fbpx
Wikipedia

Kətan

Avqust 08, 2021

Kətan və ya zəyərək (lat. Linum L.)

Kətan* (lat. Linum pubescens)

Əhəmiyyəti

Yağlı kətanın toxumlarında 38-45 % yarımquruyan yağ ( yod ədədi 165-192) vardır. Bu yağ lak-boyaq sənayesində yüksək qiymətləndirilir. Kətan yağı dəri, sabunbişirmə, kağız, ətriyyat, rezin, elektrotexnika sənayesində və başqa sənaye sahələrində o, cümlədən tibdə də işlədilir. Kətan yağı həm də qida kimi istifadə olunur. Jmıxı və cecəsi heyvandarlıqda qiymətli zülalı yemdir. Jmıxın hər 100 kq-da 115 yem vahidi, 28,5 kq həzm olunan protein vardır. Cecəsinin 100 kq-da isə 103 yem vahidi, 28,9 kq həzm olunan protein vardır. Yetişməmiş toxumdan hazırlanan jmıxı yemləmədən qabaq buxara verilir ki, heyvanlarda zəhərləmə əmələ gətirməsin. Yem kimi istifadə olunan püfəsinin (saman) hər kiloqramında 0,27 yem vahidi, 20 qr. həzm olunan protein vardır.İplik kətanın gövdəsində 12-17 % lif vardır. Bu lif keyfiyyətinə görə uzunlifli kətanın lifindən geri qalır. Ondan kobud (qaba) parçaların və yüksək kağız sortlarının alınmasında istifadə edilir.

Tarixi, mənşəyi və yayılması

Kətan bizim eradan 4-5 min il əvvəl Hindistan, Çin, Misir və Zaqafqaziyada məlum olub. Kətan bitkisi asanlıqla yabanı formaya keçir. Bir çox ölkələrdə o cümlədən də cə-nubi Rusiyada özünü yabanı bitki kimi göstərir. Rusiya ərazisinə Asiyadan keçmişdir. Hazırda kətanı Avropanın, Asiyanın və şimali Amerikanın isti yerlərində və Şimali Afri-kada becərilir.Bu hipotezlərin bəzilərində daryarpaq kətanın yabanı halda İran körfəzi dövlət-ləri ərazilərindən başlayaraq Xəzər və Qara dəniz sahillərinə qədər gəlib çıxdı ğı göstərilir. Başqaları isə göstərirlər ki, mədəni kətan ilk dəfə öz başlanğıcını Hindistanın dağlıq ərazisindən götürmüşdür. Burada bizim eradan 9 min il qabaq kətan bitki- sinin becərilməsi haqqında arxeoloji qazıntılar məlumat verir. Bəziləri isə kətanın ilk əkin sahələrinin Yaxın şərq, Qafqaz (Azərbaycan), Avropa və Asiya ölkələri olduğunu qeyd edirlər. Bu yerlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə edilən kətan qalıqlarına əsaslanaraq alimlər onun Daş dövründə əkildiyini söyləyirlər.

Kətanın becərilməsinə Rusiya ərazisində qədim dövrlərdən başlanılıb. III-V əsrlərdə kətan Rusiyanın Yaroslavl və Kostroma vilayətində becərilib. Artıq X əsrdə Rusiyada kətandan istehsal olunan parça, iplik, lif və yağ yalnız ölkənin öz ehtiyaclarını ödəmək üçün deyil, hətta xarici ölkələrə də satılırdı.Kətanın yer kürəsində əkin sahəsinin 60%-dən çoxu MDB ölkələrində cəmləşmişdir. Rusiya, Ukrayna və Belarus dövlətlərində əkin sahəsi daha çoxdur. Polşa, Rumıniya, Fransa, Çexiya, Hollandiya və s. ölkələrdə də əkin sahəsi əhəmiyyətli dərəcədədir.

Yer kürəsində əsas liflik kətanın əkin sahəsi 1,5 mln. hektardan çox, yağlıq kətanınkı isə təxminən 1 mln. hektardır. Yağlıq kətanın əkinləri Argentina, ABŞ, Kanada və Hindistanda daha çoxdur. Rusiya ərazisində əkin sahəsi 200 min hektardır.Kətanın lif məhsuldarlığı orta hesabla hektardan 0,4 tondur, lakin potensial imkanı 1,6 və daha çoxdur.“Tarixin atası” hesab edilən Herodot göstərir ki, Kolxididə kətandan hazırlanan parça məmulatları ilə təkcə daxili tələbi ödəmir, onları bir çox Şərq və Qərb dövlətlərinə də ixrac edirdilər.

