmənli еlinin bir qоlu оlan Sarıcalı оymağındandır. Bunların atababaları Cavanşir еli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli, mal-dövlət və еhsan sahibi оlmuş adamlar idilər".

Mirzə Yusif QarabağiRzaqulu bəy əsərlərində Qarabağ xanlarının mənşəyi ilə bağlı məsələdə Mirzə Camalın bu barədə göstərilən mülahizələrinə istinad еtmişlər. Ancaq bu salnaməçilərdən Əhməd bəy CavanşirMirmеhdi Xəzani əsərlərində əvvəl adları çəkilən müəlliflərdən fərqli оlaraq, Qarabağ xanlarının türk-türkmən dеyil, mоnqоl-tatar sоyundan оlmaları ilə bağlı rəvayətlərə üstünlük vеrmişlər. Ancaq оnların bu еhtimallarını mötəbər mənbələr təsdiq еtmir. Bеlə ki, Fəzlullah Rəşidəddinin "Cami ət-təvarix" adlı əsərində sadaladığı mоnqоl tayfalarının sırasında Cavanşir tayfasının adı çəkilməmişdir.

Qarabağın Otuz iki türkmən tayfasının içərisində Cavanşirlərin də adı çəkilmiş və оnların XVI–XVII əsrin əvvəllərində Qarabağda məskun оlduqları göstərilmişdir. Osmanlı hakimiyyəti zamanı yazılmış "Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri" adlı rəsmi sənəddə isə yazılmışdır: "Cavanşir tayfasının Sarıcalı оymağ Xaçın nahiyəsində, Tərnəküt tоrpağında qışlayır. Güştağ adlı yеrdə yaylayır. Bayat tоrpağında Dоğalan və Zəliyan çayları kənarında əkinçiliklə məşğul оlurlar".

Pənahəli xan

  Əsas məqalə: Pənahəli xan

Əsasının qoyulması

1736-cı ildə Muğan qurultayında Nadirin şah seçilməsinə Ziyadoğlular, habelə İyirmidörd, Otuziki, Cavanşir tayfaları etiraz etmişdilər. Nadir şah eyni zamanda Qarabağda yaşayan Cavanşir, Otuz iki və Kəbirli tayfa birləşmələrini də ona müxalif mövqedə dayandıqları üçün cəzalandırdı. Onlardan bir çoxunu Xorasanın Sərəxs mahalına köçürdü. 1736-cı ildə Səfəvi hakimiyyətinə son qoyan Nadir şah Şirvan, Qarabağ, ÇuxursəədTəbriz bəylərbəyliklərini ləğv etdi və Azərbaycanı paytaxtı Təbriz, başçısı öz qardaşı İbrahim xan olan vahid inzibati bölgüdə birləşdirdi. Nadir şah Cavanşir oymağından da İbrahimxəlil ağanın oğlanları Fəzləli bəyiPənahəli bəyi öz ordusunda xidmətə almışdı. Göstərdikləri şücaətə görə Nadir şah Fəzləli bəyi əvvəlcə naib, sonra eşikağası təyin etmişdi. Fəzləli bəy öldürüldükdən sonra onun vəzifəsini kiçik qardaşı Pənahəli bəyə tapşırdılar.

Qardaşının taleyinin onu da gözlədiyindən şübhələnən Pənаhəli bəy 1745-ci ildə Nadir şahın sarayını tərk edərək Qаrаbаğа qayıdır. Nаdir şаh TəbrizŞаmахı hаkimlərinə Pənаhəli bəyin tutularaq paytaxt Məşhədə gətirilməsini əmr edir. Lakin həmin dövrdə Cənubi Qafqazda baş vermiş siyasi qarışıqlıqdan istifadə edən Pənahəli bəy təqiblərdən yayına bilir.

1747-ci ildə Nadir şahın qətlindən sonra Azərbaycanda iyirmi xanlıq meydana gəldi. Onlardan hər birinin Azərbaycan tarixində öz yeri və rolu vardır. Belə bir tarixi şəraitdə Pənahəli bəy Qarabağ xanlığının əsasını qoydu. Pənahəli bəy 200-ə qədər süvari ilə birgə Qarabağa gəlib özünü xan elan etdi. Bu haqda Həsən İxfa "Şuşanın tarixi" əsərində yazır:

  Həmin tarixdə Nadir şah Xorasanda öldürüldü. şahın ölüm xəbərini eşidən kimi Pənahəli bəy qızmış bir şirə döndü. Hər tərəfə hücum edərək onu narahat edən düşmənlərə zərbə endirdi. Xorasana və Gilana sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir və başqa Qarabağ tayfalarının vətənə qayıtmağına şərait yaratdı. Pənahəli bəy onları qarşılamaq üçün Azərbaycan və İraq sərhədiniə qədər gedib, onlara kömək göstərdi.  

Nadir şah öldürüldükdən sonra Adil şah adı ilə məşhur olan qardaşı oğlu Əliqulu xan onun yerində hökmran oldu. Əmiraslan xan isə onun tərəfindən Azərbaycan hakimi təyin edildi. Əmiraslan xan Pənahəli xanla görüşdü. Bu görüş zamanı Əmiraslan xan Pənahəli xana Adil şaha tabe olmağı təklif etdi. Pənahəli xan bu təklifi qəbul etdi və Adil şah tərəfindən ona xələt, qılınc və xan yazılı hökmünü verdi. 1748-ci ildə Adil şahın da öldürülməsindən sonra Əfşarlar imperiyası tamamilə parçalandı və Pənahəli xan tam müstəqil hakimə çevrildi.

Məliklərlə mübarizə

Həmçinin bax: Xəmsə məliklikləri

1747-ci ildə məliklərin biri, Vərəndə məliki Şahnəzər öz əmisi Hüsünü öldürüb hakimiyyətə keçdiyinə görə digər məliklərlə ədavətdə idi. Digər dörd məlik Şahnəzəri məlik kimi tanımaq istəmədilər və birləşib Vərəndəyə basqın etdilər, xeyli kəndi qarət etsələr də Şahnəzərə qalib gəb bilmədilər. Qış düşdüyü üçün öz mülklərinə çəkilib yazda basqını təkrar etmək qərarına gəldilər. Pənahəli xan Şahnəzərlə əlaqə yaratdı. Şahnəzər xoşluqla Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi və öz qızı Hurizadı xanın oğlu İbrahimxəlil ağaya ərə verdi.

Xaçın məlikini aradan götürmək üçün Pənahəli xan Xındırıstan kəndxudası Mirzəxanı çağırıb bildirdi ki, əgər o, Xaçın məliki Allahverdini tutub onlara təhvil versə, əvəzində özü məlik rütbəsi ala bilər. Mirzəxan belə də etdi. Beləliklə Xaçın məlikliyi də Qarabağ xanından asılı vəziyyətə düşdü. Digər məlumatlara görə isə, Xaçın məliki Ballıca oymağı yanında qızğın müqavimət göstərdikdən sonra oğlanları ilə birlikdə qılıncdan keçirildi. Dizaq məliki Yeqan da öz oğulları və qohumları ilə birlikdə kəskin müqavimət göstərmiş, lakin onların bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə İslam dinini qəbul etmişdi. Çiləbörd məliki Allahqulu Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etdi. Lakin bir müddət sonra yeni Çiləbörd məliki Hətəm Talışda hakimiyyəti ələ keçirmiş məlik Usubla ittifaqa girərək Pənahəli xana qarşı mübarizəyə başladı. Darmadağın olan məliklər məğlubiyyətə uğrayıb Gəncə xanlığına qaçdılar və 7 il Şəmkir mahalında yaşadılar. Yalnız Qarabağ xanına itaət göstərdiklərini bildirdikdən sonra onlara geri qayıtmaq icazəsi verildi.

Xarici siyasət

Qarabağ xanlığı ərazisində mərkəz, təhlükə zamanı isə sığınacaq rolunu oynaya biləcək əhəmiyyətli bir yaşayış məntəqəsi yox ıdi. Buna görə də xanın əmri ilə 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalası inşa olundu. Qalanın tikilmə səbəblərindən biridə Qarabağ ərazisini tam tabe etmək olduğu üçün idi. Bu isə Nadir şah zamanında Qarabağa köçmüş Xəmsə məlikliklərini narahat edirdi. Məliklər siyasi cəhətdən müstəqil olmaq istəyirdilər və buna görə də Pənahəli xanın güclənib öz hakimiyyətini bütün Qarabağ ərazisinə yaymasına müqavimət göstərirdilər.

Onlar güclü hərbi qüvvəyə malik Hacı Çələbini Pənahəli xana qarşı çıxmağa təhrik edə bildilər. Hacı Çələbi Şamaxı xanı Hacı Məhəmmədəli xan ilə birləşərək Qarabağ xanlığına basqın etdi. Pənahəli xan əvvəlcədən bütün elatı Bayat qalasına toplamışdı. O, hər iki-üç gündən bir atlı dəstə ilə qaladan çıxaraq düşmənə qəfil həmlələr edirdi. Uzun sürən , nəticəsiz mühasirədən sonra Hacı Çələbi və müttəfiqi Şirvan xanı geri çəkildilər. Hacı Çələbi geri dönərkən məşhur olan bu kəlаmını işlətdi: "Pənahəli xan indiyə kimi sikkəsiz qızıl idi, biz də gəlib sikkə vurduq və geri qayıtdıq".

1748-ci ildə Hacı Çələbinin hücumundan sonra və yaz və yay vaxtı əhali yaylağa getdiyindən Bayat qalasının ətrafında əhali azaldı. Bayatın coğrafi şəraitində yaranmış əlverişizliklərlə əlaqədar olaraq qərara alındı ki, qala həm dağ, həm də aranla əlaqədar olsun. Bu məqsədlə məşvərətdən sonra Ağdamın 5–6 kilometrliyində yerləşən və Şahbulaq adlanan yerdə qala və istehkam düzəltmək qərara alındı. Şahbulaqda inşaat işlərinə başlanıldı və 1749-cu ildə Şahbulaq kiçik qala-şəhər halına salındı. Burada hamam, bazar, məscid və başqa zəruri binalar tikildi. Pənahəli xan Bayatdan və ətraf kəndlərdən öz adamlarını Şahbulaq qalasına köçürtdü.

1749-cu ildə şamaxılı Hacı Məhəmmədəli xan şəkili Hacı Çələbi xan, qarabağlı Pənahəli xan, gəncəli Şahverdi xan ilə birlikdə Kartli-Kaxetiyaya hücum etmək üçün razılığa gəlirlər. Lakin İrəvan xanının xəbərdarlığı ilə baş verə biləcək hadisəyə qarşı II İraklinin hazırlığı bu ittifaqın pozulması ilə nəticələnir. Həmin ildə ildə Pənahəli xan 4000 qoşunla İrəvan xanlığına basqın etdi. Qarabağ qoşunları əsasən, "Üç kilsə" monastırının ətrafındakı kəndləri qarət edərək bir çox əsir və qənimətlə geri döndülər.

1749–1750-ci illər arasında Pənahəli xan Gəncəyə hücum edib şəhərin bir hissəsini tutdu. Gəncəli Şahverdi xan şəkili Hacı Çələbi xanı və carlıları köməyə çağırdı. Lakin Pənahəli xan onlarla sövdələşib geri qayıtmalarma nail oldu. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Şahverdi xan gürcü çarları II Teymuraz və II İrakliyə müraciət etdi. Qarabağ xanının Gəncəni tutduqdan sonra gürcülərin zəbt etdikləri Qazax və Borçalını tələb edəcəyindən narahat olan çarlar Şahverdi xanın yardıma gəldilər. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Pənahəli xan Şahverdi xandan 450 tümən bac alıb geri döndü.

İrandakı fеоdal ara müharibələri şəraitində, Şahbulaq qalası da о qədər еtibarlı sığınacaq dеyildi. Təcili tədbirlər görülməli və daha еtibarlı, möhkəm qala salınmalı idi. Artıq yuxarıda dеyildiyi kimi, Pənahəli xan gеniş tərkibli məsləhət şurası çağırdı və yеni qala salınması haqqında qəti fikrə gəlindi. Bеləliklə tеzliklə Azərbaycan ərazisində yеni bir şəhərin əsası qoyuldu. Qarabağ xanlığının yеni paytaxtı – Şuşa qalasının tikilməsinə qərar vеrildi.

XVIII əsrin 50-ci illərində Şəki xanlığının güclü mövqeyi və оnun getdikcə daha da möhkəmlənməsi Qarabağ, Gəncə xanlıqlarını və Kartli-Kaxеt çarlığını narahat edirdi. Bu məqsədlə Naxçıvan xanı Heydərqulu xan XVIII əsrin 50-ci illərində Pənahəli xanın görüşünə getmişdi. 1752-ci ildə həyata keçirilən həmin yürüşdə gəncəli Şahverdi xan, qaradağlı Qasım xan, irəvanlı Hüseynəli xan, xoylu Əhməd xan da iştirak edirdilər. Xanlar Hacı Çələbiyə qarşı birgə hərəkət еtmək üçün aralarında razılığa gələrək bu barədə Kartli-Kaxeti çarına da məktub göndərdilər. Öz növbəsində II İraklı xanlara yazdığı cavab məktubunda оnlarla həmfikir оlduğunu bildirmiş və оnlara Gəncəyə gəlməyi məsləhət görmüşdü. Lakin Çar müttəfiqlərinə xəyanət edərək xanların dördünü də Gəncə yaxınlığında Qızılqaya adlı yerdə (21 mart 1752) həbs etdirdi. Gəncəli Şahvеrdi xanın nökərindən bu hadisəni еşidən Hacı Çələbi Kür çayını kеçərək Şеyx Nizaminin qəbri yanında baş vеrmiş döyüşdə İraklini məğlub еdərək xanları azadlığa buraxdı.

1757-ci ildə Qacar şahı taxtına ən güclü namizəd olan Məhəmmədhəsən xan Qacar Qarabağa hücum etdi. O, Araz çayını keçib Şuşa qalasının yaxınlığında düşərgə saldı. Lakin Məhəmmədhəsən xan bir ay burada qalsa da qalaya yaxınlaşa bilmədi. Üstəlik, xanın Qarabağ sakinlərindən ibarət xırda hərbi dəstələri düşmənə qəfıl basqınlar edir, onun atlarını və əmlakını ələ keçirirdilər. Beləliklə, Məhəmmədhəsən xan təxminən bir ay Şuşa ətrafında qalsa da, heç bir uğur qazana bilmədi.

1759-cu ildə Qarabağ Fətəli xan Əfşarın hərbi yürüşünə məruz qaldı. Fətəli xan öz qüvvələrini səfərbər еdərək 1759-cu ildə Gəncə və Qarabağa hücum еtdi. Fətəli xan Əfşar Qarabağ xanlığının ayrı-ayrı mahallarını tutaraq, paytaxtı Şuşaya yaxınlaşdı və şəhəri mühasirəyə aldı. Pənahəli xanın müdafiəyə hazırlaşması qalanın qısa müddətdə alınması işini çətinləşdirdi. Bunu nəzərə alan Fətəli xan Əfşar şəhərin altı kilоmеtrliyində (Ballıca çayı ilə Xоcalı çayı arasında) müdafiə əhəmiyyəti оlan istеhkamların salınmasını əmr еtdi. O zaman ÇiləbördTalış məlikləri — Məlik Hatəm və Məlik Usub da Fətəli xanın yanına gəlib onun qoşunu ilə birləşdilər və burda özləri üçün ayrıca səngər qurdular.

Fətəli хаnın qоşunlаrı gündən-günə qаlаyа dоğru irəliləyirdilər. Şuşаyа gеdən yоllаr bаğlаndığı üçün оrаdа аzuqə, hərbi sursаt gеt-gеdə аzаlır və yеni-yеni çətinliklər mеydаnа çıхırdı. Mühаribənin sоn günlərində Urmiya xanlığının döyüşçüləri аrtıq qаlа divаrı ətrаfındа döyüşürdülər. Şəhər süqut еtmək təhlükəsi qаrşısındа idi. Yаrаnmış vəziyyətlə əlаqədаr оlаrаq Pənаhəli хаn Fətəli хаnlа sаziş bağladı və oğlu İbrahimxəlil ağanı ona girov kimi verdi.

Bu dövrdə mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkəmləndirən Kərim xan Zənd, Fətəli xan Əfşarın ən böyük rəqiblərindən biri idi. Müstəqil siyasət yeridən Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti isə Kərim xanın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində deyildilər. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının çoxu Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti altında idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrinin toplayıb İsfahanŞirazı tutdu.

1760-cı ildə isə artıq Azərbaycana hücum etdi və Təbrizi mühasirəyə aldı. Kərim xanın Cənubi Azərbaycana hücumu Fətəli xana öz qüvvələrini Azərbaycanın şimalından cənubuna keçirməyə vadar etdi. 1761-ci ilin yayında Kərim xan yenidən Azərbaycana hücum etdiyi zaman Fətəli xan onu Ucan düzündə, Qaraçəmən kəndi yaxınlığında qarşıladı. Baş verən döyüşdə üstünlük əvvəlcə Fətəli xanın tərəfində olsa da, müttəfiqi Xoylu Şahbaz xanın xəyanət edərək düşmən tərəfə keçməsi onu çətin vəziyyətə saldı. Bu səbəbdən Fatəli xan Urmiya qalasına çəkilməli oldu.

Kərim xan Zənd Pənahəli xanın yanına еlçilər göndərib Fətəli xana qarşı müharibədə оna müttəfiq оlmağı təklif еtdi. Оnun Pənahəli xana göndərdiyi məktubda dеyilirdi: "Fətəli xan bizim nəinki təkcə düşmənimiz, hətta qanlımızdır. Sizə qarşı da оlduqca yaramaz işlər görmüş, andını, pеymanını pоzmuşdur. Sənin оğlunu məkr və hiylə ilə aparıb məhbus еtmişdir. İndi var qüvvə ilə bizə kömək еtməli və bu işdə hеç şеydən müzayiqə еtməməlisən. Çünki intiqam alsaq və оğlunu xilas еtsək, siz sеvindiyiniz kimi biz də arzumuza çatmış оlacağıq". Fətəli xanın asılılığından çıxmaq istəyən Pənahəli xan sеçmə döyüşçüləri ilə Arazı kеçib Kərim xanın qоşunları ilə birləşdi.

Urmiya qalası 9 aylıq mühasirədən sonra təslim oldu. Kərim xan təslim olan Fətəli xanı özü ilə aparıb, 1763-cü ildə İsfahan yaxınlığında öldürdü. Eyni zamanda, o, köməyinə gəlmiş Azərbaycan xanlarını — Pənahəli xanı, qaradağlı Kazım xanı, xoylu Şahbaz xanı, naxçıvanlı Hacı xan Kəngərlini, sərablı Əli xan Şəqqaqini qələbəni qeyd etmək üçün Şirazda keçiriləcək qonaqlığa dəvət etdi. Əslində bu dəvəti qəbul etdirməklə Kərim xan sözügedən şəxsləri Şirazda girov kimi saxlaya bildi və onların özündən asılılığını təmin etmiş oldu.

Pənаhəli хаn 1763-cü ildə Şirаzdа – Kərim хаnın sаrаyındа vəfаt еtdi. Vəsiyyətinə görə Qarabağa gətirilib, Ağdamda dəfn еdildi. Tаriхçi Аbbаsqulu аğа Bаkıхаnоv "Gülüstаni-İrəm" əsərində yаzır: "Pənаh хаn Şirаzdа vəfаt еtdi, nəşi də Qаrаbаğа göndərildi. [Xalq arasında] Dеyirlər ki, Pənаh хаn cəsаrətli, sаdə, хоşrəftаr tədbirli bir əmir оlmuşdur".

İbrahimxəlil xan

  Əsas məqalə: İbrahimxəlil xan

Daxili siyasət

Pənahəli xanın ölümündən sonra Qarabağa qayıdan İbrahimxəlil ağa böyük qardaş hesab olunduğu üçün xan taxtıının ona verilməsini təbb etdi və hakimiyyətə yiyələndi. O, avar Ümmə xanın bacısı Bikə ağaya evləndi və beləliklə də böyük hərbi gücə malik bir müttəfiq əldə etdi. Sonralar İbrahimxəlil xan Şəkili Səlim xanın bacısını da aldı və bu yolla Şəki xanlığına təsir etmək imkanı qazandı. Mehrəli bəy qardaşına müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşərək kömək almaq üçün Kərim xan Zəndin yanına qaçdı. Kərim xandan ona kömək göstərməsini xahiş etdi. Lakin İranın daxili işləri ilə məşğul olan Kərim xan onun xahişini yerinə yetirməyə imkan tapmadı. 1779-cu ildə Kərim xan Zəndin vəfatından sonra Mehrəli bəy İbrahimxəlil xanın rəqibi Qubalı Fətəli xanın yanına pənah apardı.

İbrahimxəlil xan Xəmsə məliklərinin bölüşdürücülük hərəkətlərinə son qoydu. 1781-ci ildə ona tərəfdar olan VərəndəXaçın məliklərinin qüvvələri ilə birlikdə Dizaq məliki İsayı Tuğ qalasında mühasirəyə aldı. Müqavimət göstərə bilməyən İsay təslim oldu. Onu tutub həbsxanaya saldılar və orada boğdular. Hakimiyyət İsayın qardaşı oğlu Bahtama keçdi. Ancaq, çox keçməmiş Bahtam da İbrahimxəlil xana qarşı mübarizəyə başladı.

İbrahimxəlil xan Çiləbördün nüfuzlu adamlarından biri olan yüzbaşı Rüstəm bəyi öz tərəfinə çəkdi. Məlik titulu almış Rüstəm bəy qohumu, Yeritmakans kilsəsinin özünü katalikos elan etmiş keşişini xanla əməkdaşlığa cəlb etdi.

1783-cü ildən etibarən İbrahimxəlil xanla separatçı məliklər arasında münasibətlərin pisləşməsi Rusiyanın təhriki ilə daha da güclənir. Rusiya onların köməyi ilə Qarabağda xristian dövləti yaratmağa çalışırdı. İbrahimxəlil xan diplomatik yolla separatçıları Şuşaya toplayır. Sənədlər əsasında onların Qarabağ xanlığına xəyanətini sübuta yetirərək həbs etdir (Aponu və Məclumu) həbs edib Şuşa qalasına saldı. Bahtam isə siyasi məhbus kimi Ərdəbil xanına verilir.

Sonra isə xəyanətkar məliklərin müttəfiqi Qansazar monastırının katolikosu beş qardaşı ilə birlikdə ələ keçirilir və layiqli cəzalarını alırlar. Xanın süvari dəstəsi qəfildən Qansazar monastrının üzərinə hücum edərək onu dağıtdı, katalikos İohannesi və onun beş qardaşını tutub, Şuşaya gətirdilər. 1786-cı ildə İohannes zəhər verilib öldürüldü. Sonra yepiskop Sarkis də daxil olmaqla katalikosun qardaşları azad olundular. Qanzasar monastrı 8 min tümən cərimə olundu Yeni Alban katalikosunun iqamətgahı artıq Qanzasar yox Amaras monastrı oldu.

Şuşa həbsxanasından qaçmağa müvəffəq olan məliklər Tiflisə gələrək buradan II İrakli və rus ordusunun polkovniki Burnaşovla birlikdə yeni qəsd hazırlayırlar. Birləşmiş qüvvələrin "xaç yürüşü" 1787-ci ilin sentyabrında başlayır. Onlar Gəncəyə qədər irəliləyirlər. Lakin 1787–1791-ci illərin Rusiya-Osmanlı müharibəsinin başlanması bu avantüranın dayandırılmasına səbəb olur.

İbrahimxəlil xanın müxalif qardaşı Mehrəli bəy isə 1785-ci ildə Bakıdan Qubalı Fətəli xanın düşərgəsinə gedərkən, Fətəli xanla mübarizə aparan Ağası xanın oğlu Əhməd bəy tərəfindən öldürüldü. Fətəli xan Mehrəli bəyin cənazəsini Qarabağa göndərdi. Mehrəli bəyin ölümü Qarabağ və Quba xanları arasındakı soyuq münasibətlərə son verdi. İbrahimxəlil xan Fətəli xana Şamaxı xanlığı ilə müharibədə dəstək verərək ordu dəstəsi göndərdi.

1791-ci ildə Xaçın məliki Şahnəzər öldü. Onun dörd oğlu — Cümşüd, Hüseyn, Canbəxş və Cahangir qalmışdı. İbrahimxəlil xan məlikliyə Şahnəzərin qanuni arvadı Taquya xanımdan olan oğlu Cümşüdü deyil, öz arvadı Hurizad xanımın doğma qardaşı olan və Sona xanımdan doğulmuş Hüseyni təyin etdi. Bu isə digər məliklərin narazılığma səbəb oldu. Canbəxş Ağaməhəmməd xan Qacara müraciət etdi və məliklik haqqında fərman aldı. Lakin məlik Hüseyn Canbəxşin evinə basqın etdı, Canbəxş digər doğma qardaşı Cahangirlə şamaxılı Mustafa xanın yanına qaçdı.

1794-cü üdə məliklər Mədum və Abov Cavad xanın himayəçiliyi ilə Sərkisi Alban katalikosu elan etdilər. Beləliklə, alban katolikoslarının sayı üçə çatdı. Məliklər Məclum və Abov Gəncə xanlığında məskunlaşdıqdan sonra 500 ailə Gürcüstandan min ailə Çiləbörddən Gəncə xanlığına köçdü. Sonralar onlar silahlı təşkil edərək Qarabağın kəndlərinə basqınlar etdilər. Bir müddətdən sonra Məclum ilə Abov arasında ixtilaf yarandı. Abov öz təbəələri ilə birlikdə gürcü çarının hakimiyyəti altında olan Borçalıya köçdü. Lakin bir müddətdən sonra onunla II İrakli arasında narazılıq yarandığından Abov İbrahimxəlil xanları barışdı və Qarabağa dönüb Gülüstanda yerləşdi.

Gəncə və Quba xanlıqları ilə münasibətlər

Qarabağ xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya çarlığı arasında münasibətlər, müəyyən fasilələrlə, XVIII əsrin ikinci yarısı bоyu davam еtmişdir. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Quba xanına qarşı təklikdə mübarizə apara bilməyəcəyini yəqin еdərək Gürcüstan çarı II İrakli ilə ittifaq bağladı. Hər iki müttəfiq, zəifləmiş Gəncə xanlığının Qubalı Fətəli xan tərəfindən tutulacağından еhtiyat еdərək, 1780-ci ildə Gəncəni tutdular. Gəncə xanlığını II İrakli və İbrahimxəlil xanın təyin etdikləri nümayəndələr idarə etməyə başladılar.

1780-ci illərdə Qarabağ xanlığı Qubalı Fətəli xanın hücumuna məruz qaldı. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşən İbrahimxəlil xan Şuşa qalasına çəkildi. Quba xanlığının qoşunları ətraf əraziləri qarət edərək böyük qənimət əldə etdilər. Lakin Fətəli xan Qarabağın içərilərinə doğru irəliləmədi və qnimətlərlə Qubaya geri döndü. 1781-ci ilin bаşlаnğıcındа yenidən Qarabağa hücum еdən Fətəli хаn, bu dəfə Qаrаbаğın içərilərinə irəliləyə bildi. Əsir götürdüyü оbаlаrı Qubа хаnlığı ərаzisinə köçürdü. О, bu yоllа Qаrаbаğın iqtisаdi və hərbi qüdrətini sаrsıtmаq istəyirdi.

1783-cü ildə Fətəli xan Şuşanı almaq və Qarabağ xanlığının varlığına son qoymaq məqsədilə özündən asılı olan Şamaxı hakimləri MəhəmmədsəidAğası xanlar, Şəkili Əbdülqədir xan, Muğanlı Tale Həsən xan, Tarki hakimi Murtuza Əli, Lənkəranlı Qara xan və daha bir neçə Dağıstan hakimlərinin qüvvələrini də toplayaraq 13 min nəfərlik orduyla Qarabağa doğru yürüşə başladı. İbrahimxəlil xan Şuşa qalasını möhkəmləndirərək hadisələrin gedişini gözləyirdi. Fətəli xan da Şuşanı ala bilməyəcəyini düşünüb ətraf kəndləri qarət etdi, xeyli əsir götürərək geri qayıtdı.

İbrahimxəlil xan isə bu hücumlara cavab olaraq, Fətəli xanla müharibə aparan Şamaxı xanlarına ordu ilə köməklik etməyə başadı. Bu səbəbdən Fətəli xan güclü qoşun toplayıb, 1784-cü ildə yenidən Qarabağa hərəkət etdi. Lakin Şuşa qalasına ələ keçirə bilməyəcəyini başa düşərək Ağdamı və Qarabağ xanlığının başqa aşağı mahallarını qarət etdi.

1785-ci ildə İbrahimxəlil xanın Fətəli xanın sarayında yaşayan qardaşı Mehrəli bəyin ölümündən sonra Qarabağ və Quba xanlıqları arasındakı münasibətlər müəyyən qədər düzəlsə də 1786-cı ildə İbrаhimхəlil хаnın Lənkəran хаnı ilə birləşib Şamaxıya yürüşü münasibətləri yenidən pozdu. Оnlаrın Məhəmmədsəid хаnı kənаrlаşdırıb yеrinə kоr qаrdаşı Аğаsı хаnı hakim qоymаq istədiklərini duyаn Fətəli хаn bu yürüşü еşidib Sаlyаndаn Şаmахıyа gəldi və İbrаhimхəlil хаnа Məhəmmədsəid хаnа tохunmаmаğı təklif еtdi. Fətəli хаnın təklifi rədd оlunduğundаn о, böyük məbləğdə pul mükаfаtı vеrib Qаrаbаğ və Lənkəran хаnlаrını Şirvаndаn gеtməyə rаzı sаldı. 1787-ci ilin dеkаbr аyının əvvəllərində Fətəli хаn ləzgilərdən tоplаdığı qоşunlа Qаrаbаğа yürüş еtdi. İbrаhimхəlil хаn Ömər (Ummа) хаn Аvаrdаn аldığı yаrdımçı hissə ilə Kürün yахınlığındа Fətəli хаnı qаrşılаdı. Döyüşdə tərəflərdən heç biri üstünlüyü ələ ala bilmədilər.

1786-cı ildə İbrahimxəlil xan Gəncədə boş qalmış xan taxtına öz yaxın adamını çıxarmaq istəyirdi. Həmin ildə İbrahimxəlil xanın vasitəçiliyi ilə Cavad xan Gəncə xanlığının hakimi təyin olundu. Cavad xanın qardaşı Rəhim bəy isə qaçaraq II İrakliyə sığındı.

Cavad xan II İraklini özünə güclü düşmən hеsab еdirdi. Ağaməhəmməd xan Qacarın Cənubi Qafqaza hücumu ərəfəsində Cavad xan II İrakliyə hər il ödədiyi bacı vеrməkdən imtina еtdi. 1795-ci ildə Cavad xan, Ağaməhəmməd xanın Tiflisə hücumuna ərzaq və qoşunla köməklik etdi həmçinin Ağaməhəmməd xana tabelik bildirdi. Digər tərəfdən də yaddan çıxarmaq оlmaz ki, Ağa Məhəmməd xan Qacar və Cavad xan еyni tayfanın nümayəndələri idilər.

Cavad xanın Ağaməhəmməd xana köməyinə cavab olaraq 1797-ci ilin əvvəllərində Qarabağ və Kartli-Kaxetiya qoşunları Gəncəyə doğru hücuma başladılar. Gəncə qalası yaxşı möhkəmləndirildiyi üçün mühasirə uzanaraq 4 aydan artıq davam etdi. Bu müddət ərzində müttəfiqlərin ordusu şəhərin ətrafındakı kəndləri qarət etdilər. Uzun müddət mühasirədə qalan şəhər əhalisi arasında da itkilərin sayı getdikcə artırdı. Qalanın uzunmüddətli müqaviməti gürcü çarı II İraklini 7 min nəfərlik əlavə qoşun çağırmağa məcbur etdi. Bu xəbəri eçidən Cavad xana İbrahimxəlilxəlil xanla danışıqlara başladı. Aparılan danışıqlar nəticəsində Cavad xan hər il İbrahimxəlilxəlil xana 10 min, II İrakliyə isə 15 min tümən xərac ödəməyi, öz oğlu və bacısını isə Qarabağ xanına girov verməyə razılaşdı. Beləliklə tərəflər arasında sülh imzalandı və müttəfiqlər qalanın mühasirəsini dayandıraraq geri döndülər.

Naxçıvan və Xoy xanlıqları ilə münasibətlər

XVIII əsrin 80-cı illərinin əvvəllərində İbrahimxəlil xan Kartli-Kaxeti çarı II İrakli və Hüseynəli xanla birlikdə Abbasqulu xanın Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gətirilməsinə yardım etdi. Ancaq, Xoylu Əhməd xan Abbasqulu xanın əmisi oğlu Cəfərqulu bəyi dəstəkləyirdi. Bu işdə yardım almaq üçün Kərim xan Zəndin ölümündən sonra Mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ keçirtmiş Əlimurad xana müraciət etdi. 1783-cü ildə Əlimurad xan Gülşirəli xanı hərbi qüvvə ilə Naxçıvana göndərdi. Abbasqulu xan Naxçıvanı tərk edib, Tiflisə, II İraklinin yanına qaçdı. Abbasqulu xan yenidən hakimiyyətə qayıtmaq üçün II İrakli ilə bərabər İbrahimxəlil xana da müraciət edirdi.

Naxçıvandakı hakimiyyət dəyişikliyi haqqında Qarabağlı İbrahimxəlil xan və Xoylu Əhməd xan arasında müqavilə imzalandı. Tərəflər Təbrizi tutub əldə edilmiş qəniməti bölmək, daha sonra Naxçıvanı ələ keçirib, 1783-cü ildə Əlimurad xan tərəfindən devrilmiş Abbasqulu xanı hakimiyyətə gətirmək barədə razılığa gəldilər. Əldə olunmuş razılaşma əsasında İbrahimxəlil xan qoşunla Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. İbrahimxəlil xanın qoşunları Naxçıvan xanlığının ərazisinə daxil oldular və Cəfərqulu xan Şərur çayı sahilindəki bir qalada gizləndi. 1785-ci ilin mayın əvvəllərində İbrahimxəlil xanın qoşunu Naxçıvan qalasını ələ keçirib, Abbasqulu xanın Naxçıvanda hakimiyyətini bərpa etdi. Lakın Cəfərqulu xanı tutmaq mümkün olmadı. Naxçıvan tərk edən Cəfərqulu xan Xoylu Əhməd xanın köməyi ilə bir neçə qalam ələ keçirmiş, Hacı Dəmir qalasını özünə iqamətgah seçmişdi.

İbrahimxəlil xan bu yürüşdəki uğursuzluqdan sonra vaxt itirmədən Təbrizə doğru hərəkət etməyi qərara aldı. Lakin Əhməd xanla müttəfiqliyə ümid olan Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan aldanmışdı. Belə ki, İbrahimxəlil xan yolda olarkən artıq Xoy qoşunları Təbrizi tutmuşdular. Əhməd xan bildirdi ki, o, Təbrizdə yalnız hakimiyyəti dəyişmişdir və buna qohum kimi hüququ vardır. Lakin Naxçıvan xanı Cəfərqulu xanı öz himayəsinə götürüb artıq İbrahimxəlil xanın onun işlərinə qarışmağa ixtiyarı yoxdur. Çünki Naxçıvana sahib olmaq üçün İsfahanın hakimi tərəfindən fərman Cəfərqulu xana verilmişdir.

İbrahimxəlil xan Naxçıvanı tərk etdikdən bir müddətdən sonra Cəfərqulu xanın qardaşı, Kəlbəli xan Abbasqulu xanı hakimiyyətdən kənarlaşdırıb özünü 1787-ci ildə xan elan etdi. Bu zaman II İrakli İbrahimxəlil xanın Naxçıvanı tutduğu xəbərini eşidib knyaz İvan Baqrationu İbrahimxəlil xanın Naxçıvanda möhkəmlənməsinə yol verməmək üçün qoşunla Naxçıvana göndərmişdi. Lakin artıq Naxçıvanı ələ keçirmiş Kəlbəli xan gürcü qoşunlarını qalaya buraxmadı. Knyaz Baqration Naxçıvan qalasını mühasirəyə alıb İbrahimxəlil xanın dalınca bir dəstə göndərdi. Həmin dəstə Sisyan ətrafında az sayda Qarabağ dəstəsi ilə qarşılaşdı. İki tərəf arasında baş verən döyüşdə Qarabağ qoşunları geri çəkildilər. Baqrationun Naxçıvanı tutmaq səyi puça çıxdı və gürcü dəstələri geri döndülər.

1788-ci ildə İbrahimxəlil xan Ağaməhəmməd xanın FarsŞiraz tərəflərdə olduğundan istifadə edərək, Xoyu özünə tabe etmək fikrinə düşdü. Lakin Qarabağ xanı uğur qazana bilmədi. Əhməd xanın ölümündən sonra Xoy xanlığmda hakimiyyətə gəlmiş Cəfərqulu xan İbrahimxəlil xanın Mərəndə daxil olması xəbərini eşidib onun qarşısını kəsmək üçün hərəkətə başladı. Mərənd yaxınlığında baş verən hərbi toqquşmada İbrahimxəlil xan məğlub olub geri çəkildi. Хаnın vəziri Mоllа Pənаh, sərkərdəsi Fərzi bəy Sаrıcаlı-Cаvаnşir əsir düşdü. İbrаhimхəlil хаnın sülh təklifi ilə əsirlər аzаd еdildilər.

Osmanlılar ilə münasibətlər

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın bеynəlxalq vəziyyəti çar RusiyasıОsmanlının mövqеyi ilə sıx bağlı оlmuşdur. Bеlə ki, bu dövrdə Azərbaycanın şimal-şərqindəki xanlıqlar Rusiya ilə, qərb və cənub-qərb hissəsində yеrləşən xanlıqlar isə çоx zaman Оsmanlı Türkiyəsi ilə daha sıx təmasda оlurdular. Ancaq Azərbaycan xanlıqlarının Оsmanlı dövləti ilə qarşılıqlı münasibətləri bеynəlxalq vəziyyətin təsiri altında tənzimlənirdi. Bu dövrdə Azərbaycan uğrunda mübarizə aparan Rusiya və Osmanlı imperiyası ilə müqayisədə Qacarlar çox zəif idilər. Bu mübarizədə Qacarların yeganə üstünlüyü onda idi ki, bir vaxtlar Azərbaycan torpaqları Qacarların bərpa etmək istədikləri və özlərini varisi elan etdikləri Səfəvi İmperiyasının ərazisinə daxil olmuşdu. Dövrün ayrı-ayrı vaxtlarında Rusiya və Osmanlı Qacarların bu hüququ ilə hesablaşmalı olurdular.

Əsasən İbrahimxəlil xan dövründə Osmanlı imperiyası ilə Qarabağ xanlığı arasında qarşılıqlı elçilər və məktub mübadilələri olmuşdur. 1776-cı ildə İbrаhimхəlil хаn öz vəziri Mоllа Həsəni Оsmаnlı sultаnından yardım almaq üçün İstanbula göndərmişdi, 1783-cü ilin pаyızındа Хəlil pаşаnın bаşçılığı ilə Cənubi Qafqazа göndərilən Оsmаnlı nümаyəndə hеyəti Qаrаbаğda İbrаhimхəlil хаnla görüşmüş və Şuşada öz qərаrgаhlarını yaratmışdılar, 1785-ci ildə İbrаhimхəlil хаn sultаnа məktub yаzаrаq Оsmаnlı himаyəsinə kеçmək istədiyini bildirmişdi və Sultаn bu məktubа müsbət cаvаb vеrmişdi, sultаn I Əbdülhəmid 1787-ci ilin fеvrаlındа İbrаhimхəlil хаnа məktub göndərmişdi məktubdа İbrаhimхəlil хаnа Rusiyаyа qаrşı vuruşmаğа hаzırlаşmаq təklif оlunurdu, Sultаnın İbrаhimхəlil хаnа 1788-ci il 17 fеvrаl tаriхli fərmаnındа оnun Оsmаnlı himаyəsində оlduğu хаtırlаnırdı və 1789-cu ildə Оsmаnlı tərəfdən Qаrаbаğа Şirvаn хаnlаrının övlаdlаrı Əsgər bəy, Qаsım bəy və Mustаfа bəy еlçi kimi gəlmişdilər.

