fbpx
Wikipedia

Xalça

Xalça — dekorasiya və ya istilik yaratmaq məqsədilə divardan asmaq və ya döşəməyə sərmək üçün müxtəlif yun və ya ipək saplardan toxunmuş naxışlı qalın parça növü.

Xalçalar firavanlıq simvolu, yaşayış yerlərinin bəzədilməsi və isidilməsi üçün ən qədim ixtiralardan biri olmaqla yanaşı çox əsrlər boyunca həm də incəsənətin ən yaxşı növlərindən biri olmuşdur. Yaxın keçmişə qədər xalçaların toxunması uzun müddətli vaxt və zəhmət tələb edən əl işlərindən biri hesab edilirdi.

Xalçaçılıqda istifadə edilən heyvan və quş təsvirlərindən nümunələr
Azərbaycan xalça təsvirlərindən nümunələr
Azərbaycan xalça təsvirlərindən nümunələr

Tarixi

  Əsas məqalə: Xalçaçılıq

Xalçaçılıq – kənd daxmalarında yaranan və zaman ötdükcə incəsənətin ən mühüm növlərindən birinə çevrilən sənətdir.

Xalçaçılıq qədim və geniş yayılmış sənət növüdür. Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovluxovsuz xalçalar dəyələrin, çadırların, alaçıqların bəzədilməsindən başlamış, habelə yaşayış evlərinin, sarayların və digər binaların divar bəzəklərində, döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edərək muzeylərdə saxlanılır. Xalçaçılığa aid ən qədim və qiymətli arxeoloji materiallar keçmiş SSRİ-nin ərazisində Dağlıq Altay kurqanlarındakı daimi buzlaq rayonlarında əldə edilmişdir. Bütöv halda qalmış xalça Pazırık kurqanlarında tapılmışdır və o, hazırda Sankt-Peterburqun Ermitaj muzeyində saxlanılır. Xalçaçılıq Azərbaycanda da ən qədim sənət sahələrindən biridir. Əcdadlarımız bu sənət sahəsi ilə çox qədim zamanlardan məşğul olmağa başlayıblar.

 
2500 il öncə Qarabağda toxunmuş Bərdə (saqa-oğuz) xalısı

Xalça toxuculuğundan ilk əvvəl təkcə estetik və dekorativ məqsədlərə deyil, əsasən soyuqdan müdafiənin etibarlı üsulu kimi istifadə edirdilər. Hələ qədim zamanlardan yaxşı toxunmuş xalçaların miqdarı ailənin rifahı və firavanlığı üçün əsas göstəricilərdən hesab olunurdu. Bütün orta əsrlər dövründə əhali vergiləri xalçalarla və xalça məmulatları ilə ödəyirdi. Əhalinin həyat tərzi xalçaçılığın xüsusiyyətlərini də şərtləndirirdi. Baxmayaraq ki, xalça və xalça məmulatları şah və feodal saraylarını, tacir və sənətkar evlərini, maldar çadırlarını, kənd evlərini eyni dərəcədə bəzəyirdilər, onlar ölçülərinə, tiplərinə, funksional xüsusiyyət və keyfiyyətlərinə görə müxtəlifliyi ilə seçilirdilər. Zadəganlar məişətdə böyük, bahalı xovlu xalçalardan, maldarlar isə əsasən daha yüngül xovsuz xalça və xalça məmulatlarından (çuval, məfrəş, heybə və s.) istifadə edirdi.

Dünyanın ən qədim xalçası

  Əsas məqalə: Pazırıq xalısı

XX əsrin ortalarında Altayda yerli türklərin Pazırıq (Basırıq) dediyi yerdə qazıntı aparan rus arxeoloqları qədim kurqandan hamını heyrətə salan əşyalar aşkar etdilər. Saqa (skit) boylarına məxsus bu sənət əsərləri içərisində salamat qalmış və rəngini itirməmiş bir xalı da vardı. Bu 2500 il öncə Qarabağda toxunmuş Bərdə (saqa-oğuz) xalısı idi.

Etimologiyası

Digər türk dillərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində düzəltmə isimlər əsasən isimlərəfellərə leksik şəkilçilər artırmaqla yaranır. Xalça sözü düzəltmə isimdir. Bu söz xalı (sözün kökü) sözündən düzəldilmişdir. Söz kökünə -ça şəkilçisi artırılmaqla kiçiltmə (kiçiltmə-əzizləmə) mənalı isim düzəldilmişdir.