Herodot qeyd edir ki, Dnepr və Dnestr çayları ətrafında yaşamış qədim skiflər buğda, mərcimək, soğan, sarımsaqla yanaşı, kətan və çətənə də əkərək onlardan əla keyfiyyətli parçalar toxuyarlarmış. Herodotun bu fikirlərini Dnepr çayı sahillərində arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə edilmiş materiallar da təsdiq edir. Müəyyən etmişlər ki, o dövrlərdə indiki Litva xalqları da kətançılıqla geniş surətdə məşğul olmuşlar. Ərəb səyyahı İbn-Faldan 901-ci ildə Volqa və Ural ətrafı ərazilərdə olan zaman kətandan hazırlanmış parçadan tikilmiş paltarda gəzənlərə rast gəlmişdir.

Botaniki təsviri

Kətan bitkisi bitkilər aləminin, çiçəkli bitkilər şöbəsinin, ikiləpəlilər sinfinin, malpigiçiçəklilər sırasının kətankimilər (Linaceae) fəsiləsinin, kətan (Linium L.) cinsinə daxil olan birillik və çoxillik ot tipli bitkidir. Müxtəlif mənbələrə əsasən demək olar ki, kətan cinsinin dünyada 100-dən 200-ə qədər növü məlumdur. Hazırda bunlardan lifinin uzunluğuna, keyfiyyətinə, davamlılığına və toxumlarının yağvermə qabiliyyətinə görə daha məhsuldar olan bir növü elmi əsaslarla müəyyən edib, mədəni hala keçirmişlər. Bu uzunlifli kətan – L. usitalissimum adlandırılmışdır və əksər ölkələrdə geniş surətdə əkilib becərilir. Hazırda onun beşə qədər növmüxtəlifliyi əldə edilmişdir. Bunlardan uzunlifli və yaxud iplik L. elongata; lül – maşın ipliyi və yaxud aralıq təşkil edən L. intermedia, qıvrım və ya yağtəbiətli (yağlı) L. brevimulicaulina, iritoxumlu L. macrospermum və əyilən yarım qışlayan L. prostratanı göstərə bilərik.

Kətançılıq təsərrüfatı lif və yağ almaq məqsədilə inkişaf etdirilir. Liflik məqsədilə uzunlifli kətandan, yağ məqsədləri üçün isə qıvrım və yaxud yağlı kətandan (Linum usitatissimum ssp. humile (Mill.) Czernom.) istifadə edilir

Dərman bitkisi kimi istifadə olunan növləri

  • İşlədici kətan (lat. Linum catharticum L.)
  • Adi kətan və ya lifli kətan (lat. Linum usitatissimum L.)
  • ' (lat. )