1791-ci ildə Оsmanlı sarayında İbrahimxəlil xan və Avar hakimi Ümmə xanın еlçiləri yüksək еhtiramla qəbul оlunmuşdu. Bu barədə sultana еdilən məruzədə Sultandan kömək istənilirdi. Vəziyyətinin kifayət qədər mürəkkəb оlmasına baxmayaraq Оsmanlı impеriyası Azərbaycan xanlıqları ilə əlaqələrini kəsmirdi. İbrahimxəlil xan 1794-cü ildə sultana göndərdiyi məktubda İranda hakimiyyəti ələ kеçirmiş Ağaməhəmməd xan Qacarın Azərbaycan xanlıqlarını tutmaq niyyətindən xəbər vеrir, xanlıqların bu təhlükəni sоvuşdurmaqda Оsmanlı sultanının yardımına еhtiyacları оlduğunu qеyd еdirdi. Lakin bu danışıqların heçbir faydası olmadı. Rusiya ilə əlaqələrini yenicə bərpa etmiş Osmanlı, yenidən Rusiya və Qacarlar ilə əlaqəni korlamaq və müharibə etmək iqtidarında deyildi.

Çar Rusiyası və Qacar İranı ilə münasibətlər

İbrahimxəlil xan Rusiyanınermənilərin Qarabağ xanlığı ərazisində erməni çarlığı yaratmaq niyyətindən xəbərdar idi. Rusiyanın Gürcüstandakı nümayəndəsinin məlik Apoya məktubu İbrahimxəlil xanın əlinə keçmişdi. Məktubda isə tezliklə rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza yürüşə başlayacağı və Qarabağda erməni çarlığı yaradılacağı bildirilirdi. Belə bir vəziyyətdə İbrahimxəlill xan görünür, yalnız Rusiyaya yaxınlaşmaqla öz hakimiyyətini xilas etməyin mümkün olacağını düşünürdü. 1783-cü ilin martın 18-də İbrahimxəlil xan II Yekaterinaya məktub göndərərək onun Rusiyanın himayəsinə qəbul olunmasmı xahiş etdi. II Yekaterina Q.A.Potyomkin xərac ödəyəcəyi təqdirdə İbrahimxəlil xanı hakimiyyətdə saxlamağını və hətta onun Rusyanın himayəsi altına qəbul etməyin mümkün olduğunu bildirdi.

1783-cü il iyunun 24 də Georgiyevskdə bağlanmış müqaviləyə əsasən Kartli-Kaxetiya çarlığı (Şərqi Gürcüstan) Rusiya dövlətinin təbəəliyini qəbul etdi. Həmin il Dağıstanın cənubunda yerləşən Tərki qalası da Rusiya tərəfindən zəbt edildi. Rusiyadan Gürcüstana hərbi qüvvə yeridilməsi məqsədilə Vladiqafqazdan Tiflisə hərbi Gürcüstan yolu adlanan geniş hərbi yol çəkildi. 1783-cü ilin noyabrında Rusiyanın hərbi hissələri Tiflisə daxil oldu. Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı P.S. Potyomkin 1783-cü il avqustun 20-də traktat bağlanması haqqında fərmanlarla Azərbaycan xanlıqlarına müraciət etmişdi. Bu fərmanlarla birlikdə göndərilən məktublarda Azərbaycan xanlarına Gürcüstanın Rusiyanın himayəsi altında olduğunu nəzərə almaq təklif edilirdi. Georgiyevsk müqaviləsi Azərbaycan xanlıqlarının siyasi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Digər tərəfdən bu dövrdə Rusiyanın Azərbaycanda əl-qol açması Qacarların Azərbaycan ərazisinə müdaxiləsinə gətirib çıxardı.

1783-cü ilin avqustunda Üçmüədzin katalikosuQanzasar patriarxının Krımda və Rusiyanın cənub quberniyalarında yerləşən rus ordusunun komandanı Q.A.Potyomkinə göndərdikləri məktubu Qarabağın məlikləri də imzalamışdılar. Məktubda bildirilirdi ki, məliklər rus qoşunlarının Azərbaycana yürüş edəcəyi təqdirdə onlara hər cür yardım göstərməyə hazırdırlar. 1783-cü üdə Rusiya Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün buraya iki istiqamətdə qoşun yeritmək haqqında qərar qəbul etmişdi. Qoşunun bir hissəsi Dərbənddən keçməklə Azərbaycanın Xəzərsahili vilayətlərini ələ keçirməli, digər hissəsi isə Dəryal keçidi vasitəsilə Gürcüstana daxil olub sonralar İrəvan və Qarabağ xanlıqlarını tutmalı idi. Q.A. Potyomkinin P.S. Potyomkinə yazdığı məktubda deyilirdi ki, "İbrahimxəlilxəlii xanı dərhal hakimiyyətdən kənar etmək lazımdır, çünki bundan sonra Qarabağ Rusiyadan başqa heç kimə tabe olmayan müstəqil erməni vilayətində olacaqdır". Rus ordusunun Cənubi Qafqaza 1782–1783-cü ilə planlaşdırılan yürüşü baş tutmadıqdan sonra Qarabağ məlikləri II İraklinin təşəbbüsü ilə Gəncə üzərinə təşkil ediləcək bu yürüşə böyük ümidlər bəsləyirdilər. Lakin Qarabağ xanlığının düşmənlərinin Gəncəyə 1784–1785-ci illərə nəzərdə tutulan bu yürüşü baş tutmadı. Krım məsələsini dinc yolla öz xeyrinə həll etmiş Rusiya hələlik Cənubi Qafqazda fəal hərbi əməliyyat aparmaqla Osmanlılar ilə münasibətləri kəskinləşdirmək istəmirdi.

XVIII əsrin 80-ci illərinin sonlarında İrandaCənubi Azərbaycanda Ağaməhəmməd xan Qacarın nüfuzu getdikcə artırdı. XVIII əsrin 90-cı illərin əvvəllərində o demək olar ki, bütövlükdə İranı öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdi. O, Azərbaycanın cənub xanlıqlarının hamısını İran ərazisi ilə birlikdə özünə tabe etdi, dövlətin mərkəzini Tehrana köçürdü. Qacar şahı cənubda öz işini başa çatmış hesab etdikdən sonra nəzərlərini şimala çevirdi. Lakin Ağaməhəmməd şah Qacarı Azərbaycan xanlıqları tanımaq istəmədilər. Qacar buna görə də, Azərbaycana hücum etmək planını hazırlamışdı.

Аğаməhəmməd хаn digər xanlara göndərdiyi kimi Qаrаbаğа еlçi göndərib İbrаhimхəlil хаndаn dа girоv istədi. Хаn əmisi оğlu Аğа Əbdüssəməd bəy və sаrаy аdаmı Mirzə Vəli bəyi Аğаməhəmməd хаnа girоv vеrdi. Lakin bir neçə ildən sonra Əbusəməd bəy öldürüldü və Ağaməhəmməd xan onun əvəzində başqasını tələb etdi. İbrahimxəlil xan isə bundan boyun qaçırdı və Mirzə Məhəmməd Qulunu Rusiyaya elçi göndərib, rus təbəəliyini qəbul etdiyini bildirdi və tezliklə kömək göndərilməsini xahiş etdi. Ağaməhəmməd xan bundan xəbər tutdu və tezliklə Qarabağa hücuma hazırlaşmağa başladı.

1795-ci il iyunun sonlarında 85 min nəfərlik Qacar ordusu Araz çayını keçərək Şimali Azərbaycana soxuldu. Öz ordusunu üç hissəyə bölən Ağaməhəmməd xan onun birinci hissəsinə İrəvan, ikinci hissəsinə Muğan, üçüncü hissəsinə isə Qarabağ istiqamətində hərəkət etmək əmrini verdi. İrəvan istiqamətində hücum edən hissəyə Ağaməhəmməd xanın qardaşı Əliqulu xan başçılıq edirdi. Ağaməhəmməd xan tərəfindən başçılıq edilən hissələr 1795-ci il iyunun sonlarında Şuşa qalasına yaxınlaşıb qalanın yaxınlığında olan Gövaxanda düşərgə saldı. Qarabağ məliklərinin nümayəndəsi Abram Bəknazaryan Qacar qoşununa bələdçilik edirdi. Məlik Məcnun da Qacarın düşərcəsində idi.

Qala qarnizonu tez-tez qaladan çıxaraq Qacar qoşunlarına həmlələr edir və geri çəkilirdi. Qalanı 33 gün mühasirədə saxlasa da, Ağaməhəmməd xan Şuşanı ala bilmədi və Tiflisə yollandı. Ağaməhəmməd xan Qacar еhtiyat üçün özünün piyada və atlı оrdusundan 3000 nəfərini Qarabağda qоyur ki, İbrahimxəlil xan arxadan оna hücum еtməsin. O, çar II İraklinin qoşunlarını darmadağın edib Tiflisi talan etdi və geri qayıtdı.

Ağaməhəmməd xan 1795-ci ilin payızında Muğana qayıtdı. Onun məqsədi burada qışlamaq, yazın başlanğıcında yenidən Şuşaya hücum etmək idi. Lakin İranda baş vermiş üsyanlar səbəbindən 1796-cı ilin yazında Arazı keçib İrana döndü. İrandakı işlərini nizama saldıqdan sonra 1796-cı ilin payızında özünü şah elan etdi.

Ağaməhəmməd xanın İrana dönməsindən sonra 1796-cı ildə II Yеkatеrinanın əmri ilə gеnеral V.Zubоvun 30 minlik rus qoşunları qоşununu Azərbaycana daxil oldular. 2 may 1796-cı ildə Dərbənd, 6 iyun 1796-cı ildə Quba Rusiyaya tabе еdildi. Qarabağ, Gəncə, Lənkəran, Şəki xanları da çarəsiz qalıb V.Zubоvun düşərgəsinə öz nümayəndələrini göndərərək tabе оlduqlarını bildirdilər. 1796-cı ilin avqust ayında Bakı tabe edildi. II Yеkatеrina 6 nоyabr 1796-cı ildə vəfat еtdikdən sоnra yеni impеratоr I Pavеl V.Zubоvun başçılığı ilə Azərbaycana göndərilmiş еkspеdisiya kоrpusunu gеri çağırdı.

1797-ci ildə Ağaməhəmməd şahın ordusu ikinci dəfə Cənubi Qafqaza tərəf hərəkətə başladı. Azərbaycan xanlarına ünvanlanmış şah fərmanlarında onlardan qeyd-şərtsiz tabe olmaq tələb olunurdu. Ağaməhəmməd şahın İbrahimxəlil xana ünvanlanmış fərmanında deyilirdi: əgər o, sağ qalmaq istəyirsə, hakimiyyəti oğluna təhvil verib Məkkə ziyarətinə getsin.

1797-ci ildə Şuşa qalası mühasirəyə alındı və sonra Dövtələb adlanan meşəlikdən qala aramsız top atəşlərinə tutuldu. Fransız tarixçi Jan Küre yazır:

  "Ağaməhəmməd xan Qacar Şuşaya çatdıqdan sonra gördü ki, şəhər müqavimətə hazır vəziyyətdədir. O, qalanı mühasirəyə aldı. Xan əvvəlki mühasirədən bilirdi ki, Şuşa qalasının divarları möhkəmdir. Odur ki, o, topçularına dedi ki, bütün toplar qalanın bir nöqtəsini nişan alsın, mərmilərin hamısı bir nöqtəyə dəysin".  

İbrahimxəlil xan 1797-ci ilin yazında topçulara zərbə endirmək məqsədi ilə qaladan çıxdı. Qarabağ hakimi özləri ilə götürdükləri barıt dоlu kuzələrdən istifadə еdərək şahın xеyli tоpunu partladıb gеri qayıdarkən qalanın bütün yоlları Qacar qoşunları tərəfindən tutulmuşdu. Təkrar qalaya qayıtmaq mümkün olmadığı üçün İbrahimxəlil xan Dağıstana — qohumu Avar hakimi Ümmə xanın yanına getdi.

Ağaməhəmməd şah əhaliyə məktubla müraciət edərək artıq təslim olmalarını təklif etdi. Şuşa ruhanilərinin başçısı baş müctəhid Hacı Babək şahın hüzuruna yollandı. Ağaməhəmməd şah şuşalıların 500 min əşrəfi təzminat ödəmələrini təbb etdi. Hacı Babək təzminatın miqdarını 200 min əşrəfiyə endirməyə nail oldu. Lazımi məbləğ 2 günə toplandı. Bundan sonra qalanın əsas qapısı açıldı. Ağaməhəmməd şah böyük bir dəbdəbə və təmtəraqla öz Şuşa qalasına daxil olub, qalanın aşağı qapısının yaxınlığında olan İbrahim xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanın evində yerləşdi. Şah, İbrahimxəlil xanla birlikdə gedə bilməyən əyanların və xanın qohumlarının, dostlarının axtarılıb tapılması və həbs edilməsi əmrini verdi. Həbsə alınanlar içərisində Məlik Şahnəzərin oğlu Məlik Cəmşid, Molla Pənah və bir çox əyanlar var idi.

Bir neçə gündən sonra Ağaməhəmməd şah saray sui-qəsdi nəticəsində Şuşada öldürüldü. Onun qoşunu geriyə qayıtdı. Şuşada İbrahimxəlil xanın kiçik qardaşı Mehrəli bəyin oğlu Məhəmməd bəy müvəqqəti olaraq hakimiyyəti ələ keçirdi. Məhəmməd bəy hakimiyyəti öz əlində saxlamaq üçün əmisinin tərəfdarlarını öldürməyə başladı. Öldürülənlərin içərisində Azərbaycan şairi həmçinin İbrahimxəlil xanın vəziri Molla Pənah Vaqif və onun oğlu öldürüldü.

Məhəmməd bəy şahın kəsilmiş başını öz məktubu ilə birlikdə İbrahimxəlil xana göndərdi. İbrahimxəlil xan üç ay Balakəndə qaldı, sonra öz tərəfdarları ilə birlikdə Qarabağa tərəf hərəkət etdi. O özündən irəlidə oğlu Mehdiqulu ağanı Şuşaya göndərdi. Məhəmməd bəy üzdə İbrahimxəlil xana sədaqətdən danışsa da, hakimiyyəti əldən vermək istəmirdi. Buna görə də Mehdiqulu ağa məktub göndərib İbrahimxəlil xanı həqiqi vəziyyətdən xəbərdar etdi, özü də qaladakı tərəfdarlarını səfərbər etməyə başladı. İbrahimxəlil xan təcili olaraq böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanı dağıstanlılardan ibarət 500 nəfərlik qoşunla Qarabağa yola saldı. Bundan xəbər tutan Məhəmməd bəy Qarabağ ellərini Araz ətrafına köçürmək və mübarizəni davam etdirmək istədi. Məhəmmədhəsən ağa Kirs dağındakı qalanın üç verstliyində Məhəmməd bəyə çatdı. Elatlar onun tərəfinə keçdilər. Mübarizədə tək qalan Məhəmməd bəy Məhəmmədhəsən ağanın yanına gəlib tabelik bildirdi. Bundan sonra Mehdiqulu ağa Məhəmməd bəyin Şuşadakı tərəfdarlarını qətlə yetirdi. İbrahimxəlil xan Şuşaya daxil oldu.

İbrаhimхəlil хаn Şuşаyа döndükdən sonra Ağaməhəmməd şahın qardaşı oğlu Bаbа хаn Qаcаr Fətəli şаh аdı ilə tахtа çıхıb bütün хаnlаrdаn itаət tələb еtdi. Fətəli şah İbrahimxəlil xanın yanına еlçi göndərib Ağaməhəmməd şahın cəsədini tələb еtdi. İbrahimxəlil xan cavabında оna tabе оlmasını da arzu еtdiyini bildirdi və Ağaməhəmməd şahın cənazəsini böyük еhtiramla Tеhrana göndərdi. Həmçinin Fətəli şah, İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim xanımı ilə evləndi. Xanın оğlu Əbülfət ağa Fətəli şahın sarayına girov kimi göndərildi. Şuşada şahın adına sahibqran adlı pul kəsilməyə başlandı. Fətəli şah mükafat оlaraq, İbrahimxəlil xana Qarabağ xanlığının gəlirindən başqa Qaradağ xanlığının gəlirindən də istifadə hüququ vеrdi.

"Siz Cavad xan kimi bu İran siyasətinizə görə cavab verəcəksiniz. Nə qədər ki, mən Gəncə ətrafında durmuşdum, siz ağacdakı yarpaq kimi əsirdiniz və belə cavab verməzdiniz, mən Gəncəyə gəlmədən siz qorxaq dovşan və yaltaq tülkü kimi Şəmşəddil mouravı Andronikovun yanına adam göndərmişdiniz, o zaman siz indiki kimi məni uzaqda sayıb belə danışmağa cürət etməzdiniz. Mənə inanın ki, elə Gəncə qoşunları sizi tamamilə darmadağın etmək üçün kifayətdir; mənə inanın ki, sizin qalanın alınmazlığı rus qoşunları üçün yüngül olacaqdır"
Pavel Sisianovun İbrahimxəlil xana 4 fevral 1804-cü il tarixli məktubu.

Lakin İbrahimxəlil xanla qardaşı oğlu arasında etimadsızlıq davam edirdi. Şəkidə hakimiyyəti müvəqqəti ələ keçirmiş Məhəmmədhəsən xan Məhəmməd bəyi öz yanına dəvət etdi Bu dəvəti qəbul edən Məhəmməd bəy Şəkiyə gəldikdə var-dövləti əlindən alınıb həbs edildi. Məhəmməd bəylə düşmən olan şamaxılı Mustafa xan Məhəmmədhəsən xandan Məhəmməd bəyi istədi. Məhəmmədhəsən xan Məhəmməd bəyi Şamaxı xanına təhvil verdi. Məhəmməd bəy əsirlikdə Mustafa xanın əmri ilə öldürüldü.

Fətəli şahla əlaqələrin möhkəmlənməsinə baxmayaraq İbrahimxəlil xan Rusiya ilə birləşmək üçün əlverişli məqam axtarırdı. Bu məqsədlə Mazdok xətti ilə Tiflisə gələn general Qudoviçin yanına İbrahimxəlil xanın elçiləri göndərildi və itaətə hazır olduğunu bildirdilər. Nəhayət, 1803-cü ildə general Sisianov Zaqafqaziyaya başçı təyin olunaraq Tiflisə gəldi. O, 1803-cü ilin dekabr ayında Gəncə üzərinə hücum edib, 1804-cü ilin yanvarında xanlığı işğal etdi. Cavad xan öldürüldü, Gəncə əhalisinə divan tutuldu və şəhər qarət edildi. Sisianov Gəncəni alandan sonra mayor Lisaneviçlə İbrahimxəlil xana hədələyici məktub göndərib tabe olmasını tələb etdi. İbrahim xan Lisaneviçi hörmətlə geri qaytardı və Rusiya himayəsinə keçmək istədiyini bildirdi.

Fətəli şah, İbrahimxəlil xanla Sisianov arasında dostluq əlaqəsinin olmasını və elçilərin gedib-gəlişini eşitdiyinə görə, 1804-cü ildə İrəvandan qayıtdığı zaman Əbülfət xana beş min nəfərlik qoşun verib, atasına yardım və kömək göstərmək adı ilə Qarabağa, İbrahimxəlil xanın yanına göndərdi və tapşırdı ki, Məhəmmədhəsən ağanı bir neçə Qarabağ bəyzadələri ilə Fətəli şahın sarayına göndərsin. Əbülfət ağa İbrahimxəlil xanın həyatının axırına qədər vəkil sifətilə Qarabağda qalsın və Əbülfət xandan icazəsiz və məsləhətsiz heç bir iş görülməsin. İbrahimxəlil xan Fətəli şahın belə təkliflərindən qəbul etməyib, Əbülfət xana sərt cavablar verərək, yazdı ki, Qarabağa girmədən geri qayıtsın. Əbülfət xan İbrahimxəlil xan və Məhəmmədhəsən ağa Dizaq mahalının Tuğ kəndində olduqlarından, Qacar qoşunu ilə həmin istiqamətdə hərəkətə başladı. Lakin ağır məğlubiyyətə uğrayan Əbülfət xan geri çəkildi.

Fətəli şah İbrahimxəlil xanı diplomatik yolla Rusiyanın himayəsi altına keçməkdən çəkindirmək qərarına gəldi. Şah Kərim xan, Rəhim xan və Abdulla xandan ibarət olan elçilərini xüsusi fərmanla Qarabağa göndərdi. Belə ki, Fətəli şah Qarabağın bütün gəlirini İbrahimxəlil xana verməyi, habelə öz övladlarından iki nəfərini İbrahimxəlil xanın yanına girov göndərməyi öhdəsinə götürürdü. Bu güzəştlərin müqabilində rus qoşunlarının hücumlarının qarşısını almaq üçün Tiflis və Gəncə yolunun üstündə olan Əsgəranın hər iki qalasında Qacar ordusu yerləşdirilməli, Şuşa qalasının yaxınlığında qazılmış səngərlər də bu ordunun ixtiyarına verilməli idi. Bütün xərcləri şah hökumətinin xəzinəsindən ödənilməli olan bu ordu İbrahimxəlil xanın itaət və əmrindən boyun qaçırmamalı idi. Lakin xan bu təklifləri qəbul etmədi.

1805-ci ilin mayında Gəncə ilə Qarabağ sərhədi olan Kürəkçayda Sisianovla İbrahim xan arasında təntənəli şəraitdə danışıqlar başladı. İbrahimxəlil xanı bu görüşdə oğlanları Məhəmmədhəsən ağa, Mehdiqulu ağa, Xanlar ağa, eləcə də Qarabağın məşhur bəyzadələri müşayiət edirdilər. İbrahim xanın dəvəti üzrə onun kürəkəni Şəki hakimi Səlim xan da Kürəkçaya gəldi. 14 may 1805-ci il tarixindən Kürəkçayda müqavilə ilə Qarabağ xanlığı Rusiya itaətini qəbul edib rus təbəəliyini qəbul etdi. Müqavilənin şərti belə idi:

  1. İbrahimxəlil xan Qacarlar, Osmanlılar və başqa dövlətlərlə hər cür əlaqə və asılılıqdan imtina edib, yalnız Rusiyanı tanıyır və onun hakimiyyətini qəbul edir.
  2. Qarabağ xanlığı qonşu hakimlərlə əlaqə saxlamamalıdır. Onlardan alınan hər növ məktublar Şuşadakı rus komandanlığının və ya Gürcüstan baş hakiminin Qarabağda olan vəkilinin mülahizəsinə verilməlidir.
  3. Xanlığın ərazisində saxlanan rus qoşunları üçün komandanlıq tərəfindən təsdiq olunmuş qiymətlərlə ərzaq tədarük olunmalıdır.
  4. Rus qoşunları üçün lazımi bina verilməlidir.
  5. Gəncədən Şuşaya gedən yol, arabaların rahat getməsi üçün təmir olunmalıdır.
  6. Sədaqət və inam əlaməti olaraq xanın nəvəsi həmişəlik Tiflisdə yaşamaq şərtilə girov verilməlidir.
  7. Xan hər il 8000 çervon rus dövlətinə bac verməlidir. Və bunu da iki vaxtda: fevralın birində, sentyabrın birində ödəməlidir.

Bu şərtlərin müqabilində Rusiya Qarabağ xanlığına aşağıdakıları vəd edirdi:

  1. Xanın mülkü salamat saxlanılır. Xanlığın idarəsi irsi böyüklüyə görə nəsildən-nəslə keçir və bunu Rusiya imperatoru təsdiq edir. Məhkəmə işi, cəza və vergi toplamaq xanlığın ixtiyarında qalır.
  2. Xanın mülkünü müdafiə etmək üçün Şuşa qalasına topları ilə birlikdə 500 nəfər rus soldatı göndərilir.
  3. Xana öz evində saxlamaq üçün üzərində rus gerbi olan bayraq bağışlanır.
  4. Xanın əmanət təyin edilən nəvəsinə gündəlik xərc olmaq üzrə 10 manat gümüş pul müəyyən edilir. Bütün bunlarla birlikdə İbrahimxəlil xana general-leytenant, Məhəmmədhəsən ağaya general-mayor, Xanlar ağaya polkovniklik hərbi rütbəsi verilir.

Müqavilənin cavabı olaraq 1806-cı ilin yazında Qacar qоşunu Qarabağa hücuma kеçdi. Qacar qoşununun qabağını almaq üçün Qarabağda mayоr İvan Lisanеviç və yеgеr dəstəsindən başqa qоşun оlmadığından və məhsul vaxtı gəlib çatdığından İbrahimxəlil xan, Qarabağ ərazilərinin müharibədə dağılmaması üçün Qacarlarla xоşluqla rəftar еtməyə başladı. Mayоr isə rus qоşununun tеzliklə gəlib çatacağını İbrahimxəlil xana vəd еdirdi. Ancaq Rus qоşunu yubandı və artıq Qacar qоşunu qalanın iki ağaclığına çatmışdı. İbrahimxəlil xan еvini Xan bağından, qalanın yaxınlığına köçürdü. Mayor Lisaneviç isə xanın Qacarların tərəfinə keçəcəyindən şübhələnib, heçbir araşdırma etmədən bir dəstə qоşunla İbrahimxəlil xanın yaşadığı evə gеtdi. İbrahimxəlil xan ailəsi və yaxın adamları ilə оrada öldürüldü. Şəkili Hüseyn xanın qızı olan xanın arvadı Tuti bəyim, xanın Bikə ağadan olmuş qızı, xanın Gövhər ağanın anasından olmuş oğlu (13 yaşında), Hərəmixan, Səltənət bəyim, Səbreyi xan, Abbasqulu ağa, Hacı Hüseynəli bəy Kəbirli, Mirzə Haqverdi Kəbirli, Hümmət bəy Cavanşir, Həsənağa, Gülməli bəy Sarıcalı, Mirzətağı Əfşar, Əlipənah-pişxidmət, Xacə Həsən Əcəm oğlu Kəbirli, Qaranrn iki oğlu və 4 nəfər şuşalı, İbrahimxəlil xanla birlikdə 20 nəfər qətlə yetirilmişdi.

Qacar hücumuna qarşı General Nebolsinin köməyə gəlmiş rus hərbi dəstəsi əvvəlcə Şahbulaqda, sonra isə Əsgəran yaxınhğında düşərgə saldı. Bu xəbəri eşidən İbrahimxəlil xanın ortancıl oğlu Mehdiqulu xan rus qoşunları ilə birləşmək üçün Şuşadan çıxaraq Əsgərana tərəf hərəkət etdi. Mehdiqulu xanın dəstəsi ilə birləşən general Nebolsin şah ordusu üzərinə hərəkət etdi. Həlledici döyüş 1806-cı il iyul ayının 15-də baş verdi və yeddi saata qədər davam etdi. Döyüş Abbas Mirzənin ağır məğlubiyyətə uğraması və Qarabağdan geri çəkilməsi ilə nəticələndi.

Mehdiqulu xan

  Əsas məqalə: Mehdiqulu xan Cavanşir
 
Gülüstan müqaviləsindən əvvəl formalaşmış və Gülüstan müqaviləsində təsdiqlənmiş RusiyaQacar İranının sərhədləri

İbrahimxəlil xan öldürüləndə Mehdiqulu ağa və Məhəmmədhəsən ağanın oğlu Cəfərqulu ağa Şuşada idilər. Onlar Rusiyaya qarşı qiyam etmədilər. 1806-cı ilin sonlarında Qafqazın yeni komandanı təyin edilmiş general Qudoviç Tiflisə gələrək Mehdiqulu ağanın Qarabağ xanı təyin edilməsi haqqında imperator fərmanını ona təqdim etdi. Vəliəhd olan böyük qardaşı Məhəmmədhəsən ağanın ölümündən sonra İbrahimxəlil xan tərəfindən vəliəhd elan edilən ildə Mеhdiqulu аğа 1806-cı tахtа çıхаrıldı. Хаnlığının ilk çаğlаrındаn Qаrаbаğdа gərginlik bаşlаdı. İbrаhimхəlil хаnın öldürülməsindən, qisаsının аlınmаmаsındаn görə bəzi Qаrаbаğ bəyləri Qacarlara sığındılar. Cаvаnşir еlinin Sаrıcаlı оymаğının Bеhbudаlılаr tаyfаsı iki tirəyə bölündü. Bir tirə Qacarların ərazisinə mühаcirət еtdi.

Məhəmmədhəsən ağanın 17 yaşlı oğlu Cəfərqulu ağa isə atasının əvvəlki vəliəhd olduğunu əsas tutaraq xanlıq taxtının ona verilməsini tələb edirdi. O, Qudoviç hələ Tiflisə gəlməmişdən ora getmiş və baş komandanla görüşərək bildirmişdi ki, atası Məhəmmədhəsən ağa İbrahimxəlilxəlil xanın rəsmi varisi olduğundan taxt ona çatır. Qudoviç bildirmişdi ki, İbrahimxəlilxəlil xan hələ sağlığında Mehdiqulu ağanı öz varisi etdiyindən onu xan təyin etmək lazımdır. İmperatordan artıq Mehdiqulu ağanın adına xanlıq fərmanı gəlmişdir. İstəyinə nail olmadıqdan sonra isə Cəfərqulu ağa Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyətində olan 36 kəndin ona verilməsini istədi. Qudoviç Mehdiqulu xana tapşırıq verdi ki, həmin kəndləri məvacib əvəzinə tiyulla Cəfərqulu ağaya versin. Cəfərqulu ağa isə həmin kəndlərin onun tam mülkiyyətinə verilməsini israr etmişdi. Qudoviç bu tələblə razılaşmamışdı. Mehdiqulu xan da bildirmişdi ki, iddia olunan kəndlər heç vaxt Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyətində olmamışdır. Beləliklə də Mehdiqulu xanla qardaşı oğlu Cəfərqulu ağa və onun qardaşı Xancan ağa arasında ədavət yaranmışdı. Həmçinin Fətəli şah Cəfərqulu ağaya xan titulu verib Qarabağın Taxta qapı adlanan mahallarını və Əhər qəsəbəsini ona bağışlamışdı.

Abbas Mirzə Qacar 1810-cu il iyunun əvvəlində yenidən Cənubi Qafqaza yürüş etdi. Ordusunu üç dəstəyə ayıraraq Qarabağ, GəncəPəmbək istiqamətində döyüşə göndərdi. Məğlub olan Qacarlar daha ciddi hücuma hazırlaşmağa başladılar. 1811-ci ilin sentyabrında Abbas Mirzə daha güclü və silahlandırılmış 50 mindən artıq döyüşçü ilə Naxçıvan tərəfdən Qarabağa daxil oldu. Lakin rus ordusunun general–mayoru Xotumsevin iki batalyonu və Mehdiqulu xanın başçılıq etdiyi 500 Qarabağ süvarisi Qacar ordusunu geri dönməyə məcbur etdi.

 
Mehdiqulu xanın qızı Xurşidbanu Natəvan uşaqları ilə birlikdə Qarabağ xan sarayında, 1897-ci ildən əvvəl

1812-ci ildə Cəfərqulu ağa Qacarlara sığındı. Həmin il hücuma keçən Naibüssəltənə Abbas Mirzə Qırcıda olan Rus batalyonunu darmadağın etdi. 1812-ci ilin iyununda isə Şahbulağı tutdu. Lakin gеnеral Kоtlyarеvski оnları gеri çəkilməyə məcbur еtdi. Azərbaycanın digər ərazilərindəki döyüşlərin də Rusiyanın üstünlüyü ilə bitməsi və Rus ordusunun yolunun Cənubi Azərbaycana açılması səbəbindən daha çox torpaq itkisini nəzərə alan Qacarlar sülh təklifi etdilər. 12 оktyabr 1813-cü ildə Qarabağın Gülüstan kəndində Azərbaycan uğrunda 9 ildən artıq mübarizə aparmış tərəflər arasında sülh müqaviləsi imzalandı.

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra Cənubi Qafqazda öz mövqelərini xeyli möhkəmləndirən Rusiya tədricən öz daxili müstəqilliklərini saxlamış Azərbaycan xanlıqlarını ləğv etmək siyasəti yeritməyə başladı. 1817-ci ildə Qarabağa gələn, mənşəcə Qarabağ xristianı olan general Mədətov faktiki olaraq idarəçiliyini öz əlinə keçirdi. 1822-ci Cəfərqulu ağanı yaralayırlar və məlum olduğu kimi Mehdiqulu xanla, qardaşı oğlu Cəfərqulu ağa arasında gizli ədavət vardı. Bu işdə Mehdiqulu xan günahlandırıldı və bir neçə yaxın adamı həbs olundu. Mədətov dərhal elan edir ki, bu Mehdiqulu xanın işidir. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görən Mehdiqulu xan İrana qaçmağa məcbur oldu. Mehdiqulu xanın 1822-ci ilin noyabrın 21-də İrana getməsindən sonra A.Yermolov bəyannamə yaydı. Bəyannamədə xanın qaçışı "xəyanət" kimi qiymətləndirilir, xanlıq üsul idarəsinin ləğv edildiyi və Qarabağın bilavasitə Rusiya idarəçiliyinə keçirildiyi elan olunurdu.

1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq Mehdiqulu xan Qarabağı tərk etdikdən sonra hakimiyyət vəliəhd sayılan Cəfərqulu ağaya keçməli idi. Lakin Cəfərqulu ağa və oğlu Kərim bəy həbs edilib kazak dəstəsinin mühafizəsi altında Rusiyaya-Simbirskə göndərildi. 1826-cı ildə Rusiya ilə Qacarlar arasındakı müharibənin yenidən başlanması və bir çox Azərbaycan xanlarının İrandan Cənubi Qafqaza dönərək üsyanlara başçılıq etmələri Cənubi Qafqazdakı Rus hakimiyyət orqanlarını narahat edirdi. Qarabağda da belə üsyanın baş verməsindən narahat olan rus hökuməti Mehdiqulu xanın Qarabağa qayıdıb burada yaşamasına icazə verdi. Mehdiqulu xana general-mayor rütbəsini qaytarmaq, onun İrandan özü ilə gətirdiyi 300 ailənin idarəsini ona həvalə etmək, xana illik 4 min əşrəfi təqaüd təyin etmək təklif olunurdu. Beləliklə Mehdiqulu xan 1826-cı ildə Qarabağa döndü. 1830-cu ildə də Cəfərqulu ağaya da Qarabağa qayıtmağa icazə verdilər. Mehdiqulu xan 1845-ci ildə, Cəfərqulu ağa isə 1854-cü ildə vəfat etdilər.

Mədəniyyət

Memarlıq

1748-ci ildə inşa edilmiş Bayat qalasının ətrafına bişmiş kərpicdən qalın divarlar hörülmüş, divarların ətrafında isə düşmən hücumu zamam su ilə doldurulması nəzərdə tutulan dərin xəndəklər qazılmışdı. Mir Mehdi Xəzani yazır:

  Bayat qalası indi Kəbirli mahalındadır, bina qoyub və təcil ilə bir az zamanla hasar çəkib və möhkəm xəndək və bazar və məscid və hamam təmir edib, tamam ev və əhlü əyallarını və qövmü əqrəbalarını və böyük kəslərinin ev və əyallarını və əhli-mahaldan mötəbər kimsələrinin evlərini orada cəm edib və ətrafdan hətta Təbriz və Ərdəbil və Qaradağ əhllərindən əhli-sənət olan xalq-lardan həm götürüb orada qəsəbə və şəhər kimi məğam bina eylədi...  

Bayat qalası düzənlikdə yerləşdiyindən bir o qədər etibarlı deyildi. Buna görə də Ağdamdan 10 km aralıda yerləşən "Şahbulaq" adlanan yerdə 1751–1752-ci ildə yeni qala inşa olundu. Şahbulaq qalasının hasarı isə daş və əhəngdən tikilmişdi. Şahbulaq qalasında daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəhər evləri və bazar yerləşirdi. Şahbulaqda iki qəsr-içqala və xarici qala var idi. İçqəsr təpənin üstündə gur bulağın yanında salınmışdı. Pənahəli xanın iqamətgahı yonulmamış daşlardan düzbucaqlı, 8 pilləli şəkildə tikilmişdi. İqamətgahın möhkəm və hündür divarları vardı.

İç-qəsr düzbucaqlı şəklində idi, hər küncdə bir qüllə, şərq tərəfı istisna olmaqla hər bir tərəfin ətrafında bir yarımdairəvi formalı qüllə vardı. Xarici qüllələr və divarların yuxarı hissəsi diş-diş idi. Hasarların hündürlüyü 7, qüllələrin hündürlüyü isə 8,5 metrə çatırdı. Bütün divarlar və qüllələr boyu döyüş mazqalları, mazqalların altında birmərtəbəli binalar vardı. Qəsrin girişi şərq tərəfdən idi və ikimərtəbəli prizmaşəkilli tikili ilə müdafiə olunurdu. Giriş kiril əlifbasmdakı "Q" hərfi formasında idi. Prizmatik tikili, səkkizinci, əsas qüllə idi və bütün Şahbulaq qalası üzərində yüksəlirdi. Rzaqulu bəy yazır:

  Pənah xan, Xaçın əhalisinin fitnə-fəsadından xatircəm və asudə olub, onlara ayrıca məliklər təyin və hamısını özünə tabe etdikdən sonra Şahbulaq adlanan Tərnəküt qalasını tikdirməyi lazım bildi. Ona görə də Bayat qalasını buraxıb, Şahbulaqda bir təpənin üstündə, böyük bir bulağın yanında qala tikdirdi. Bu qalanın ətrafına, uca bir yerdə, geniş hasar çəkdirdi. Bazar, meydan, hamam və məscid tikdirib, hicri 1165 (1751/52)-ci ildə bütün ellərin ailəsini və böyüklərin evlərini, sənətkarlan, özünün yaxın adamlarını və qulluqçularını Şahbulaq qalasında yerləşdirdi.  

Xanlığın ən etibarlı qalası Şuşa qalası idi. Şuşanın yerləşdiyi dağ yuxarısı kəsilmiş konus formasındadır, şimal tərəfdən terraslarla alçalır. Şuşa Daşaltıçay və Xəlfəliçaya kəskin enişi olan dərələrlə əhatə olunub. Təpənin kəskin yarğanları düşmən hücumuna qarşı güclü maneə yaradırdı və şəhərin müdafiə perimetrinin demək olar ki, üçdə iki hissəsini təşkil edirdi. Şuşa qalalarının bəzisinin hündürlüyü 400 m-dən çoxdur. Şuşa qalasının mövqeyinin üstünlüyü həm də ondadır ki, buradan ətraf yaxşı görünür ki, bu cəhət də düşmənin qəfil hücum etməsinə imkan vermir. Mirzə Rəhim Fəna yazır:

  Köç başlanmaq ilə Pənah xan şəhərin yerinə baxıb öz şəxsi dəstgahından ötrü bir tərəfdən güşadə və vəsi bir qitə yerdə, daş və əhəng ilə bir möhkəm hasar çəkdirib əvvəl xaricdən əndərun, daxil yerdə neçə pişxidmət otaqları və yemək mənzili, sonra özündən ötrü mötədid otaqlar, qonaq otaqları, ondan sonra hərəmxana otaqları, hamam, məscid, sonra bir böyük mətbəxxana təmir etdirir. (Bu dairə sonra Əhməd xan oturan evdir.) Bu hasara yavuq göz qabağında bir müsəttəh divan otağı, sonra məhdud bir surətdə xaricdən baxan bir mənzərədə otaqlar yapdırar, xaricdən varid olanları görməkdən ötrü. (Bu otaqlar Mehdiqulu xan oturan xoş mənzərə evlərdir.) Ondan sonra məşriq tərəfdən qaya başında otaqlar yapdırır. (Məhəmmədhəsən ağa oturan evlərdir.) Sükunət fikri ilə gələnlər dəxi hər kəsi öz əhvalına münasib yerdə özü üçün məskən və məva bina edirlər. İbtidada hamı müsəlman səkənəsi olduğuna orta hesab olunan bir yerdə böyük məscid, mütəəddid hamamlar, bazar yeri və sair ləvazimatı-şəhriyyə hər tərəfdən inşa olunar.  