Söz kökü olan xalı – ənənəvi xalça məmulatlarının ölçü etibarı ilə ən böyük növü olub, çox vaxt dəst halında toxunardı. Əsasən, evin döşəməsinə salındığından xalının boyu otağın ölçüsünə müvafiq olaraq, 4,5 arşından 6, bəzən isə 7 arşına çatırdı. Xalı adətən, dəst halında işləndiyindən o, "miyanə xalılar", yaxud "ortalıq xalılar" adlanmaqla, 2 arşın enində toxunurdu. Kiçiltmə mənalı isim olan xalça – əsasən divara vurmaq, bəzən isə döşəməyə salmaq üçün müxtəlif rəngli yun, ipək, pambıq ipliklərlə toxunmuş naxışlı döşənəcəkdir.

Bu gün dilimizdə xalı kimi işlənən söz vaxtı ilə dilimizdə və bütün türkdilli xalqların dilində xali, qali və yaxud da qalı formasında rast gəlinir. Böyük xovlu xalçalar Ərəb əlifbalı türk ədəbiyyatında "qalı" kimi yazılmış, müəyyən zaman ərzində "xalı" formasını almışdır. "Qalı" sözü qalmaq sözü ilə də səsləşir ki, bu da xovlu xalçalara xas olan uzunömürlülük, davamlılıq mənasını ifadə edir. Bu gün də indiki İran ərazisində böyük xovlu xalçaları "qali" adlandırırlar.

Azərbaycanda (Muğan, Qarabağ bölgəsində, GəncəQazax rayonlarında), həmçinin Türkiyənin bir sıra bölgələrində uzunsov böyük xovlu xalçaları gəbə (gəvə, qaba, qebe, kebe, kepe) adlandırırlar. "Gəbə" sözünə əsasən istər Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında, istər keçmiş, istərsədə bu günkü yazılı ədəbiyyatda rast gəlinir.

Gəbə sözü qaba sözünün dəyişikliyə uğramış formasıdır. Qaba – yəni kobud, olduqca qalın mənalarını ifadə edir. Xovsuz xalçalarla müqayisədə xovlu xalçalar olduqca kobud və qalın olduğundan onu qaba və ya gəbə adlandırmışlar. Bəzi Orta Asiya xalçaçıları gəbə sözünü səhvən Kəbə (Ka'ba) sözü ilə əlaqələndirirlər. Olduqca kobud və qalın olan böyük xalı və yaxud da xalçanı cığatay türkləri və əfqanlar hələ də "qalın" ("qalin") adlandırırlar.

Məlum olduğu kimi türk xalqları ilk öncə xovsuz xalçalar (palaz, kilim, cecim, sumax və s.) toxumuşlar ki, bu növ xalçalar olduqca yüngül, nazik və yumuşaq idilər. Xovlu xalçalar isə xovsuzlara nisbətən iki-altı dəfə qalın və ağır, sıx toxunuşlu, dözümlü idilər. Qeyd edildiyi kimi xovlu xalçalar xovsuz xalçalardan xeyli sonra yarandığından xovlu xalçaları xovsuz xalçalardan fərqləndirmək məqsədi ilə onu "qalın" adlandırmışlar

Hal hazırda Azərbaycanın Quba rayonunun ərazisində böyük olmayan xalını yerli əhali "qalınça" (yəni xalça) adlandırırlar. Aparılan uzun müddətli tədqiqatların nəticələri göstərir ki, şərq xalqları xalça termininə aid onlarla bir-birindən bir az fərqli terminlərdən istifadə edirlər (yerli dialektlər bura daxil deyildir). Bu xalqlar arasında ən çox hamı tərəfindən başa düşülən və istifadə edilən "qalı", "xalı" və "halı" terminləridir .

Orta Asiyada, Qafqazda, həmçinin Kiçik Asiyada türklər qədim vaxtlardan öz qızlarını ərə verərəkən onların cehizinin içərisində xalça və xalça məmulatlarını ən bahalı və dəyərli əşyalar sayardılar.