Digər növləri

  1. ↑ H. S. HÜMBƏTOV, V. V. BƏŞİROV V. R. MOHUMAYEV " YAĞLI VƏ EFİR YAĞLI BİTKİLƏR" BAKI 2016 səh 51

Avqust 08, 2021
kətan, zəyərək, linum, linum, pubescens, mündəricat, əhəmiyyəti, tarixi, mənşəyi, yayılması, botaniki, təsviri, dərman, bitkisi, kimi, istifadə, olunan, növləri, digər, növləriəhəmiyyəti, redaktəyağlı, kətanın, toxumlarında, yarımquruyan, yağ, ədədi, vardır, y. Ketan ve ya zeyerek lat Linum L Ketan lat Linum pubescens Mundericat 1 Ehemiyyeti 2 Tarixi menseyi ve yayilmasi 3 Botaniki tesviri 4 Derman bitkisi kimi istifade olunan novleri 5 Diger novleriEhemiyyeti RedakteYagli ketanin toxumlarinda 38 45 yarimquruyan yag yod ededi 165 192 vardir Bu yag lak boyaq senayesinde yuksek qiymetlendirilir Ketan yagi deri sabunbisirme kagiz etriyyat rezin elektrotexnika senayesinde ve basqa senaye sahelerinde o cumleden tibde de isledilir Ketan yagi hem de qida kimi istifade olunur Jmixi ve cecesi heyvandarliqda qiymetli zulali yemdir Jmixin her 100 kq da 115 yem vahidi 28 5 kq hezm olunan protein vardir Cecesinin 100 kq da ise 103 yem vahidi 28 9 kq hezm olunan protein vardir Yetismemis toxumdan hazirlanan jmixi yemlemeden qabaq buxara verilir ki heyvanlarda zeherleme emele getirmesin Yem kimi istifade olunan pufesinin saman her kiloqraminda 0 27 yem vahidi 20 qr hezm olunan protein vardir Iplik ketanin govdesinde 12 17 lif vardir Bu lif keyfiyyetine gore uzunlifli ketanin lifinden geri qalir Ondan kobud qaba parcalarin ve yuksek kagiz sortlarinin alinmasinda istifade edilir 1 Tarixi menseyi ve yayilmasi RedakteKetan bizim eradan 4 5 min il evvel Hindistan Cin Misir ve Zaqafqaziyada melum olub Ketan bitkisi asanliqla yabani formaya kecir Bir cox olkelerde o cumleden de ce nubi Rusiyada ozunu yabani bitki kimi gosterir Rusiya erazisine Asiyadan kecmisdir Hazirda ketani Avropanin Asiyanin ve simali Amerikanin isti yerlerinde ve Simali Afri kada becerilir Bu hipotezlerin bezilerinde daryarpaq ketanin yabani halda Iran korfezi dovlet leri erazilerinden baslayaraq Xezer ve Qara deniz sahillerine qeder gelib cixdi gi gosterilir Basqalari ise gosterirler ki medeni ketan ilk defe oz baslangicini Hindistanin dagliq erazisinden goturmusdur Burada bizim eradan 9 min il qabaq ketan bitki sinin becerilmesi haqqinda arxeoloji qazintilar melumat verir Bezileri ise ketanin ilk ekin sahelerinin Yaxin serq Qafqaz Azerbaycan Avropa ve Asiya olkeleri oldugunu qeyd edirler Bu yerlerde aparilan arxeoloji qazintilar neticesinde elde edilen ketan qaliqlarina esaslanaraq alimler onun Das dovrunde ekildiyini soyleyirler Ketanin becerilmesine Rusiya erazisinde qedim dovrlerden baslanilib III V esrlerde ketan Rusiyanin Yaroslavl ve Kostroma vilayetinde becerilib Artiq X esrde Rusiyada ketandan istehsal olunan parca iplik lif ve yag yalniz olkenin oz ehtiyaclarini odemek ucun deyil hetta xarici olkelere de satilirdi Ketanin yer kuresinde ekin sahesinin 60 den coxu MDB olkelerinde cemlesmisdir Rusiya Ukrayna ve Belarus dovletlerinde ekin sahesi daha coxdur Polsa Ruminiya Fransa Cexiya Hollandiya ve s olkelerde de ekin sahesi ehemiyyetli derecededir Yer kuresinde esas liflik ketanin ekin sahesi 1 5 mln hektardan cox yagliq ketaninki ise texminen 1 mln hektardir Yagliq ketanin ekinleri Argentina ABS Kanada ve Hindistanda daha coxdur Rusiya erazisinde ekin sahesi 200 min hektardir Ketanin lif mehsuldarligi orta hesabla hektardan 0 4 tondur lakin potensial imkani 1 6 ve daha coxdur Tarixin atasi hesab edilen Herodot gosterir ki Kolxidide ketandan hazirlanan parca memulatlari ile tekce daxili telebi odemir onlari bir cox Serq ve Qerb dovletlerine de ixrac edirdiler Herodot qeyd edir ki Dnepr ve Dnestr caylari etrafinda yasamis qedim skifler bugda mercimek sogan sarimsaqla yanasi ketan ve cetene de ekerek onlardan ela keyfiyyetli parcalar toxuyarlarmis Herodotun bu fikirlerini Dnepr cayi sahillerinde arxeoloji qazintilar neticesinde elde edilmis materiallar da tesdiq edir Mueyyen etmisler ki o dovrlerde indiki Litva xalqlari da ketanciliqla genis suretde mesgul olmuslar Ereb seyyahi Ibn Faldan 901 ci ilde Volqa ve Ural etrafi erazilerde olan zaman ketandan hazirlanmis parcadan tikilmis paltarda gezenlere rast gelmisdir 1 Botaniki tesviri RedakteKetan bitkisi bitkiler aleminin cicekli bitkiler sobesinin ikilepeliler sinfinin malpigicicekliler sirasinin ketankimiler Linaceae fesilesinin ketan Linium L cinsine daxil olan birillik ve coxillik ot tipli bitkidir Muxtelif menbelere esasen demek olar ki ketan cinsinin dunyada 100 den 200 e qeder novu melumdur Hazirda bunlardan lifinin uzunluguna keyfiyyetine davamliligina ve toxumlarinin yagverme qabiliyyetine gore daha mehsuldar olan bir novu elmi esaslarla mueyyen edib medeni hala kecirmisler Bu uzunlifli ketan L usitalissimum adlandirilmisdir ve ekser olkelerde genis suretde ekilib becerilir Hazirda onun bese qeder novmuxtelifliyi elde edilmisdir Bunlardan uzunlifli ve yaxud iplik L elongata lul masin ipliyi ve yaxud araliq teskil eden L intermedia qivrim ve ya yagtebietli yagli L brevimulicaulina iritoxumlu L macrospermum ve eyilen yarim qislayan L prostratani gostere bilerik Ketanciliq teserrufati lif ve yag almaq meqsedile inkisaf etdirilir Liflik meqsedile uzunlifli ketandan yag meqsedleri ucun ise qivrim ve yaxud yagli ketandan Linum usitatissimum ssp humile Mill Czernom istifade edilir 1 Derman bitkisi kimi istifade olunan novleri RedakteIsledici ketan lat Linum catharticum L Adi ketan ve ya lifli ketan lat Linum usitatissimum L lat Diger novleri Redakte 1 2 3 H S HUMBETOV V V BESIROV V R MOHUMAYEV YAGLI VE EFIR YAGLI BITKILER BAKI 2016 seh 51Menbe https az wikipedia org w index php title Ketan amp oldid 6057872, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.