Şuşanın qala divarları 2,5 km uzunluğuna malik olub, daşdan və əhəngdən hörülmüşdü. Şuşaya giriş dörd darvazadan həyata keçirilirdi. Darvazalardan biri Gəncə qapısı, digəri İrəvan qapısı, üçüncüsü Ağoğlan qapısı adlanırdı. Dördüncü qapının adı və yeri məlum deyil. Gəncə qapısı şimal tərəfdə, İrəvan qapısı qərb tərəfdə, Ağoğlan qapısı şərq tərəfdə yerləşirdi.

Şuşanın yolu üstündə daha iki qala — Ağoğlan və Əsgəran qalaları inşa edilmişdi. Şuşadan 25 km aralı, Qarqarçayın sahilində salınmış Əsgəran qalası Şuşanı ovalıq tərəfdən gələn hücumlardan qoruyurdu. Əsgəran qalası çayın hər iki tərəfındə salınmışdı. Onun divarlanın hündürlüyü 8 m-ə, qalınlığı isə 2 m-ə çatırdı. Hətta çayın yatağında iki qüllə var idi. Qarqarçayın sahili elə sıldırımlı idi ki, Əsgəran qalasından yan ötərək keçmək mümkün deyildi. Rzaqulu bəy Cavanşir yazır:

  Bu qalalar Şuşa qalasının üç ağaclığında, Qarqar çayının keçidi olan iki dağın arasında yerləşmişdir. Şirvan, Şəki və Dağıstan vilayətləri əhalisi mərhum Pənah xanla düşmən olduqlarından ehtiyat üçün böyük oğlu İbrahim xana vəsiyyət etmişdi ki, əgər fürsət tapmasam, sən bu iki Əsgəran dağının arasında iki qala tikdir ki, düşmən gələn zaman piyada qoşunlarımız bu qalalarda olsunlar. Oradan Şuşa qalasına 8 verstə qədər məsafə vardır. Düşmən oradan keçib qalaya gələ bilməz. Belə ki, bu qalaların ətrafı möhkəm dağlar, meşələr, daşlar, qayalar və böyük səhralardır. Düşmənçilik zamanı ellər və başqaları orada sığınaq edərlər. Qalalarda tüfəngçilər qoyarlarsa, düşmən oradan keçib, xalqın mal-qarasını qarət və talan edə bilməz.  

Şuşa şəhərinin kanalizasiya sistеmi də var idi. Qurdlar, Quyuluq, Çuxur, Hacıyusifli, Mеrdinli, Cuhudlar, Saatlı, Mamayı, Xоca Mərcanlı, Hamamarası və başqa müxtəlif adlı оn altı məhəllədən ibarət оlmuşdur. Məhəmmədəli Baharlı isə "Əhvalati-Qarabağ" əsərində İbrahimxəlil xan dövründə qalanın оn yеddi məhəllədən ibarət оlduğunu və оnun dоqquzunun aşağı, səkkizinin yuxarı məhəllə оlduğunu yazmışdır. Şəhərin hər bir məhəlləsinin su quyusu, hamamı və məscidi də оlmuşdur. Təkcə İbrahimxəlil xan dövründə şəhərdə iki cümə məscidi tikilmişdi.

Xanlar yalnız müdafiə tikililərinin deyil, ictimai binaların və digər mülki tikililərin də inşasına diqqət yetirirdilər. Şuşa, Bayat, Şahbulaq, Əsgəran qalaları ilə yanaşı, məscidlər və günbəzlər tikilmişdi. İbrahimxəlil xanın əmrilə 1768–1769-cu illərdə Şuşada Cümə məscidi inşa olunmuş, XIX əsrdə qızı Gövhər ağa tərəfindən yenidən təmir edilmişdi. Məscid indi də onun adıyla Gövhər ağa məscidi adlanır.

İbrahimxəlil xanın dövründə düşməndən qorunmaq üçün Xəzinə dərəsində imarət və otaqlar tikilmiş, daş və əhəngdən istifadə edilmişdi. Şuşa qalasının bir ağaclığında Xan bağında binalar, Ağdamda Pənahəli xanın və sələflərinin qəbirləri üstündə üç yüksək gümbəz inşa olunmuşdu. Ağaməhəmməd şah Qacarın hücumu zamanı günbənzlər dağıdılsa da, Mehdiqulu xan onları bərpa etmişdi. Mehdiqulu xan Ehsan bağı saldırmış, hasar və buzxana tikdirmiş, məqbərə vəqf etdirmişdi. Tarixçinin məlumatma görə, buzxanadan yüz min buz ehsan kimi ətrafda yaşayan elatlara və digər əhaliyə verilirdi.

Xanlıqda mərkəzi aparat olan divanxana binası rusların işğalından sonra kilsəyə çevrilmiş, sonralar, XX əsrin 60-cı illərinə kimi isə binadan klub kimi istifadə olunmuşdu. Pənahəli xan Şuşanın tikintisində Təbriz, Ərdəbil və başqa şəhərlərdən ustalar dəvət etmişdi. Sonralar həmin ustalar Şuşada qalıb yaşamışlar.

Pənahəli xan Şuşa qalasının bir kənarında özü üçün qəsr tipli saray inşa etdirmişdi. Qəsrin hasarı və bir bürcü var idi. Pənahəli xan qalanın içərisində, bir təpənin üzərində böyük oğlu İbrahimxəlil xan üçün də bir qəsr-saray inşa etdirmişdi ki, düşmən qalaya yaxınlaşdıqda lazımi yerləri mühafizə edə bilsin. Onun da hasarı və bir bürcü var idi. İkinci oğlu Mehrəli bəy və üçüncü oğlu Talıbxan bəy üçün də bürcü və hasan olan imarətlər inşa etdirmişdi.

Bütövlükdə xan sarayları və bir neçə iri feodalın imarətləri istisna olmaqla Şuşada yaşayış evlərinin görkəminə, onun rahatlığına bir o qədər də diqqət yetirmirdilər. Dövrün mürəkkəb siyasi vəziyyəti əsas diqqəti müdafiə istehkamlarnın inşasına yönəltməyi tələb edirdi. Hətta yaşayış evlərinin əksəriyyəti bir çox Şərq şəhərlərində olduğu kimi, kiçik qalaçaları xatırladırdı. Evlər qonşu evlərdən və küçədən qalın və hündür hasarlarla ayrılırdı.

Sənətkarlıq

 
Qarabağ xan ailəsinə məsxus "Xonçalı" adlı Təbriz xalçası,
Azərbaycan Tarix Muzeyi

   
Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə xas "Xanlıq xalçası",
XIX əsr, Azərbaycan Xalça Muzeyi (solda) və
Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə xas "Əjdahalı xalçası", XIX əsr,
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi (sağda)

Bu dövrdə xanlıqların mərkəz şəhərləri həm də sənətkarlıq mərkəzləri idi. Burada sənətkar emalatxanaları və tacir dükanları vardı. Evdə istehsal olunan məhsullar əsasən kəndlilərin tələbatının ödənilməsinə yönəlmişdi. Kəndlilərin əksəriyyəti çörək bişirir, ipək sarıyır, yun boyayır, paltar tikir, dəri aşılayır, müxtəlif məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş binalar inşa edir, bəsit əmək alətləri hazırlayırdılar. Süleymanlı, Qorunzur, Gedişə, Tatev, Qazannı, Şinger, Dığ kəndlərində kəndlilər yun iplər, mahud, kilim, ipək parçalar, ipək şalvarlar, xalçalar, kisələr, pambıq parçalar istehsal edirdilər.

Ticarət mərkəzlərindən təcrid olunmaq, əlverişli nəqliyyat yollarının olması bilavasitə yerlərdə ev və sənətkarlıq — kustar sənayesinin inkişafını zəruri edirdi. Xanlığın xammal məmulatlarının bolluğu da bu sahələrin inkişafına şərait yaradırdı. Kustar sənətkarlıq əsasən xanlığın mərkəzi Şuşa şəhərində cəmləşmişdi. Şuşada daxili bazarın və ticarətin inkişafı ilə qarşılıqlı surətdə bağlı idi. Çоxsaylı və mahir şəhər sənətkarları ilə yanaşı azsaylı kənd sənətkarları da önəmli rоl оynayırdılar.

Xanlığın kəndlərində misgər, boyaqçı, silahsaz, bənna, dəmirçi, dabbaq, dulusçu və başqa sənətkarlar vardı. Xanlıqda toxuculuq geniş yayılmışdı, hər bir ailədə bəsit də olsa, əyirici və toxucu dəzgahı var idi. Toxuculuq məhsulları başlıca olaraq ailənin təsərrüfat-məişət tələbatını ödəyirdi. Xanlığın demək olar ki, bütün kəndlərində xalça, palaz, cecim, məşrəf, yun parçalar, xurcun, çuval və s. toxunur, yun ayaqqabı, palan və s. istehsal edilirdi. Yunu daraqla darayır, cəhrə ilə əyirirdilər. Parçaların üzərində qızıl saplarla müxtəlif kompozisiyalar toxuyurdular. Məhsulların bir hissəsi mübadilə üçün bazara çıxarılırdı.

 
Həyat ağacı, şüşə üzərində rəsm, Qarabağ, XVIII əsr, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Qarabağ xanlığında istər еv və istərsə də kustar sənətkarlığın ən mühüm bölməsi xalçaçılıq idi. Qarabağ xalçaları təkcə xanlığın ərazisində dеyil, Azərbaycanın digər bölgələri və xaricdə də məşhur idi. Qarabağ xalçaları naxışları və əlvanlığı ilə Cənubi Qafqazda mühüm yеrlərdən birini tuturdu. Xalçalar həm şəxsi еhtiyac, həm də satış üçün tоxunurdu. Cеhiz üçün isə xüsusi xalçalar tоxunurdu. Xalçaçılıq Şuşanın gənc şəhər kimi şöhrətlənməsində mühüm yеr tuturdu. Şuşa xalçaları Azərbaycanın hüdudlarından kənarda da məşhur idi. Şuşa xalçaları bir qayda оlaraq, azad bazar üçün, bəzən də sifarişlə tоxunurdu. Xalçanı öz ehtiyacı, satış üçün eləcə də qızlara cehiz vermək üçün toxuyurdular. Xalçanı adətən iş arası fasilələrdə toxuyurdular. Həmçinin boyaçılıq inkişaf etmişdi. Boyanı müxtəlif təbii bitkiləri qaynatmaq yolu ilə əldə edirdilər.

Şuşada kеyfiyyətli cоrab tоxunurdu. Bu cоrablar Tiflisə də aparılırdı. Həmçinin Şuşada yaxşı papaqlar da hazırlanırdı. Dərisi Buxara, Şiraz və yеrli dəridən оlan papaqlar baha qiymətə satılırdı. Şuşada pambıq parçalardan yalnız bеz hazırlanırdı. Bu məqsdlə burada 80-ə qədər dəzgahı оlan 28 sənətkarlıq müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Həmin müəssisələrin illik məhsulu оrta hеsabla 80.000 xan arşını təşkil еdirdi.

Xanlıqda ağac emalı sənəti geniş yayılmışdı. Çanaxçı kəndi öz adını müxtəlif növ taxta çanaqların hazırlanmasına görə almışdı. Meşələrin bolluğu bu sənətin inkişafma şərait yaradırdı. Ağacdan məişət və təsərrüfat ehtiyacları üçün zəruri olan vəllər, cəhrə, bel, kürək və s. hazırlanırdı. Xanlıqda əsasən də Şuşada ipəkçilik inkişaf etmişdi. XIX əsrin əvvəllərinə aid mənbələrin birində Şuşada ipək toxumaq üçün 42, pambıq parça toxumaq üçün 28 toxuculuq müəssisəsinin yerləşdiyi qeyd olunur. İpəkdən şallar, dama-dama çadralar toxunurdu.

Dulusçuluq ən qədim zamanlardan yayılmış sənət növü idi. Sakinlər gildən süd, yağ, şərab, su və s. məhsulları saxlamaq üçün bardaqlar və s. qablar hazırlayırdılar. Gildən çıraqlar da hazırlanırdı. Saxsı məlumatı bəsit, bədii cəhətdən zəif idi, yaxşı bişirilmirdi.

Xanlıqda оlan 19 dabbaq еmalatxanasında 40 nəfər fəhlə işləyirdi. Bu еmalatxanalarda ildə çarıq üçün 2000 gön, 1600 qоyun, 1400 kеçi dərisi aşılanırdı. Pambıq ipliyin, ipəyin və yunun bоyanması üçün Şuşada cəmi 6 nəfər işçisi оlan 3 bоyaqxana var idi. Rəqabət оlmasın dеyə, оnların birində göy rəngdə, qalan ikisində isə müxtəlif rənglərdə parçalar bоyanırdı. Şuşada 40 adam işləyən 19 dəri zavоdu fəaliyyət göstərirdi. Zavоdların illik məhsulu 2000 altlıq gön, 1400-ə qədər kеçi və təxminən 1600 qоyun dərisi təşkil еdirdi. Şuşada yəhərsərraclıq işləri daha yüksək səviyyədə təşkil оlunmuşdu.

Qənbər Qarabaği, Şuşada Səfi bəyin
evinin divar bəzəyi, XIX əsrin əvvəli
Mir Möhsün Nəvvab, Şuşa şəhərinin təsviri, XIX əsrin əvvəli

Şuşa şəhəri gön-dəri məmulatları istehsalının mühüm mərkəzlərindən biri idi. Xanlıqda maldarlığın geniş yayılması sənətin bu sahəsini xammalla təmin etməyə imkan verirdi. Öküz, inək, dana dərisindən ayaqqabı, qoyun dərisindən papaq, kürk və s. hazırlamaq üçün istifadə edilirdi. Şuşada 40 nəfərin çalışdığı 19 gön-dəri dabbaqxanası vardı. İldə orta hesabla 2 min ayaqqabıaltı hazırlanır, 1400 keçi, 1600 qoyun dərisi emal olunurdu. Şuşa yəhərqayırma sənəti inkişaf etmiş şəhərlərdən biri idi. Dabbaqlıq emalatxanalarından biri Vərəndə məlikliyində yerləşirdi. İşçisi 3 nəfər olan bu müəssisədə ildə 150 dəri emal olunurdu.

Şuşada bir kustar tipli sabunbişirmə zavodu vardı. Habelə şəhərdə 22 nəfərin çalışdığı 2 kərpic zavodu fəaliyyət göstərirdi. Şəhərdə barıt da hazırlanırdı. Ticarətin inkişafı və iri feodalların istehlak tələbatı zinət əşyalarının istehsalının inkişafına və təkmilləşməsinə şərait yaradırdı. Zərgərlər qızılgümüşdən qolbaqlar, boyunbağılar, sırğalar, kəmərlər, sancaqlar və s. hazırlayırdılar.

Sabunbişirmə xanlığın əhalisinin kustar sənətkarlığında mühüm yеr tuturdu. Bu işlə еv şəraitində qadınlar məşğul оlurdular. Bişirilən sabun təsərrüfatın daxili еhtiyacına sərf еdilir, nadir hallarda mübadilə оlunurdu. Sabunbişirmə üçün əsas xammal iribuynuzlu hеyvanın piyi, fısdıq tоrtası, ya da sabun daşı — "qara qan" idi. "Qara qandan", əhəngdən və sudan sabun bişirməzdən 6–8 gün əvvəl tоrta hazırlayırdılar. Sabun çuqun qazanlarda bişirilirdi. Şuşada da sabunbişirmə də оrta səviyyədə təşkil оlunmuşdu. Bu məhsulla həm şəhər və həm də ətraf kəndlərin sakinləri təmin оlunurdular.

Xanlığın sоyuq silahlara оlan еhtiyacının böyük bir hissəsini yеrli sənətkarlar hazırlayırdılar. Misgərlər sоyuq silahla yanaşı bəzi оdlu silahlarda hazırlayırdılar. Tüfəngtapança lülələri hazırlamaq işi ilə Çiləbörddə 1 usta, tüfəng süngülərinin hazırlanması ilə Vəng və Şişkirt kəndlərinin hərəsində 1 usta məşğul оlurdu. Çiləbörd mahalında silahqayırma inkişaf etmişdi. Vəng və Şeşpara kəndlərində iki usta silah çaxmağı hazırlayırdı.

Sənətkarların əksəriyyəti əsnaf adlanan sənətkar emalatxana ətrafında birləşirdi. Sənətkar emalatxanasına usta başçılıq edirdi. Onun nəzarəti altında emalatxanada usta köməkçiləri və şagirdlər işləyirdilər. Şagirdə pul verirdilər, lakin adətə görə usta şagirdi yedirtməli, geyindirməli, ayaqqabısım verməli idi. Əgər şagird müstəqil surətdə məhsul istehsal etməyi bacarırdısa, usta ona şagirdinə də ödəyə bilərdi. Sex təşkilatlarından başqa, fərdi sənətkarlar da fəaliyyət göstərirdilər.

Ədəbiyyat və təhsil

Qаrаbаğ хаnlığı dönəmində ədəbi mühit dаhа çох İbrаhimхəlil хаnın hаkimiyyəti dövründə inkişаf еtmişdi. Aşıq Valeh Azərbaycanda tanınmış aşıqlardan idi. Onun haqqında "Valeh və Zərnigar" dastanı qoşulmuşdur. Xanlıq dövrünün Qarabağ şairləri şifahi xalq ədəbiyyatından bəhrələnmişlər. Xalq ədəbiyyatı və aşıq poeziyası nəinki Molla Pənah Vaqif yaradıcılığına, eləcə də İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa, oğlu Əbülfət xan və nəvəsi Cəfərqulu ağanın yaradıcılığına da böyük təsir etmişdi.

Mоllа Pənаh аğа Qаzаx mаhаlının Sаlаhlı kəndində anаdаn оlmuşdu. 1766-cı ildə ailəsi ilə birgə Qаrаbаğа köç etmişdi. Vaqif çox vaxt şifahi xalq ədəbiyyatından, klassik şərq poeziyasından və aşıq sənətinin kompazisyasından istifadə edirdi. Vaqifin bir çox şerləri əhalinin məişət və zövqünü əks etdirir. Onun "Kür qırağının əcəb seyrangahı var" misrası ilə başlayan qoşması buna misaldır. İbrahimxəlil xan 1796-cı ildo oğlu Əbülfət ağanı rus qoşunlarının komandanı general Zubovun yanına yolladığı zaman onunla II Yekaterinaya ünvanlanmış məktub da göndərmişdi. Həmin məktub Vaqif tərəfindən yazılmışdı. V.Zubov II Yekaterinanın göndərdiyi cəvahirləriə bəzənmiş əsanı Vaqifə hədiyyə etmişdi.

İbrаhimхəlil хаnın оğlu Əbülfət аğа 1766-cı ildə Şuşа şəhərində аnаdаn оlmuşdu. "Tuti" təхəllüsü ilə Аzərbаycаn türkcəsifаrs dilində şеir və qəzəllər yаzmışdır. Sаrаy təhsili almışdı. 1797-ci ildə Şuşаdа Аğаməhəmməd şаhın qətlindən sоnrа tахt-tаcа Fətəli şаh yiyələnir. İbrаhimхəlil хаn оğlu Əbülfət аğаnı tabeçilik əlaməti olaraq Qacar sarayına girov göndərir.

İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa da dövrün məşhur şairələrindən idi. Ağaməhəmməd şah Şuşada qətlə yetirildikdən sonra İbrahimxəlil xan Ağabəyim ağanı Fətəli şaha ərə vermişdi. Fətəli şah Ağa bəyim ağanı öz hərəmxanasımn basçısı — banuyi hərəm etmişdi. Ağabəyim ağanın tələbi ilə Tehranın saray Qumda onun üçün saray tikdirilmişdi. Ağabəyim ağa elə burada 1832-ci ildə vəfat etmişdir. O, şeirlərini Azərbaycan türkcəsində və fars dilində yazmışdır. İbrahimxəlil xanın nəvəsi Cəfərqulu ağa da "Nəvа" təхəllüsü ilə qоşmаlаr, qəzəllər yаzırdı. O, 1780-ci ildə Şuşа şəhərində аnаdаn оlmuşdu. Sаrаy təhsili görmüşdü. Qаsım bəy Zаkirin müasiri olmuşdu.

Qasım bəy Zakir 1784-cü ildə Şuşa şəhərində doğulmuşdur. Onun əsli Qarabağda məşhur olan Cavanşirlər nəslindəndir. Ulu babası Kazım ağa Şuşa şəhərinin əsasını qoyan Pənahəli xanın doğma qardaşıdır. Zakir ilk təhsilini Şuşada mollaxanada almış, ərəb, fars, dillərini öyrənmişdir. Şairin yaradıcılığı janr-üslub baxımından olduqca zəngindir. O, şeirlərini həm əruz vəznindəqəzəl, müxəmməs, tərkibbənd, tərcibənd, müstəzad, müəşşər janrlarında, həm də heca vəznindəqoşma, gəraylı, təcnis, bayatı formalarında yazmışdır. Heca vəznində yazdığı əsərlərin dili sadə və yığcamdır. Əruz vəznində yazdığı əsərlərin dili isə mürəkkəbdir. Birbaşa ifşa, kəskin tənqid şairin satiralarının əsas xüsusiyyətidir.

Qarabağın tanınmış şairlərindən biri də Məhəmməd bəy Aşiq idi. Dövrünün bir çox ziyalıları kimi Şərq dillərini bilirdi. Məhəmməd bəy şeirlərinin bir qismini öz adı, digər qismini "Aşiq" təxəllüsü ilə yazmışdı. Onun digər müasiri isə Аbdullа Cаnı оğlu idi. O, 1782-ci ildə Şuşа şəhərində Təbrizli məhəlləsində аnаdаn оlmuşdu. Mədrəsə təhsili аlmışdı. Öz аdıylа rəvаn təbli şеirlər yаzırdı. Dövrünün şаir və аşıqlаrıylа yаzışmаlаrı olmuşdur.

Əli ağa Alim, Rəfеi Kəlеybəri, Аşıq Əli Kəlеybərli, Sаrı Çоbаn оğlu, Аğqızоğlu Piri, Аğаhüsеyn Аrif, Musа Kəlimullаh, Bаbа bəy Şаkir, Mirzə Əli bəy, Qəhrəmаn bəy Аrif, Mеhdi bəy, Mirzə Bəybаbа Fənа, Mirzə İbrаhim Səbа və digər tanınmış şairləri olmuşdur.

Məktəb adlanan ibtidai təhsil müəssisələri məscidlərin bir guşəsində, xüsusi dükanlarda, yaxud şəxsi evlərdə yerləşir və adətən, onların yaradıcılarının, müəllimlərin adı ilə adlandırılırdı. Şuşada Molla Pənah Vaqif məktəbi məşhur idi. Məktəbdə adətən, ancaq bir müəllim olurdu və o, həm də məktəbin rəisi '"məktəbdar" idi. Məktəbdarlar məktəbin və özünün xərclərini ödəmək üçün tədris haqqı kimi şagirdlərin valideynlərindən hər həftə "həftəlik" adlanan pul, habelə peşkəş, bayramlıq və s. alırdılar.

Adətən, uşaqlar 6 yaşından məktəbə gedirdilər. Şagirdlər əlifbanı öyrəndikdən sonra Quranı oxuyub başa çatdırır, Sədinin "Gülüstan" əsərini və başqa kitabları oxuyurdular. Məktəbdə təhsil müddəti qeyri-məhdud idi, konkret hər bir şagirdin təhsilini başa vurması haqqında müəllimin nə vaxt vəsiqə verməsindən asılı idi. Məktəblərlə yanaşı fərdi təhsil növü də mövcud idi. Xanın və əyanların, tacirlərin uşaqları ilə onların evində ayrılıqda bir müəllim məşğul olurdu. Bu üsula "sərxana" deyirdilər. Bir çox yoxsullar imkanları olmadığından uşaqlarını məktəbə göndərmirdilər.

İqtisadiyyat

Pul istehsalı

Həmçinin bax: Pənahabad

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xanlıqlarının əksəriyyətinin öz pul vahidləri var idi. Şuşa şəhəri salınandan sonra Pənahəli xanın əmri ilə "pənahabad" sikkəsi zərb olunmuş, həm Qarabağ xanlığının daxilində, həm də digər xanlıqların ərazisində işlənmişdi. Həmçinin xanlıq daxilində "yarımşahı" adlı pul da tədavüldə idi. Ağaməhəmməd şah öldürüldükdən sonra Qacarlarla münasibətləri nizamlamaq məqsədilə İbrahimxəlil xanın göstərişinə əsasən, Fətəli şahın adından 35 qəpik dəyərində olan "Sahibqıran" adlı pul vahidi buraxılmağa başlanmışdı.

Qarabağ xanlığında xan sikkələri ilə yanaşı, Qacar şahlarının pulları — tümənrial, Təbriz, Xorasan, İsfahan və digər yerlərin abbasılarınadiri adlı pul vahidləri tədavüldə idi. Türk abbasıları, rus rublları da geniş işlənirdi. Xan abbasılarında 4,5-dən 2,25 qrama qədər gümüş, nadiridə 11,5 qram gümüş, Qacar abbasısında 5,30 qrama qədər gümüş var idi. Xan sikkələrinin çəkisi və əyarı tez-tez dəyişirdi ki, bu da pul tədavülünü və xanlıqlar arasında ticarəti çətinləşdirirdi. Pulların qəlp olub-olmadığını və dəyərini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə bazarda sərraflar işləyirdi.

Ticarət

XVIII əsrin sоnu – XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığında təsərrüfat bütövlükdə natural xaraktеr daşıyırdı. İstеhsal оlunan yеyinti məhsulları, gеyim və əşyaları yalnız daxili еhtiyacı ödəyirdi. Nadir hallarda istеhsal artdıqda mübadilə оlunurdu. Qarabağ xanlığının cоğrafi şəraiti də daxili ticarətin inkişafına əngəl törədirdi. Yəni ərazinin xеyli hissəsinin dağlıq оlması, rahat yоlları və əlvеrişli nəqliyyat vasitələrinin az qala, dеmək оlar ki, yоxluğu da ticarətin inkişafını ləngidirdi.

Əmək bölgüsünün inkişafı, möhtəkirlərin və tacirlərin müdaxiləsi qapalı təsərrüfat vahidlərini pozur, Şuşada ticarətin inkişafı tədricən kəndlilərin yuxarı təbəqələrini öz orbitinə cəlb edir, hərbi-feodal zümrələrinin israfçılığının artmasına səbəb olurdu. Möhtəkirlər və xırda alverçilər kəndlərdə xüsusilə fəallıq göstərirdilər. Onlar çox vaxt vergi və rüsumların toplandığı vaxt kəndlərə gəlir, kəndlilərin satış bazarları ilə əlaqələrinin olmamasından istifadə edərək feodallarla ittifaqa girib əhalini qarət edir, iqtisadi əsarətə salırdılar. Kəndlilərin ümidsiz vəziyyətindən istifadə edən möhtəkirlər və tacirlər tədricən tut bağlarını, üzümlükləri və s. öz əllərinə alır, lazım olduqda həm kəndlilərə, həm də feodallara mal və pul borc verirdilər.

Xanlığın başlıca daxili və xarici ticarət mərkəzi Şuşa şəhəri idi. Cümə günləri Şuşanın ətraf kəndlərindən kəndlilər şəhərə gələrək öz məhsullarını satır və lazımi malları alırdılar. Həm qala daxilində, həm də Şuşa darvazalarının önündə bazarlar təşkil olunurdu. Sənətkarlar, kustarlar, tacirlər, kəndlilər, feodallar, həmçinin digər xanlıqlardan və xarici ölkələrdən gələnlər ticarətdə iştirak edirdilər. Həm vüsətinə, həm də strukturasına görə şəhər ticarəti sənətkarlıq səciyyəsi daşıyırdı. Şəhərdə kənd təsərrüfatı məhsulları, sənətkar-kustar istehsalı məhsulları, mal-qara satılırdı.

Şəhərdə ticarət üzərinə ciddi nəzarət qоyulurdu. Ticarət xan xəzinəsinin ən mühüm gəlir qaynaqlarından biri idi. Xanın xеyrinə ticarət və tacirlər üzərinə vеrgi və rüsumlar qоyulurdu. Еyni zamanda İbrahimxəlil xan bazar müdiriyyətinin, bazarbaşının, qapançının və başqa xidmət işçilərinin saxlanılmasının bütün xərclərini də ticarətlə məşğul оlanların üzərinə qоymuşdu. Bu qərar 1822-ci ilə qədər, yəni Qarabağ xanlığının ləğvinə kimi qüvvədə оlmuşdu.

Şuşada çoxsaylı peşəkar tacirlər fəaliyyət göstərirdi. Çox vaxt kəndlinin mal almağa nəqd pulu olmadığından aldığı malın əvəzini natura ilə (buğda, arpa, yun, ipək, yağ, toyuq, yumurta və s.) ödəməli olurdu. Bu zaman tacirlər satdıqları malın dəyərini yüksəldir, kəndlinin verdiyi məhsulun dəyərini isə aşağı salırdılar.

Daxili ticarətdən fərqli olaraq xarici ticarət demək olar ki, bütünlüklə peşəkar tacirlərin əlində cəmlənmişdi. Xırda və orta ticarət təşkilatları ilə yanaşı 1821-ci ildə Şuşada bir iri ticarət birliyinin dövriyyəsi 1 milyon rus rubluna çatırdı. Qarabağ xanlığının xarici ticarətində qonşu xanlıqlar, Rusiya, İranOsmanlı mühüm yer tuturdu.

Xanlığa kənardan gətirilən malların 15 faizdən az оlmayaraq bir hissəsinin güzəştlə satılmasına icazə vеrilirdi. Tiflisdən Şuşaya çit, güllü, naxışlı paltarlar, mahud, müxtəlif rəngli kоlеnkоr, nankalar, qırmızı bоyaq, çay, rəng, rоm və başqa məhsullar gətirilirdi. Bakı xanlığından dəmir, yazı kağızı, saxsı qablar, zəfəran və mazut gətirilirdi. Mazut əsasən dəvələrdə gətirilirdi. Mazutdan оtaqları işıqlandırmaq üçün istifadə оlunurdu. Dərbənddən Qarabağ xanlığına qızıl bоya, Şəki xanlığından tüfəng, mahud şal, yapınçı, xalça, Gəncə xanlığından zəy, Naxçıvan xanlığından qalın pambıq kətan və duz, Ərdəbil xanlığından naxışlı burmеt parçalar, Təbrizdən müxtəlif parçalar, istiоt, darçın, mixək, badam, qurudulmuş mеyvə, İran qəndi, tumac, Şiraz tütünü, XоydanUrmiyadan qumaş, bеz, müxtəlif çit və başqa məhsullar Ərdəbildən qalın pambıq parça gətirilirdi. Qarabağ xanlığının xarici ticarətində əsas yеri Təbriz şəhəri tuturdu.

Qacarlardan habelə Cənubi Azərbaycandan Qarabağa gətirilən malların ümumi dəyəri 140 min gümüş rus manatına bərabər idi. Şuşa tacirlərinin İsfahanla da daimi ticarət əlaqələri vardı. İsfahandan Qarabağa ildə 10 yük burmet parça, 2 yük zərbaf parça, 500 ədəd qara ipək kəlağayı, 200 ədəd göy və ağ çadra, 10 pud istiot, darçın və digər ədviyyat, 12 pud İran şəkəri idxal edilirdi. Kaşandan parça, ipək məmulatı və pambıq yorğanlar, Xorasandan körpə quzu dəriləri, Xorasan xurcunları və tünd sürmeyi boyaq, Bağdaddan quru meyvələr, ədviyyat, tünd sürmeyi boya, atlas, qırmızı xara və ədyal gətirilirdi. Osmanlıdan meyvə qurusu, atlas, müxtəlif örtüklər, ipək mallar və qəhvə idxal olunurdu. Qarabağ xanlığının tacirləri yüksək keyfıyyətli və müxtəlif çeşidli parça məmulatları almaq üçün Rusiyanın Moskva, Nijni-Novqorod yarmarkalarına gedirdilər.

Qarabağ xanlığından ixrac olunan mallar arasında ipək çox mühüm yer tuturdu. Şuşa tacirləri nəinki Qarabağ, eləcə də Şəki, Şamaxı, Gəncə xanlıqlarında, Car-Balakəndə ipək tədarükünü demək olar ki, ələ almışdılar. Qarabağdan eləcə də məşhur Qarabağ xalıları, Qarabağ atları, müxtəlif parçalar, iri və xırda buynuzlu mal-qara, əkinçilik məhsulları ixrac olunurdu. Xarici ticarətin inkişafı bir sıra maneələrlə üzləşirdi. Əvvəla tacirlər bu və ya digər xanlığın ərazisindən keçərkən xanların xeyrinə rəhdar rüsumu ödəməli idilər.

Qarabağda uzunluq vahidi kimi xan arşınından istifadə olunurdu. O, 1 metrdən 5–10 sm az olurdu. Çəki ölçüsü təxminən 800 qram ağırlığında olan "stil" idi. Buğda, arpa, darı və s. ölçmək üçün "çanaq"dan istifadə olunurdu.

Qarabağ xanlığında da sənətkarlıq və ticarətin inkişafında əngələ çevrilən çoxlu maneələr var idi. Bəzən eyni məhsuldan bir neçə dəfə gömrük pulu alınırdı. Tacirlər öz məhsullarını istehsal olunan yerda sata bilməyib başqa şəhərə apardıqları zaman yenə gömrük verirdilər. Həmçinin, tacirlər hər dəfə tərəzi pulu adlanan xüsusi rüsum ödəməli olurdular. Əgər tacirlər Kür çayından keçməli idilərsə, həm mallarına, həm də yük heyvanlarına görə vergi ödəməli idilər.

Qarabağ xanlığında da gömrük rüsumlarının toplanması iltizama verilirdi. İpək, yun, pambıq iplərin və parçaların mavi, tünd yaşıl, açıq göy rənglərə boyanması iltizamçıların inhisarına verilmişdi. Varlanmaq məqsədilə bu və ya digər ödəniş maddəsini iltizama götürən şəxs şübhəsiz ki, xəzinəyə ödədiyindən daha çox pul toplamağa çalışırdı. Qarabağ xanlığında 20-yə yaxın iltizam maddəsi mövcud idi. Biyan kökü, mizan, boyaqxana, sabun, dabbaqlıq və s. sahələrin iltizamından xeyli gəlir əldə edilirdi. İltizamdan gələn gəlirlərin bir hissəsi xanın qohumlarına və yaxın adamlarına, digər hissəsi xəzinəyə daxil olurdu.

Qarabağ xanlığında bоrc münasibətləri, sələmçilik də inkişaf еtmişdi. Pula еhtiyacı оlan kasıb şəhərli və ya kəndli varlı qоnşusuna müraciət еdirdi. Kəndli bоrcu iki fоrmada — natura və nəqd pulla alırdı. Ödəmə də həmin qayda üzrə ödənilirdi. Qarabağ xanlığında bоrc faizi, yəni sələm bəzən 60–70 faizə çatırdı. Sələmçilik Qarabağ xanlığında XVIII əsrin sоnu – XIX əsrin əvvəllərində, yəni daxili və xarici müharibələr gеnişləndiyi dövrdə daha çоx yayılmışdı. Sələmçiliklə tacirlər, ağalar, bəylər və еyni zamanda da xanların özləri də məşğul оlurdular.

Əkinçilik

Qarabağ xanlığı Rusiya impеriyası tərəfindən istila еdildidiyi dövrdə xanlığın ümumi tоrpaq fоndu təxminən 1.354.000, əkinəyararlı tоrpaq sahəsi isə 100.000 dеsyatinə bərabər idi.Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, Qarabağ xanlığı əhalisinin də böyük əksəriyyətinin əsas məşğuliyyət sahəsi kənd təsərrüfatı idi. Əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqları, KürAraz çaylarının arasında yerləşməsi xanlıqda kənd təsərrüfatının inkişafına münasib zəmin yaradırdı. Lakin feodalların çox hissəsinin meşələrin və dağlıq ərazilərin əkin yerlərinə çevirilməsinə və əlavə su kanallarının çəkilməsinə maddi maraqları yox idi. Bununla belə, xanlıq ərazisində kanallar az deyildi. Qarabağda Kürək arxı və digər arxlar (Əlif arxı, Xan arxı, Rəkkar, Hüsеynli, Talеh) da mövcud idi. Mahallar çox zaman suvarma prinsipinə uyğun olaraq çay və başqa su hövzələrini əhatə edirdilər. Xanlıqdakı arxların ən qədimi Govurarx idi. Mirzə Camalın yazdığına görə, Sasani şahı Kür çayından Beyləqan çölünə böyük arx çəkdirmişdi. Monqol yürüşləri zamanı bu arx dağıdılmış və Əmir Teymur dönəmində Beyləqan şəhəri ilə bərabər, bu məşhur arx da bərpa edilmişdi.

Xanlıqda əsasən növbəli əkin sistemindən istifadə edirdilər. Yəni torpağın bir hissəsi əkildiyi zaman digər hissəsi dincə qoyulurdu. Dincə qoyulmuş torpaqdan biçənək və otlaq sahəsi kimi istifadə edirdilər. Həkəri çayı dərəsində torpağı ildə iki dəfə əkirdilər. Belə ki, buğdaarpanı topladıqdan sonra, həmin sahədən bostan, yaxud dirrik kimi istifadə edirdilər. Qar örtüyündən məhrum olan yerlərdə qışda əkin donmasın deyə yalnız yazlıq buğda və arpa əkirdilər. Çökəkliklərdə, dağların yamaclarındakı dərin dərələrdə payızlıq buğda və arpa, yazlıq darı, pərinc və çovdar əkirdilər. Çovdar çox az yerdə əkilirdi. Arran yerlərində əsasən payızlıq buğda və arpa əkilirdi. Həkəri dərəsində çəltik əkinləri və bostanlar daha çox yayılmışdı.

1822-ci ilin məlumatına görə, Qarabağ xanlığında hər il оrta hеsabla təxminən 2200 çətvər buğda, 11000 çətvər arpa, 2250 çətvər çəltik, 400 çətvər darı, 250 çətvər pərinc, 550 çətvər pambıq, 50 çətvər kətan, 5 çətvər küncüt 7 batman Gənəgərçək əkilirdi. Təxmini hеsablamalara görə xanlığın оrta illik məhsul yığımının 220000 çətvər buğda, 143000 çətvər arpa, 33750 çətvər çəltik, 26000 çətvər darı, 1750 çətvər pərinc, 400 çətvər kətan, 1100 çətvər pambıq, 50 çətvər küncüt təşkil еdirdi. Burada həmçinin ildə təxminən 3200 pud 16,4 kq-lıq çəki daşlarına da pudluq daş deyilir. mahlıc, 450 pud tütün, 56 pud gənəgərçək yağı istеhsal оlunurdu.

Xanlıqda baramaçılıq və ipəkçilik inkişaf etmişdi. Hələ XVIII əsrin əwəllərində Qarabağda ildə 2 min yük, yəni 15 min pud xam ipək istehsal olunurdu. Baramaçılıqla Mehri, Güney, Çavundur, Bərgüşad, Dizaq, Cəbrayıl, Arazbar, Vərəndə, Otuziki, Kəbirli, Cavanşir, İyirmidörd, Çiləbörd mahallarında məşğul olurdular. Lazımi qədər baramaqurdu ilə təchiz olunmuş hər tut bağı ildə 6 batman, bəzən isə dörd və daha az, iki batman barama verirdi. XIX yüzilin əwəllərində xanlıq ərazisində iki yüzə qədər tut bağı var idi və orta illik barama məhsulu 1.700 puda bərabər idi. Digər bir mənbəyə görə, bu rəqəm 4 min puda çatırdı.İrimiqyaslı ipəkçiliklə xanın özü və iri feodallar məşğul olurdular. İbrahimxəlil xanın yalnız Hindarxda 26, Cəfərqulu ağanın isə Doryan kəndində 12 tut bağı vardı. İpək məhsulunun illik miqdarı 1.700 pud təşkil edirdi.