Xalça növləri

Xalça növləri
 
Süjetli xalçalar
 
Xovsuz xalçalar
 
Xalça məmulatları

Xalçalar insanların həyat tərzi ilə sıx bağlı idi. Azərbaycan xalçaları da azərbaycanlıların adətləri, ənənələri və inanclarının ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Xalça insanı bütün həyatı boyu – həm kədərində, həm də sevincində müşaiyət edirdi. Azərbaycanda hər bir əhəmiyyətli tarixi yaxud hadisəni tərənnüm etmək üçün xüsusi xalça toxumaq ənənəsi vardır: uşağın doğulması münasibətilə toxunan xalçalar, gələcək gəlinlərin cehizlik üçün toxuduqları xalçalar, elçilərin qarşısına sərilən xalçalar, məscidkilsələr üçün toxunan xalçalar və toy yaxud yas mərasimləri üçün toxunan xalçalar.

Şərq xalçaçılıq sənətinin bir qolu olan Azərbaycan xalçaları əsasən aşağıdakı növlərə ayrılır:

  Əsas məqalə: Xalça məmulatları
  • Xovsuz xalçalar xovlulardan daha çox qədim olan xovsuz özünəməxsus naxışı və parlaq koloriti ilə fərqlənir. Xovsuz xalçaları həm də xalqın gündəlik həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı olaraq "məişət xalçaları" adlandırırlar. Bu növ xalçalara çətən, həsir, palaz, kilim, ladı, zili, vərni, sumax, şəddə və başqaları aid edilir. Xovsuz xalçalar digər xalça növlərindən asan toxunur, ancaq bu xalçalarda xovlu xalçalar kimi də yüksək istismar keyfiyyətlərinə malikdirlər.
  Əsas məqalə: Xovsuz xalçalar
  • Xovlu xalçalar, buraya yerə döşənən və divardan asılan xalçaları, gəbələri, dəst xalı-gəbələri, namazlıqları və s. kimi növlər aid etmək olar.

Xovlu xalçalar xalçaçılıq sənətinin inkişafında ən yüksək mərhələni əks etdirir. Məişətdə işlətmək üçün nəzərdə tutulan pərdələri, taxtüstləri və digər bu kimi əşyalarda xovlu xalçalar növünə daxildir. Çoxsaylı kompozisiyalı sxemlərdə və zəngin ornamentli motivlərlə olan xovlu xalçalar digər xalça növlərindən xüsusilə seçilirlər. Xovlu xalçalar toxunma texnikasına görə daha mürəkkəbdir. Xovlu xalçalar bu gün də müxtəlif ölçülərdə toxunur.

  Əsas məqalə: Xovlu xalçalar
  • Süjetli xalçalar, Azərbaycanda tematik xalçaların yaranma sənəti zəngin keçmişə malikdir. İlk süjetli xalçalar Cənubi Azərbaycanda, Təbriz şəhərində istehsal olunurdu. Onların istehsalının tərəqqi dövrü XVI əsrə aid edilir. O zaman dekorativ sənətin müxtəlif sahələrində işləyən rəssam – miniatürçülərin və sənətkarların əsas qüvvələri Təbrizdə cəmləşmişdir.
  Əsas məqalə: Süjetli xalçalar

Xalça toxumaq üçün alətlər

Xalça toxumaq üçün aşağıdakı alətlər lazımdır:

  1. Həvə və ya toxmaq (toxucuların sayına uyğun);
  2. Kirkid və ya daraq (toxucuların sayına uyğun);
  3. Qayçı (toxucuların sayına uyğun);
  4. Bıçaq (toxucuların sayına uyğun);
  5. Qarmaqlı bıçaq (toxucuların sayına uyğun);
  6. Divar hanası, yaxud da yer hanası.

Həvə xalça, palaz və s. toxuyarkən ilmələri döyüb yerində bərkitmək üçün (bəzi heyvanların buynuzundan, yaxud da metaldan və s.-dən hazırlanan) ucu kəsik, dişli alətdir. Azərbaycanın bəzi bölgələrində bu aləti toxmaq da adlandırırlar.

Keçmişdə birinci arğacı vurmaq üçün möhkəm oduncaqdan hazırlanan dişli həvələrdən istifadə edirdilər.