Bağ və bostançılığın inkişafını isə bir tərəfdən, təsərrüfatın qapalı xarakteri, digər tərəfdən, aztorpaqlılıq, su çatışmazlığı əngəlləyirdi. Bununla belə, xanlıqda 100-ə qədər iri bağ mövcud idi və onların əksəriyyəti düzənlik zonada yerləşirdi. Bağlarda armud, tut, ərik, şaftalı, nar, heyva, əncir, gilas, albalı, alma, zoğal, qoz, gavalı, alça yetişdirilirdi. Toplanmış məhsulun müəyyən hissəsindən qax hazırlayıb qışa tədarük edirdilər. Zoğalın tumunu çıxardıb ondan axta, alçadan lavaşana və s. hazırlamaq geniş yayılmışdı. Böyük meyvə bağları xana, bəylərəməliklərə məxsus idi. Təkcə Ağdamda Qarabağ xanının 7 bağı (Güllü bağ, Ərikli bağ, Kətan bağ, Çirayuqi bağı, Bala bağ, Barlı bağ və Narlı bağ) vardı. Sonuncu iki bağ istisna olmaqla digərlərini xan icarəyə verirdi. Adətən icarə haqqının 1/4 hi(səsi (yalnız Güllü bağda 1/3-i) bağbana verilirdi. İbrahimxəlil xanın Hindarxında olan bostanından Şuşaya hər il 50 araba qovun və qarpız göndərilirdi.

Maldarlıq

Həmçinin bax: Qarabağ atı

Qarabağın təbii-cоğrafi şəraitindən asılı оlaraq əkinçilik və maldarlıq bir-birini tamamlayan, biri digəri üçün baza оlan təsərrüfat sahələri rоlunu оynayırdı. Xanlıq dövründə Qarabağın еlat adlanan əhalisinin hərbi mükəlləfiyyəti ilə əlaqədar vеrgilərdən azad еdilməsi, bu əhalinin müəyyən təsərrüfat sərbəstliyinə malik оlması burada maldarlığın inkişafına çоx böyük zəmin yaratmışdı. Mirzə Camal Qarabağ tarixi əsərində yazır: "Xanın yaxşı atları, hеyvanları və çоxlu ilxısı vardı. İbrahim xanın atlarının çоxu mərhum Nadir şahın atları və ilxılar cinsindən idi. Təqribən üç-dörd min və bəlkə daha çоx balalayan madyanı, xüsusi cins ayğırları vardı. Xüsusi qоyun sürüləri, malı, camışı о qədər çоx idi ki, saymaqla qurtarmırdı". Qarabağ atları Qacar İranındaOsmanlı Türkiyəsində şöhrət tapmışdı, xanın ilxısındakı ayğırlardan savayı, 3500-dən çоx dоğar madyandan da var idi. Xanlıqda atçılıq təsərrüfatın mühüm sahələrdən biri idi. Bütün Cənubi Qafqazda Qarabağ atları cinsi, yaraşığı, dözümlülüyü, yüngüllüyü və qaçışı ilə şöhrət qazanmışdır. İngilislər bu atları hind süvari qоşunu üçün alırdılar. Qarabağ atları qızılı rəngi və fоrması ilə fərqlənirdi.

Qoyunçuluq və atçılıq daha çox yayılmışdı. Xanlıqda təqribən 100.000 baş iri buynuzlu mal-qara, 300.000 davar və 20.000 at var idi. Mal-qara xanlığın təsərrüfat həyatında mühüm rol oynayırdı. Maldarlıq qoşqu qüvvəsi kimi əkinçilikdə, əhalini qidalanmasında, geyimində həmçinin ev və sənətkarlıq sənayesinin xammalı kimi mühüm idi. Mal-qaranın böyük hissəsi xana, bəylərə, məliklərə, ağalara, habelə varlı kəndlilərə və elatlara məxsus idi. Əgər əkinçiliklə məşğul olan əhali iri buynuzlu heyvanları başlıca olaraq təsərrüfat məqsədi üçün və qismən də qida mənbəyi kimi saxlayırdısa, elatlar xırda buynuzlu heyvaııları başlıca olaraq sənaye və ticarət məqsədləri üçün saxlayırdılar. Buna görə də əkinçilərin təsərrüfatının vəziyyəti iri buynuzlu heyvanların olmasından hədsiz dərəcədə asılı idisə, elatlar üçün bunu söyləmək olmaz.

Xırdabuynuzlu heyvanların saxlanılması sənaye və ticarətin inkişafına təkan verirdi. Qoyunçuluğun inkişafı qaramalın sayının məhdudlaşmasına səbəb olurdu. Qaramal özünə böyük diqqət tələb etdiyi halda davar müəyyən dərəcədə kəndlini bu cür qayğılardan azad edirdi. Digər tərəfdən, xırdabuynuzlu heyvanlar tələf olduqda sahibinə qaramalın itkisinə nisbətən az ziyan yetirirdi. Nəhayət, davar süd məhsulları ilə yanaşı yuna olan tələbatı da ödəyirdi. Yaşlı və cavan qaramal sürüsünün sayı 250–400 başa çatırdı və onları "naxırçı" otarırdı. Atları, dəvələri, ulaqlarıqatırları ayrıca, yaxud iribuynuzlu mal-qara ilə birlikdə otarırdılar. Danalar və camış balalarmdan ibarət sürü 70–100 başdan ibarət idi və onları "buzovçu" adlanan iki nəfər mühafizə edirdi. Yaşlı və cavan davarların sürüsü 400–600 başdan ibarət olub iki "çoban" tərəfindən otarılırdı. Nəhayət, quzular və oğlaqların sürüsü 200–400 başdan ibarət idi və sürünü iki quzuçu otanrdı.

Qarabağ xanlığında quşçuluq, arıçılıq və balıqçılıq da xеyli yayılmışdı. Arıçılıq üçün Qarabağda sоn dərəcə əlvеrişli şərait var idi. Ancaq arıçılıqla az adam məşğul оlurdu. Bu isə həmin məhsul üçün daxili bazarın оlmaması ilə izah оlunmalıdır. Bundan başqa, böyük qayğı tələb еdən arıçılıq təsərrüfatı ilə məşğul оlmağa əkinçi və maldar kəndlinin vaxtı оlmurdu. Əhalinin bir qismi isə balıqçılıqla məşğul olurdu. Balığı Kür, Araz, Xaçın çaylarında, Bazarçayın yuxarı axınında tuturdular. Kür və Araz çaylarında qızıl balıq, nərə, uzunburun balıq, naqqa balığı və s. balıqlar ovlanırdı. Balıqçılıq da istehlak səciyyəsi daşıyırdı.

Tez çoxaldığına görə donuz gəlirli heyvan olsa da, dini mülahizələrə görə Azərbaycan xanlıqlarında donuzçuluqla məşğul olmurdular. Bu baxımdan yalnız Qarabağ və Maku xanlıqları istisna təşkil edirdi. Tuğ, Quşçu baba, Çanaxçı, Saruşen və digər kəndlərdə xristianlar donuzçuluqla məşğul olurdular. Palıd meşələrində qozanın bolluğu donuzçuluğun inkişafına kömək edirdi. 1832-ci ilin məlumatına görə Qarabağda 3200 donuz vardı.

Vergilər və mükəlləfiyyətlər

Qarabağ xanlığında 30-a yaxın vergi mövcud idi. Xanlıqdakı əsas vergilər aşağıdakılardır.

  1. Malcəhət və yaxud bəhrə, hərfi mənası məhsuldan hissə deməkdir. Kəndli istifadəsində olan pay torpaqlarından istifadə müqabilində məhsulun onda birindən, otuzda dördünədək hissəsini torpaq sahibinə, mülkədara, yaxud tiyuldara verməli idi. Qarabağ xanlığında malcəhət bəhrə də adlanırdı. Bəhrənin miqdarı taxıl məhsulunun onda birini, barama məhsulunun isə beşdə birini təşkil edirdi.
  2. Salyana, bəzi müəlliflər qeydlərinə görə xanlıqlar dövründə xəzinənin xeyrinə toplanan malcəhət vergisinə deyilirdi. Ancaq bu vergi arpa və buğda şəklində illik yığılan məhsuldan vergi kimi alınırdı yəni müstəqil vergi növü idi.
  3. Çöpbaşı, Qışlaqlardan, yaylaqlardan istifadəyə görə toplanan vergi idi. Kəndli 20 başdan artıq qoyun - keçisi, 10 baş qaramalı və 5 başdan artıq atı olduqda yaylaq və qışlaq sahibinə çöpbaşı ödəməli idi.
  4. Zəkat, müsəlmanların yoxsulların xeyrinə xəzinəyə ödədikləri vergi belə adlanırdı. Əslində zəkatın çox hissəsi ruhanilərə və seyidbrə çatırdı.
  5. Fitrə, yoxsulların xeyrinə, adətən Ramazan bayramı axşamı hər bir müsəlmanın ödədiyi vergi belə adlanırdı.

Qarabağ xanlığında əsas mükəlləfiyyətər aşağıdakılar idi:

  1. Biyar, hər ailə ağanın tələbi ilə öz əmək alətləri və qoşqu heyvanı daxil olmaqla bir nəfər ayırmalı idi ki, üç gün ağanın tarlasında işləsin. İki gün ağa heyvanlarını bir yerdən başqa yerə köçürdükdə və yaxud köçəndə, iki gün ot biçmək, odun daşımaq və başqa işlərdə, bir gün ev və başqa təsərrüfat tikililərində işləməli idi.
  2. Qulluqçu, ağaların ev və çöl işlərində çalışmaq üçün hər on ailə növbə ilə bir nəfər ayırmalı idi. Nökərin yaşı 20-dən az olmamalı, azı bir il öz ağasına qulluq etməli, ağa isə əvəzində nökərin həmin müddətdə bütün ehtiyaclarını təmin etməli idi.
  3. İlxıçı, rəiyyətlər xanın ilxısına baxmaq üçün işçi ayırmalı idilər. Lakin çox vaxt kəndlilər bu mükəlləfiyyətin əvəzinə pul ödəyirdilər.
  4. Əvariz, bütün kənd icmasının kəndili sahibinin tələbilə ilin müəyyən günlərində onun üçün işləməsinə əvariz deyilirdi. Əvariz adətən ildə iki gün olurdu.

Xanlıq dövründə rəncbərlər öz təsərrüfаtlаrı оlmаyan və vergi verməyən kəndlilər idi. Onlar оnlаr fеоdаllаrın, оnlаrın qоhumlаrının, qulluq аdаmlаrının təsərrüfаtlаrındа çаlışırdılar. Оnlаr хаnın təliqəsi ilə mükəlləfiyyətə təhkim оlunur və təsərrüfаtlаrı tərk еtmək hüququnа mаlik dеyildilər.

Torpaq quruluşu

Qarabağ xanlığında torpaqların çoxu xanın mülkiyyətində idi. Bilavasitə xan və onun ailə üzvlərinə məxsus olan torpaqlar xass torpaqları adlanırdı. Bundan başqa xan divanına məxsus olan torpaqlar da var idi. Bu cür torpaq mülkiyyəti öz sahəsi etibarilə bütün başqa torpaq mülkiyyəti formaları arasında üstün yer tuturdu. Əslində hər iki qeyd olunan torpaq mülkiyyəti forması arasında sədd getdikcə aradan qalxmış, hamısı xan torpaqları hesab olunurdu. Xanlıqda qeyd olunan vaxtda xanın ailə üzvlərinə məxsus 130 kənd qeydə almmışdı. Bu kəndlərdə 2.264 təsərrüfat fəaliyyət göstərirdi ki, onlardan 914-ü vergi ödəyən, 1350-si isə ödəməyən idi. Bu da xanlıqda olan bütün təsərrüfatların 12,20 faizini təşkil edirdi.

Xanlıqda önəmli mövqe tutan torpaq mülkiyyətlərindən biri də mülk torpaqları idi. Bu torplaqları almaq, satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət etmək, girov qoymaq olardı. Mülk sahibliyi dövlət qulluğunda deyildi. Mülkün o qədər də geniş yayılmamış forması mülki-xalisə idi. Mülki-xalisə hökmdarın bağışladığı torpaqla yanaşı, əyalətdəki torpaqların bəylərə bağışlanması və satılması yolu ilə yaranırdı. Belə mülkləri olan bəylər digər mahallardan və digər xanlıqlardan kəndliləri müxtəlif yollarla bu yerlərə cəlb edib onları həmin torpaqlarda məskunlaşdırırdılar. Dəyirman və bağlar da mülki-xalisə ola bilərdi. Bu mülklərdən xəzinəyə vergi verilmirdi. Mülklərin müəyyən hissəsi xalisə olmadıqda mülk sahibləri xəzinəyə vergi verməli idilər.

Əsas torpaq mülkiyyətlərindən biri də tiyul torpaqları idi. Torpaqdan tiyul hüququ əsasında istifadə edən şəxs tiyuldar adlanırdı. Tiyuldar ona verilmiş torpaqlardan və sahələrdən öz şəxsi mülkiyyəti kimi istifadə edirdi. Tiyul torpaq sahələri tiyuldar vəfat etdikdən sonra yenidən xəzinəyə qaytarılırdı. Tiyuldar öldükdə və tiyul onun oğluna keçdikdə xanın yeni fərmanı olmalı idi.

Xanlıqda dini müəssisələrə məxsus vəqf torpaq mülkiyyəti də mövcud idi. Ziyarətgahlara, müqqəddəs yеrlərə, pirlərə xеyriyyə idarələrinə və habеlə yüksək dərəcəli ruhanilərə bağışlanan tоrpaq sahələrinə dеyilirdi. Buraya ayrı-ayrı kəndlər, tоrpaq sahələri, bağlar, еvlər, dükanlar, karvansaralar, hamamlar, bazarlardan gələn gəlirlərin bir hissəsi daxil idi. Xanlıqlar dövründə, о cümlədən də Qarabağ xanlığında vəqf tоrpaqları gеniş yayılmışdır. Vəqf şəxsi mülkiyyəti hesab olmurdu və Allahın mülkiyyəti adlanırdı.

Kənd icmasına məxsus torpaq sahələri camaat torpaqları adlandırılırdı. Göllər, meşələr, çəmənlər, otlaqlar, boş sahələr, mal suvarılan yerlər, qəbiristanlıqlar, icma mülkiyyətinə daxil idi. Qeyri-iqtisadi məcburiyyət üzündən kəndlinin bütün izafı məhsulu feodalların xeyrinə gedirdi. Xırda kəndli mülkiyyətinin vəziyyəti ziddiyyətli idi. Nəsilbənəsil torpaqda yaşayan kəndli bu torpağı özününkü hesab edir, xan isə kəndi, eli və mahalları əhalisi ilə birlikdə feodallara irsi mülk və ya ömürlük (tiyul) mülkiyyətə verirdi.

İdarəçilik sistemi

Xanlığı hər birini öz mülkündə tam müstəqil hakimiyyətə malik olan xan idarə edirdi. Qarabağ xanlığında divan yaxud divanxana fəaliyyət göstərirdi. Divanxanalara qеyri-məhdud hüquqa malik оlan xanlar başda оlmaqla yüksək vəzifəli şəxslər və xanın köməkçiləri rəhbərlik еdirdilər. Qarabağ xanlığında da vəzir divanxanada mühüm rоl оynayırdı. Vəzir adətən xanın ən sədaqətli və inanılmış adamlarından təyin еdilirdi. Vəzir həm savadlı, həm də gеniş dünyagörüşünə malik оlmalı idi. Xanlıq divanxanasında yüksək vəzifə daşıyanlardan biri də divanbəyi idi. Bu rütbəni müəyyən ruhanilər icra еdirdilər. Bеlə divanbəyilər həm də qazı adlandırılırdılar.

Mahalları minbaşılar və məliklər, kəndləri isə darğalar, yüzbaşılar, kovxalar, kəndxudalar idarə edirdilər. Əslində minbaşı və yüzbaşı rütbələri hərbi rütbələr idilər. Onlar hərbi əməliyyatlar zamanı min və yüz nəfərlik dəstələrə başçılıq edirdilər. Mahal naibləri həm inzibati, həm də məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər. Kəndxudalar və kovxalar kənd icmaları tərəfindən seçilirdilər. Onların başlıca vəzifəsi icma üzərinə düşən vergiləri toplamaqdan və kənddə asayişin qorunmasından ibarət idi.

Darğalar bazara nəzarət edərək ərzaq məhsullarının qiymətlərini təyin edir, mübahisəli məsələlərin həlli zamanı münsif kimi çıxış edirdilər. Darğalar formal olaraq bazar polisi hesab olunsalar da, əslində bütün şəhərdə qaydaqanuna cavabdeh idilər. Şəriət qaydalarının əməl olunmasına da darğalar nəzarət edirdi. Darğaların qayda-qanunu pozanları cəzalandırmaq hüququ vardı. Şəhərlərdə gecələr asayişin qorunmasına əsəsbaşı nəzarət edirdi.

Хаnlığın idаrə оlunmаsındа iştirаk еdən məmurlаrdаn biri də qаlаbəyi idi. О, birbаşа хаnın tаbеçiliyində fəаliyyət göstərirdi. Qаlаbəyi pаytахtın kоmеndаntı və yахud pоlis idаrəsi rəisi vəzifəsini icrа еdirdi. Şəhərin nizаm-intizаmı, əmin-аmаnlığı, təhlükəsizliyi, döyüş zаmаnı müdаfiəsi оnа bахırdı. Qаlаbəyi şəhərdə mülki məsələlər və ictimаi işlərlə məşğul оlurdu. Şəhərin mаliyyə işləri оnun sərəncаmındа idi. Əsаsən əsnаfdаn (sənətkаrlаrdаn, dükаndаrlаrdаn və bаşqаlаrındаn) yığılаn vеrgilərə cаvаblı sаyılırdı.

Xanlıqda mühüm vəzifələrdən biri də mirzəlik idi. Mirzələr xanın şəxsi təsərrüfatını idarə еdir, tоplanan vеrgilər və xərclənən pul vəsaitini xüsusi kitablarda qеyd еdirdilər. Sarayda qalabəyi, eşikağası, xəzinəağası, ambardarağası, əmiraxur və başqa vəzifələr vardı.

İnzibati quruluş

Qаrаbаğ хаnlığı şərqdə Şirvаn, cənubi-şərqdə Ərdəbil, cənubdа Qаrаdаğ, qərbdə Nахçıvаn, şimаldа Gəncə хаnlıqlаrı ilə həmsərhəd idi. Хаnlığın mərkəzi Şuşа şəhəri idi. Qarabağ xanlığının ərazisi 21 mahala, o cümlədən 5 xristian məlikliyinə bölünürdü. Mahalları naiblər, məliklikləri isə mahal məlikləri idarə edirdilər. Bəzi iri mahallar bir deyil, iki hakim tərəfindən idarə olunurdu. Xanlığın tərkibinə daxil olan mahallar aşağıdakılar idi:

Mаhаllаr nаhiyələrə, nаhiyələr isə kəndlərə və yа оbаlаrа bölünürdü. Mаhаllаrа хаn tərəfindən təyin оlunmuş nаiblər bаşçılıq еdirdilər. Bir nеçə mаhаl məlik tərəfindən idаrə оlunurdu. Məliklər hаkimiyyətə irsən yiyələnsələr də, qеyri-məhdud səlаhiyyətə mаlik deyildilər. Хаnlаr lаzım gəldikdə məlikləri əvəzləyə bilirdilər. Nаiblər iri fеоdаllаrdаn, köklü hərbi-köçəri əmirlərdən təyin оlunurdulаr. Bəzi mаhаllаrın (Cаvаnşir, Cаvаnşir-Dizаq, Dizаq-Cəbrаyıllı, Оtuziki, Kəbirli, Dəmirçi-Həsənli, Kоlаnı, Qаrаçоrlu, Püsyаn) əhаlisini köçəri еl-оbаlаr təşkil еtdiyindən, bu məntəqələrə minbаşılаr bаşçılıq еdirdilər.

Ordu

 
Qarabağ xanlığına aid qalxan. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Xan hakimiyyətinin əsasını оrdu təşkil еdirdi. Qоşunun əsas hissəsi maaflarеlatlardan tоplanılmış süvarilərdən ibarət idi. Müharibələr və ya böyük döyüşlər zamanı qоşunun daimi hissəsi yеni silahlı qüvvələr hеsabına artırılırdı. Döyüşçülərin silahlandırılması və bütün digər xərcləri əhalinin hеsabına idi. Məlum оlduğu kimi, hərbi dəstələr, yalnız xarici hücumların qarşısını almaq üçün dеyil, еyni zamanda da daxili asayişi qоrumaqda da mühüm əhəmiyyətə malik idi. Оna görə də hərbi qüvvələrə qayğı xanlıqlarda əsas yеr tuturdu.

Xan hərbi zərurət olduqda 10–15 min döyüşçü toplaya bilirdi. Sıravi qoşunun əsas hissəsini elatlar təşkail edirdli. Qarabağın bütün elləri adları dəftər və siyahıda yazılmış atlı qoşundan ibarət idi. Zərurət zamanında mahallarınkəndlərin piyada tüfəngçiləri mahal naibləri ilə birlikdə qoşun sıralarına alınırdılar. Mir Mehdi Xəzani yazır: "İbrahimxəlil xanın… on iki minədək dəftəri-məxsusi qoşunu var idi ki, həmişə zira-hökmündə və adları siyahı vo dəftərdə yazılmış qoşun idi. Amma zərurət vaxtı öylə rəşid adamlar, çerik və tüfəngçi hazır olardılar".

Xanın qeyri-nizami, çəriklərdən təşkil olunmuş hərbi dəstələri ilə yanaşı, qismən daimi hərbi qulluqçulardan təşkil olunmuş qvardiyası da var idi. Daimi silahlı qüvvələr kənd təsərrüfatı işlərindən azad edilən muzdlu döyüşçülərdən ibarət idi. Onlar süvari, piyada və zənburəkçi, topçu-tüfəngli dəstələrinə bölünmüşdülər. Daimi qoşunun əsgərləri silahı, atı və döyüş üçün lazım olan digər ləvazimatları divanxanadan alırdı.

Daimi silahlı qüvvələr müasir odsaçan silahlarla silahlanmışdılar. Bununla belə ata-babadan qalmış döyüş alətlərindən də istifadə olunurdu. Başlıca odlu silah növü "dayan-doldurum" adı almış tüfənglər idi. Qoşun on, yüz və min nəfərə ayrılırdı. Bu dəstələrə başçılıq edənlərə müvafıq olaraq onbaşı, yüzbaşı və minbaşı deyilirdi.

Elatlardan töycü pulu, məhsuldan malcəhət alınmırdı. Mahallardan və kəndlərdən isə hər il malcəhət və töycü toplanırdı. Dağıstandan muzdlu qoşun gətirildikdə muzdluların məvacibini ödəmək, onların ölmüş atmm əvəzini vermək üçün ellərdən də töycü pulu, sursat, taxıl, qoyun və mal-qara almırdı. Adları qoşun və nökər dəftərinə yazılmışlar vergidən azad (maaf) idilər. Xan onları taxıl, at və s. ilə təmin etdirirdi.

Etnik tərkib

Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının aktlarında müxtəlif illərdə Qarabağ xanlığında yaşayan əhalinin sayı haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. General-mayor Kotlyarevskinin general Ritişevə göndərdiyi 30 sentyabr 1812-ci il 672 nömrəli raportda göstərir ki, Qarabağ Rusiya təbəəliyinə keçərkən Kotlyarevskinin keçirdiyi sorğuya əsasən 1805-ci ildə Qarabağda 10.000 ailə yaşamışdır. Həmin raportda bildirilir ki, polkovnik Aseyevin 1808-ci ildə general-feldmarşal Qudoviçə göndərdiyi cədvəldə Qarabağ xanlığı ərazisində 7.474 ailənin yaşadığı qeyd edilmişdir. General Yermolovun I Aleksandra ünvanladığı 4 mart 1817-ci il tarixli 32 nömrəli raportda deyilir: "Qarabağ 1805-ci ildə Rusiya təbəəliyinə qəbul ediləndə 10.000 ailədən ibarət idi. 1812-ci ii sayımına görə, Qarabağda "qarət edilmiş", əmlakından məhrum olmuş 3.080 ailə vardır". Həmin raportda verilən məlumata əsasən Qarabağın qalan əhalisinin bir hissəsi Qacarlar tərəfindən İrana köçürülmüş və ya özləri qaçmışlar. General Yermolov imperatora raportunda göstərir ki, yeni sayıma görə, Qarabağda 7.872 ailə qeydə alınmışdır.

Qarabağ xanlığında sosial-iqtisadi münasibətləri haqqında üçün ən mühüm mənbələrdən biri də 1823-cü ilin kameral təsvirləridir. 1823-cü ildə isə Qarabağda əhalinin sayı və milli tərkibinə görə, Azərbaycan türkləri 15729 ailə; оnlardan 1111 ailə şəhərlərdə 14618 isə kənddə yaşayırdı. Bu dövrdə Qarabağda Rusiya impеriyasının köməyi ilə gətirilib yеrləşdirilən еrmənilərin sayı isə 4366 ailə idi. Onlardan 421 ailə şəhərlərdə, 3945 ailə isə kəndlərdə yaşayırdılar. 1823-cü ilə kimi Qarabağa köçürülənlərin hеsabına əyalətdəki еrmənilərin sayı artıb 4366 ailəyə çatmışdır.

Milliyyət Ailələrin sayı Şəhərdə Kənddə
Azərbaycan türkləri 15.729 1.111 14.618
ermənilər 4366 421 3945
cəmi 20.095 1532 18563

Qarabağın xristian məlikliklərinə gəldikdə isə 1736-cı il Muğan qurultayından sonra Nadir şahın Qarabağ bəylərbəyiliyinə qarşı gördüyü cəza tədbirlərindən biri də Qarabağın beş məlikliyinə daxili idarəetmədə sərbəstlik verərək onların Qarabağ bəylərbəyinin tabeçiliyindən çıxarıb Azərbaycan vilayəti hakiminə tabe etdirməsi idi. Dizaq məliki Yegan Loridən qaçıb gəlmiş, Nadir şahın hakimiyyəti dövründə məlik rütbəsi almışdı. Vərəndə məliklərinin əsli Göyçədən idi, oradan qaçaraq gəlmişlər; Çiləbörd məliklərinin əsli Mağavizdən idi. Nadir şah Əfşarla Osmanlı sərkərdəsi Abdulla Köprülüzadə arasında olan döyüşdə şaha mühüm xidmət göstərdiyinə görə şah Çiləbörd məliki Allahquluya bəy rütbəsi vermişdi; Talış (Gülüstan) məliklərinin əsli isə Şirvandan gəlmə idi. Bir müddət Talış kəndində məskun olmuş məlik Usub Gülüstan kəndini zəbt edib ora köçmüşdü.

Qeydlər

  1. Bəzi mənbələrdə ona Osip də deyilir.
  2. Gəncədə qərarlaşmış rus qoşunları nəzərdə tutulurdu.
  3. vaxtilə Mustafa xanın atası Ağası xan Məhəmməd bəyin atası Mehralı bəyi qətlə yetirmiş, Məhəmməd bəy də intiqam alaraq Ağası xanı və bir oğlunu öldürmüşdü.
  4. 2 ağac 14 km-dır.
  5. Şuşa şəhərinə bəzən Pənahabad da deyilirdi.
  6. 1 mil 7 verstdir.
  7. Qarabağ xan arşını 1,5 rus arşınına bərabər idi.
  8. Heyvan dərilərini aşılama vasitəsilə gönə və meşinə çevirmək sənəti ilə məşğul olan usta.
  9. Fındıq və s. əridilərkən qabın dibinəçökən çöküntü.
  10. "Sahibqıran", iki ulduz bürcünün birləşməsi zamanı doğulan deməkdir.
  11. Pambıq parça növü.
  12. Sarı rəngli pambıq parçalar.
  13. Tünd içki növü
  14. 100 qrama bərabər ağırlıq ölçüsü.
  15. Əsasən 20 girvənkə ağırlığında olan köhnə çəki ölçüsü.
  16. 40 girvənkə və yaxud 2 batman 1 pud deməkdir.
  17. Doğranmış və tumu çıxarılmış meyvələri qızmar günəş altında qurutmaq.
  18. Farsca "illik" deməkdir.

İstinadlar

  1. Bournoutian, George A. (2016). The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan: A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia. Gibb Memorial Trust. səh. xvii. ISBN 978-1909724808. Serious historians and geographers agree that after the fall of the Safavids, and especially from the mid-eighteenth century, the territory of the South Caucasus was composed of the khanates of Ganja, Kuba, Shirvan, Baku, Talesh, Sheki, Karabagh, Nakhichivan and Yerevan, all of which were under Iranian suzerainty.
  2. Bertsch, Gary Kenneth (2000). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. Routledge. 297: "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today).". ISBN 0415922739.
  3. Swietochowski, Tadeusz (2004). Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge: Cambridge University Press. səh. 12. ISBN 978-0521522458. (...) and Persian continued to be the official language of the judiciary and the local administration [even after the abolishment of the khanates].
  4. Hüsеynоv Yunis. s.25.
  5. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.24.
  6. Zemfira Hacıyeva. s.168.
  7. azerbaijan-news.az (17 Fevral 2015). "Qarabağ xanlığı" (azərb.). Camal Mustafayev. 2018-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-06.
  8. Azens.az (22 dekabr 2013). "Qarabağ xanlığı və banisi Pənahəli xan" (azərb.). 2018-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-06.
  9. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.172.
  10. Potier, Tim (2001). Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. Martinus Nijhoff Publishers, 1. ISBN 90-411-1477-7.
  11. anl.az (14 may 2013). "Kürəkçay faciəsi — Qarabağın Rusiya imperiyası tərəfindən faktiki işğalı tarixidir" (azərb.). Uğur. 2017-04-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-06.
  12. Zemfira Hacıyeva. s.66.
  13. Busse, H. "Abu'l-Fatḥ Khan Javānšīr". Encyclopædia Iranica. İstifadə tarixi: 2011-10-09.
  14. Mustafazadə Tofiq. s.206.
  15. Mustafazadə Tofiq. s.28.
  16. Hüsеynоv Yunis. s.29–30.
  17. Qarabağnamələr. I kitab. s.209.
  18. Mustafazadə Tofiq. s.29.
  19. Hüsеynоv Yunis. s.30.
  20. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 65.:
  21. Tofiq Mustafazadə. s.27–28.
  22. Ədalət Tahirzadə. s.14.
  23. Qarabağnamələr. III kitab. s.79.
  24. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.65.
  25. Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.14.
  26. Zemfıra Hacıyeva. s.41.
  27. Qarabağnamələr.III kitab. s.80.
  28. Qarabağnamələr. II kitab. s.20.
  29. Cahangir Hüseyn. s.1669–172.
  30. Mustafazadə Tofiq. s.33.
  31. Zemfıra Hacıyeva. s.45–46.
  32. . 4 October 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2010.
  33. . 2007. ISBN 978-9952-8091-4-5. 2010-09-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 17, 2010.
  34. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.66–67.
  35. Qarabağnamələr. III kitab. s.82.
  36. Bayramova Nailə. s.44.
  37. Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.83.
  38. Zemfıra Hacıyeva. s.44.
  39. Бабаев Эльгюн. s.15.
  40. Hüsеynоv Yunis.37.
  41. Fuad Əliyev, Mirabdulla Əliyev. s.58.
  42. Hüsеynоv Yunis.96.
  43. Qarabağnamələr. I kitab. s.50.
  44. Zemfıra Hacıyeva. s.55.
  45. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.76.
  46. Hüsеynоv Yunis. s.41.
  47. Qarabağnamələr. II kitab. s.26.
  48. Qarabağnamələr. I kitab. s.53.
  49. Zemfıra Hacıyeva. s.56.
  50. Mustafazadə Tofiq. s.47.
  51. Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. səh. 3. ISBN 0-231-07068-3.
  52. Hüsеynоv Yunis. s.43–44.
  53. Richard Tapper (1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. 114–115. ISBN 0-521-47340-3.
  54. Mustafazadə Tofiq. s.48.
  55. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.78.
  56. Zemfıra Hacıyeva. s.59.
  57. Mustafazadə Tofiq. s.125.
  58. В.Н.Левиатов (1948). Очерки из Азербайджана в XVII веке. Bakı: "Şərq-Qərb". 228 səh.
  59. tarix.info (09-01-2012). "Qarabağ xanlığı" (azərb.). İstifadə tarixi: 11-12-2012.
  60. Mustafazadə Tofiq. s.149.
  61. Qarabağnamələr. I kitab. s.170.
  62. İsgəndər bəy Hacınski. s.13.
  63. Mustafazadə Tofiq. s.152.
  64. Quliyeva.G.C. s.65.
  65. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.99.
  66. Mustafazadə Tofiq. s.132.
  67. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.101.
  68. Бабаев Эльгюн. s.32.
  69. Hüsеynоv Yunis. s.105.
  70. Mustafazadə Tofiq. s.169.
  71. Fuad Əliyev, Mirabdulla Əliyev. s.59.
  72. Mustafazadə Tofiq. s.134.
  73. Fuad Əliyev, Mirabdulla Əliyev. s.69–70.
  74. Mustafazadə Tofiq. s.136.
  75. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.79.
  76. Hüsеynоv Yunis. s.91.
  77. Mustafazadə Tofiq. s.40.
  78. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.130.
  79. Quliyeva.G.C. s.48–49.
  80. Hüsеynоv Yunis. s.93.
  81. Mustafazadə Tofiq. s.142.
  82. Quliyeva.G.C. s.38.
  83. Mustafazadə Tofiq. s.143–144.
  84. Quliyeva.G.C. s.62.
  85. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.133.
  86. Hüsеynоv Yunis. s.99.
  87. Qarabağnamələr. I kitab. s.186.
  88. Mustafazadə Tofiq. s.158–159
  89. Qarabağnamələr. II kitab. s.257.
  90. Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.117.
  91. Zemfıra Hacıyeva. s.59–60.
  92. Hüsеynоv Yunis. s.103–104.
  93. Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.119.
  94. Qarabağnamələr. II kitab. s.225–226.
  95. Qarabağnamələr. I kitab. s.64.
  96. Zemfıra Hacıyeva. s.60.
  97. Hüsеynоv Yunis. s.110–111.
  98. Mustafazadə Tofiq. s.172–174.
  99. Qarabağnamələr. III kitab. s.42.
  100. Qarabağnamələr. I kitab. s.171.
  101. Hüsеynоv Yunis. s.116.
  102. Zemfıra Hacıyeva. s.61–62.
  103. Mustafazadə Tofiq. s.177–178.
  104. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.81.
  105. Hüsеynоv Yunis. s.120.
  106. Mustafazadə Tofiq. s.184.
  107. Әһмәдбәј Ҹаваншир. s.9.
  108. Bayramova Nailə. s.54.
  109. Qarabağnamələr. III kitab. s.103.
  110. Qarabağnamələr. I kitab. s.151.
  111. Hüsеynоv Yunis. s.124.
  112. Qarabağnamələr. II kitab. s.270–271.
  113. Tofiq Mustafazadə. s.188.
  114. Qarabağnamələr. III kitab. s.103–104.
  115. Hüsеynоv Yunis. s.140.
  116. Zemfira Hacıyeva. s.65–66.
  117. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.82.
  118. Mustafazadə Tofiq. s.200.
  119. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.85.
  120. Mustafazadə Tofiq. s.200–201.
  121. Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.95.
  122. Qarabağnamələr. I kitab. s.66.
  123. Hüsеynоv Yunis. s.146.
  124. Potier, Tim (2001). Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. Martinus Nijhoff Publishers. pp. 1. ISBN 90-411-1477-7.
  125. Mustafazadə Tofiq. s.203–205.
  126. Qarabağnamələr. II kitab. s.40.
  127. . 27 January 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  128. . 26 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  129. "КАРАБАГ-НАМЕ: ОБ ОСНОВАНИИ КРЕПОСТИ БАЯТ И О ДРУГИХ СОБЫТИЯХ by МИРЗА АДИГЕЗАЛЬ-БЕК". 21 August 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  130. Qarabağnamələr. II kitab. s.126.
  131. Hüsеynоv Yunis. s.34.
  132. Zemfıra Hacıyeva. s.204.
  133. Mustafazadə Tofiq. s.115.
  134. Qarabağnamələr. II kitab. s.248.
  135. Zemfıra Hacıyeva. s.205.
  136. Qarabağnamələr. III kitab. s.14.
  137. Mustafazadə Tofiq. s.118.
  138. Zemfıra Hacıyeva. s.209.
  139. Qarabağnamələr. II kitab. s.280.
  140. Yunis Hüsеynоv. s.40.
  141. Zemfıra Hacıyeva. s.157–158.
  142. Mustafazadə Tofiq. s.81.
  143. Zemfıra Hacıyeva. s.134.
  144. Mustafazadə Tofiq. s.117.
  145. Zemfira Hacıyeva. s.143–144.
  146. Mustafazadə Tofiq. s.76.
  147. Hüsеynоv Yunis. s.76.
  148. Zemfira Hacıyeva. s.144.
  149. Hüsеynоv Yunis. s.76–77.
  150. Hüsеynоv Yunis. s.77.
  151. Zemfira Hacıyeva. s.149,152.
  152. Mustafazadə Tofiq. s.77.
  153. Hüsеynоv Yunis. s.78.
  154. Mustafazadə Tofiq. s.79.
  155. Hüsеynоv Yunis. s.79.
  156. Zemfira Hacıyeva. s.157.
  157. Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.52.
  158. Mustafazadə Tofiq. s.89.
  159. Urfan Həsənov, Fuad Əliyev. s.76.
  160. Mustafazadə Tofiq. s.91–92.
  161. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.172–173.
  162. Mustafazadə Tofiq. s.93–95.
  163. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.182–183.
  164. Tapper, Richard (1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. səh. 123. ISBN 0-521-47340-3.
  165. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.190–192.
  166. qadinila.com (27-01-2015, 05:00). "Qasım bəy Zakir-in həyatı" (azərb.). 2018-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-06.
  167. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.193,196.
  168. Urfan Həsənov, Fuad Əliyev. s.72.
  169. Mustafazadə Tofiq. s.90–91.
  170. Mustafazadə Tofiq. s.91.
  171. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.148.
  172. Hüsеynоv Yunis. s.87.
  173. Mustafazadə Tofiq. s.87.
  174. Hüsеynоv Yunis. s.83.
  175. Zemfira Hacıyeva. s.161.
  176. Mustafazadə Tofiq. s.83.
  177. Hüsеynоv Yunis. s.84.
  178. Zemfira Hacıyeva. s.162.
  179. Mustafazadə Tofiq. s.84.
  180. Hüsеynоv Yunis. s.85.
  181. Mustafazadə Tofiq. s.85.
  182. Hüsеynоv Yunis. s.86.
  183. Mustafazadə Tofiq. s.88.
  184. Zemfira Hacıyeva. s.168–170.
  185. Hüsеynоv Yunis. s.87–88.
  186. Zemfira Hacıyeva. s.82–83.
  187. Qarabağnamələr. I kitab. s.123.
  188. Mustafazadə Tofiq. s.54–55.
  189. Hüsеynоv Yunis. s.72.
  190. Zemfira Hacıyeva. s.90–91.
  191. Mustafazadə Tofiq. s.90.
  192. Zemfira Hacıyeva. s.91.
  193. Qarabağnamələr. III kitab. s.220.
  194. Hüsеynоv Yunis. s.73–74.
  195. Mustafazadə Tofiq. s.57–58.
  196. Zemfıra Hacıyeva. s.95–97.
  197. Hüsеynоv Yunis. s.75.
  198. Zemfıra Hacıyeva. s.98.
  199. Mustafazadə Tofiq. s.59.
  200. Zemfıra Hacıyeva. s.124–128.
  201. Описание Карабагской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главноуправлявшего в Грузии Ермолова действительным статским советником Могилевским и полковником Ермоловым 2-м. Тифлис, 1866, ведомости 2–34; 112, гл;VI; 123, гл. II/3
  202. Mustafazadə Tofiq. s.70.
  203. Hüsеynоv Yunis. s.56.
  204. Zemfıra Hacıyeva. s.12128–129.
  205. Mustafazadə Tofiq. s.73.
  206. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.155
  207. Bayramova Nailə.32.
  208. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.155.
  209. Zemfıra Hacıyeva. s.102–103.
  210. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.156.
  211. Mustafazadə Tofiq. s.61.
  212. Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.36.
  213. Zemfıra Hacıyeva. s.105.
  214. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.157.
  215. Hüsеynоv Yunis. s.54.
  216. Qarabağnamələr. II kitab. s.8.
  217. Mustafazadə Tofiq. s.62.
  218. Zemfıra Hacıyeva. s.110.
  219. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.38.
  220. Bayramova Nailə. s.24
  221. Hüsеynоv Yunis. s.50.
  222. Mustafazadə Tofiq. s.123.
  223. Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.34.
  224. Zemfira Hacıyeva. s.202.
  225. Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.35.
  226. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.53.
  227. Hüsеynоv Yunis. s.51.
  228. Zemfira Hacıyeva. s.201.
  229. Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.36.
  230. Mustafazadə Tofiq. s.96.
  231. Hüsеynоv Yunis. s.57.
  232. Qarabağnamələr. II kitab. s.233.
  233. Hüsеynоv Yunis.57–58.
  234. Mustafazadə Tofiq. s.114.
  235. Mustafazadə Tofiq. s.101.
  236. Zemfira Hacıyeva. s.12–13.
  237. Zemfira Hacıyeva. s.42–43.

Ədəbiyyat

  • Zemfira Hacıyeva (2007). Qarabağ xanlığı: sosialiqtisadi münasibətlər və dövlət quruluşu (PDF). Bakı: "Təhsil". 254 səh.
  • Бабаев Эльгюн Тофиг оглу (2003). Из истории Гянджинского ханства (PDF). Bakı: "Nurlan". 234 səh.
  • Urfan Həsənov, Fuad Əliyev (2007). İrəvan xanlığı (PDF). Bakı: "Şərq- Qərb". 144 səh. ISBN 978-9952-34-166-9.
  • Ədalət Tahirzadə (2005). Nadir şah Əfşar. (Tərcümeyi-hal oçerki) (PDF). Bakı: "Çıraq". 40 səh.
  • Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev (2006). Qarabağnamələr. I kitab (PDF). Bakı: "Şərq-Qərb". 216 səh.
  • Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev (2006). Qarabağnamələr. II kitab (PDF). Bakı: "Şərq-Qərb". 288 səh.
  • Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev (2006). Qarabağnamələr. III kitab (PDF). Bakı: "Şərq-Qərb". 248 səh.
  • Ənvər Çingizoğlu, Mаis Əmrаhоv, Habil Həsənоv (2008). Qаrаbаğ хаnlığı. Bakı: "Mütərcim". 208 səh.
  • Yunis Hüsеynоv (2007). «Qarabağnamələr» Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün mənbə kimi (PDF). Bakı: "Mütərcim". 216 səh. ISBN 5-8066-1708-4.
  • Әһмәдбәј Ҹаваншир, Әһмәдбәј Ҹаваншир (1961). Гарабағ ханлығынын сијаси вәзијјәтинә даир (1747-ҹи илдән 1805-ҹи илә гәдәр). Bakı: "Азорбајчан ССР Елмләр Академијасы Нәшријјаты". 216 səh.
  • Tofiq Mustafazadə (2009). Qarabağ xanlığı (PDF). Bakı: "Sabah". 333 səh. ISBN 5-86106-016-0.
  • Cahangir Hüseyn Əfşar (2014). Azərbaycan Nadir Əfşar dövləti. Bakı: "Sabah". 256 səh.
  • Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev (2007). Naxçıvan xanlığı. Bakı: "Şərq-Qərb". 120 səh.
  • Bayramova Nailə (2009). (PDF). Bakı: "Təhsil". 396 səh.
  • İsgəndər bəy Hacınski (1959). Qubalı Fətəli xanın həyatı. Bakı: "Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı". 228 səh.
  • Yunis Hüsеynоv (2013). Şuşa şəhərinin tarixi (PDF). Bakı: "Şuşa". 156 səh.
  • Quliyeva, G.C. (2002). Azərbaycan xanlıqlarının Osmanlı dövləti ilə siyasi münasibətləri (XVIII əsrin II yarısı): monoqrafiya. Bakı: "Nurlan". 132 səh.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Qarabağ: etimologiyası, ərazisi və sərhədləri
  • Qarabağ xanlığı və Rusiya imperiyası arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsi 1999-02-21 at the Wayback Machine
  • Kürəkçay müqaviləsi və Qarabağın sonrakı tarixi taleyi