Primitiv həvələrin (toxmaqların) sapı (tutacağı) istifadə zamanı narahat idi, dişlər arasındakı məsafə ərişin sıxlığına hər zaman uyğun gəlmirdi. Zaman keçdikcə digər alətlər kimi bu alətlərində forma və texniki xüsusiyyətləri təkmilləşmiş, həvənin (toxmağın) dişlərinə metal ucluqlar əlavə edilmişdir. Arğacın hamar salınması üçün nəzərdə tutulan texnoloji tələblərə tam cavab vermədiyi üçün bu alət sonda tam metaldan hazırlanmış, müasir həvələrin (toxmaqların) ilk nümunələri meydana gəlmişdir.

Metal həvələr (toxmaqlar) XV – XVI əsrlərdən başlayaraq xalça emalatxanalarında istifadə olunmuş və XIX əsrdə isə metal həvələr (toxmaqlar) tam təkmilləşmişdir.

Xalçanın hər kvadratmetrində olan ilmələrin (düyünlərin) sıxlığına uyğun olaraq metal həvələrdəki (toxmaqlardakı) dişlərin sayını, qalınlığını və onun çəkisini nəzərə alırdılar.

Kirkid xalça toxuyarkən toxunmuş ilmələri sıxlaşdırmaq üçün işlədilən alətdir. Azərbaycanın bəzi bölgələrində bu aləti daraq da adlandırırlar.

Adətən, ikinci arğacı salmaq üçün də kiriddən istifadə edirdilər. Əvvəllər kirkidi ağacdan və yaxud da buynuzdan hazırlayırdılar. Kirkidin iki, üç və ya dörd dişi olur. Zaman keçdikcə digər alətlər kimi bu alətlərində forma və texniki xüsusiyyətləri təkmilləşmiş, kirkitin dişlərinə metal ucluqlar əlavə olunmuşdur. Arğacın hamar salınması üçün nəzərdə tutulan texnoloji tələblərə tam cavab vermədiyi üçün bu alət sonda tam metaldan hazırlanmış, müasir kirkidlərin ilk nümunələri meydana gəlmişdir.

Xalça toxunuşunun ilk dövrlərində qayçıdan istifadə edilməsədə sonralar xalçaların xovunun hamarlığını əldə etmək üçün evdə işlənən adi qayçılardan istifadə edildi. Əvvəllər adi qayçıların istifadəsi xalçanın keyfiyyətinə yaxşı təsir etsədə barmaqların sərbəst hərəkətini çətinləşdirdi. Belə qayçılar xalçanın keyfiyyətini bir qədər aşağı salırdı. Adi qayçılar tədricən təkmilləşirdi və XIX əsrdə xüsusi xalça qayçıları meydana gəldi. Hal-hazırda Azərbaycan xalçaçılığında yüngül və rahat qayçılardan istifadə edilir. Bu cür qayçının qolları sərbəst hərəkət edir, qolların arxasındakı halqalar kəsici hissələrə nisbətən hündür olur . Texniki normalara uyğun gələn xovun əldə edilməsi üçün bu cür qayçılar çox rahatdır.

Əvvəllər ilmələrin bağlanması və xovun kəsilməsi barmaqlarla, heç bir qurğu olmadan həyata keçirilirdi. Bu isə xalçanın toxunuş keyfiyyətini aşağı salır, estetik səviyyəsinə təsir göstərir. Xalça toxuculuğunun inkişafı nəticəsidə iplərin kəsilməsi üçün əvvəlcə sadə bıçaqlar tətbiq olumağa başladı.

Yaxın keçmişə qədər xalça toxuculuğu zamanı ipliklərin kəsilməsi məqsədilə dəmirçilərin düzəltdiyi sadə bıçaqlardan istifadə edilirdi. Toxuculuq inkişaf etdikcə ipliklərin kəsilməsi üçün adi mətbəx və cib bıçaqları, XIX əsrin əvvəlində isə qarmaq bıçaqlardan istifadə edilməyə başlanmışdır.

Adi bıçaqlar kənd yerlərində əsas hallarda köhnə dəryazdan (kərənti) hazırlanırdı. XIX əsrin əvvəlində istifadə edilməyə başlanan müasir bıçaq – qarmaq, kəsən hissə və tutacaqdan ibarətdir və bıçağın qarmağından səhvi düzəltmək, ilmələri açıb yenidən bağlamaq üçün də istifadə olunur. Müasir bıçaq – qarmaq vasitəsilə əriş iplikləri tutur, ilmə bağlayır və ipliyi kəsir.