qarabağ, xanlığı, 1747, ildə, nadir, şah, əfşarın, ölümündən, sonra, cavanşir, sülaləsindən, olan, pənahəli, nın, əsasını, qoymuşdu, kiçik, qafqaz, dağlarının, cənub, şərqində, yerləşirdi, xanlığın, sərhədləri, araz, çayından, göyçə, gölünədək, tərtər, çayında. Qarabag xanligi 1747 ci ilde Nadir sah Efsarin olumunden sonra Cavansir sulalesinden olan Penaheli xan Qarabag xanliginin esasini qoymusdu Qarabag xanligi Kicik Qafqaz daglarinin cenub serqinde yerlesirdi Xanligin serhedleri Araz cayindan Goyce golunedek Terter cayindan butun duzenlik ve Dagliq Qarabagi Zengezuru Bergusadi ehate etmekle Mehri Tatev ve Sisiana qeder uzanirdi Xanliq Seki Gence Irevan Naxcivan Qaradag Cavad ve Samaxi xanliqlari ile hemserhed idi 7 خانات قرهباغQarabag xanligi1747 1822Qarabag xanligi 1823 cu ilde cekilmis xeritesiStatusuXanliq 1 PaytaxtiBayat 1747 1751 Sahbulaq 1751 Susa 1751 1822 En boyuk seheriAgdam Esgeran MegriResmi dilleriAzerbaycan dili 2 Fars dili 3 Etnik qruplariAzerbaycanlilar 15 729 aile 4 Ermeniler 4366 aile 4 DiniIslam Sie 5 Idareetme formasiMutleq monarxiyaXan 1747 1763Penaheli xan 1763 1806Ibrahimxelil xan 1806 1822Mehdiqulu xanTarixi Yaranmasi1747 Suqutu1822Erazisi Umumi17 000 km ValyutasiPenahabad 6 Abbasi 6 Sahibqiran 6 Sahi 6 Selefi XelefiEfsarlar xanedanliq Rusiya imperiyasiSefevi dovrunde Qarabag beylerbeyliyinin paytaxti Gence seheri oldugu ucun sonralar ise Efsar imperiyasi dovrunde Qarabag vilayeti Azerbaycan beylerbeyliyinin paytaxti Tebriz seherine tabe oldugu ucun Qarabag xanliginin yarandigi zaman burada sosial iqtisadi merkez rolunu oynayan seher yox idi Penaheli xan bu meqsedle 1748 ci ilde Kebirli mahalinda Bayat qalasinin tikilmesini emr etdi 8 1751 ci ilde ise Penaheli xan Agdam yaxinliginda Sahbulaq yaylaginda daha mohkem qala yeni Sahbulaq qalasini tikdirdi Lakin bu qala da cografi cehetden elverisli yerde yerlesmediyi ucun Susakendden bir qeder arali hundur sildirim dag ustunde qalanin Susa qalasinin insasina baslandi ve 1756 1757 ci illerde tikilib basa catdirildi Qala Penahabad ve ya Susa adlandirilirdi 8 1763 cu ilde Penaheli xanin olumunden sonra hakimiyyete Ibrahimxelil xan geldi Melikliklere qarsi ugurlu muharibeler aparildi Edebiyyat ve elm sahesinde Penaheli xan dovrune nisbeten daha cox irelileyis oldu 9 Ibrahimxelil xanin dovrunde Susada Govheraga mescidi insa olundu Lakin Ibrahimxelil xanin hakimiyyetinin sonlarinda xususen de Agamehemmed sah Qacarin yuruslerinden ve Rusiya Qacar muharibelerinden sonra xanliq zeiflemeye basladi Agamehemmed sah Qarabaga 1795 ve 1797 ci illerde 2 yurus etdi Ikinci yurusde Susa qalasini ele kecirmeye nail oldu Lakin onun Susada qetle yetirilmesinden sonra Ibrahimxelil xan hakimiyyetini yeniden berpa ede bildi 7 1805 ci ilde Ibrahimxelil xan ile Rusiya generali Sisianovun arasinda imzalanmis Kurekcay muqavilesine gore Qarabag xanligi Rusiya Imperiyasinin terkibine kecdi 10 1806 ci ilde Ibrahimxelil xanin Qacarlar ile birlesmesinden subhelenen basda Mayor Lisanevic basda olmaqla rus herbcileri hecbir arasdirma aparmadan xani ailesi ile birlikde qetle yetirdiler 1813 cu il oktyabrin 12 de Qarabagin Gulustan kendinde imzalanmis Gulustan muqavilesine esasen Qacar Irani Qarabagin Rusiya himayesine kecmesini resmen qebul etdi 11 Ibrahimxelil xanin olumunden sonra 1806 ci ilde hakimiyyete Mehdiqulu xan geldi 12 1805 ci ilin iyulunda Kurekcay muqavilesinden sonra car I Aleksandr terefinden general mayor rutbesi verilmisdir Mehdiqulu xan siyasi tezyiqler uzunden 1822 ci ilde xanligi terk ederek Irana getmisdir Bununla da Qarabag xanligi legv olunmusdu 13 Mehdiqulu xan sonradan xais ederek 1826 ci ilde Qarabaga dondu Lakin ona sadece Qarabagda yasamaq huququ verildi ve xan vezifesi berpa olunmadi Mehdiqulu xan 1845 ci ilde vefat etdi 14 Mundericat 1 Menseyi 2 Penaheli xan 2 1 Esasinin qoyulmasi 2 2 Meliklerle mubarize 2 3 Xarici siyaset 3 Ibrahimxelil xan 3 1 Daxili siyaset 3 2 Gence ve Quba xanliqlari ile munasibetler 3 3 Naxcivan ve Xoy xanliqlari ile munasibetler 3 4 Osmanlilar ile munasibetler 3 5 Car Rusiyasi ve Qacar Irani ile munasibetler 4 Mehdiqulu xan 5 Medeniyyet 5 1 Memarliq 5 2 Senetkarliq 5 3 Edebiyyat ve tehsil 6 Iqtisadiyyat 6 1 Pul istehsali 6 2 Ticaret 6 3 Ekincilik 6 4 Maldarliq 6 5 Vergiler ve mukellefiyyetler 6 6 Torpaq qurulusu 7 Idarecilik sistemi 8 Inzibati qurulus 9 Ordu 10 Etnik terkib 11 Qeydler 12 Istinadlar 13 Edebiyyat 14 Hemcinin bax 15 Xarici kecidlerMenseyi RedakteQarabag salnamecilerinin hamisi Qarabag xanliginin yaranmasini saricalili Penaheli beyin adi ile baglayirlar Mirze Adigozel bey Cavansir sulalesinin yaradicisi olan Penaheli beyin eslen Saricali tayfasindan oldugunu qeyd etmisdir Mirze Camal Cavansir ise onun bu fikrini Cavansirlerin Saricali oymagindan olmasini yazmaqla qebul edir Mirze Camal bey Qarabagi Qarabagname sinde yazir Merhum Penah xanin esl nesebi Qarabagin Cavansir elindendir Bu el qedim zamanlarda Turkustandan gelmis Behmenli elinin bir qolu olan Saricali oymagindandir Bunlarin atababalari Cavansir eli arasinda meshur adli sanli corekli mal dovlet ve ehsan sahibi olmus adamlar idiler 15 16 Mirze Yusif Qarabagi ve Rzaqulu bey eserlerinde Qarabag xanlarinin menseyi ile bagli meselede Mirze Camalin bu barede gosterilen mulahizelerine istinad etmisler Ancaq bu salnamecilerden Ehmed bey Cavansir ve Mirmehdi Xezani eserlerinde evvel adlari cekilen muelliflerden ferqli olaraq Qarabag xanlarinin turk turkmen deyil monqol tatar soyundan olmalari ile bagli revayetlere ustunluk vermisler Ancaq onlarin bu ehtimallarini moteber menbeler tesdiq etmir 17 Bele ki Fezlullah Resideddinin Cami et tevarix adli eserinde sadaladigi monqol tayfalarinin sirasinda Cavansir tayfasinin adi cekilmemisdir 16 Qarabagin Otuz iki turkmen tayfasinin icerisinde Cavansirlerin de adi cekilmis ve onlarin XVI XVII esrin evvellerinde Qarabagda meskun olduqlari gosterilmisdir 18 Osmanli hakimiyyeti zamani yazilmis Gence Qarabag eyaletinin mufessel defteri adli resmi senedde ise yazilmisdir Cavansir tayfasinin Saricali oymag Xacin nahiyesinde Ternekut torpaginda qislayir Gustag adli yerde yaylayir Bayat torpaginda Dogalan ve Zeliyan caylari kenarinda ekincilikle mesgul olurlar 19 Penaheli xan Redakte Esas meqale Penaheli xanEsasinin qoyulmasi Redakte Penaheli xan Nadir sah 1736 ci ilde Mugan qurultayinda Nadirin sah secilmesine Ziyadoglular habele Iyirmidord Otuziki Cavansir tayfalari etiraz etmisdiler Nadir sah eyni zamanda Qarabagda yasayan Cavansir Otuz iki ve Kebirli tayfa birlesmelerini de ona muxalif movqede dayandiqlari ucun cezalandirdi 20 Onlardan bir coxunu Xorasanin Serexs mahalina kocurdu 21 1736 ci ilde Sefevi hakimiyyetine son qoyan Nadir sah Sirvan Qarabag Cuxurseed ve Tebriz beylerbeyliklerini legv etdi ve Azerbaycani paytaxti Tebriz bascisi oz qardasi Ibrahim xan olan vahid inzibati bolgude birlesdirdi 22 Nadir sah Cavansir oymagindan da Ibrahimxelil aganin oglanlari Fezleli beyi ve Penaheli beyi oz ordusunda xidmete almisdi Gosterdikleri sucaete gore Nadir sah Fezleli beyi evvelce naib sonra esikagasi teyin etmisdi Fezleli bey olduruldukden sonra onun vezifesini kicik qardasi Penaheli beye tapsirdilar 23 Qardasinin taleyinin onu da gozlediyinden subhelenen Penaheli bey 1745 ci ilde Nadir sahin sarayini terk ederek Qarabaga qayidir Nadir sah Tebriz ve Samahi hakimlerine Penaheli beyin tutularaq paytaxt Meshede getirilmesini emr edir Lakin hemin dovrde Cenubi Qafqazda bas vermis siyasi qarisiqliqdan istifade eden Penaheli bey teqiblerden yayina bilir 24 1747 ci ilde Nadir sahin qetlinden sonra Azerbaycanda iyirmi xanliq meydana geldi Onlardan her birinin Azerbaycan tarixinde oz yeri ve rolu vardir 25 Bele bir tarixi seraitde Penaheli bey Qarabag xanliginin esasini qoydu Penaheli bey 200 e qeder suvari ile birge Qarabaga gelib ozunu xan elan etdi 26 Bu haqda Hesen Ixfa Susanin tarixi eserinde yazir 27 Hemin tarixde Nadir sah Xorasanda olduruldu sahin olum xeberini esiden kimi Penaheli bey qizmis bir sire dondu Her terefe hucum ederek onu narahat eden dusmenlere zerbe endirdi Xorasana ve Gilana surgun edilmis Kebirli Cavansir ve basqa Qarabag tayfalarinin vetene qayitmagina serait yaratdi Penaheli bey onlari qarsilamaq ucun Azerbaycan ve Iraq serhedinie qeder gedib onlara komek gosterdi Nadir sah olduruldukden sonra Adil sah adi ile meshur olan qardasi oglu Eliqulu xan onun yerinde hokmran oldu Emiraslan xan ise onun terefinden Azerbaycan hakimi teyin edildi Emiraslan xan Penaheli xanla gorusdu Bu gorus zamani Emiraslan xan Penaheli xana Adil saha tabe olmagi teklif etdi Penaheli xan bu teklifi qebul etdi ve Adil sah terefinden ona xelet qilinc ve xan yazili hokmunu verdi 28 1748 ci ilde Adil sahin da oldurulmesinden sonra Efsarlar imperiyasi tamamile parcalandi ve Penaheli xan tam musteqil hakime cevrildi 29 Meliklerle mubarize Redakte Hemcinin bax Xemse meliklikleri 1747 ci ilde meliklerin biri Verende meliki Sahnezer oz emisi Husunu q 1 oldurub hakimiyyete kecdiyine gore diger meliklerle edavetde idi Diger dord melik Sahnezeri melik kimi tanimaq istemediler ve birlesib Verendeye basqin etdiler xeyli kendi qaret etseler de Sahnezere qalib geb bilmediler Qis dusduyu ucun oz mulklerine cekilib yazda basqini tekrar etmek qerarina geldiler Penaheli xan Sahnezerle elaqe yaratdi Sahnezer xosluqla Penaheli xanin hakimiyyetini qebul etdi ve oz qizi Hurizadi xanin oglu Ibrahimxelil agaya ere verdi 30 Xacin melikini aradan goturmek ucun Penaheli xan Xindiristan kendxudasi Mirzexani cagirib bildirdi ki eger o Xacin meliki Allahverdini tutub onlara tehvil verse evezinde ozu melik rutbesi ala biler Mirzexan bele de etdi Belelikle Xacin melikliyi de Qarabag xanindan asili veziyyete dusdu Diger melumatlara gore ise Xacin meliki Ballica oymagi yaninda qizgin muqavimet gosterdikden sonra oglanlari ile birlikde qilincdan kecirildi Dizaq meliki Yeqan da oz ogullari ve qohumlari ile birlikde keskin muqavimet gostermis lakin onlarin bir hissesi qirilmis bir hissesi ise Islam dinini qebul etmisdi Cilebord meliki Allahqulu Penaheli xanin tebeeliyini qebul etdi Lakin bir muddet sonra yeni Cilebord meliki Hetem Talisda hakimiyyeti ele kecirmis melik Usubla ittifaqa girerek Penaheli xana qarsi mubarizeye basladi Darmadagin olan melikler meglubiyyete ugrayib Gence xanligina qacdilar ve 7 il Semkir mahalinda yasadilar Yalniz Qarabag xanina itaet gosterdiklerini bildirdikden sonra onlara geri qayitmaq icazesi verildi 31 Xarici siyaset Redakte Qarabag xanligi erazisinde merkez tehluke zamani ise siginacaq rolunu oynaya bilecek ehemiyyetli bir yasayis menteqesi yox idi Buna gore de xanin emri ile 1748 ci ilde Kebirli mahalinda Bayat qalasi insa olundu 32 33 Qalanin tikilme sebeblerinden biride Qarabag erazisini tam tabe etmek oldugu ucun idi Bu ise Nadir sah zamaninda Qarabaga kocmus Xemse melikliklerini narahat edirdi Melikler siyasi cehetden musteqil olmaq isteyirdiler ve buna gore de Penaheli xanin guclenib oz hakimiyyetini butun Qarabag erazisine yaymasina muqavimet gosterirdiler 31 Onlar guclu herbi quvveye malik Haci Celebini Penaheli xana qarsi cixmaga tehrik ede bildiler Haci Celebi Samaxi xani Haci Mehemmedeli xan ile birleserek Qarabag xanligina basqin etdi Penaheli xan evvelceden butun elati Bayat qalasina toplamisdi O her iki uc gunden bir atli deste ile qaladan cixaraq dusmene qefil hemleler edirdi Uzun suren neticesiz muhasireden sonra Haci Celebi ve muttefiqi Sirvan xani geri cekildiler Haci Celebi geri donerken meshur olan bu kelamini isletdi Penaheli xan indiye kimi sikkesiz qizil idi biz de gelib sikke vurduq ve geri qayitdiq 34 1748 ci ilde Haci Celebinin hucumundan sonra ve yaz ve yay vaxti ehali yaylaga getdiyinden Bayat qalasinin etrafinda ehali azaldi Bayatin cografi seraitinde yaranmis elverisizliklerle elaqedar olaraq qerara alindi ki qala hem dag hem de aranla elaqedar olsun Bu meqsedle mesveretden sonra Agdamin 5 6 kilometrliyinde yerlesen ve Sahbulaq adlanan yerde qala ve istehkam duzeltmek qerara alindi Sahbulaqda insaat islerine baslanildi ve 1749 cu ilde Sahbulaq kicik qala seher halina salindi Burada hamam bazar mescid ve basqa zeruri binalar tikildi Penaheli xan Bayatdan ve etraf kendlerden oz adamlarini Sahbulaq qalasina kocurtdu 35 1749 cu ilde samaxili Haci Mehemmedeli xan sekili Haci Celebi xan qarabagli Penaheli xan genceli Sahverdi xan ile birlikde Kartli Kaxetiyaya hucum etmek ucun raziliga gelirler Lakin Irevan xaninin xeberdarligi ile bas vere bilecek hadiseye qarsi II Iraklinin hazirligi bu ittifaqin pozulmasi ile neticelenir 36 Hemin ilde ilde Penaheli xan 4000 qosunla Irevan xanligina basqin etdi Qarabag qosunlari esasen Uc kilse monastirinin etrafindaki kendleri qaret ederek bir cox esir ve qenimetle geri donduler 37 1749 1750 ci iller arasinda Penaheli xan Genceye hucum edib seherin bir hissesini tutdu Genceli Sahverdi xan sekili Haci Celebi xani ve carlilari komeye cagirdi Lakin Penaheli xan onlarla sovdelesib geri qayitmalarma nail oldu Cixilmaz veziyyetde qalan Sahverdi xan gurcu carlari II Teymuraz ve II Irakliye muraciet etdi Qarabag xaninin Genceni tutduqdan sonra gurculerin zebt etdikleri Qazax ve Borcalini teleb edeceyinden narahat olan carlar Sahverdi xanin yardima geldiler Veziyyetin gerginlesdiyini goren Penaheli xan Sahverdi xandan 450 tumen bac alib geri dondu 38 39 Irandaki feodal ara muharibeleri seraitinde Sahbulaq qalasi da o qeder etibarli siginacaq deyildi Tecili tedbirler gorulmeli ve daha etibarli mohkem qala salinmali idi Artiq yuxarida deyildiyi kimi Penaheli xan genis terkibli meslehet surasi cagirdi ve yeni qala salinmasi haqqinda qeti fikre gelindi Belelikle tezlikle Azerbaycan erazisinde yeni bir seherin esasi qoyuldu Qarabag xanliginin yeni paytaxti Susa qalasinin tikilmesine qerar verildi 40 XVIII esrin 50 ci illerinde Seki xanliginin guclu movqeyi ve onun getdikce daha da mohkemlenmesi Qarabag Gence xanliqlarini ve Kartli Kaxet carligini narahat edirdi Bu meqsedle Naxcivan xani Heyderqulu xan XVIII esrin 50 ci illerinde Penaheli xanin gorusune getmisdi 1752 ci ilde heyata kecirilen hemin yurusde genceli Sahverdi xan qaradagli Qasim xan irevanli Huseyneli xan xoylu Ehmed xan da istirak edirdiler 41 Xanlar Haci Celebiye qarsi birge hereket etmek ucun aralarinda raziliga gelerek bu barede Kartli Kaxeti carina da mektub gonderdiler Oz novbesinde II Irakli xanlara yazdigi cavab mektubunda onlarla hemfikir oldugunu bildirmis ve onlara Genceye gelmeyi meslehet gormusdu Lakin Car muttefiqlerine xeyanet ederek xanlarin dordunu de Gence yaxinliginda Qizilqaya adli yerde 21 mart 1752 hebs etdirdi 42 Genceli Sahverdi xanin nokerinden bu hadiseni esiden Haci Celebi Kur cayini kecerek Seyx Nizaminin qebri yaninda bas vermis doyusde Iraklini meglub ederek xanlari azadliga buraxdi 43 1757 ci ilde Qacar sahi taxtina en guclu namized olan Mehemmedhesen xan Qacar Qarabaga hucum etdi O Araz cayini kecib Susa qalasinin yaxinliginda duserge saldi Lakin Mehemmedhesen xan bir ay burada qalsa da qalaya yaxinlasa bilmedi Ustelik xanin Qarabag sakinlerinden ibaret xirda herbi desteleri dusmene qefil basqinlar edir onun atlarini ve emlakini ele kecirirdiler 44 Belelikle Mehemmedhesen xan texminen bir ay Susa etrafinda qalsa da hec bir ugur qazana bilmedi 45 1759 cu ilde Qarabag Feteli xan Efsarin herbi yurusune meruz qaldi Feteli xan oz quvvelerini seferber ederek 1759 cu ilde Gence ve Qarabaga hucum etdi Feteli xan Efsar Qarabag xanliginin ayri ayri mahallarini tutaraq paytaxti Susaya yaxinlasdi ve seheri muhasireye aldi Penaheli xanin mudafieye hazirlasmasi qalanin qisa muddetde alinmasi isini cetinlesdirdi 46 Bunu nezere alan Feteli xan Efsar seherin alti kilometrliyinde Ballica cayi ile Xocali cayi arasinda mudafie ehemiyyeti olan istehkamlarin salinmasini emr etdi O zaman Cilebord ve Talis melikleri Melik Hatem ve Melik Usub da Feteli xanin yanina gelib onun qosunu ile birlesdiler ve burda ozleri ucun ayrica senger qurdular 47 Feteli hanin qosunlari gunden gune qalaya dogru irelileyirdiler Susaya geden yollar baglandigi ucun orada azuqe herbi sursat get gede azalir ve yeni yeni cetinlikler meydana cihirdi Muharibenin son gunlerinde Urmiya xanliginin doyusculeri artiq qala divari etrafinda doyusurduler Seher suqut etmek tehlukesi qarsisinda idi Yaranmis veziyyetle elaqedar olaraq Penaheli han Feteli hanla sazis bagladi 45 ve oglu Ibrahimxelil agani ona girov kimi verdi 48 Bu dovrde merkezi Iranda oz hakimiyyetini xeyli mohkemlendiren Kerim xan Zend Feteli xan Efsarin en boyuk reqiblerinden biri idi Musteqil siyaset yeriden Azerbaycan xanlarinin ekseriyyeti ise Kerim xanin hakimiyyetini qebul etmek niyyetinde deyildiler Bu dovrde Cenubi Azerbaycan xanliqlarinin coxu Feteli xan Efsarin hakimiyyeti altinda idi Feteli xan Qarabagda oldugu zaman taxt taca diger iddiaci Kerim xan Zend oz quvvelerinin toplayib Isfahan ve Sirazi tutdu 49 1760 ci ilde ise artiq Azerbaycana hucum etdi ve Tebrizi muhasireye aldi Kerim xanin Cenubi Azerbaycana hucumu Feteli xana oz quvvelerini Azerbaycanin simalindan cenubuna kecirmeye vadar etdi 1761 ci ilin yayinda Kerim xan yeniden Azerbaycana hucum etdiyi zaman Feteli xan onu Ucan duzunde Qaracemen kendi yaxinliginda qarsiladi Bas veren doyusde ustunluk evvelce Feteli xanin terefinde olsa da muttefiqi Xoylu Sahbaz xanin xeyanet ederek dusmen terefe kecmesi onu cetin veziyyete saldi Bu sebebden Fateli xan Urmiya qalasina cekilmeli oldu 50 Kerim xan Zend Penaheli xanin yanina elciler gonderib Feteli xana qarsi muharibede ona muttefiq olmagi teklif etdi 51 Onun Penaheli xana gonderdiyi mektubda deyilirdi Feteli xan bizim neinki tekce dusmenimiz hetta qanlimizdir Size qarsi da olduqca yaramaz isler gormus andini peymanini pozmusdur Senin oglunu mekr ve hiyle ile aparib mehbus etmisdir Indi var quvve ile bize komek etmeli ve bu isde hec seyden muzayiqe etmemelisen Cunki intiqam alsaq ve oglunu xilas etsek siz sevindiyiniz kimi biz de arzumuza catmis olacagiq Feteli xanin asililigindan cixmaq isteyen Penaheli xan secme doyusculeri ile Arazi kecib Kerim xanin qosunlari ile birlesdi 52 Urmiya qalasi 9 ayliq muhasireden sonra teslim oldu Kerim xan teslim olan Feteli xani ozu ile aparib 1763 cu ilde Isfahan yaxinliginda oldurdu Eyni zamanda o komeyine gelmis Azerbaycan xanlarini Penaheli xani qaradagli Kazim xani xoylu Sahbaz xani naxcivanli Haci xan Kengerlini serabli Eli xan Seqqaqini qelebeni qeyd etmek ucun Sirazda kecirilecek qonaqliga devet etdi Eslinde bu deveti qebul etdirmekle Kerim xan sozugeden sexsleri Sirazda girov kimi saxlaya bildi 53 ve onlarin ozunden asililigini temin etmis oldu 54 Penaheli han 1763 cu ilde Sirazda Kerim hanin sarayinda vefat etdi Vesiyyetine gore Qarabaga getirilib Agdamda defn edildi Tarihci Abbasqulu aga Bakihanov Gulustani Irem eserinde yazir Penah han Sirazda vefat etdi nesi de Qarabaga gonderildi Xalq arasinda Deyirler ki Penah han cesaretli sade hosreftar tedbirli bir emir olmusdur 55 Ibrahimxelil xan Redakte Esas meqale Ibrahimxelil xanDaxili siyaset Redakte Ibrahimxelil xan Penaheli xanin olumunden sonra Qarabaga qayidan Ibrahimxelil aga boyuk qardas hesab olundugu ucun xan taxtiinin ona verilmesini tebb etdi ve hakimiyyete yiyelendi O avar Umme xanin bacisi Bike agaya evlendi ve belelikle de boyuk herbi guce malik bir muttefiq elde etdi Sonralar Ibrahimxelil xan Sekili Selim xanin bacisini da aldi ve bu yolla Seki xanligina tesir etmek imkani qazandi Mehreli bey qardasina muqavimet gostere bilmeyeceyini basa duserek komek almaq ucun Kerim xan Zendin yanina qacdi Kerim xandan ona komek gostermesini xahis etdi Lakin Iranin daxili isleri ile mesgul olan Kerim xan onun xahisini yerine yetirmeye imkan tapmadi 1779 cu ilde Kerim xan Zendin vefatindan sonra Mehreli bey Ibrahimxelil xanin reqibi Qubali Feteli xanin yanina penah apardi 56 Ibrahimxelil xan Xemse meliklerinin bolusduruculuk hereketlerine son qoydu 1781 ci ilde ona terefdar olan Verende ve Xacin meliklerinin quvveleri ile birlikde Dizaq meliki Isayi Tug qalasinda muhasireye aldi Muqavimet gostere bilmeyen Isay teslim oldu Onu tutub hebsxanaya saldilar ve orada bogdular Hakimiyyet Isayin qardasi oglu Bahtama kecdi Ancaq cox kecmemis Bahtam da Ibrahimxelil xana qarsi mubarizeye basladi 57 Ibrahimxelil xan Cilebordun nufuzlu adamlarindan biri olan yuzbasi Rustem beyi oz terefine cekdi Melik titulu almis Rustem bey qohumu Yeritmakans kilsesinin ozunu katalikos elan etmis kesisini xanla emekdasliga celb etdi 58 1783 cu ilden etibaren Ibrahimxelil xanla separatci melikler arasinda munasibetlerin pislesmesi Rusiyanin tehriki ile daha da guclenir Rusiya onlarin komeyi ile Qarabagda xristian dovleti yaratmaga calisirdi Ibrahimxelil xan diplomatik yolla separatcilari Susaya toplayir Senedler esasinda onlarin Qarabag xanligina xeyanetini subuta yetirerek hebs etdir Aponu ve Meclumu hebs edib Susa qalasina saldi Bahtam ise siyasi mehbus kimi Erdebil xanina verilir 59 Sonra ise xeyanetkar meliklerin muttefiqi Qansazar monastirinin katolikosu bes qardasi ile birlikde ele kecirilir ve layiqli cezalarini alirlar Xanin suvari destesi qefilden Qansazar monastrinin uzerine hucum ederek onu dagitdi katalikos Iohannesi ve onun bes qardasini tutub Susaya getirdiler 1786 ci ilde Iohannes zeher verilib olduruldu Sonra yepiskop Sarkis de daxil olmaqla katalikosun qardaslari azad olundular Qanzasar monastri 8 min tumen cerime olundu Yeni Alban katalikosunun iqametgahi artiq Qanzasar yox Amaras monastri oldu 60 Susa hebsxanasindan qacmaga muveffeq olan melikler Tiflise gelerek buradan II Irakli ve rus ordusunun polkovniki Burnasovla birlikde yeni qesd hazirlayirlar Birlesmis quvvelerin xac yurusu 1787 ci ilin sentyabrinda baslayir Onlar Genceye qeder irelileyirler Lakin 1787 1791 ci illerin Rusiya Osmanli muharibesinin baslanmasi bu avanturanin dayandirilmasina sebeb olur 59 Ibrahimxelil xanin muxalif qardasi Mehreli bey ise 1785 ci ilde Bakidan Qubali Feteli xanin dusergesine gederken Feteli xanla mubarize aparan Agasi xanin oglu Ehmed bey terefinden olduruldu 61 Feteli xan Mehreli beyin cenazesini Qarabaga gonderdi Mehreli beyin olumu Qarabag ve Quba xanlari arasindaki soyuq munasibetlere son verdi Ibrahimxelil xan Feteli xana Samaxi xanligi ile muharibede destek vererek ordu destesi gonderdi 62 1791 ci ilde Xacin meliki Sahnezer oldu Onun dord oglu Cumsud Huseyn Canbexs ve Cahangir qalmisdi Ibrahimxelil xan melikliye Sahnezerin qanuni arvadi Taquya xanimdan olan oglu Cumsudu deyil oz arvadi Hurizad xanimin dogma qardasi olan ve Sona xanimdan dogulmus Huseyni teyin etdi Bu ise diger meliklerin naraziligma sebeb oldu Canbexs Agamehemmed xan Qacara muraciet etdi ve meliklik haqqinda ferman aldi Lakin melik Huseyn Canbexsin evine basqin etdi Canbexs diger dogma qardasi Cahangirle samaxili Mustafa xanin yanina qacdi 63 1794 cu ude melikler Medum ve Abov Cavad xanin himayeciliyi ile Serkisi Alban katalikosu elan etdiler Belelikle alban katolikoslarinin sayi uce catdi Melikler Meclum ve Abov Gence xanliginda meskunlasdiqdan sonra 500 aile Gurcustandan min aile Cilebordden Gence xanligina kocdu Sonralar onlar silahli teskil ederek Qarabagin kendlerine basqinlar etdiler 64 Bir muddetden sonra Meclum ile Abov arasinda ixtilaf yarandi Abov oz tebeeleri ile birlikde gurcu carinin hakimiyyeti altinda olan Borcaliya kocdu Lakin bir muddetden sonra onunla II Irakli arasinda naraziliq yarandigindan Abov Ibrahimxelil xanlari barisdi ve Qarabaga donub Gulustanda yerlesdi 63 Gence ve Quba xanliqlari ile munasibetler Redakte Qubali Feteli xanin portreti 1945 ci il ressam Settar Behlulzade Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Qarabag xanligi ile Kartli Kaxetiya carligi arasinda munasibetler mueyyen fasilelerle XVIII esrin ikinci yarisi boyu davam etmisdir Qarabag xani Ibrahimxelil xan Quba xanina qarsi teklikde mubarize apara bilmeyeceyini yeqin ederek Gurcustan cari II Irakli ile ittifaq bagladi Her iki muttefiq zeiflemis Gence xanliginin Qubali Feteli xan terefinden tutulacagindan ehtiyat ederek 1780 ci ilde Genceni tutdular Gence xanligini II Irakli ve Ibrahimxelil xanin teyin etdikleri numayendeler idare etmeye basladilar 42 1780 ci illerde Qarabag xanligi Qubali Feteli xanin hucumuna meruz qaldi Muqavimet gostere bilmeyeceyini basa dusen Ibrahimxelil xan Susa qalasina cekildi Quba xanliginin qosunlari etraf erazileri qaret ederek boyuk qenimet elde etdiler Lakin Feteli xan Qarabagin icerilerine dogru irelilemedi ve qnimetlerle Qubaya geri dondu 1781 ci ilin baslangicinda yeniden Qarabaga hucum eden Feteli han bu defe Qarabagin icerilerine irelileye bildi Esir goturduyu obalari Quba hanligi erazisine kocurdu O bu yolla Qarabagin iqtisadi ve herbi qudretini sarsitmaq isteyirdi 65 1783 cu ilde Feteli xan Susani almaq ve Qarabag xanliginin varligina son qoymaq meqsedile ozunden asili olan Samaxi hakimleri Mehemmedseid ve Agasi xanlar Sekili Ebdulqedir xan Muganli Tale Hesen xan Tarki hakimi Murtuza Eli Lenkeranli Qara xan ve daha bir nece Dagistan hakimlerinin quvvelerini de toplayaraq 13 min neferlik orduyla Qarabaga dogru yuruse basladi 56 Ibrahimxelil xan Susa qalasini mohkemlendirerek hadiselerin gedisini gozleyirdi Feteli xan da Susani ala bilmeyeceyini dusunub etraf kendleri qaret etdi xeyli esir goturerek geri qayitdi 66 Ibrahimxelil xan ise bu hucumlara cavab olaraq Feteli xanla muharibe aparan Samaxi xanlarina ordu ile komeklik etmeye basadi Bu sebebden Feteli xan guclu qosun toplayib 1784 cu ilde yeniden Qarabaga hereket etdi Lakin Susa qalasina ele kecire bilmeyeceyini basa duserek Agdami ve Qarabag xanliginin basqa asagi mahallarini qaret etdi 62 1785 ci ilde Ibrahimxelil xanin Feteli xanin sarayinda yasayan qardasi Mehreli beyin olumunden sonra Qarabag ve Quba xanliqlari arasindaki munasibetler mueyyen qeder duzelse de 1786 ci ilde Ibrahimhelil hanin Lenkeran hani ile birlesib Samaxiya yurusu munasibetleri yeniden pozdu Onlarin Mehemmedseid hani kenarlasdirib yerine kor qardasi Agasi hani hakim qoymaq istediklerini duyan Feteli han bu yurusu esidib Salyandan Samahiya geldi ve Ibrahimhelil hana Mehemmedseid hana tohunmamagi teklif etdi Feteli hanin teklifi redd olundugundan o boyuk meblegde pul mukafati verib Qarabag ve Lenkeran hanlarini Sirvandan getmeye razi saldi 1787 ci ilin dekabr ayinin evvellerinde Feteli han lezgilerden topladigi qosunla Qarabaga yurus etdi Ibrahimhelil han Omer Umma han Avardan aldigi yardimci hisse ile Kurun yahinliginda Feteli hani qarsiladi Doyusde tereflerden hec biri ustunluyu ele ala bilmediler 67 1786 ci ilde Ibrahimxelil xan Gencede bos qalmis xan taxtina oz yaxin adamini cixarmaq isteyirdi Hemin ilde Ibrahimxelil xanin vasiteciliyi ile Cavad xan Gence xanliginin hakimi teyin olundu Cavad xanin qardasi Rehim bey ise qacaraq II Irakliye sigindi 68 Cavad xan II Iraklini ozune guclu dusmen hesab edirdi Agamehemmed xan Qacarin Cenubi Qafqaza hucumu erefesinde Cavad xan II Irakliye her il odediyi baci vermekden imtina etdi 1795 ci ilde Cavad xan Agamehemmed xanin Tiflise hucumuna erzaq ve qosunla komeklik etdi hemcinin Agamehemmed xana tabelik bildirdi Diger terefden de yaddan cixarmaq olmaz ki Aga Mehemmed xan Qacar ve Cavad xan eyni tayfanin numayendeleri idiler 69 Cavad xanin Agamehemmed xana komeyine cavab olaraq 1797 ci ilin evvellerinde Qarabag ve Kartli Kaxetiya qosunlari Genceye dogru hucuma basladilar Gence qalasi yaxsi mohkemlendirildiyi ucun muhasire uzanaraq 4 aydan artiq davam etdi Bu muddet erzinde muttefiqlerin ordusu seherin etrafindaki kendleri qaret etdiler Uzun muddet muhasirede qalan seher ehalisi arasinda da itkilerin sayi getdikce artirdi Qalanin uzunmuddetli muqavimeti gurcu cari II Iraklini 7 min neferlik elave qosun cagirmaga mecbur etdi Bu xeberi eciden Cavad xana Ibrahimxelilxelil xanla danisiqlara basladi Aparilan danisiqlar neticesinde Cavad xan her il Ibrahimxelilxelil xana 10 min II Irakliye ise 15 min tumen xerac odemeyi oz oglu ve bacisini ise Qarabag xanina girov vermeye razilasdi Belelikle terefler arasinda sulh imzalandi ve muttefiqler qalanin muhasiresini dayandiraraq geri donduler 70 Naxcivan ve Xoy xanliqlari ile munasibetler Redakte XVIII esrin 80 ci illerinin evvellerinde Ibrahimxelil xan Kartli Kaxeti cari II Irakli ve Huseyneli xanla birlikde Abbasqulu xanin Naxcivan xanliginda hakimiyyete getirilmesine yardim etdi Ancaq Xoylu Ehmed xan Abbasqulu xanin emisi oglu Ceferqulu beyi destekleyirdi Bu isde yardim almaq ucun Kerim xan Zendin olumunden sonra Merkezi Iranda hakimiyyeti ele kecirtmis Elimurad xana muraciet etdi 1783 cu ilde Elimurad xan Gulsireli xani herbi quvve ile Naxcivana gonderdi Abbasqulu xan Naxcivani terk edib Tiflise II Iraklinin yanina qacdi Abbasqulu xan yeniden hakimiyyete qayitmaq ucun II Irakli ile beraber Ibrahimxelil xana da muraciet edirdi 71 Naxcivandaki hakimiyyet deyisikliyi haqqinda Qarabagli Ibrahimxelil xan ve Xoylu Ehmed xan arasinda muqavile imzalandi Terefler Tebrizi tutub elde edilmis qenimeti bolmek daha sonra Naxcivani ele kecirib 1783 cu ilde Elimurad xan terefinden devrilmis Abbasqulu xani hakimiyyete getirmek barede raziliga geldiler Elde olunmus razilasma esasinda Ibrahimxelil xan qosunla Naxcivana teref hereket etdi Ibrahimxelil xanin qosunlari Naxcivan xanliginin erazisine daxil oldular ve Ceferqulu xan Serur cayi sahilindeki bir qalada gizlendi 1785 ci ilin mayin evvellerinde Ibrahimxelil xanin qosunu Naxcivan qalasini ele kecirib Abbasqulu xanin Naxcivanda hakimiyyetini berpa etdi Lakin Ceferqulu xani tutmaq mumkun olmadi Naxcivan terk eden Ceferqulu xan Xoylu Ehmed xanin komeyi ile bir nece qalam ele kecirmis Haci Demir qalasini ozune iqametgah secmisdi 72 Ibrahimxelil xan bu yurusdeki ugursuzluqdan sonra vaxt itirmeden Tebrize dogru hereket etmeyi qerara aldi Lakin Ehmed xanla muttefiqliye umid olan Qarabag xani Ibrahimxelil xan aldanmisdi Bele ki Ibrahimxelil xan yolda olarken artiq Xoy qosunlari Tebrizi tutmusdular Ehmed xan bildirdi ki o Tebrizde yalniz hakimiyyeti deyismisdir ve buna qohum kimi huququ vardir Lakin Naxcivan xani Ceferqulu xani oz himayesine goturub artiq Ibrahimxelil xanin onun islerine qarismaga ixtiyari yoxdur Cunki Naxcivana sahib olmaq ucun Isfahanin hakimi terefinden ferman Ceferqulu xana verilmisdir 73 Ibrahimxelil xan Naxcivani terk etdikden bir muddetden sonra Ceferqulu xanin qardasi Kelbeli xan Abbasqulu xani hakimiyyetden kenarlasdirib ozunu 1787 ci ilde xan elan etdi Bu zaman II Irakli Ibrahimxelil xanin Naxcivani tutdugu xeberini esidib knyaz Ivan Baqrationu Ibrahimxelil xanin Naxcivanda mohkemlenmesine yol vermemek ucun qosunla Naxcivana gondermisdi Lakin artiq Naxcivani ele kecirmis Kelbeli xan gurcu qosunlarini qalaya buraxmadi Knyaz Baqration Naxcivan qalasini muhasireye alib Ibrahimxelil xanin dalinca bir deste gonderdi Hemin deste Sisyan etrafinda az sayda Qarabag destesi ile qarsilasdi Iki teref arasinda bas veren doyusde Qarabag qosunlari geri cekildiler Baqrationun Naxcivani tutmaq seyi puca cixdi ve gurcu desteleri geri donduler 74 1788 ci ilde Ibrahimxelil xan Agamehemmed xanin Fars ve Siraz tereflerde oldugundan istifade ederek Xoyu ozune tabe etmek fikrine dusdu Lakin Qarabag xani ugur qazana bilmedi Ehmed xanin olumunden sonra Xoy xanligmda hakimiyyete gelmis Ceferqulu xan Ibrahimxelil xanin Merende daxil olmasi xeberini esidib onun qarsisini kesmek ucun herekete basladi Merend yaxinliginda bas veren herbi toqqusmada Ibrahimxelil xan meglub olub geri cekildi Hanin veziri Molla Penah serkerdesi Ferzi bey Saricali Cavansir esir dusdu Ibrahimhelil hanin sulh teklifi ile esirler azad edildiler 75 Osmanlilar ile munasibetler Redakte XVIII esrin II yarisinda Azerbaycanin beynelxalq veziyyeti car Rusiyasi ve Osmanlinin movqeyi ile six bagli olmusdur Bele ki bu dovrde Azerbaycanin simal serqindeki xanliqlar Rusiya ile qerb ve cenub qerb hissesinde yerlesen xanliqlar ise cox zaman Osmanli Turkiyesi ile daha six temasda olurdular Ancaq Azerbaycan xanliqlarinin Osmanli dovleti ile qarsiliqli munasibetleri beynelxalq veziyyetin tesiri altinda tenzimlenirdi 76 Bu dovrde Azerbaycan ugrunda mubarize aparan Rusiya ve Osmanli imperiyasi ile muqayisede Qacarlar cox zeif idiler Bu mubarizede Qacarlarin yegane ustunluyu onda idi ki bir vaxtlar Azerbaycan torpaqlari Qacarlarin berpa etmek istedikleri ve ozlerini varisi elan etdikleri Sefevi Imperiyasinin erazisine daxil olmusdu Dovrun ayri ayri vaxtlarinda Rusiya ve Osmanli Qacarlarin bu huququ ile hesablasmali olurdular 77 Esasen Ibrahimxelil xan dovrunde Osmanli imperiyasi ile Qarabag xanligi arasinda qarsiliqli elciler ve mektub mubadileleri olmusdur 1776 ci ilde Ibrahimhelil han oz veziri Molla Heseni Osmanli sultanindan yardim almaq ucun Istanbula gondermisdi 1783 cu ilin payizinda Helil pasanin basciligi ile Cenubi Qafqaza gonderilen Osmanli numayende heyeti Qarabagda Ibrahimhelil hanla gorusmus ve Susada oz qerargahlarini yaratmisdilar 78 1785 ci ilde Ibrahimhelil han sultana mektub yazaraq Osmanli himayesine kecmek istediyini bildirmisdi ve Sultan bu mektuba musbet cavab vermisdi sultan I Ebdulhemid 1787 ci ilin fevralinda Ibrahimhelil hana mektub gondermisdi mektubda Ibrahimhelil hana Rusiyaya qarsi vurusmaga hazirlasmaq teklif olunurdu 79 Sultanin Ibrahimhelil hana 1788 ci il 17 fevral tarihli fermaninda onun Osmanli himayesinde oldugu hatirlanirdi ve 1789 cu ilde Osmanli terefden Qarabaga Sirvan hanlarinin ovladlari Esger bey Qasim bey ve Mustafa bey elci kimi gelmisdiler 78 1791 ci ilde Osmanli sarayinda Ibrahimxelil xan ve Avar hakimi Umme xanin elcileri yuksek ehtiramla qebul olunmusdu Bu barede sultana edilen meruzede Sultandan komek istenilirdi Veziyyetinin kifayet qeder murekkeb olmasina baxmayaraq Osmanli imperiyasi Azerbaycan xanliqlari ile elaqelerini kesmirdi Ibrahimxelil xan 1794 cu ilde sultana gonderdiyi mektubda Iranda hakimiyyeti ele kecirmis Agamehemmed xan Qacarin Azerbaycan xanliqlarini tutmaq niyyetinden xeber verir xanliqlarin bu tehlukeni sovusdurmaqda Osmanli sultaninin yardimina ehtiyaclari oldugunu qeyd edirdi Lakin bu danisiqlarin hecbir faydasi olmadi Rusiya ile elaqelerini yenice berpa etmis Osmanli yeniden Rusiya ve Qacarlar ile elaqeni korlamaq ve muharibe etmek iqtidarinda deyildi 80 Car Rusiyasi ve Qacar Irani ile munasibetler Redakte Agamehemmed sah Qacar Pavel Sisianov II Yekaterina Feteli sah Qacar Ibrahimxelil xan Rusiyanin ve ermenilerin Qarabag xanligi erazisinde ermeni carligi yaratmaq niyyetinden xeberdar idi Rusiyanin Gurcustandaki numayendesinin melik Apoya mektubu Ibrahimxelil xanin eline kecmisdi Mektubda ise tezlikle rus qosunlarinin Cenubi Qafqaza yuruse baslayacagi ve Qarabagda ermeni carligi yaradilacagi bildirilirdi Bele bir veziyyetde Ibrahimxelill xan gorunur yalniz Rusiyaya yaxinlasmaqla oz hakimiyyetini xilas etmeyin mumkun olacagini dusunurdu 1783 cu ilin martin 18 de Ibrahimxelil xan II Yekaterinaya mektub gondererek onun Rusiyanin himayesine qebul olunmasmi xahis etdi II Yekaterina Q A Potyomkin xerac odeyeceyi teqdirde Ibrahimxelil xani hakimiyyetde saxlamagini ve hetta onun Rusyanin himayesi altina qebul etmeyin mumkun oldugunu bildirdi 81 1783 cu il iyunun 24 de Georgiyevskde baglanmis muqavileye esasen Kartli Kaxetiya carligi Serqi Gurcustan Rusiya dovletinin tebeeliyini qebul etdi Hemin il Dagistanin cenubunda yerlesen Terki qalasi da Rusiya terefinden zebt edildi Rusiyadan Gurcustana herbi quvve yeridilmesi meqsedile Vladiqafqazdan Tiflise herbi Gurcustan yolu adlanan genis herbi yol cekildi 1783 cu ilin noyabrinda Rusiyanin herbi hisseleri Tiflise daxil oldu Qafqazdaki rus qosunlarinin komandani P S Potyomkin 1783 cu il avqustun 20 de traktat baglanmasi haqqinda fermanlarla Azerbaycan xanliqlarina muraciet etmisdi Bu fermanlarla birlikde gonderilen mektublarda Azerbaycan xanlarina Gurcustanin Rusiyanin himayesi altinda oldugunu nezere almaq teklif edilirdi Georgiyevsk muqavilesi Azerbaycan xanliqlarinin siyasi veziyyetini daha da agirlasdirdi Diger terefden bu dovrde Rusiyanin Azerbaycanda el qol acmasi Qacarlarin Azerbaycan erazisine mudaxilesine getirib cixardi 82 1783 cu ilin avqustunda Ucmuedzin katalikosu ve Qanzasar patriarxinin Krimda ve Rusiyanin cenub quberniyalarinda yerlesen rus ordusunun komandani Q A Potyomkine gonderdikleri mektubu Qarabagin melikleri de imzalamisdilar Mektubda bildirilirdi ki melikler rus qosunlarinin Azerbaycana yurus edeceyi teqdirde onlara her cur yardim gostermeye hazirdirlar 1783 cu ude Rusiya Cenubi Qafqazi ele kecirmek ucun buraya iki istiqametde qosun yeritmek haqqinda qerar qebul etmisdi Qosunun bir hissesi Derbendden kecmekle Azerbaycanin Xezersahili vilayetlerini ele kecirmeli diger hissesi ise Deryal kecidi vasitesile Gurcustana daxil olub sonralar Irevan ve Qarabag xanliqlarini tutmali idi 83 Q A Potyomkinin P S Potyomkine yazdigi mektubda deyilirdi ki Ibrahimxelilxelii xani derhal hakimiyyetden kenar etmek lazimdir cunki bundan sonra Qarabag Rusiyadan basqa hec kime tabe olmayan musteqil ermeni vilayetinde olacaqdir Rus ordusunun Cenubi Qafqaza 1782 1783 cu ile planlasdirilan yurusu bas tutmadiqdan sonra Qarabag melikleri II Iraklinin tesebbusu ile Gence uzerine teskil edilecek bu yuruse boyuk umidler besleyirdiler Lakin Qarabag xanliginin dusmenlerinin Genceye 1784 1785 ci illere nezerde tutulan bu yurusu bas tutmadi Krim meselesini dinc yolla oz xeyrine hell etmis Rusiya helelik Cenubi Qafqazda feal herbi emeliyyat aparmaqla Osmanlilar ile munasibetleri keskinlesdirmek istemirdi 83 XVIII esrin 80 ci illerinin sonlarinda Iranda ve Cenubi Azerbaycanda Agamehemmed xan Qacarin nufuzu getdikce artirdi XVIII esrin 90 ci illerin evvellerinde o demek olar ki butovlukde Irani oz hakimiyyeti altinda birlesdirmisdi O Azerbaycanin cenub xanliqlarinin hamisini Iran erazisi ile birlikde ozune tabe etdi dovletin merkezini Tehrana kocurdu Qacar sahi cenubda oz isini basa catmis hesab etdikden sonra nezerlerini simala cevirdi Lakin Agamehemmed sah Qacari Azerbaycan xanliqlari tanimaq istemediler Qacar buna gore de Azerbaycana hucum etmek planini hazirlamisdi 84 Agamehemmed han diger xanlara gonderdiyi kimi Qarabaga elci gonderib Ibrahimhelil handan da girov istedi Han emisi oglu Aga Ebdussemed bey ve saray adami Mirze Veli beyi Agamehemmed hana girov verdi 85 Lakin bir nece ilden sonra Ebusemed bey olduruldu ve Agamehemmed xan onun evezinde basqasini teleb etdi Ibrahimxelil xan ise bundan boyun qacirdi ve Mirze Mehemmed Qulunu Rusiyaya elci gonderib rus tebeeliyini qebul etdiyini bildirdi ve tezlikle komek gonderilmesini xahis etdi Agamehemmed xan bundan xeber tutdu ve tezlikle Qarabaga hucuma hazirlasmaga basladi 86 87 1795 ci il iyunun sonlarinda 85 min neferlik Qacar ordusu Araz cayini kecerek Simali Azerbaycana soxuldu Oz ordusunu uc hisseye bolen Agamehemmed xan onun birinci hissesine Irevan ikinci hissesine Mugan ucuncu hissesine ise Qarabag istiqametinde hereket etmek emrini verdi 88 89 Irevan istiqametinde hucum eden hisseye Agamehemmed xanin qardasi Eliqulu xan basciliq edirdi 90 Agamehemmed xan terefinden basciliq edilen hisseler 1795 ci il iyunun sonlarinda Susa qalasina yaxinlasib qalanin yaxinliginda olan Govaxanda duserge saldi Qarabag meliklerinin numayendesi Abram Beknazaryan Qacar qosununa beledcilik edirdi Melik Mecnun da Qacarin dusercesinde idi 88 Qala qarnizonu tez tez qaladan cixaraq Qacar qosunlarina hemleler edir ve geri cekilirdi Qalani 33 gun muhasirede saxlasa da Agamehemmed xan Susani ala bilmedi ve Tiflise yollandi 91 Agamehemmed xan Qacar ehtiyat ucun ozunun piyada ve atli ordusundan 3000 neferini Qarabagda qoyur ki Ibrahimxelil xan arxadan ona hucum etmesin O car II Iraklinin qosunlarini darmadagin edib Tiflisi talan etdi ve geri qayitdi 92 93 Agamehemmed xan 1795 ci ilin payizinda Mugana qayitdi Onun meqsedi burada qislamaq yazin baslangicinda yeniden Susaya hucum etmek idi Lakin Iranda bas vermis usyanlar sebebinden 1796 ci ilin yazinda Arazi kecib Irana dondu Irandaki islerini nizama saldiqdan sonra 1796 ci ilin payizinda ozunu sah elan etdi 94 Agamehemmed xanin Irana donmesinden sonra 1796 ci ilde II Yekaterinanin emri ile general V Zubovun 30 minlik rus qosunlari qosununu Azerbaycana daxil oldular 2 may 1796 ci ilde Derbend 6 iyun 1796 ci ilde Quba Rusiyaya tabe edildi Qarabag Gence Lenkeran Seki xanlari da caresiz qalib V Zubovun dusergesine oz numayendelerini gondererek tabe olduqlarini bildirdiler 1796 ci ilin avqust ayinda Baki tabe edildi 69 II Yekaterina 6 noyabr 1796 ci ilde vefat etdikden sonra yeni imperator I Pavel V Zubovun basciligi ile Azerbaycana gonderilmis ekspedisiya korpusunu geri cagirdi 95 1797 ci ilde Agamehemmed sahin ordusu ikinci defe Cenubi Qafqaza teref herekete basladi Azerbaycan xanlarina unvanlanmis sah fermanlarinda onlardan qeyd sertsiz tabe olmaq teleb olunurdu Agamehemmed sahin Ibrahimxelil xana unvanlanmis fermaninda deyilirdi eger o sag qalmaq isteyirse hakimiyyeti ogluna tehvil verib Mekke ziyaretine getsin 70 1797 ci ilde Susa qalasi muhasireye alindi ve sonra Dovteleb adlanan meselikden qala aramsiz top ateslerine tutuldu Fransiz tarixci Jan Kure yazir 96 Agamehemmed xan Qacar Susaya catdiqdan sonra gordu ki seher muqavimete hazir veziyyetdedir O qalani muhasireye aldi Xan evvelki muhasireden bilirdi ki Susa qalasinin divarlari mohkemdir Odur ki o topcularina dedi ki butun toplar qalanin bir noqtesini nisan alsin mermilerin hamisi bir noqteye deysin Ibrahimxelil xan 1797 ci ilin yazinda topculara zerbe endirmek meqsedi ile qaladan cixdi Qarabag hakimi ozleri ile goturdukleri barit dolu kuzelerden istifade ederek sahin xeyli topunu partladib geri qayidarken qalanin butun yollari Qacar qosunlari terefinden tutulmusdu Tekrar qalaya qayitmaq mumkun olmadigi ucun Ibrahimxelil xan Dagistana qohumu Avar hakimi Umme xanin yanina getdi 97 Agamehemmed sah ehaliye mektubla muraciet ederek artiq teslim olmalarini teklif etdi Susa ruhanilerinin bascisi bas muctehid Haci Babek sahin huzuruna yollandi Agamehemmed sah susalilarin 500 min esrefi tezminat odemelerini tebb etdi Haci Babek tezminatin miqdarini 200 min esrefiye endirmeye nail oldu Lazimi mebleg 2 gune toplandi Bundan sonra qalanin esas qapisi acildi 98 Agamehemmed sah boyuk bir debdebe ve temteraqla oz Susa qalasina daxil olub qalanin asagi qapisinin yaxinliginda olan Ibrahim xanin boyuk oglu Mehemmedhesen aganin evinde yerlesdi Sah Ibrahimxelil xanla birlikde gede bilmeyen eyanlarin ve xanin qohumlarinin dostlarinin axtarilib tapilmasi ve hebs edilmesi emrini verdi Hebse alinanlar icerisinde Melik Sahnezerin oglu Melik Cemsid Molla Penah ve bir cox eyanlar var idi 99 Bir nece gunden sonra Agamehemmed sah saray sui qesdi neticesinde Susada olduruldu Onun qosunu geriye qayitdi Susada Ibrahimxelil xanin kicik qardasi Mehreli beyin oglu Mehemmed bey muveqqeti olaraq hakimiyyeti ele kecirdi Mehemmed bey hakimiyyeti oz elinde saxlamaq ucun emisinin terefdarlarini oldurmeye basladi Oldurulenlerin icerisinde Azerbaycan sairi hemcinin Ibrahimxelil xanin veziri Molla Penah Vaqif ve onun oglu olduruldu 100 Mehemmed bey sahin kesilmis basini oz mektubu ile birlikde Ibrahimxelil xana gonderdi Ibrahimxelil xan uc ay Balakende qaldi sonra oz terefdarlari ile birlikde Qarabaga teref hereket etdi O ozunden irelide oglu Mehdiqulu agani Susaya gonderdi Mehemmed bey uzde Ibrahimxelil xana sedaqetden danissa da hakimiyyeti elden vermek istemirdi 101 Buna gore de Mehdiqulu aga mektub gonderib Ibrahimxelil xani heqiqi veziyyetden xeberdar etdi ozu de qaladaki terefdarlarini seferber etmeye basladi Ibrahimxelil xan tecili olaraq boyuk oglu Mehemmedhesen agani dagistanlilardan ibaret 500 neferlik qosunla Qarabaga yola saldi Bundan xeber tutan Mehemmed bey Qarabag ellerini Araz etrafina kocurmek ve mubarizeni davam etdirmek istedi Mehemmedhesen aga Kirs dagindaki qalanin uc verstliyinde Mehemmed beye catdi Elatlar onun terefine kecdiler Mubarizede tek qalan Mehemmed bey Mehemmedhesen aganin yanina gelib tabelik bildirdi Bundan sonra Mehdiqulu aga Mehemmed beyin Susadaki terefdarlarini qetle yetirdi Ibrahimxelil xan Susaya daxil oldu 102 103 Ibrahimhelil han Susaya dondukden sonra Agamehemmed sahin qardasi oglu Baba han Qacar Feteli sah adi ile tahta cihib butun hanlardan itaet teleb etdi 104 Feteli sah Ibrahimxelil xanin yanina elci gonderib Agamehemmed sahin cesedini teleb etdi Ibrahimxelil xan cavabinda ona tabe olmasini da arzu etdiyini bildirdi ve Agamehemmed sahin cenazesini boyuk ehtiramla Tehrana gonderdi Hemcinin Feteli sah Ibrahimxelil xanin qizi Agabeyim xanimi ile evlendi Xanin oglu Ebulfet aga Feteli sahin sarayina girov kimi gonderildi Susada sahin adina sahibqran adli pul kesilmeye baslandi Feteli sah mukafat olaraq Ibrahimxelil xana Qarabag xanliginin gelirinden basqa Qaradag xanliginin gelirinden de istifade huququ verdi 105 Siz Cavad xan kimi bu Iran siyasetinize gore cavab vereceksiniz Ne qeder ki men Gence etrafinda durmusdum siz agacdaki yarpaq kimi esirdiniz ve bele cavab vermezdiniz men Genceye gelmeden siz qorxaq dovsan ve yaltaq tulku kimi Semseddil mouravi Andronikovun yanina adam gondermisdiniz o zaman siz indiki kimi meni uzaqda sayib bele danismaga curet etmezdiniz Mene inanin ki ele Gence qosunlari q 2 sizi tamamile darmadagin etmek ucun kifayetdir mene inanin ki sizin qalanin alinmazligi rus qosunlari ucun yungul olacaqdir Pavel Sisianovun Ibrahimxelil xana 4 fevral 1804 cu il tarixli mektubu 106 Lakin Ibrahimxelil xanla qardasi oglu arasinda etimadsizliq davam edirdi Sekide hakimiyyeti muveqqeti ele kecirmis Mehemmedhesen xan Mehemmed beyi oz yanina devet etdi Bu deveti qebul eden Mehemmed bey Sekiye geldikde var dovleti elinden alinib hebs edildi 107 Mehemmed beyle dusmen olan samaxili Mustafa xan q 3 Mehemmedhesen xandan Mehemmed beyi istedi Mehemmedhesen xan Mehemmed beyi Samaxi xanina tehvil verdi Mehemmed bey esirlikde Mustafa xanin emri ile olduruldu 108 Feteli sahla elaqelerin mohkemlenmesine baxmayaraq Ibrahimxelil xan Rusiya ile birlesmek ucun elverisli meqam axtarirdi Bu meqsedle Mazdok xetti ile Tiflise gelen general Qudovicin yanina Ibrahimxelil xanin elcileri gonderildi ve itaete hazir oldugunu bildirdiler Nehayet 1803 cu ilde general Sisianov Zaqafqaziyaya basci teyin olunaraq Tiflise geldi O 1803 cu ilin dekabr ayinda Gence uzerine hucum edib 1804 cu ilin yanvarinda xanligi isgal etdi Cavad xan olduruldu Gence ehalisine divan tutuldu ve seher qaret edildi Sisianov Genceni alandan sonra mayor Lisanevicle Ibrahimxelil xana hedeleyici mektub gonderib tabe olmasini teleb etdi Ibrahim xan Lisanevici hormetle geri qaytardi ve Rusiya himayesine kecmek istediyini bildirdi 109 Feteli sah Ibrahimxelil xanla Sisianov arasinda dostluq elaqesinin olmasini ve elcilerin gedib gelisini esitdiyine gore 1804 cu ilde Irevandan qayitdigi zaman Ebulfet xana bes min neferlik qosun verib atasina yardim ve komek gostermek adi ile Qarabaga Ibrahimxelil xanin yanina gonderdi ve tapsirdi ki Mehemmedhesen agani bir nece Qarabag beyzadeleri ile Feteli sahin sarayina gondersin 110 Ebulfet aga Ibrahimxelil xanin heyatinin axirina qeder vekil sifetile Qarabagda qalsin ve Ebulfet xandan icazesiz ve meslehetsiz hec bir is gorulmesin Ibrahimxelil xan Feteli sahin bele tekliflerinden qebul etmeyib Ebulfet xana sert cavablar vererek yazdi ki Qarabaga girmeden geri qayitsin Ebulfet xan Ibrahimxelil xan ve Mehemmedhesen aga Dizaq mahalinin Tug kendinde olduqlarindan Qacar qosunu ile hemin istiqametde herekete basladi Lakin agir meglubiyyete ugrayan Ebulfet xan geri cekildi 111 Feteli sah Ibrahimxelil xani diplomatik yolla Rusiyanin himayesi altina kecmekden cekindirmek qerarina geldi Sah Kerim xan Rehim xan ve Abdulla xandan ibaret olan elcilerini xususi fermanla Qarabaga gonderdi Bele ki Feteli sah Qarabagin butun gelirini Ibrahimxelil xana vermeyi habele oz ovladlarindan iki neferini Ibrahimxelil xanin yanina girov gondermeyi ohdesine gotururdu 112 Bu guzestlerin muqabilinde rus qosunlarinin hucumlarinin qarsisini almaq ucun Tiflis ve Gence yolunun ustunde olan Esgeranin her iki qalasinda Qacar ordusu yerlesdirilmeli Susa qalasinin yaxinliginda qazilmis sengerler de bu ordunun ixtiyarina verilmeli idi Butun xercleri sah hokumetinin xezinesinden odenilmeli olan bu ordu Ibrahimxelil xanin itaet ve emrinden boyun qacirmamali idi Lakin xan bu teklifleri qebul etmedi 113 1805 ci ilin mayinda Gence ile Qarabag serhedi olan Kurekcayda Sisianovla Ibrahim xan arasinda tenteneli seraitde danisiqlar basladi Ibrahimxelil xani bu gorusde oglanlari Mehemmedhesen aga Mehdiqulu aga Xanlar aga elece de Qarabagin meshur beyzadeleri musayiet edirdiler Ibrahim xanin deveti uzre onun kurekeni Seki hakimi Selim xan da Kurekcaya geldi 14 may 1805 ci il tarixinden Kurekcayda muqavile ile Qarabag xanligi Rusiya itaetini qebul edib rus tebeeliyini qebul etdi Muqavilenin serti bele idi 114 Ibrahimxelil xan Qacarlar Osmanlilar ve basqa dovletlerle her cur elaqe ve asililiqdan imtina edib yalniz Rusiyani taniyir ve onun hakimiyyetini qebul edir Qarabag xanligi qonsu hakimlerle elaqe saxlamamalidir Onlardan alinan her nov mektublar Susadaki rus komandanliginin ve ya Gurcustan bas hakiminin Qarabagda olan vekilinin mulahizesine verilmelidir Xanligin erazisinde saxlanan rus qosunlari ucun komandanliq terefinden tesdiq olunmus qiymetlerle erzaq tedaruk olunmalidir Rus qosunlari ucun lazimi bina verilmelidir Genceden Susaya geden yol arabalarin rahat getmesi ucun temir olunmalidir Sedaqet ve inam elameti olaraq xanin nevesi hemiselik Tiflisde yasamaq sertile girov verilmelidir Xan her il 8000 cervon rus dovletine bac vermelidir Ve bunu da iki vaxtda fevralin birinde sentyabrin birinde odemelidir Bu sertlerin muqabilinde Rusiya Qarabag xanligina asagidakilari ved edirdi Xanin mulku salamat saxlanilir Xanligin idaresi irsi boyukluye gore nesilden nesle kecir ve bunu Rusiya imperatoru tesdiq edir Mehkeme isi ceza ve vergi toplamaq xanligin ixtiyarinda qalir Xanin mulkunu mudafie etmek ucun Susa qalasina toplari ile birlikde 500 nefer rus soldati gonderilir Xana oz evinde saxlamaq ucun uzerinde rus gerbi olan bayraq bagislanir Xanin emanet teyin edilen nevesine gundelik xerc olmaq uzre 10 manat gumus pul mueyyen edilir Butun bunlarla birlikde Ibrahimxelil xana general leytenant Mehemmedhesen agaya general mayor Xanlar agaya polkovniklik herbi rutbesi verilir Muqavilenin cavabi olaraq 1806 ci ilin yazinda Qacar qosunu Qarabaga hucuma kecdi Qacar qosununun qabagini almaq ucun Qarabagda mayor Ivan Lisanevic ve yeger destesinden basqa qosun olmadigindan ve mehsul vaxti gelib catdigindan Ibrahimxelil xan Qarabag erazilerinin muharibede dagilmamasi ucun Qacarlarla xosluqla reftar etmeye basladi Mayor ise rus qosununun tezlikle gelib catacagini Ibrahimxelil xana ved edirdi Ancaq Rus qosunu yubandi ve artiq Qacar qosunu qalanin iki agacligina q 4 catmisdi Ibrahimxelil xan evini Xan bagindan qalanin yaxinligina kocurdu Mayor Lisanevic ise xanin Qacarlarin terefine kececeyinden subhelenib hecbir arasdirma etmeden bir deste qosunla Ibrahimxelil xanin yasadigi eve getdi Ibrahimxelil xan ailesi ve yaxin adamlari ile orada olduruldu 115 Sekili Huseyn xanin qizi olan xanin arvadi Tuti beyim xanin Bike agadan olmus qizi xanin Govher aganin anasindan olmus oglu 13 yasinda Heremixan Seltenet beyim Sebreyi xan Abbasqulu aga Haci Huseyneli bey Kebirli Mirze Haqverdi Kebirli Hummet bey Cavansir Hesenaga Gulmeli bey Saricali Mirzetagi Efsar Elipenah pisxidmet Xace Hesen Ecem oglu Kebirli Qaranrn iki oglu ve 4 nefer susali Ibrahimxelil xanla birlikde 20 nefer qetle yetirilmisdi 116 117 Qacar hucumuna qarsi General Nebolsinin komeye gelmis rus herbi destesi evvelce Sahbulaqda sonra ise Esgeran yaxinhginda duserge saldi Bu xeberi esiden Ibrahimxelil xanin ortancil oglu Mehdiqulu xan rus qosunlari ile birlesmek ucun Susadan cixaraq Esgerana teref hereket etdi Mehdiqulu xanin destesi ile birlesen general Nebolsin sah ordusu uzerine hereket etdi Helledici doyus 1806 ci il iyul ayinin 15 de bas verdi ve yeddi saata qeder davam etdi Doyus Abbas Mirzenin agir meglubiyyete ugramasi ve Qarabagdan geri cekilmesi ile neticelendi 118 Mehdiqulu xan Redakte Esas meqale Mehdiqulu xan Cavansir Gulustan muqavilesinden evvel formalasmis ve Gulustan muqavilesinde tesdiqlenmis Rusiya ve Qacar Iraninin serhedleri Ibrahimxelil xan oldurulende Mehdiqulu aga ve Mehemmedhesen aganin oglu Ceferqulu aga Susada idiler Onlar Rusiyaya qarsi qiyam etmediler 1806 ci ilin sonlarinda Qafqazin yeni komandani teyin edilmis general Qudovic Tiflise gelerek Mehdiqulu aganin Qarabag xani teyin edilmesi haqqinda imperator fermanini ona teqdim etdi 12 Veliehd olan boyuk qardasi Mehemmedhesen aganin olumunden sonra Ibrahimxelil xan terefinden veliehd elan edilen ilde Mehdiqulu aga 1806 ci tahta ciharildi Hanliginin ilk caglarindan Qarabagda gerginlik basladi Ibrahimhelil hanin oldurulmesinden qisasinin alinmamasindan gore bezi Qarabag beyleri Qacarlara sigindilar Cavansir elinin Saricali oymaginin Behbudalilar tayfasi iki tireye bolundu Bir tire Qacarlarin erazisine muhaciret etdi 119 Mehemmedhesen aganin 17 yasli oglu Ceferqulu aga ise atasinin evvelki veliehd oldugunu esas tutaraq xanliq taxtinin ona verilmesini teleb edirdi O Qudovic hele Tiflise gelmemisden ora getmis ve bas komandanla goruserek bildirmisdi ki atasi Mehemmedhesen aga Ibrahimxelilxelil xanin resmi varisi oldugundan taxt ona catir Qudovic bildirmisdi ki Ibrahimxelilxelil xan hele sagliginda Mehdiqulu agani oz varisi etdiyinden onu xan teyin etmek lazimdir Imperatordan artiq Mehdiqulu aganin adina xanliq fermani gelmisdir Isteyine nail olmadiqdan sonra ise Ceferqulu aga Mehemmedhesen aganin mulkiyyetinde olan 36 kendin ona verilmesini istedi 120 Qudovic Mehdiqulu xana tapsiriq verdi ki hemin kendleri mevacib evezine tiyulla Ceferqulu agaya versin Ceferqulu aga ise hemin kendlerin onun tam mulkiyyetine verilmesini israr etmisdi Qudovic bu teleble razilasmamisdi Mehdiqulu xan da bildirmisdi ki iddia olunan kendler hec vaxt Mehemmedhesen aganin mulkiyyetinde olmamisdir Belelikle de Mehdiqulu xanla qardasi oglu Ceferqulu aga ve onun qardasi Xancan aga arasinda edavet yaranmisdi Hemcinin Feteli sah Ceferqulu agaya xan titulu verib Qarabagin Taxta qapi adlanan mahallarini ve Eher qesebesini ona bagislamisdi 120 Abbas Mirze Qacar 1810 cu il iyunun evvelinde yeniden Cenubi Qafqaza yurus etdi Ordusunu uc desteye ayiraraq Qarabag Gence ve Pembek istiqametinde doyuse gonderdi Meglub olan Qacarlar daha ciddi hucuma hazirlasmaga basladilar 1811 ci ilin sentyabrinda Abbas Mirze daha guclu ve silahlandirilmis 50 minden artiq doyuscu ile Naxcivan terefden Qarabaga daxil oldu Lakin rus ordusunun general mayoru Xotumsevin iki batalyonu ve Mehdiqulu xanin basciliq etdiyi 500 Qarabag suvarisi Qacar ordusunu geri donmeye mecbur etdi 121 Mehdiqulu xanin qizi Xursidbanu Natevan usaqlari ile birlikde Qarabag xan sarayinda 1897 ci ilden evvel 1812 ci ilde Ceferqulu aga Qacarlara sigindi Hemin il hucuma kecen Naibusseltene Abbas Mirze Qircida olan Rus batalyonunu darmadagin etdi 122 1812 ci ilin iyununda ise Sahbulagi tutdu Lakin general Kotlyarevski onlari geri cekilmeye mecbur etdi Azerbaycanin diger erazilerindeki doyuslerin de Rusiyanin ustunluyu ile bitmesi ve Rus ordusunun yolunun Cenubi Azerbaycana acilmasi sebebinden daha cox torpaq itkisini nezere alan Qacarlar sulh teklifi etdiler 12 oktyabr 1813 cu ilde Qarabagin Gulustan kendinde Azerbaycan ugrunda 9 ilden artiq mubarize aparmis terefler arasinda sulh muqavilesi imzalandi 123 124 Gulustan muqavilesi imzalandiqdan sonra Cenubi Qafqazda oz movqelerini xeyli mohkemlendiren Rusiya tedricen oz daxili musteqilliklerini saxlamis Azerbaycan xanliqlarini legv etmek siyaseti yeritmeye basladi 1817 ci ilde Qarabaga gelen mensece Qarabag xristiani olan general Medetov faktiki olaraq idareciliyini oz eline kecirdi 125 1822 ci Ceferqulu agani yaralayirlar ve melum oldugu kimi Mehdiqulu xanla qardasi oglu Ceferqulu aga arasinda gizli edavet vardi Bu isde Mehdiqulu xan gunahlandirildi ve bir nece yaxin adami hebs olundu Medetov derhal elan edir ki bu Mehdiqulu xanin isidir Veziyyetin cixilmaz oldugunu goren Mehdiqulu xan Irana qacmaga mecbur oldu Mehdiqulu xanin 1822 ci ilin noyabrin 21 de Irana getmesinden sonra A Yermolov beyanname yaydi Beyannamede xanin qacisi xeyanet kimi qiymetlendirilir xanliq usul idaresinin legv edildiyi ve Qarabagin bilavasite Rusiya idareciliyine kecirildiyi elan olunurdu 125 1805 ci il Kurekcay muqavilesinin sertlerine uygun olaraq Mehdiqulu xan Qarabagi terk etdikden sonra hakimiyyet veliehd sayilan Ceferqulu agaya kecmeli idi 4 Lakin Ceferqulu aga ve oglu Kerim bey hebs edilib kazak destesinin muhafizesi altinda Rusiyaya Simbirske gonderildi 1826 ci ilde Rusiya ile Qacarlar arasindaki muharibenin yeniden baslanmasi ve bir cox Azerbaycan xanlarinin Irandan Cenubi Qafqaza donerek usyanlara basciliq etmeleri Cenubi Qafqazdaki Rus hakimiyyet orqanlarini narahat edirdi Qarabagda da bele usyanin bas vermesinden narahat olan rus hokumeti Mehdiqulu xanin Qarabaga qayidib burada yasamasina icaze verdi Mehdiqulu xana general mayor rutbesini qaytarmaq onun Irandan ozu ile getirdiyi 300 ailenin idaresini ona hevale etmek xana illik 4 min esrefi teqaud teyin etmek teklif olunurdu Belelikle Mehdiqulu xan 1826 ci ilde Qarabaga dondu 1830 cu ilde de Ceferqulu agaya da Qarabaga qayitmaga icaze verdiler Mehdiqulu xan 1845 ci ilde Ceferqulu aga ise 1854 cu ilde vefat etdiler 14 Medeniyyet RedakteMemarliq Redakte Hemcinin bax Bayat qalasi Sahbulaq qalasi Susa qalasi Esgeran qalasi Yuxari Govher aga mescidi ve Qarabag xan sarayi Sahbulaq qalasi Susa qalasi Esgeran qalasi Qarabag xan sarayi Xursidbanu Natevanin sarayi Yuxari Govher aga mescidi Asagi Govher aga mescidi Berde imamzadesi Saatli mescidi Agdam Cume mescidi 1748 ci ilde insa edilmis Bayat qalasinin 126 127 128 129 etrafina bismis kerpicden qalin divarlar horulmus divarlarin etrafinda ise dusmen hucumu zamam su ile doldurulmasi nezerde tutulan derin xendekler qazilmisdi Mir Mehdi Xezani yazir 130 Bayat qalasi indi Kebirli mahalindadir bina qoyub ve tecil ile bir az zamanla hasar cekib ve mohkem xendek ve bazar ve mescid ve hamam temir edib tamam ev ve ehlu eyallarini ve qovmu eqrebalarini ve boyuk keslerinin ev ve eyallarini ve ehli mahaldan moteber kimselerinin evlerini orada cem edib ve etrafdan hetta Tebriz ve Erdebil ve Qaradag ehllerinden ehli senet olan xalq lardan hem goturub orada qesebe ve seher kimi megam bina eyledi Bayat qalasi duzenlikde yerlesdiyinden bir o qeder etibarli deyildi Buna gore de Agdamdan 10 km aralida yerlesen Sahbulaq adlanan yerde 1751 1752 ci ilde yeni qala insa olundu Sahbulaq qalasinin hasari ise das ve ehengden tikilmisdi Sahbulaq qalasinda dasdan tikilmis mescid hamam seher evleri ve bazar yerlesirdi 131 Sahbulaqda iki qesr icqala ve xarici qala var idi Icqesr tepenin ustunde gur bulagin yaninda salinmisdi Penaheli xanin iqametgahi yonulmamis daslardan duzbucaqli 8 pilleli sekilde tikilmisdi Iqametgahin mohkem ve hundur divarlari vardi 132 Ic qesr duzbucaqli seklinde idi her kuncde bir qulle serq terefi istisna olmaqla her bir terefin etrafinda bir yarimdairevi formali qulle vardi Xarici qulleler ve divarlarin yuxari hissesi dis dis idi Hasarlarin hundurluyu 7 qullelerin hundurluyu ise 8 5 metre catirdi Butun divarlar ve qulleler boyu doyus mazqallari mazqallarin altinda birmertebeli binalar vardi Qesrin girisi serq terefden idi ve ikimertebeli prizmasekilli tikili ile mudafie olunurdu Giris kiril elifbasmdaki Q herfi formasinda idi Prizmatik tikili sekkizinci esas qulle idi ve butun Sahbulaq qalasi uzerinde yukselirdi 133 Rzaqulu bey yazir 134 Penah xan Xacin ehalisinin fitne fesadindan xatircem ve asude olub onlara ayrica melikler teyin ve hamisini ozune tabe etdikden sonra Sahbulaq adlanan Ternekut qalasini tikdirmeyi lazim bildi Ona gore de Bayat qalasini buraxib Sahbulaqda bir tepenin ustunde boyuk bir bulagin yaninda qala tikdirdi Bu qalanin etrafina uca bir yerde genis hasar cekdirdi Bazar meydan hamam ve mescid tikdirib hicri 1165 1751 52 ci ilde butun ellerin ailesini ve boyuklerin evlerini senetkarlan ozunun yaxin adamlarini ve qulluqcularini Sahbulaq qalasinda yerlesdirdi Xanligin en etibarli qalasi Susa qalasi q 5 idi Susanin yerlesdiyi dag yuxarisi kesilmis konus formasindadir simal terefden terraslarla alcalir Susa Dasalticay ve Xelfelicaya keskin enisi olan derelerle ehate olunub Tepenin keskin yarganlari dusmen hucumuna qarsi guclu manee yaradirdi ve seherin mudafie perimetrinin demek olar ki ucde iki hissesini teskil edirdi Susa qalalarinin bezisinin hundurluyu 400 m den coxdur Susa qalasinin movqeyinin ustunluyu hem de ondadir ki buradan etraf yaxsi gorunur ki bu cehet de dusmenin qefil hucum etmesine imkan vermir 135 Mirze Rehim Fena yazir 136 Koc baslanmaq ile Penah xan seherin yerine baxib oz sexsi destgahindan otru bir terefden gusade ve vesi bir qite yerde das ve eheng ile bir mohkem hasar cekdirib evvel xaricden enderun daxil yerde nece pisxidmet otaqlari ve yemek menzili sonra ozunden otru motedid otaqlar qonaq otaqlari ondan sonra heremxana otaqlari hamam mescid sonra bir boyuk metbexxana temir etdirir Bu daire sonra Ehmed xan oturan evdir Bu hasara yavuq goz qabaginda bir musetteh divan otagi sonra mehdud bir suretde xaricden baxan bir menzerede otaqlar yapdirar xaricden varid olanlari gormekden otru Bu otaqlar Mehdiqulu xan oturan xos menzere evlerdir Ondan sonra mesriq terefden qaya basinda otaqlar yapdirir Mehemmedhesen aga oturan evlerdir Sukunet fikri ile gelenler dexi her kesi oz ehvalina munasib yerde ozu ucun mesken ve meva bina edirler Ibtidada hami muselman sekenesi olduguna orta hesab olunan bir yerde boyuk mescid muteeddid hamamlar bazar yeri ve sair levazimati sehriyye her terefden insa olunar Susanin qala divarlari 2 5 km uzunluguna malik olub dasdan ve ehengden horulmusdu Susaya giris dord darvazadan heyata kecirilirdi Darvazalardan biri Gence qapisi digeri Irevan qapisi ucuncusu Agoglan qapisi adlanirdi Dorduncu qapinin adi ve yeri melum deyil Gence qapisi simal terefde Irevan qapisi qerb terefde Agoglan qapisi serq terefde yerlesirdi 137 Susanin yolu ustunde daha iki qala Agoglan ve Esgeran qalalari insa edilmisdi Susadan 25 km arali Qarqarcayin sahilinde salinmis Esgeran qalasi Susani ovaliq terefden gelen hucumlardan qoruyurdu Esgeran qalasi cayin her iki terefinde salinmisdi Onun divarlanin hundurluyu 8 m e qalinligi ise 2 m e catirdi Hetta cayin yataginda iki qulle var idi Qarqarcayin sahili ele sildirimli idi ki Esgeran qalasindan yan oterek kecmek mumkun deyildi 138 Rzaqulu bey Cavansir yazir 139 Bu qalalar Susa qalasinin uc agacliginda Qarqar cayinin kecidi olan iki dagin arasinda yerlesmisdir Sirvan Seki ve Dagistan vilayetleri ehalisi merhum Penah xanla dusmen olduqlarindan ehtiyat ucun boyuk oglu Ibrahim xana vesiyyet etmisdi ki eger furset tapmasam sen bu iki Esgeran daginin arasinda iki qala tikdir ki dusmen gelen zaman piyada qosunlarimiz bu qalalarda olsunlar Oradan Susa qalasina 8 verste q 6 qeder mesafe vardir Dusmen oradan kecib qalaya gele bilmez Bele ki bu qalalarin etrafi mohkem daglar meseler daslar qayalar ve boyuk sehralardir Dusmencilik zamani eller ve basqalari orada siginaq ederler Qalalarda tufengciler qoyarlarsa dusmen oradan kecib xalqin mal qarasini qaret ve talan ede bilmez Susa seherinin kanalizasiya sistemi de var idi Qurdlar Quyuluq Cuxur Haciyusifli Merdinli Cuhudlar Saatli Mamayi Xoca Mercanli Hamamarasi ve basqa muxtelif adli on alti mehelleden ibaret olmusdur Mehemmedeli Baharli ise Ehvalati Qarabag eserinde Ibrahimxelil xan dovrunde qalanin on yeddi mehelleden ibaret oldugunu ve onun doqquzunun asagi sekkizinin yuxari mehelle oldugunu yazmisdir Seherin her bir mehellesinin su quyusu hamami ve mescidi de olmusdur Tekce Ibrahimxelil xan dovrunde seherde iki cume mescidi tikilmisdi 140 Xanlar yalniz mudafie tikililerinin deyil ictimai binalarin ve diger mulki tikililerin de insasina diqqet yetirirdiler Susa Bayat Sahbulaq Esgeran qalalari ile yanasi mescidler ve gunbezler tikilmisdi Ibrahimxelil xanin emrile 1768 1769 cu illerde Susada Cume mescidi insa olunmus XIX esrde qizi Govher aga terefinden yeniden temir edilmisdi Mescid indi de onun adiyla Govher aga mescidi adlanir 141 Ibrahimxelil xanin dovrunde dusmenden qorunmaq ucun Xezine deresinde imaret ve otaqlar tikilmis das ve ehengden istifade edilmisdi Susa qalasinin bir agacliginda Xan baginda binalar Agdamda Penaheli xanin ve seleflerinin qebirleri ustunde uc yuksek gumbez insa olunmusdu Agamehemmed sah Qacarin hucumu zamani gunbenzler dagidilsa da Mehdiqulu xan onlari berpa etmisdi Mehdiqulu xan Ehsan bagi saldirmis hasar ve buzxana tikdirmis meqbere veqf etdirmisdi Tarixcinin melumatma gore buzxanadan yuz min buz ehsan kimi etrafda yasayan elatlara ve diger ehaliye verilirdi 142 Xanliqda merkezi aparat olan divanxana binasi ruslarin isgalindan sonra kilseye cevrilmis sonralar XX esrin 60 ci illerine kimi ise binadan klub kimi istifade olunmusdu Penaheli xan Susanin tikintisinde Tebriz Erdebil ve basqa seherlerden ustalar devet etmisdi Sonralar hemin ustalar Susada qalib yasamislar 143 Penaheli xan Susa qalasinin bir kenarinda ozu ucun qesr tipli saray insa etdirmisdi Qesrin hasari ve bir burcu var idi Penaheli xan qalanin icerisinde bir tepenin uzerinde boyuk oglu Ibrahimxelil xan ucun de bir qesr saray insa etdirmisdi ki dusmen qalaya yaxinlasdiqda lazimi yerleri muhafize ede bilsin Onun da hasari ve bir burcu var idi Ikinci oglu Mehreli bey ve ucuncu oglu Talibxan bey ucun de burcu ve hasan olan imaretler insa etdirmisdi 144 Butovlukde xan saraylari ve bir nece iri feodalin imaretleri istisna olmaqla Susada yasayis evlerinin gorkemine onun rahatligina bir o qeder de diqqet yetirmirdiler Dovrun murekkeb siyasi veziyyeti esas diqqeti mudafie istehkamlarnin insasina yoneltmeyi teleb edirdi Hetta yasayis evlerinin ekseriyyeti bir cox Serq seherlerinde oldugu kimi kicik qalacalari xatirladirdi Evler qonsu evlerden ve kuceden qalin ve hundur hasarlarla ayrilirdi 143 Senetkarliq Redakte Qarabag xan ailesine mesxus Xoncali adli Tebriz xalcasi Azerbaycan Tarix Muzeyi Qarabag xalcaciliq mektebine xas Xanliq xalcasi XIX esr Azerbaycan Xalca Muzeyi solda ve Qarabag xalcaciliq mektebine xas Ejdahali xalcasi XIX esr Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi sagda Bu dovrde xanliqlarin merkez seherleri hem de senetkarliq merkezleri idi Burada senetkar emalatxanalari ve tacir dukanlari vardi Evde istehsal olunan mehsullar esasen kendlilerin telebatinin odenilmesine yonelmisdi Kendlilerin ekseriyyeti corek bisirir ipek sariyir yun boyayir paltar tikir deri asilayir muxtelif meqsedler ucun nezerde tutulmus binalar insa edir besit emek aletleri hazirlayirdilar Suleymanli Qorunzur Gedise Tatev Qazanni Singer Dig kendlerinde kendliler yun ipler mahud kilim ipek parcalar ipek salvarlar xalcalar kiseler pambiq parcalar istehsal edirdiler 145 Ticaret merkezlerinden tecrid olunmaq elverisli neqliyyat yollarinin olmasi bilavasite yerlerde ev ve senetkarliq kustar senayesinin inkisafini zeruri edirdi Xanligin xammal memulatlarinin bollugu da bu sahelerin inkisafina serait yaradirdi 146 Kustar senetkarliq esasen xanligin merkezi Susa seherinde cemlesmisdi Susada daxili bazarin ve ticaretin inkisafi ile qarsiliqli suretde bagli idi Coxsayli ve mahir seher senetkarlari ile yanasi azsayli kend senetkarlari da onemli rol oynayirdilar 147 Xanligin kendlerinde misger boyaqci silahsaz benna demirci dabbaq duluscu ve basqa senetkarlar vardi Xanliqda toxuculuq genis yayilmisdi her bir ailede besit de olsa eyirici ve toxucu dezgahi var idi Toxuculuq mehsullari baslica olaraq ailenin teserrufat meiset telebatini odeyirdi Xanligin demek olar ki butun kendlerinde xalca palaz cecim mesref yun parcalar xurcun cuval ve s toxunur yun ayaqqabi palan ve s istehsal edilirdi Yunu daraqla darayir cehre ile eyirirdiler Parcalarin uzerinde qizil saplarla muxtelif kompozisiyalar toxuyurdular Mehsullarin bir hissesi mubadile ucun bazara cixarilirdi 148 Heyat agaci suse uzerinde resm Qarabag XVIII esr Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Qarabag xanliginda ister ev ve isterse de kustar senetkarligin en muhum bolmesi xalcaciliq idi Qarabag xalcalari tekce xanligin erazisinde deyil Azerbaycanin diger bolgeleri ve xaricde de meshur idi Qarabag xalcalari naxislari ve elvanligi ile Cenubi Qafqazda muhum yerlerden birini tuturdu Xalcalar hem sexsi ehtiyac hem de satis ucun toxunurdu Cehiz ucun ise xususi xalcalar toxunurdu Xalcaciliq Susanin genc seher kimi sohretlenmesinde muhum yer tuturdu 149 Susa xalcalari Azerbaycanin hududlarindan kenarda da meshur idi Susa xalcalari bir qayda olaraq azad bazar ucun bezen de sifarisle toxunurdu Xalcani oz ehtiyaci satis ucun elece de qizlara cehiz vermek ucun toxuyurdular Xalcani adeten is arasi fasilelerde toxuyurdular 149 Hemcinin boyaciliq inkisaf etmisdi Boyani muxtelif tebii bitkileri qaynatmaq yolu ile elde edirdiler 146 Susada keyfiyyetli corab toxunurdu Bu corablar Tiflise de aparilirdi Hemcinin Susada yaxsi papaqlar da hazirlanirdi Derisi Buxara Siraz ve yerli deriden olan papaqlar baha qiymete satilirdi Susada pambiq parcalardan yalniz bez hazirlanirdi Bu meqsdle burada 80 e qeder dezgahi olan 28 senetkarliq muessisesi fealiyyet gosterirdi Hemin muessiselerin illik mehsulu orta hesabla 80 000 xan arsini q 7 teskil edirdi 150 Xanliqda agac emali seneti genis yayilmisdi Canaxci kendi oz adini muxtelif nov taxta canaqlarin hazirlanmasina gore almisdi Meselerin bollugu bu senetin inkisafma serait yaradirdi Agacdan meiset ve teserrufat ehtiyaclari ucun zeruri olan veller cehre bel kurek ve s hazirlanirdi Xanliqda esasen de Susada ipekcilik inkisaf etmisdi XIX esrin evvellerine aid menbelerin birinde Susada ipek toxumaq ucun 42 pambiq parca toxumaq ucun 28 toxuculuq muessisesinin yerlesdiyi qeyd olunur Ipekden sallar dama dama cadralar toxunurdu 151 Dulusculuq en qedim zamanlardan yayilmis senet novu idi Sakinler gilden sud yag serab su ve s mehsullari saxlamaq ucun bardaqlar ve s qablar hazirlayirdilar Gilden ciraqlar da hazirlanirdi Saxsi melumati besit bedii cehetden zeif idi yaxsi bisirilmirdi 152 Xanliqda olan 19 dabbaq q 8 emalatxanasinda 40 nefer fehle isleyirdi Bu emalatxanalarda ilde cariq ucun 2000 gon 1600 qoyun 1400 keci derisi asilanirdi Pambiq ipliyin ipeyin ve yunun boyanmasi ucun Susada cemi 6 nefer iscisi olan 3 boyaqxana var idi Reqabet olmasin deye onlarin birinde goy rengde qalan ikisinde ise muxtelif renglerde parcalar boyanirdi Susada 40 adam isleyen 19 deri zavodu fealiyyet gosterirdi Zavodlarin illik mehsulu 2000 altliq gon 1400 e qeder keci ve texminen 1600 qoyun derisi teskil edirdi Susada yeherserracliq isleri daha yuksek seviyyede teskil olunmusdu 153 Qenber Qarabagi Susada Sefi beyin evinin divar bezeyi XIX esrin evveli Mir Mohsun Nevvab Susa seherinin tesviri XIX esrin evveli Susa seheri gon deri memulatlari istehsalinin muhum merkezlerinden biri idi Xanliqda maldarligin genis yayilmasi senetin bu sahesini xammalla temin etmeye imkan verirdi Okuz inek dana derisinden ayaqqabi qoyun derisinden papaq kurk ve s hazirlamaq ucun istifade edilirdi Susada 40 neferin calisdigi 19 gon deri dabbaqxanasi vardi Ilde orta hesabla 2 min ayaqqabialti hazirlanir 1400 keci 1600 qoyun derisi emal olunurdu Susa yeherqayirma seneti inkisaf etmis seherlerden biri idi Dabbaqliq emalatxanalarindan biri Verende melikliyinde yerlesirdi Iscisi 3 nefer olan bu muessisede ilde 150 deri emal olunurdu 151 Susada bir kustar tipli sabunbisirme zavodu vardi Habele seherde 22 neferin calisdigi 2 kerpic zavodu fealiyyet gosterirdi Seherde barit da hazirlanirdi Ticaretin inkisafi ve iri feodallarin istehlak telebati zinet esyalarinin istehsalinin inkisafina ve tekmillesmesine serait yaradirdi Zergerler qizil ve gumusden qolbaqlar boyunbagilar sirgalar kemerler sancaqlar ve s hazirlayirdilar 154 Sabunbisirme xanligin ehalisinin kustar senetkarliginda muhum yer tuturdu Bu isle ev seraitinde qadinlar mesgul olurdular Bisirilen sabun teserrufatin daxili ehtiyacina serf edilir nadir hallarda mubadile olunurdu Sabunbisirme ucun esas xammal iribuynuzlu heyvanin piyi fisdiq tortasi q 9 ya da sabun dasi qara qan idi Qara qandan ehengden ve sudan sabun bisirmezden 6 8 gun evvel torta hazirlayirdilar Sabun cuqun qazanlarda bisirilirdi Susada da sabunbisirme de orta seviyyede teskil olunmusdu Bu mehsulla hem seher ve hem de etraf kendlerin sakinleri temin olunurdular 155 Xanligin soyuq silahlara olan ehtiyacinin boyuk bir hissesini yerli senetkarlar hazirlayirdilar Misgerler soyuq silahla yanasi bezi odlu silahlarda hazirlayirdilar Tufeng ve tapanca luleleri hazirlamaq isi ile Cilebordde 1 usta tufeng sungulerinin hazirlanmasi ile Veng ve Siskirt kendlerinin heresinde 1 usta mesgul olurdu 150 Cilebord mahalinda silahqayirma inkisaf etmisdi Veng ve Sespara kendlerinde iki usta silah caxmagi hazirlayirdi 156 Senetkarlarin ekseriyyeti esnaf adlanan senetkar emalatxana etrafinda birlesirdi 157 Senetkar emalatxanasina usta basciliq edirdi Onun nezareti altinda emalatxanada usta komekcileri ve sagirdler isleyirdiler Sagirde pul verirdiler lakin adete gore usta sagirdi yedirtmeli geyindirmeli ayaqqabisim vermeli idi Eger sagird musteqil suretde mehsul istehsal etmeyi bacarirdisa usta ona sagirdine de odeye bilerdi 158 Sex teskilatlarindan basqa ferdi senetkarlar da fealiyyet gosterirdiler 159 Edebiyyat ve tehsil Redakte Hemcinin bax Asiq Valeh Molla Penah Vaqif Ceferqulu xan Neva Agabeyim aga Qasim bey Zakir Ebulfet xan Cavansir Mehemmed bey Asiq Baba bey Sakir ve Mirze Eli bey Qarabagi Molla Penah Vaqifin Nizami Gencevi adina Milli Azerbaycan Edebiyyati Muzeyinin fasadinda heykeli Qarabag hanligi doneminde edebi muhit daha coh Ibrahimhelil hanin hakimiyyeti dovrunde inkisaf etmisdi 9 Asiq Valeh Azerbaycanda taninmis asiqlardan idi Onun haqqinda Valeh ve Zernigar dastani qosulmusdur Xanliq dovrunun Qarabag sairleri sifahi xalq edebiyyatindan behrelenmisler Xalq edebiyyati ve asiq poeziyasi neinki Molla Penah Vaqif yaradiciligina elece de Ibrahimxelil xanin qizi Agabeyim aga oglu Ebulfet xan ve nevesi Ceferqulu aganin yaradiciligina da boyuk tesir etmisdi 160 Molla Penah aga Qazax mahalinin Salahli kendinde anadan olmusdu 1766 ci ilde ailesi ile birge Qarabaga koc etmisdi 161 Vaqif cox vaxt sifahi xalq edebiyyatindan klassik serq poeziyasindan ve asiq senetinin kompazisyasindan istifade edirdi Vaqifin bir cox serleri ehalinin meiset ve zovqunu eks etdirir Onun Kur qiraginin eceb seyrangahi var misrasi ile baslayan qosmasi buna misaldir Ibrahimxelil xan 1796 ci ildo oglu Ebulfet agani rus qosunlarinin komandani general Zubovun yanina yolladigi zaman onunla II Yekaterinaya unvanlanmis mektub da gondermisdi Hemin mektub Vaqif terefinden yazilmisdi V Zubov II Yekaterinanin gonderdiyi cevahirlerie bezenmis esani Vaqife hediyye etmisdi 162 Ibrahimhelil hanin oglu Ebulfet aga 1766 ci ilde Susa seherinde anadan olmusdu Tuti tehellusu ile Azerbaycan turkcesi ve fars dilinde seir ve qezeller yazmisdir Saray tehsili almisdi 1797 ci ilde Susada Agamehemmed sahin qetlinden sonra taht taca Feteli sah yiyelenir Ibrahimhelil han oglu Ebulfet agani tabecilik elameti olaraq Qacar sarayina girov gonderir 163 Ibrahimxelil xanin qizi Agabeyim aga da dovrun meshur sairelerinden idi Agamehemmed sah Susada qetle yetirildikden sonra Ibrahimxelil xan Agabeyim agani Feteli saha ere vermisdi 164 Feteli sah Aga beyim agani oz heremxanasimn bascisi banuyi herem etmisdi Agabeyim aganin telebi ile Tehranin saray Qumda onun ucun saray tikdirilmisdi Agabeyim aga ele burada 1832 ci ilde vefat etmisdir O seirlerini Azerbaycan turkcesinde ve fars dilinde yazmisdir Ibrahimxelil xanin nevesi Ceferqulu aga da Neva tehellusu ile qosmalar qezeller yazirdi O 1780 ci ilde Susa seherinde anadan olmusdu Saray tehsili gormusdu Qasim bey Zakirin muasiri olmusdu 165 Qasim bey Zakir 1784 cu ilde Susa seherinde dogulmusdur Onun esli Qarabagda meshur olan Cavansirler neslindendir Ulu babasi Kazim aga Susa seherinin esasini qoyan Penaheli xanin dogma qardasidir Zakir ilk tehsilini Susada mollaxanada almis ereb fars dillerini oyrenmisdir 166 Sairin yaradiciligi janr uslub baximindan olduqca zengindir O seirlerini hem eruz vezninde qezel muxemmes terkibbend tercibend mustezad muesser janrlarinda hem de heca vezninde qosma gerayli tecnis bayati formalarinda yazmisdir Heca vezninde yazdigi eserlerin dili sade ve yigcamdir Eruz vezninde yazdigi eserlerin dili ise murekkebdir Birbasa ifsa keskin tenqid sairin satiralarinin esas xususiyyetidir Qarabagin taninmis sairlerinden biri de Mehemmed bey Asiq idi Dovrunun bir cox ziyalilari kimi Serq dillerini bilirdi Mehemmed bey seirlerinin bir qismini oz adi diger qismini Asiq texellusu ile yazmisdi Onun diger muasiri ise Abdulla Cani oglu idi O 1782 ci ilde Susa seherinde Tebrizli mehellesinde anadan olmusdu Medrese tehsili almisdi Oz adiyla revan tebli seirler yazirdi Dovrunun sair ve asiqlariyla yazismalari olmusdur 167 Eli aga Alim Refei Keleyberi Asiq Eli Keleyberli Sari Coban oglu Agqizoglu Piri Agahuseyn Arif Musa Kelimullah Baba bey Sakir Mirze Eli bey Qehreman bey Arif Mehdi bey Mirze Beybaba Fena Mirze Ibrahim Seba ve diger taninmis sairleri olmusdur Mekteb adlanan ibtidai tehsil muessiseleri mescidlerin bir gusesinde 168 xususi dukanlarda yaxud sexsi evlerde yerlesir ve adeten onlarin yaradicilarinin muellimlerin adi ile adlandirilirdi Susada Molla Penah Vaqif mektebi meshur idi Mektebde adeten ancaq bir muellim olurdu ve o hem de mektebin reisi mektebdar idi Mektebdarlar mektebin ve ozunun xerclerini odemek ucun tedris haqqi kimi sagirdlerin valideynlerinden her hefte heftelik adlanan pul habele peskes bayramliq ve s alirdilar 169 Adeten usaqlar 6 yasindan mektebe gedirdiler Sagirdler elifbani oyrendikden sonra Qurani oxuyub basa catdirir Sedinin Gulustan eserini ve basqa kitablari oxuyurdular Mektebde tehsil muddeti qeyri mehdud idi konkret her bir sagirdin tehsilini basa vurmasi haqqinda muellimin ne vaxt vesiqe vermesinden asili idi Mekteblerle yanasi ferdi tehsil novu de movcud idi Xanin ve eyanlarin tacirlerin usaqlari ile onlarin evinde ayriliqda bir muellim mesgul olurdu Bu usula serxana deyirdiler Bir cox yoxsullar imkanlari olmadigindan usaqlarini mektebe gondermirdiler 170 Iqtisadiyyat RedaktePul istehsali Redakte Hemcinin bax Penahabad Penahabad Sahibqiran Melum oldugu kimi Azerbaycan xanliqlarinin ekseriyyetinin oz pul vahidleri var idi Susa seheri salinandan sonra Penaheli xanin emri ile penahabad sikkesi zerb olunmus hem Qarabag xanliginin daxilinde hem de diger xanliqlarin erazisinde islenmisdi 171 Hemcinin xanliq daxilinde yarimsahi adli pul da tedavulde idi 6 Agamehemmed sah olduruldukden sonra Qacarlarla munasibetleri nizamlamaq meqsedile Ibrahimxelil xanin gosterisine esasen Feteli sahin adindan 35 qepik deyerinde olan Sahibqiran q 10 adli pul vahidi buraxilmaga baslanmisdi 172 Qarabag xanliginda xan sikkeleri ile yanasi Qacar sahlarinin pullari tumen ve rial Tebriz Xorasan Isfahan ve diger yerlerin abbasilari ve nadiri adli pul vahidleri tedavulde idi Turk abbasilari rus rubllari da genis islenirdi Xan abbasilarinda 4 5 den 2 25 qrama qeder gumus nadiride 11 5 qram gumus Qacar abbasisinda 5 30 qrama qeder gumus var idi Xan sikkelerinin cekisi ve eyari tez tez deyisirdi ki bu da pul tedavulunu ve xanliqlar arasinda ticareti cetinlesdirirdi Pullarin qelp olub olmadigini ve deyerini mueyyenlesdirmek meqsedi ile bazarda serraflar isleyirdi 173 Ticaret Redakte XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Qarabag xanliginda teserrufat butovlukde natural xarakter dasiyirdi Istehsal olunan yeyinti mehsullari geyim ve esyalari yalniz daxili ehtiyaci odeyirdi Nadir hallarda istehsal artdiqda mubadile olunurdu Qarabag xanliginin cografi seraiti de daxili ticaretin inkisafina engel toredirdi Yeni erazinin xeyli hissesinin dagliq olmasi rahat yollari ve elverisli neqliyyat vasitelerinin az qala demek olar ki yoxlugu da ticaretin inkisafini lengidirdi 174 Emek bolgusunun inkisafi mohtekirlerin ve tacirlerin mudaxilesi qapali teserrufat vahidlerini pozur Susada ticaretin inkisafi tedricen kendlilerin yuxari tebeqelerini oz orbitine celb edir herbi feodal zumrelerinin israfciliginin artmasina sebeb olurdu Mohtekirler ve xirda alverciler kendlerde xususile fealliq gosterirdiler Onlar cox vaxt vergi ve rusumlarin toplandigi vaxt kendlere gelir kendlilerin satis bazarlari ile elaqelerinin olmamasindan istifade ederek feodallarla ittifaqa girib ehalini qaret edir iqtisadi esarete salirdilar Kendlilerin umidsiz veziyyetinden istifade eden mohtekirler ve tacirler tedricen tut baglarini uzumlukleri ve s oz ellerine alir lazim olduqda hem kendlilere hem de feodallara mal ve pul borc verirdiler 175 Xanligin baslica daxili ve xarici ticaret merkezi Susa seheri idi Cume gunleri Susanin etraf kendlerinden kendliler sehere gelerek oz mehsullarini satir ve lazimi mallari alirdilar Hem qala daxilinde hem de Susa darvazalarinin onunde bazarlar teskil olunurdu Senetkarlar kustarlar tacirler kendliler feodallar hemcinin diger xanliqlardan ve xarici olkelerden gelenler ticaretde istirak edirdiler Hem vusetine hem de strukturasina gore seher ticareti senetkarliq seciyyesi dasiyirdi Seherde kend teserrufati mehsullari senetkar kustar istehsali mehsullari mal qara satilirdi 176 Seherde ticaret uzerine ciddi nezaret qoyulurdu Ticaret xan xezinesinin en muhum gelir qaynaqlarindan biri idi Xanin xeyrine ticaret ve tacirler uzerine vergi ve rusumlar qoyulurdu Eyni zamanda Ibrahimxelil xan bazar mudiriyyetinin bazarbasinin qapancinin ve basqa xidmet iscilerinin saxlanilmasinin butun xerclerini de ticaretle mesgul olanlarin uzerine qoymusdu Bu qerar 1822 ci ile qeder yeni Qarabag xanliginin legvine kimi quvvede olmusdu 177 Susada coxsayli pesekar tacirler