Sadə bıçaqların sapı (tutacaqları) adətən ağacdan, təsadüfi hallarda sümükdən olardı. Müasir bıçaqların sapı (tutacaqları) isə ağacdan, plasmasdan və ya fibradan hazırlanır. Bundan başqa hər bir toxucu öz əlinin ölçüsündən asılı olaraq bıçaqların sapının (tutacağının) və tiyəsinin uzunluğunu müəyyənləşdirirdi.

Qarmaqlı bıçaqlar əsasən iki formada olur: ilmələrin bağlanması və ilmələrin açılması üçün bıçaq. İlmələrin bağlanması üçün nəzərdə tutulan bıçaq xalça toxuculuğunda əsas alət hesab olunur və ondan xovlu ilmələrin bağlanması üçün istifadə olunur.

İlmələrin açılması üçün istifadə edilən boğazı uzun, tiyəsi küt bıçaqlar yalnız xalçaların restavrasiyasıda və səhvlərin düzəldilməsində istifadə edilir. Belə bıçaqlardan xaça toxunması zamanı istifadə edilmir.

 
Divar hanası

Adi bıçaq və qarmaqlı bıçaqdan əlavə xalça toxuculuğunda və xalçaların restavrasiyası zamanı bölgülü sapı (tutacağı) olan bıçaqlardan da istifadə edilir. Toxucular bu bıçaqlardan xovun uzunluğunu, xalçanın sıxlığını, eləcə də bəzək detallarını ölçmək üçün istifadə edirlər.

Qədim zamanlardan bizim günlərə qədər əllə toxunan xalçaları hana adlanan sadə dəzgahlarda toxuyurdular. Hana, paralel və əks tərəfləri olan dördbucaqlı şəklində toxucu dəzgahdır. Hananın iki növü mövcuddur; yer hanası (üfiqi dəzgahlar) və divar hanası (şaquli dəzgah). İlk öncə yer hanası meydana gəlmiş, toxuculuqda ondan geniş istifadə edilmişdir. Yer hanası aşağıdakı əsas hissələrdən ibarət olur:

  1. "Qılınc" adlanan zərbə aləti (1 ədəd).
  2. Köndələn dolağac (2 ədəd).
  3. Dirək (mıxça) (4 ədəd).
  4. Vərəngalan (1 ədəd).
  5. Küjü (kücü) ağacı (1 ədəd).
  6. "Çatma" adlanan qollar (3 ədəd).
  7. Asma iplər (2 ədəd).
  8. Ağız çubuğu (1 ədəd).
  9. Çarpaz çubuq (1 ədəd).

Daha sora yer hanası təkmilləşmiş və zaman keçdikcə şaquli şəklə salınaraq divar hanası adlanan toxucu dəzgah şəklinə düşmüşdür. Divar hanası isə aşağıdakı hissələrdən ibarət olur:

  1. Qollar (2 ədəd);
  2. Oxlar (2 ədəd);
  3. Yan ağacları (2 ədəd);
  4. Vərəngalan (1ədəd); Vərəngalanın uzunluğu oxların qollar arasındakı uzunluğuna bərabər olmalıdır.
  5. Çubuq (2 ədəd); Çubuqlar oxların qollar arasındakı uzunluğuna bərabər olmalıdır..
  6. Küjü ağacı (1ədəd);

Şaquli toxucu dəzgah olan divar hanası əriş saplarla dartılmış dördbucaqlı taxta çərçivədir. Toxucu dəzgah olan divar hanası ustalara təsvirin xətləri və rəngləri ilə çevik işləmək imkanı verir. Hər bir hana ensiz hamar çubuq ilə təchiz olunmuşdur. Arğac ipliyin keçirilməsi üçün əriş saplarda boşluğun yaradılması bu çubuq vasitəsilə həyata keçitrilir.

Xalça toxumaq üçün məmulatlar

Xalça toxuculuğunda istifadə edilən materiallara (təbii və süni olmasından asılı olmayaraq) və onlarda əmələ gələn müxtəlif növ ipliklər xalça toxuculuğu məmulatları adlanır. Xalça toxuculuğunda istifadə edilən məmulatların alınması mənşəyi və kimyəvi tərkibinə görə iki qrupa bölünür: təbii məmulatlar və süni məmulatlar. Təbii məmulatlar elə materiallardan alınır ki bunlar əsasən təbii yolla insanın bilavasitə iştirakı olmadan təbiətin özündə formalaşmış materiallardan hazırlanır. Təbii materiallar üç qrupa bölünür: 1-bitki mənşəli məmulatlar 2-heyvan mənşəli məmulatlar 3-mineral mənşəli məmulatlar. Süni məmulatlar isə zavod şəraitində əsas etibarı ilə kimyəvi yolla insanların bilavasitə iştirakı ilə alınır. Süni məmulatlar təbii, yaxud süni materialların mürəkkəb kimyəvi və fiziki emalı nəticəsində alınır.