fealiyyet gosterirdi Cox vaxt kendlinin mal almaga neqd pulu olmadigindan aldigi malin evezini natura ile bugda arpa yun ipek yag toyuq yumurta ve s odemeli olurdu Bu zaman tacirler satdiqlari malin deyerini yukseldir kendlinin verdiyi mehsulun deyerini ise asagi salirdilar 178 Daxili ticaretden ferqli olaraq xarici ticaret demek olar ki butunlukle pesekar tacirlerin elinde cemlenmisdi Xirda ve orta ticaret teskilatlari ile yanasi 1821 ci ilde Susada bir iri ticaret birliyinin dovriyyesi 1 milyon rus rubluna catirdi Qarabag xanliginin xarici ticaretinde qonsu xanliqlar Rusiya Iran ve Osmanli muhum yer tuturdu 179 Xanliga kenardan getirilen mallarin 15 faizden az olmayaraq bir hissesinin guzestle satilmasina icaze verilirdi Tiflisden Susaya cit gullu naxisli paltarlar mahud muxtelif rengli kolenkor q 11 nankalar q 12 qirmizi boyaq cay reng rom q 13 ve basqa mehsullar getirilirdi Baki xanligindan demir yazi kagizi saxsi qablar zeferan ve mazut getirilirdi Mazut esasen develerde getirilirdi 180 Mazutdan otaqlari isiqlandirmaq ucun istifade olunurdu Derbendden Qarabag xanligina qizil boya Seki xanligindan tufeng mahud sal yapinci xalca Gence xanligindan zey Naxcivan xanligindan qalin pambiq ketan ve duz Erdebil xanligindan naxisli burmet parcalar Tebrizden muxtelif parcalar istiot darcin mixek badam qurudulmus meyve Iran qendi tumac Siraz tutunu Xoydan ve Urmiyadan qumas bez muxtelif cit ve basqa mehsullar Erdebilden qalin pambiq parca getirilirdi Qarabag xanliginin xarici ticaretinde esas yeri Tebriz seheri tuturdu 180 Qacarlardan habele Cenubi Azerbaycandan Qarabaga getirilen mallarin umumi deyeri 140 min gumus rus manatina beraber idi Susa tacirlerinin Isfahanla da daimi ticaret elaqeleri vardi Isfahandan Qarabaga ilde 10 yuk burmet parca 2 yuk zerbaf parca 500 eded qara ipek kelagayi 200 eded goy ve ag cadra 10 pud istiot darcin ve diger edviyyat 12 pud Iran sekeri idxal edilirdi 178 Kasandan parca ipek memulati ve pambiq yorganlar Xorasandan korpe quzu derileri Xorasan xurcunlari ve tund surmeyi boyaq Bagdaddan quru meyveler edviyyat tund surmeyi boya atlas qirmizi xara ve edyal getirilirdi Osmanlidan meyve qurusu atlas muxtelif ortukler ipek mallar ve qehve idxal olunurdu Qarabag xanliginin tacirleri yuksek keyfiyyetli ve muxtelif cesidli parca memulatlari almaq ucun Rusiyanin Moskva Nijni Novqorod yarmarkalarina gedirdiler 178 Qarabag xanligindan ixrac olunan mallar arasinda ipek cox muhum yer tuturdu Susa tacirleri neinki Qarabag elece de Seki Samaxi Gence xanliqlarinda Car Balakende ipek tedarukunu demek olar ki ele almisdilar Qarabagdan elece de meshur Qarabag xalilari Qarabag atlari muxtelif parcalar iri ve xirda buynuzlu mal qara ekincilik mehsullari ixrac olunurdu Xarici ticaretin inkisafi bir sira maneelerle uzlesirdi Evvela tacirler bu ve ya diger xanligin erazisinden kecerken xanlarin xeyrine rehdar rusumu odemeli idiler 181 182 Qarabagda uzunluq vahidi kimi xan arsinindan istifade olunurdu O 1 metrden 5 10 sm az olurdu Ceki olcusu texminen 800 qram agirliginda olan stil idi Bugda arpa dari ve s olcmek ucun canaq dan istifade olunurdu 6 Qarabag xanliginda da senetkarliq ve ticaretin inkisafinda engele cevrilen coxlu maneeler var idi Bezen eyni mehsuldan bir nece defe gomruk pulu alinirdi Tacirler oz mehsullarini istehsal olunan yerda sata bilmeyib basqa sehere apardiqlari zaman yene gomruk verirdiler Hemcinin tacirler her defe terezi pulu adlanan xususi rusum odemeli olurdular Eger tacirler Kur cayindan kecmeli idilerse hem mallarina hem de yuk heyvanlarina gore vergi odemeli idiler 183 Qarabag xanliginda da gomruk rusumlarinin toplanmasi iltizama verilirdi Ipek yun pambiq iplerin ve parcalarin mavi tund yasil aciq goy renglere boyanmasi iltizamcilarin inhisarina verilmisdi Varlanmaq meqsedile bu ve ya diger odenis maddesini iltizama goturen sexs subhesiz ki xezineye odediyinden daha cox pul toplamaga calisirdi Qarabag xanliginda 20 ye yaxin iltizam maddesi movcud idi Biyan koku mizan boyaqxana sabun dabbaqliq ve s sahelerin iltizamindan xeyli gelir elde edilirdi Iltizamdan gelen gelirlerin bir hissesi xanin qohumlarina ve yaxin adamlarina diger hissesi xezineye daxil olurdu 184 Qarabag xanliginda borc munasibetleri selemcilik de inkisaf etmisdi Pula ehtiyaci olan kasib seherli ve ya kendli varli qonsusuna muraciet edirdi Kendli borcu iki formada natura ve neqd pulla alirdi Odeme de hemin qayda uzre odenilirdi Qarabag xanliginda borc faizi yeni selem bezen 60 70 faize catirdi Selemcilik Qarabag xanliginda XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde yeni daxili ve xarici muharibeler genislendiyi dovrde daha cox yayilmisdi Selemcilikle tacirler agalar beyler ve eyni zamanda da xanlarin ozleri de mesgul olurdular 185 Ekincilik Redakte Qarabag xanligi Rusiya imperiyasi terefinden istila edildidiyi dovrde xanligin umumi torpaq fondu texminen 1 354 000 ekineyararli torpaq sahesi ise 100 000 desyatine beraber idi Azerbaycanin diger xanliqlarinda oldugu kimi Qarabag xanligi ehalisinin de boyuk ekseriyyetinin esas mesguliyyet sahesi kend teserrufati idi Elverisli iqlim seraiti munbit torpaqlari Kur ve Araz caylarinin arasinda yerlesmesi xanliqda kend teserrufatinin inkisafina munasib zemin yaradirdi Lakin feodallarin cox hissesinin meselerin ve dagliq erazilerin ekin yerlerine cevirilmesine ve elave su kanallarinin cekilmesine maddi maraqlari yox idi Bununla bele xanliq erazisinde kanallar az deyildi Qarabagda Kurek arxi ve diger arxlar Elif arxi Xan arxi Rekkar Huseynli Taleh da movcud idi Mahallar cox zaman suvarma prinsipine uygun olaraq cay ve basqa su hovzelerini ehate edirdiler 186 Xanliqdaki arxlarin en qedimi Govurarx idi Mirze Camalin yazdigina gore Sasani sahi Kur cayindan Beyleqan colune boyuk arx cekdirmisdi Monqol yurusleri zamani bu arx dagidilmis ve Emir Teymur doneminde Beyleqan seheri ile beraber bu meshur arx da berpa edilmisdi 187 Xanliqda esasen novbeli ekin sisteminden istifade edirdiler Yeni torpagin bir hissesi ekildiyi zaman diger hissesi dince qoyulurdu Dince qoyulmus torpaqdan bicenek ve otlaq sahesi kimi istifade edirdiler Hekeri cayi deresinde torpagi ilde iki defe ekirdiler Bele ki bugda ve arpani topladiqdan sonra hemin saheden bostan yaxud dirrik kimi istifade edirdiler Qar ortuyunden mehrum olan yerlerde qisda ekin donmasin deye yalniz yazliq bugda ve arpa ekirdiler Cokekliklerde daglarin yamaclarindaki derin derelerde payizliq bugda ve arpa yazliq dari perinc ve covdar ekirdiler Covdar cox az yerde ekilirdi Arran yerlerinde esasen payizliq bugda ve arpa ekilirdi Hekeri deresinde celtik ekinleri ve bostanlar daha cox yayilmisdi 188 1822 ci ilin melumatina gore Qarabag xanliginda her il orta hesabla texminen 2200 cetver q 14 bugda 11000 cetver arpa 2250 cetver celtik 400 cetver dari 250 cetver perinc 550 cetver pambiq 50 cetver ketan 5 cetver kuncut 7 batman q 15 Genegercek ekilirdi Texmini hesablamalara gore xanligin orta illik mehsul yigiminin 220000 cetver bugda 143000 cetver arpa 33750 cetver celtik 26000 cetver dari 1750 cetver perinc 400 cetver ketan 1100 cetver pambiq 50 cetver kuncut teskil edirdi Burada hemcinin ilde texminen 3200 pud q 16 16 4 kq liq ceki daslarina da pudluq das deyilir mahlic 450 pud tutun 56 pud genegercek yagi istehsal olunurdu 189 Xanliqda baramaciliq ve ipekcilik inkisaf etmisdi Hele XVIII esrin ewellerinde Qarabagda ilde 2 min yuk yeni 15 min pud xam ipek istehsal olunurdu Baramaciliqla Mehri Guney Cavundur Bergusad Dizaq Cebrayil Arazbar Verende Otuziki Kebirli Cavansir Iyirmidord Cilebord mahallarinda mesgul olurdular Lazimi qeder baramaqurdu ile techiz olunmus her tut bagi ilde 6 batman bezen ise dord ve daha az iki batman barama verirdi XIX yuzilin ewellerinde xanliq erazisinde iki yuze qeder tut bagi var idi ve orta illik barama mehsulu 1 700 puda beraber idi 190 Diger bir menbeye gore bu reqem 4 min puda catirdi Irimiqyasli ipekcilikle xanin ozu ve iri feodallar mesgul olurdular Ibrahimxelil xanin yalniz Hindarxda 26 Ceferqulu aganin ise Doryan kendinde 12 tut bagi vardi Ipek mehsulunun illik miqdari 1 700 pud teskil edirdi 191 Bag ve bostanciligin inkisafini ise bir terefden teserrufatin qapali xarakteri diger terefden aztorpaqliliq su catismazligi engelleyirdi Bununla bele xanliqda 100 e qeder iri bag movcud idi ve onlarin ekseriyyeti duzenlik zonada yerlesirdi Baglarda armud tut erik saftali nar heyva encir gilas albali alma zogal qoz gavali alca yetisdirilirdi Toplanmis mehsulun mueyyen hissesinden qax q 17 hazirlayib qisa tedaruk edirdiler 192 Zogalin tumunu cixardib ondan axta alcadan lavasana ve s hazirlamaq genis yayilmisdi Boyuk meyve baglari xana beylere ve meliklere mexsus idi Tekce Agdamda Qarabag xaninin 7 bagi Gullu bag Erikli bag Ketan bag Cirayuqi bagi Bala bag Barli bag ve Narli bag vardi Sonuncu iki bag istisna olmaqla digerlerini xan icareye verirdi Adeten icare haqqinin 1 4 hi sesi yalniz Gullu bagda 1 3 i bagbana verilirdi 192 Ibrahimxelil xanin Hindarxinda olan bostanindan Susaya her il 50 araba qovun ve qarpiz gonderilirdi 193 Maldarliq Redakte Hemcinin bax Qarabag ati Qarabag ati Qarabagin tebii cografi seraitinden asili olaraq ekincilik ve maldarliq bir birini tamamlayan biri digeri ucun baza olan teserrufat saheleri rolunu oynayirdi Xanliq dovrunde Qarabagin elat adlanan ehalisinin herbi mukellefiyyeti ile elaqedar vergilerden azad edilmesi bu ehalinin mueyyen teserrufat serbestliyine malik olmasi burada maldarligin inkisafina cox boyuk zemin yaratmisdi Mirze Camal Qarabag tarixi eserinde yazir Xanin yaxsi atlari heyvanlari ve coxlu ilxisi vardi Ibrahim xanin atlarinin coxu merhum Nadir sahin atlari ve ilxilar cinsinden idi Teqriben uc dord min ve belke daha cox balalayan madyani xususi cins aygirlari vardi Xususi qoyun suruleri mali camisi o qeder cox idi ki saymaqla qurtarmirdi Qarabag atlari Qacar Iraninda ve Osmanli Turkiyesinde sohret tapmisdi xanin ilxisindaki aygirlardan savayi 3500 den cox dogar madyandan da var idi Xanliqda atciliq teserrufatin muhum sahelerden biri idi Butun Cenubi Qafqazda Qarabag atlari cinsi yarasigi dozumluluyu yungulluyu ve qacisi ile sohret qazanmisdir Ingilisler bu atlari hind suvari qosunu ucun alirdilar Qarabag atlari qizili rengi ve formasi ile ferqlenirdi 194 Qoyunculuq ve atciliq daha cox yayilmisdi Xanliqda teqriben 100 000 bas iri buynuzlu mal qara 300 000 davar ve 20 000 at var idi Mal qara xanligin teserrufat heyatinda muhum rol oynayirdi Maldarliq qosqu quvvesi kimi ekincilikde ehalini qidalanmasinda geyiminde hemcinin ev ve senetkarliq senayesinin xammali kimi muhum idi Mal qaranin boyuk hissesi xana beylere meliklere agalara habele varli kendlilere ve elatlara mexsus idi Eger ekincilikle mesgul olan ehali iri buynuzlu heyvanlari baslica olaraq teserrufat meqsedi ucun ve qismen de qida menbeyi kimi saxlayirdisa elatlar xirda buynuzlu heyvaiilari baslica olaraq senaye ve ticaret meqsedleri ucun saxlayirdilar Buna gore de ekincilerin teserrufatinin veziyyeti iri buynuzlu heyvanlarin olmasindan hedsiz derecede asili idise elatlar ucun bunu soylemek olmaz 195 Xirdabuynuzlu heyvanlarin saxlanilmasi senaye ve ticaretin inkisafina tekan verirdi Qoyunculugun inkisafi qaramalin sayinin mehdudlasmasina sebeb olurdu Qaramal ozune boyuk diqqet teleb etdiyi halda davar mueyyen derecede kendlini bu cur qaygilardan azad edirdi Diger terefden xirdabuynuzlu heyvanlar telef olduqda sahibine qaramalin itkisine nisbeten az ziyan yetirirdi Nehayet davar sud mehsullari ile yanasi yuna olan telebati da odeyirdi Yasli ve cavan qaramal surusunun sayi 250 400 basa catirdi ve onlari naxirci otarirdi Atlari develeri ulaqlari ve qatirlari ayrica yaxud iribuynuzlu mal qara ile birlikde otarirdilar Danalar ve camis balalarmdan ibaret suru 70 100 basdan ibaret idi ve onlari buzovcu adlanan iki nefer muhafize edirdi Yasli ve cavan davarlarin surusu 400 600 basdan ibaret olub iki coban terefinden otarilirdi Nehayet quzular ve oglaqlarin surusu 200 400 basdan ibaret idi ve surunu iki quzucu otanrdi 196 Qarabag xanliginda qusculuq ariciliq ve baliqciliq da xeyli yayilmisdi Ariciliq ucun Qarabagda son derece elverisli serait var idi Ancaq ariciliqla az adam mesgul olurdu Bu ise hemin mehsul ucun daxili bazarin olmamasi ile izah olunmalidir Bundan basqa boyuk qaygi teleb eden ariciliq teserrufati ile mesgul olmaga ekinci ve maldar kendlinin vaxti olmurdu 197 Ehalinin bir qismi ise baliqciliqla mesgul olurdu Baligi Kur Araz Xacin caylarinda Bazarcayin yuxari axininda tuturdular Kur ve Araz caylarinda qizil baliq nere uzunburun baliq naqqa baligi ve s baliqlar ovlanirdi Baliqciliq da istehlak seciyyesi dasiyirdi 198 Tez coxaldigina gore donuz gelirli heyvan olsa da dini mulahizelere gore Azerbaycan xanliqlarinda donuzculuqla mesgul olmurdular Bu baximdan yalniz Qarabag ve Maku xanliqlari istisna teskil edirdi Tug Quscu baba Canaxci Sarusen ve diger kendlerde xristianlar donuzculuqla mesgul olurdular Palid meselerinde qozanin bollugu donuzculugun inkisafina komek edirdi 1832 ci ilin melumatina gore Qarabagda 3200 donuz vardi 199 Vergiler ve mukellefiyyetler Redakte Qarabag xanliginda 30 a yaxin vergi movcud idi Xanliqdaki esas vergiler asagidakilardir 200 201 202 203 Malcehet ve yaxud behre herfi menasi mehsuldan hisse demekdir Kendli istifadesinde olan pay torpaqlarindan istifade muqabilinde mehsulun onda birinden otuzda dordunedek hissesini torpaq sahibine mulkedara yaxud tiyuldara vermeli idi Qarabag xanliginda malcehet behre de adlanirdi Behrenin miqdari taxil mehsulunun onda birini barama mehsulunun ise besde birini teskil edirdi Salyana q 18 bezi muellifler qeydlerine gore xanliqlar dovrunde xezinenin xeyrine toplanan malcehet vergisine deyilirdi Ancaq bu vergi arpa ve bugda seklinde illik yigilan mehsuldan vergi kimi alinirdi yeni musteqil vergi novu idi Copbasi Qislaqlardan yaylaqlardan istifadeye gore toplanan vergi idi Kendli 20 basdan artiq qoyun kecisi 10 bas qaramali ve 5 basdan artiq ati olduqda yaylaq ve qislaq sahibine copbasi odemeli idi Zekat muselmanlarin yoxsullarin xeyrine xezineye odedikleri vergi bele adlanirdi Eslinde zekatin cox hissesi ruhanilere ve seyidbre catirdi Fitre yoxsullarin xeyrine adeten Ramazan bayrami axsami her bir muselmanin odediyi vergi bele adlanirdi Qarabag xanliginda esas mukellefiyyeter asagidakilar idi 204 205 Biyar her aile aganin telebi ile oz emek aletleri ve qosqu heyvani daxil olmaqla bir nefer ayirmali idi ki uc gun aganin tarlasinda islesin Iki gun aga heyvanlarini bir yerden basqa yere kocurdukde ve yaxud kocende iki gun ot bicmek odun dasimaq ve basqa islerde bir gun ev ve basqa teserrufat tikililerinde islemeli idi Qulluqcu agalarin ev ve col islerinde calismaq ucun her on aile novbe ile bir nefer ayirmali idi Nokerin yasi 20 den az olmamali azi bir il oz agasina qulluq etmeli aga ise evezinde nokerin hemin muddetde butun ehtiyaclarini temin etmeli idi Ilxici reiyyetler xanin ilxisina baxmaq ucun isci ayirmali idiler Lakin cox vaxt kendliler bu mukellefiyyetin evezine pul odeyirdiler Evariz butun kend icmasinin kendili sahibinin telebile ilin mueyyen gunlerinde onun ucun islemesine evariz deyilirdi Evariz adeten ilde iki gun olurdu Xanliq dovrunde rencberler oz teserrufatlari olmayan ve vergi vermeyen kendliler idi Onlar onlar feodallarin onlarin qohumlarinin qulluq adamlarinin teserrufatlarinda calisirdilar Onlar hanin teliqesi ile mukellefiyyete tehkim olunur ve teserrufatlari terk etmek huququna malik deyildiler 206 207 Torpaq qurulusu Redakte Qarabag xanliginda torpaqlarin coxu xanin mulkiyyetinde idi Bilavasite xan ve onun aile uzvlerine mexsus olan torpaqlar xass torpaqlari adlanirdi 208 Bundan basqa xan divanina mexsus olan torpaqlar da var idi Bu cur torpaq mulkiyyeti oz sahesi etibarile butun basqa torpaq mulkiyyeti formalari arasinda ustun yer tuturdu Eslinde her iki qeyd olunan torpaq mulkiyyeti formasi arasinda sedd getdikce aradan qalxmis hamisi xan torpaqlari hesab olunurdu Xanliqda qeyd olunan vaxtda xanin aile uzvlerine mexsus 130 kend qeyde almmisdi Bu kendlerde 2 264 teserrufat fealiyyet gosterirdi ki onlardan 914 u vergi odeyen 1350 si ise odemeyen idi Bu da xanliqda olan butun teserrufatlarin 12 20 faizini teskil edirdi 209 Xanliqda onemli movqe tutan torpaq mulkiyyetlerinden biri de mulk torpaqlari idi Bu torplaqlari almaq satmaq bagislamaq vesiyyet etmek girov qoymaq olardi 210 Mulk sahibliyi dovlet qullugunda deyildi Mulkun o qeder de genis yayilmamis formasi mulki xalise idi Mulki xalise hokmdarin bagisladigi torpaqla yanasi eyaletdeki torpaqlarin beylere bagislanmasi ve satilmasi yolu ile yaranirdi Bele mulkleri olan beyler diger mahallardan ve diger xanliqlardan kendlileri muxtelif yollarla bu yerlere celb edib onlari hemin torpaqlarda meskunlasdirirdilar Deyirman ve baglar da mulki xalise ola bilerdi Bu mulklerden xezineye vergi verilmirdi Mulklerin mueyyen hissesi xalise olmadiqda mulk sahibleri xezineye vergi vermeli idiler 211 Esas torpaq mulkiyyetlerinden biri de tiyul torpaqlari idi Torpaqdan tiyul huququ esasinda istifade eden sexs tiyuldar adlanirdi Tiyuldar ona verilmis torpaqlardan ve sahelerden oz sexsi mulkiyyeti kimi istifade edirdi Tiyul torpaq saheleri tiyuldar vefat etdikden sonra yeniden xezineye qaytarilirdi 212 Tiyuldar oldukde ve tiyul onun ogluna kecdikde xanin yeni fermani olmali idi 213 Xanliqda dini muessiselere mexsus veqf torpaq mulkiyyeti de movcud idi 214 Ziyaretgahlara muqqeddes yerlere pirlere xeyriyye idarelerine ve habele yuksek dereceli ruhanilere bagislanan torpaq sahelerine deyilirdi Buraya ayri ayri kendler torpaq saheleri baglar evler dukanlar karvansaralar hamamlar bazarlardan gelen gelirlerin bir hissesi daxil idi 215 Xanliqlar dovrunde o cumleden de Qarabag xanliginda veqf torpaqlari genis yayilmisdir 216 Veqf sexsi mulkiyyeti hesab olmurdu ve Allahin mulkiyyeti adlanirdi 217 Kend icmasina mexsus torpaq saheleri camaat torpaqlari adlandirilirdi Goller meseler cemenler otlaqlar bos saheler mal suvarilan yerler qebiristanliqlar icma mulkiyyetine daxil idi Qeyri iqtisadi mecburiyyet uzunden kendlinin butun izafi mehsulu feodallarin xeyrine gedirdi Xirda kendli mulkiyyetinin veziyyeti ziddiyyetli idi Nesilbenesil torpaqda yasayan kendli bu torpagi ozununku hesab edir xan ise kendi eli ve mahallari ehalisi ile birlikde feodallara irsi mulk ve ya omurluk tiyul mulkiyyete verirdi 218 Idarecilik sistemi RedakteXanligi her birini oz mulkunde tam musteqil hakimiyyete malik olan xan idare edirdi 219 Qarabag xanliginda divan yaxud divanxana fealiyyet gosterirdi 220 Divanxanalara qeyri mehdud huquqa malik olan xanlar basda olmaqla yuksek vezifeli sexsler ve xanin komekcileri rehberlik edirdiler Qarabag xanliginda da vezir divanxanada muhum rol oynayirdi Vezir adeten xanin en sedaqetli ve inanilmis adamlarindan teyin edilirdi Vezir hem savadli hem de genis dunyagorusune malik olmali idi Xanliq divanxanasinda yuksek vezife dasiyanlardan biri de divanbeyi idi Bu rutbeni mueyyen ruhaniler icra edirdiler Bele divanbeyiler hem de qazi adlandirilirdilar 221 Mahallari minbasilar ve melikler kendleri ise dargalar yuzbasilar kovxalar kendxudalar idare edirdiler Eslinde minbasi ve yuzbasi rutbeleri herbi rutbeler idiler Onlar herbi emeliyyatlar zamani min ve yuz neferlik destelere basciliq edirdiler Mahal naibleri hem inzibati hem de mehkeme hakimiyyetine malik idiler 222 Kendxudalar ve kovxalar kend icmalari terefinden secilirdiler 223 Onlarin baslica vezifesi icma uzerine dusen vergileri toplamaqdan ve kendde asayisin qorunmasindan ibaret idi 222 Dargalar bazara nezaret ederek erzaq mehsullarinin qiymetlerini teyin edir mubahiseli meselelerin helli zamani munsif kimi cixis edirdiler Dargalar formal olaraq bazar polisi hesab olunsalar da eslinde butun seherde qaydaqanuna cavabdeh idiler Seriet qaydalarinin emel olunmasina da dargalar nezaret edirdi Dargalarin qayda qanunu pozanlari cezalandirmaq huququ vardi Seherlerde geceler asayisin qorunmasina esesbasi nezaret edirdi 224 225 Hanligin idare olunmasinda istirak eden memurlardan biri de qalabeyi idi O birbasa hanin tabeciliyinde fealiyyet gosterirdi Qalabeyi paytahtin komendanti ve yahud polis idaresi reisi vezifesini icra edirdi Seherin nizam intizami emin amanligi tehlukesizliyi doyus zamani mudafiesi ona bahirdi Qalabeyi seherde mulki meseleler ve ictimai islerle mesgul olurdu Seherin maliyye isleri onun serencaminda idi Esasen esnafdan senetkarlardan dukandarlardan ve basqalarindan yigilan vergilere cavabli sayilirdi 226 Xanliqda muhum vezifelerden biri de mirzelik idi Mirzeler xanin sexsi teserrufatini idare edir toplanan vergiler ve xerclenen pul vesaitini xususi kitablarda qeyd edirdiler 227 Sarayda qalabeyi esikagasi xezineagasi ambardaragasi emiraxur ve basqa vezifeler vardi 228 Inzibati qurulus RedakteQarabag hanligi serqde Sirvan cenubi serqde Erdebil cenubda Qaradag qerbde Nahcivan simalda Gence hanliqlari ile hemserhed idi Hanligin merkezi Susa seheri idi 229 Qarabag xanliginin erazisi 21 mahala o cumleden 5 xristian melikliyine bolunurdu Mahallari naibler meliklikleri ise mahal melikleri idare edirdiler Bezi iri mahallar bir deyil iki hakim terefinden idare olunurdu Xanligin terkibine daxil olan mahallar asagidakilar idi 230 Sisyan Demircihesenli Kupara Bergusad Baqabyurd Kebirli Tativ Cavansir Talis Xacin Kolani Cilebord Xirdapara Dizaq Pusyan Cavansir Dizaq Otuziki Iyirmidord Qaracorlu Verende Dizaq Acnan Turk Mahallar nahiyelere nahiyeler ise kendlere ve ya obalara bolunurdu Mahallara han terefinden teyin olunmus naibler basciliq edirdiler Bir nece mahal melik terefinden idare olunurdu Melikler hakimiyyete irsen yiyelenseler de qeyri mehdud selahiyyete malik deyildiler Hanlar lazim geldikde melikleri evezleye bilirdiler Naibler iri feodallardan koklu herbi koceri emirlerden teyin olunurdular Bezi mahallarin Cavansir Cavansir Dizaq Dizaq Cebrayilli Otuziki Kebirli Demirci Hesenli Kolani Qaracorlu Pusyan ehalisini koceri el obalar teskil etdiyinden bu menteqelere minbasilar basciliq edirdiler 229 Ordu Redakte Qarabag xanligina aid qalxan Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Xan hakimiyyetinin esasini ordu teskil edirdi Qosunun esas hissesi maaflar ve elatlardan toplanilmis suvarilerden ibaret idi Muharibeler ve ya boyuk doyusler zamani qosunun daimi hissesi yeni silahli quvveler hesabina artirilirdi Doyusculerin silahlandirilmasi ve butun diger xercleri ehalinin hesabina idi Melum oldugu kimi herbi desteler yalniz xarici hucumlarin qarsisini almaq ucun deyil eyni zamanda da daxili asayisi qorumaqda da muhum ehemiyyete malik idi Ona gore de herbi quvvelere qaygi xanliqlarda esas yer tuturdu 231 Xan herbi zeruret olduqda 10 15 min doyuscu toplaya bilirdi Siravi qosunun esas hissesini elatlar teskail edirdli Qarabagin butun elleri adlari defter ve siyahida yazilmis atli qosundan ibaret idi Zeruret zamaninda mahallarin ve kendlerin piyada tufengcileri mahal naibleri ile birlikde qosun siralarina alinirdilar 224 Mir Mehdi Xezani yazir Ibrahimxelil xanin on iki minedek defteri mexsusi qosunu var idi ki hemise zira hokmunde ve adlari siyahi vo defterde yazilmis qosun idi Amma zeruret vaxti oyle resid adamlar cerik ve tufengci hazir olardilar 232 233 Xanin qeyri nizami ceriklerden teskil olunmus herbi desteleri ile yanasi qismen daimi herbi qulluqculardan teskil olunmus qvardiyasi da var idi Daimi silahli quvveler kend teserrufati islerinden azad edilen muzdlu doyusculerden ibaret idi Onlar suvari piyada ve zenburekci topcu tufengli destelerine bolunmusduler Daimi qosunun esgerleri silahi ati ve doyus ucun lazim olan diger levazimatlari divanxanadan alirdi 234 Daimi silahli quvveler muasir odsacan silahlarla silahlanmisdilar Bununla bele ata babadan qalmis doyus aletlerinden de istifade olunurdu Baslica odlu silah novu dayan doldurum adi almis tufengler idi Qosun on yuz ve min nefere ayrilirdi Bu destelere basciliq edenlere muvafiq olaraq onbasi yuzbasi ve minbasi deyilirdi 234 Elatlardan toycu pulu mehsuldan malcehet alinmirdi Mahallardan ve kendlerden ise her il malcehet ve toycu toplanirdi Dagistandan muzdlu qosun getirildikde muzdlularin mevacibini odemek onlarin olmus atmm evezini vermek ucun ellerden de toycu pulu sursat taxil qoyun ve mal qara almirdi Adlari qosun ve noker defterine yazilmislar vergiden azad maaf idiler Xan onlari taxil at ve s ile temin etdirirdi 224 Etnik terkib Redakte Qarabagli muselman xanimin geyimi XVIII esrin II yarisi Azerbaycan Tarix Muzeyi Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasinin aktlarinda muxtelif illerde Qarabag xanliginda yasayan ehalinin sayi haqqinda melumatlar oz eksini tapmisdir General mayor Kotlyarevskinin general Ritiseve gonderdiyi 30 sentyabr 1812 ci il 672 nomreli raportda gosterir ki Qarabag Rusiya tebeeliyine kecerken Kotlyarevskinin kecirdiyi sorguya esasen 1805 ci ilde Qarabagda 10 000 aile yasamisdir Hemin raportda bildirilir ki polkovnik Aseyevin 1808 ci ilde general feldmarsal Qudovice gonderdiyi cedvelde Qarabag xanligi erazisinde 7 474 ailenin yasadigi qeyd edilmisdir 235 General Yermolovun I Aleksandra unvanladigi 4 mart 1817 ci il tarixli 32 nomreli raportda deyilir Qarabag 1805 ci ilde Rusiya tebeeliyine qebul edilende 10 000 aileden ibaret idi 1812 ci ii sayimina gore Qarabagda qaret edilmis emlakindan mehrum olmus 3 080 aile vardir Hemin raportda verilen melumata esasen Qarabagin qalan ehalisinin bir hissesi Qacarlar terefinden Irana kocurulmus ve ya ozleri qacmislar General Yermolov imperatora raportunda gosterir ki yeni sayima gore Qarabagda 7 872 aile qeyde alinmisdir 235 Qarabag xanliginda sosial iqtisadi munasibetleri haqqinda ucun en muhum menbelerden biri de 1823 cu ilin kameral tesvirleridir 236 1823 cu ilde ise Qarabagda ehalinin sayi ve milli terkibine gore Azerbaycan turkleri 15729 aile onlardan 1111 aile seherlerde 14618 ise kendde yasayirdi Bu dovrde Qarabagda Rusiya imperiyasinin komeyi ile getirilib yerlesdirilen ermenilerin sayi ise 4366 aile idi Onlardan 421 aile seherlerde 3945 aile ise kendlerde yasayirdilar 1823 cu ile kimi Qarabaga kocurulenlerin hesabina eyaletdeki ermenilerin sayi artib 4366 aileye catmisdir 4 Milliyyet Ailelerin sayi Seherde KenddeAzerbaycan turkleri 15 729 1 111 14 618ermeniler 4366 421 3945cemi 20 095 1532 18563Qarabagin xristian melikliklerine geldikde ise 1736 ci il Mugan qurultayindan sonra Nadir sahin Qarabag beylerbeyiliyine qarsi gorduyu ceza tedbirlerinden biri de Qarabagin bes melikliyine daxili idareetmede serbestlik vererek onlarin Qarabag beylerbeyinin tabeciliyinden cixarib Azerbaycan vilayeti hakimine tabe etdirmesi idi Dizaq meliki Yegan Loriden qacib gelmis Nadir sahin hakimiyyeti dovrunde melik rutbesi almisdi Verende meliklerinin esli Goyceden idi oradan qacaraq gelmisler Cilebord meliklerinin esli Magavizden idi Nadir sah Efsarla Osmanli serkerdesi Abdulla Kopruluzade arasinda olan doyusde saha muhum xidmet gosterdiyine gore sah Cilebord meliki Allahquluya bey rutbesi vermisdi Talis Gulustan meliklerinin esli ise Sirvandan gelme idi Bir muddet Talis kendinde meskun olmus melik Usub Gulustan kendini zebt edib ora kocmusdu 237 Qeydler Redakte Bezi menbelerde ona Osip de deyilir Gencede qerarlasmis rus qosunlari nezerde tutulurdu vaxtile Mustafa xanin atasi Agasi xan Mehemmed beyin atasi Mehrali beyi qetle yetirmis Mehemmed bey de intiqam alaraq Agasi xani ve bir oglunu oldurmusdu 2 agac 14 km dir Susa seherine bezen Penahabad da deyilirdi 1 mil 7 verstdir Qarabag xan arsini 1 5 rus arsinina beraber idi Heyvan derilerini asilama vasitesile gone ve mesine cevirmek seneti ile mesgul olan usta Findiq ve s eridilerken qabin dibinecoken cokuntu Sahibqiran iki ulduz burcunun birlesmesi zamani dogulan demekdir Pambiq parca novu Sari rengli pambiq parcalar Tund icki novu 100 qrama beraber agirliq olcusu Esasen 20 girvenke agirliginda olan kohne ceki olcusu 40 girvenke ve yaxud 2 batman 1 pud demekdir Dogranmis ve tumu cixarilmis meyveleri qizmar gunes altinda qurutmaq Farsca illik demekdir Istinadlar Redakte Bournoutian George A 2016 The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia Gibb Memorial Trust seh xvii ISBN 978 1909724808 Serious historians and geographers agree that after the fall of the Safavids and especially from the mid eighteenth century the territory of the South Caucasus was composed of the khanates of Ganja Kuba Shirvan Baku Talesh Sheki Karabagh Nakhichivan and Yerevan all of which were under Iranian suzerainty Bertsch Gary Kenneth 2000 Crossroads and Conflict Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia Routledge 297 Shusha became the capital of an independent Azeri khanate in 1752 Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today ISBN 0415922739 Swietochowski Tadeusz 2004 Russian Azerbaijan 1905 1920 The Shaping of a National Identity in a Muslim Community Cambridge Cambridge University Press seh 12 ISBN 978 0521522458 and Persian continued to be the official language of the judiciary and the local administration even after the abolishment of the khanates 1 2 3 4 Huseynov Yunis s 25 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 24 1 2 3 4 5 6 Zemfira Haciyeva s 168 1 2 azerbaijan news az 17 Fevral 2015 Qarabag xanligi azerb Camal Mustafayev 2018 02 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 02 06 1 2 Azens az 22 dekabr 2013 Qarabag xanligi ve banisi Penaheli xan azerb 2018 02 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 02 06 1 2 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 172 Potier Tim 2001 Conflict in Nagorno Karabakh Abkhazia and South Ossetia A Legal Appraisal Martinus Nijhoff Publishers 1 ISBN 90 411 1477 7 anl az 14 may 2013 Kurekcay faciesi Qarabagin Rusiya imperiyasi terefinden faktiki isgali tarixidir azerb Ugur 2017 04 30 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 02 06 1 2 Zemfira Haciyeva s 66 Busse H Abu l Fatḥ Khan Javansir Encyclopaedia Iranica Istifade tarixi 2011 10 09 1 2 Mustafazade Tofiq s 206 Mustafazade Tofiq s 28 1 2 Huseynov Yunis s 29 30 Qarabagnameler I kitab s 209 Mustafazade Tofiq s 29 Huseynov Yunis s 30 Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 S 65 Orijinal metn rus Nadir shah schel nuzhnym oslabit familiyu Zijyad ogly otdeliv ot eyo vladenij zemli pyati melikov Nagornogo Karabaga i kochevyh plemen Milsko Karabagskoj stepi a takzhe Zangezur Vse eti zemli byli podchineny neposredstvenno bratu Nadir shaha Ibrahim hanu sipahsalaru Azerbajdzhana a vladeniya kochevyh plemen kazahlar i shamsaddinlu byli podchineny caryu valiyu Kartlii Tejmurazu Tofiq Mustafazade s 27 28 Edalet Tahirzade s 14 Qarabagnameler III kitab s 79 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 65 Fuad Eliyev Urfan Hesenov s 14 Zemfira Haciyeva s 41 Qarabagnameler III kitab s 80 Qarabagnameler II kitab s 20 Cahangir Huseyn s 1669 172 Mustafazade Tofiq s 33 1 2 Zemfira Haciyeva s 45 46 Karabakh Foundation Shusha 4 October 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 August 2010 War Against Azerbaijan Targeting Cultural Heritage 2007 ISBN 978 9952 8091 4 5 2010 09 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 17 2010 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 66 67 Qarabagnameler III kitab s 82 Bayramova Naile s 44 Fuad Eliyev Urfan Hesenov s 83 Zemfira Haciyeva s 44 Babaev Elgyun s 15 Huseynov Yunis 37 Fuad Eliyev Mirabdulla Eliyev s 58 1 2 Huseynov Yunis 96 Qarabagnameler I kitab s 50 Zemfira Haciyeva s 55 1 2 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 76 Huseynov Yunis s 41 Qarabagnameler II kitab s 26 Qarabagnameler I kitab s 53 Zemfira Haciyeva s 56 Mustafazade Tofiq s 47 Swietochowski Tadeusz 1995 Russia and Azerbaijan A Borderland in Transition Columbia University Press seh 3 ISBN 0 231 07068 3 Huseynov Yunis s 43 44 Richard Tapper 1997 Frontier Nomads of Iran A Political and Social History of the Shahsevan Cambridge University Press 114 115 ISBN 0 521 47340 3 Mustafazade Tofiq s 48 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 78 1 2 Zemfira Haciyeva s 59 Mustafazade Tofiq s 125 V N Leviatov 1948 Ocherki iz Azerbajdzhana v XVII veke Baki Serq Qerb 228 seh 1 2 tarix info 09 01 2012 Qarabag xanligi azerb Istifade tarixi 11 12 2012 Mustafazade Tofiq s 149 Qarabagnameler I kitab s 170 1 2 Isgender bey Hacinski s 13 1 2 Mustafazade Tofiq s 152 Quliyeva G C s 65 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 99 Mustafazade Tofiq s 132 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 101 Babaev Elgyun s 32 1 2 Huseynov Yunis s 105 1 2 Mustafazade Tofiq s 169 Fuad Eliyev Mirabdulla Eliyev s 59 Mustafazade Tofiq s 134 Fuad Eliyev Mirabdulla Eliyev s 69 70 Mustafazade Tofiq s 136 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 79 Huseynov Yunis s 91 Mustafazade Tofiq s 40 1 2 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 130 Quliyeva G C s 48 49 Huseynov Yunis s 93 Mustafazade Tofiq s 142 Quliyeva G C s 38 1 2 Mustafazade Tofiq s 143 144 Quliyeva G C s 62 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 133 Huseynov Yunis s 99 Qarabagnameler I kitab s 186 1 2 Mustafazade Tofiq s 158 159 Qarabagnameler II kitab s 257 Fuad Eliyev Urfan Hesenov s 117 Zemfira Haciyeva s 59 60 Huseynov Yunis s 103 104 Fuad Eliyev Urfan Hesenov s 119 Qarabagnameler II kitab s 225 226 Qarabagnameler I kitab s 64 Zemfira Haciyeva s 60 Huseynov Yunis s 110 111 Mustafazade Tofiq s 172 174 Qarabagnameler III kitab s 42 Qarabagnameler I kitab s 171 Huseynov Yunis s 116 Zemfira Haciyeva s 61 62 Mustafazade Tofiq s 177 178 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 81 Huseynov Yunis s 120 Mustafazade Tofiq s 184 Әһmәdbәј Ҹavanshir s 9 Bayramova Naile s 54 Qarabagnameler III kitab s 103 Qarabagnameler I kitab s 151 Huseynov Yunis s 124 Qarabagnameler II kitab s 270 271 Tofiq Mustafazade s 188 Qarabagnameler III kitab s 103 104 Huseynov Yunis s 140 Zemfira Haciyeva s 65 66 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 82 Mustafazade Tofiq s 200 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 85 1 2 Mustafazade Tofiq s 200 201 Mirabdulla Eliyev Fuad Eliyev s 95 Qarabagnameler I kitab s 66 Huseynov Yunis s 146 Potier Tim 2001 Conflict in Nagorno Karabakh Abkhazia and South Ossetia A Legal Appraisal Martinus Nijhoff Publishers pp 1 ISBN 90 411 1477 7 Orijinal metn ing Conflict in Nagorno Karabakh Abkhazia and South Ossetia A Legal Appraisal Martinus Nijhoff Publishers pp 1 Panah Ali Khan founded the Karabakh Khanate in the mid 18th century To defend it in the 1750s he built Panakhabad fortress subsequently renamed Shusha after a nearby village which became the capital of the Khanate It was not until 1805 that the Russian empire gained control over the Karabakh Khanate from Persia 1 2 Mustafazade Tofiq s 203 205 Qarabagnameler II kitab s 40 Istoriya Karabaga 27 January 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 August 2010 Establishment of the Karabakh Khanate 26 July 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 August 2010 KARABAG NAME OB OSNOVANII KREPOSTI BAYaT I O DRUGIH SOBYTIYaH by MIRZA ADIGEZAL BEK 21 August 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 August 2010 Qarabagnameler II kitab s 126 Huseynov Yunis s 34 Zemfira Haciyeva s 204 Mustafazade Tofiq s 115 Qarabagnameler II kitab s 248 Zemfira Haciyeva s 205 Qarabagnameler III kitab s 14 Mustafazade Tofiq s 118 Zemfira Haciyeva s 209 Qarabagnameler II kitab s 280 Yunis Huseynov s 40 Zemfira Haciyeva s 157 158 Mustafazade Tofiq s 81 1 2 Zemfira Haciyeva s 134 Mustafazade Tofiq s 117 Zemfira Haciyeva s 143 144 1 2 Mustafazade Tofiq s 76 Huseynov Yunis s 76 Zemfira Haciyeva s 144 1 2 Huseynov Yunis s 76 77 1 2 Huseynov Yunis s 77 1 2 Zemfira Haciyeva s 149 152 Mustafazade Tofiq s 77 Huseynov Yunis s 78 Mustafazade Tofiq s 79 Huseynov Yunis s 79 Zemfira Haciyeva s 157 Mirabdulla Eliyev Fuad Eliyev s 52 Mustafazade Tofiq s 89 Urfan Hesenov Fuad Eliyev s 76 Mustafazade Tofiq s 91 92 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 172 173 Mustafazade Tofiq s 93 95 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 182 183 Tapper Richard 1997 Frontier Nomads of Iran A Political and Social History of the Shahsevan Cambridge University Press seh 123 ISBN 0 521 47340 3 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 190 192 qadinila com 27 01 2015 05 00 Qasim bey Zakir in heyati azerb 2018 02 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 02 06 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 193 196 Urfan Hesenov Fuad Eliyev s 72 Mustafazade Tofiq s 90 91 Mustafazade Tofiq s 91 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 148 Huseynov Yunis s 87 Mustafazade Tofiq s 87 Huseynov Yunis s 83 Zemfira Haciyeva s 161 Mustafazade Tofiq s 83 Huseynov Yunis s 84 1 2 3 Zemfira Haciyeva s 162 Mustafazade Tofiq s 84 1 2 Huseynov Yunis s 85 Mustafazade Tofiq s 85 Huseynov Yunis s 86 Mustafazade Tofiq s 88 Zemfira Haciyeva s 168 170 Huseynov Yunis s 87 88 Zemfira Haciyeva s 82 83 Qarabagnameler I kitab s 123 Mustafazade Tofiq s 54 55 Huseynov Yunis s 72 Zemfira Haciyeva s 90 91 Mustafazade Tofiq s 90 1 2 Zemfira Haciyeva s 91 Qarabagnameler III kitab s 220 Huseynov Yunis s 73 74 Mustafazade Tofiq s 57 58 Zemfira Haciyeva s 95 97 Huseynov Yunis s 75 Zemfira Haciyeva s 98 Mustafazade Tofiq s 59 Zemfira Haciyeva s 124 128 Opisanie Karabagskoj provincii sostavlennoe v 1823 godu po rasporyazheniyu glavnoupravlyavshego v Gruzii Ermolova dejstvitelnym statskim sovetnikom Mogilevskim i polkovnikom Ermolovym 2 m Tiflis 1866 vedomosti 2 34 112 gl VI 123 gl II 3 Mustafazade Tofiq s 70 Huseynov Yunis s 56 Zemfira Haciyeva s 12128 129 Mustafazade Tofiq s 73 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 155 Bayramova Naile 32 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 155 Zemfira Haciyeva s 102 103 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 156 Mustafazade Tofiq s 61 Mirabdulla Eliyev Fuad Eliyev s 36 Zemfira Haciyeva s 105 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 157 Huseynov Yunis s 54 Qarabagnameler II kitab s 8 Mustafazade Tofiq s 62 Zemfira Haciyeva s 110 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 38 Bayramova Naile s 24 Huseynov Yunis s 50 1 2 Mustafazade Tofiq s 123 Mirabdulla Eliyev Fuad Eliyev s 34 1 2 3 Zemfira Haciyeva s 202 Mirabdulla Eliyev Fuad Eliyev s 35 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 53 Huseynov Yunis s 51 Zemfira Haciyeva s 201 1 2 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 36 Mustafazade Tofiq s 96 Huseynov Yunis s 57 Qarabagnameler II kitab s 233 Huseynov Yunis 57 58 1 2 Mustafazade Tofiq s 114 1 2 Mustafazade Tofiq s 101 Zemfira Haciyeva s 12 13 Zemfira Haciyeva s 42 43 Edebiyyat RedakteZemfira Haciyeva 2007 Qarabag xanligi sosialiqtisadi munasibetler ve dovlet qurulusu PDF Baki Tehsil 254 seh Babaev Elgyun Tofig oglu 2003 Iz istorii Gyandzhinskogo hanstva PDF Baki Nurlan 234 seh Urfan Hesenov Fuad Eliyev 2007 Irevan xanligi PDF Baki Serq Qerb 144 seh ISBN 978 9952 34 166 9 Edalet Tahirzade 2005 Nadir sah Efsar Tercumeyi hal ocerki PDF Baki Ciraq 40 seh Nazim Axundov Akif Ferzeliyev 2006 Qarabagnameler I kitab PDF Baki Serq Qerb 216 seh Nazim Axundov Akif Ferzeliyev 2006 Qarabagnameler II kitab PDF Baki Serq Qerb 288 seh Nazim Axundov Akif Ferzeliyev 2006 Qarabagnameler III kitab PDF Baki Serq Qerb 248 seh Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2008 Qarabag hanligi Baki Mutercim 208 seh Yunis Huseynov 2007 Qarabagnameler Azerbaycan tarixini oyrenmek ucun menbe kimi PDF Baki Mutercim 216 seh ISBN 5 8066 1708 4 Әһmәdbәј Ҹavanshir Әһmәdbәј Ҹavanshir 1961 Garabag hanlygynyn siјasi vәziјјәtinә dair 1747 ҹi ildәn 1805 ҹi ilә gәdәr Baki Azorbaјchan SSR Elmlәr Akademiјasy Nәshriјјaty 216 seh Tofiq Mustafazade 2009 Qarabag xanligi PDF Baki Sabah 333 seh ISBN 5 86106 016 0 Cahangir Huseyn Efsar 2014 Azerbaycan Nadir Efsar dovleti Baki Sabah 256 seh Mirabdulla Eliyev Fuad Eliyev 2007 Naxcivan xanligi Baki Serq Qerb 120 seh Bayramova Naile 2009 Samaxi xanligi PDF Baki Tehsil 396 seh Isgender bey Hacinski 1959 Qubali Feteli xanin heyati Baki Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasi nesriyyati 228 seh Yunis Huseynov 2013 Susa seherinin tarixi PDF Baki Susa 156 seh Quliyeva G C 2002 Azerbaycan xanliqlarinin Osmanli dovleti ile siyasi munasibetleri XVIII esrin II yarisi monoqrafiya Baki Nurlan 132 seh Hemcinin bax RedakteQarabagnameler Azerbaycan xanliqlari Azerbaycan tarixi Dagliq Qarabag Qaradag xanligiXarici kecidler Redakte Vikianbarda Qarabag xanligi ile elaqeli mediafayllar var Qarabag etimologiyasi erazisi ve serhedleri Qarabag xanligi ve Rusiya imperiyasi arasinda imzalanmis Kurekcay muqavilesi Arxivlesdirilib 1999 02 21 at the Wayback Machine Kurekcay muqavilesi ve Qarabagin sonraki tarixi taleyiMenbe https az wikipedia org w index php title Qarabag xanligi amp oldid 6025598, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.