Qədim xalçaların toxunması zamanı ancaq təbii iplikdən, həmçinin təbbi məmulatlardan istifadə edilmişdir. Belə xalçaları toxumaq üçün aşağıdakı məmulatlar lazımdır:

Müxtəlif növ (əsasəndə zərif növlü), müxtəlif rəngdə (, qara, boz, çal, qonur, qumral və s. rəngdə olmaqla) yun, müxtəlif rənglərdə rənglənmiş ipliklər (ipək, pambıq), ərişarğaclar.

Xalça toxunuşunda yun, ipək, pambıq ipləri ilə yanaşı ağac qabığı və budağı, at quyruğu, kənaf, qızılgümüş tellər, qiymətli daş-qaşlar, qadının baş tükü və s. tətbiq olunur.

Əllə toxunmuş qədim xalçaların istehsalında ən tez-tez rast gəlinən material qoyun yunudur. Düzgün ipliyin seçilməsi və onun işlənməsi çox vacibdir, çünki yun ipinin keyfiyyətindən xalçanın möhkəmliyi, yumşaqlığı və rəng çalarların parlaqlığı asılıdır. Son dövrlərdə çox vaxt, arğac bünövrəsi üçün pambıq iplikdən istifadə olunur. Xalçaların istehsalında ipəkqurdunun baramasından hazırlanmış ipəkdən də istifadə olunur. İpək daha davamlı olduğu üçün ondan alınan ipliklər daha möhkəm olur və bu ipliklər mürəkkəb naxışlı xalçaların istehsalında işlənilir. Süni boyaların geniş yayılmasına baxmayaraq, xalçaçılıq sənayesində bəzi fərdi toxucular və istehsalçılar bu günə qədər, keçmişdən qalmış adətlər üzrə hazırlanan, təbii boyalardan istifadə edirlər.

Müasir xalçaların toxunuşu zamanı müxtəlif təbii və süni iplik materiallardan, eləcədə onların qarışığından istifadə edilir. İplik materialların seçilərkən onların kimyəvi və mexaniki cəhətdən xeyli davamlılığı, zahiri görnüşünün gözəl olması, həmçinin istehsalının sadəliyi və dəyərinin ucuz olması nəzərə alınır. Bu nöqteyi-nəzərdən əsasən poliamidin (neylon) və polipropilendən, yun və yun qarışıqlardan, poliesterdən və bunlara bənzər digər süni ipliklərdən daha çox istifadə edilir.

Yundan ipliklərin alınması

Yundan ipliklərin alınması aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilir:

  1. Yunun təmizlənməsi
  2. Yunun daranması
  3. Əlçimlərin əyrilməsi
  4. Kələflərin hazırlanması

İstifadə ediləcək yun təmiz olanadək yuyulmalıdır. Yunun ilkin yuyulması məqsədilə bəzən yazda, əsasən isə payız qırxımı zamanı qoyunları qırxmazdan əvvəl bir neçə dəfə çayda yuyurlar. Adətən yapağı (yazda qırxılmış yun belə adlanır) yundan istifadə edilir. Bu yun daha keyfiyyətli və daha zərif olur.

Yunun yuyulması çox zəhmət tələb edən prosesdir. Yunu kəndrayonlarımızda adətən, çay qırağında, bulaq başında yuyurlar. Bəzi rayonlarda yunun yuyulması hətta yağış suyu ilə həyata keçirilirdi. Yunun yağsızlaşdırılması üçün onu əvvəlcə ilıq suda, sonra soyuq suda yumaq lazımdır. Yunun yuyulma prosesində ənənəvi olaraq iki nəfər həyata keçirir. Yunu hissə–hssə böyük daşın üstünə qoyur, üzərinə su tökür və ağır ağacla, dəyənəklə vururdular. Bəzən yunu ayaqlarla döyəcləyirlər. Bu proses yundan tərtəmiz su axana qədər davam edir. Yun yalnız bundan sonra yuyulmuş hesab olunur və elə çayın sahilində daşların, otların, kolların, hətta xüsusi olaraq sərilmiş palazların üzərində qurudulur. Yunun yuyulması evdən kənarda həyata keçirilən yeganə prosesdir.

Yuyulmuş yun quruyandan sonra onu əvvəlcə ağacdan hazırlanmış nazik çubuqlarla (yun çubuğu) çırpır və daha sonra didilir. Bunun üçün yaxın qonşularla iməcilik edilir. Didilmə zamanı yun müxtəlif yad əşyalardan (tikan, pıtraq və s-dən)təmizlənir.

Yunun daraqda daranması mühüm hazırlıq əməliyyatlarından biridir. Yunu daramaq üçün xüsusi daraqdan (yun darağından) istifadə edirdilər. Didilib hazırlanmış yunu yun darağı ilə darıyırlar. Daranma zamanı yun sümək və ya əlçim (əlçək) şəklinə salınır.

Yunun daranması aşağıdakı kimi həyata keçirilir: bir dəstə yun darağın dişinə keçirilir və hər iki əllə iki tərəfə dartılır. Sonra alınmış iki yun dəstəsini yenidən üst-üstə qoyub əməliyyatı təkrar edirlər. Proses bütün yun dəstəsi daranana qədər və yun telləri bir-birinə paralel olana qədər davam etdirilir. Yunun daranma proses ağır zəhmət tələb etdiyinə görə onu yaxın qohumların və qonşuların köməyi ilə həyata keçirirdilər. Belə qarşılıqlı kömək iməclik adlanırdı.

Yun daranması prosesi başa çatdıqdan sonra hazır əlçimlər əyrilməyə hazırlanır. Əlçimlərin əyrilməsi yunun növündən və nəzərə alınmış ipliyin növündən asılı olaraq əyiricilik əsasən üç üsulla: əl ilə (daha kustar usulla), cəhrə ilə (kustar üsulla) və yeni dəzgahlar (müasir üsulla) vasitəsi ilə yerinə yetirilir.

Əyrilmiş iplik nisbətən yoğun və tiftikli olan düyçələr şəklinə salınır.

Düyçələrdə ki, ipliyin daha yaxşı hamarlığını əldə etmək üçün onu "kırtız" ("qırtız") adlanan xüsusi alətlə cilalayırdılar (kırtızlayırlar). Bu metal çubuğun köməyi ilə sapın həddən artıq xovluluğu və müxtəlif növ bərkimləri aradan qaldırılır, iplik eyni qalınlıqda və eyni hamarlılıqda olur. Bu iş üçün bəzən cağ və yaxud da mildən də istifadə edilirdi. "Kırtızlanıb" ("qırtızlanıb") hazırlanmış ip düyçələrindəki iplər iki qat olmaq şərtilə yumaqlanır.

Xalçanı toxumaq üçün istifadə ediləcək ipliklər yumaqlandıqdan sonra ipliyin yaxşı boyanması üçün kələflənməlidir. Bunun üçün əsas halda bardaş quraraq əyləşir, ip yumaqlarını soldan sağa və yaxudda əksinə olmaqla dizlərin ətrafına dolayaraq kələfləyirlər. Bu zaman iki üsuldan: sadə və mürəkkəb üsuldan istifadə edilir. Sadə üsul – ipliklər dizlərin ətrafına dairəvi sarınmaqla, mürəkkəb üsul isə – ipliklər dizlərin ətrafına səkkizvari şəkildə sarınmaqla icra edilir.

Sonda kələf qılçalardan çıxarılır, ipliyin son ucundan tutmaqla qolu yarımbükülü vəziyyətdə saxlayır və əlin içərisindən keçirməklə dirsəkdən 8-10 dəfə qatlayırlar (ipliui qırmamaq şərti ilə). Qatlanmış ipliyi qoldan çıxarıb hazır kələfin ortasından keçirib ilgək vurmaqla bağlayırlar. Bu gələcəkdə kələfləri yumaqlayan zaman işi asanlaşdırır.

İpliklərin boyanması

Xalça toxunması zamanı ipliklərin boyanması əsas işlərdən biri hesab olunur. Qədim zamanlardan başlamış XIX əsrin axırlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər toxucular müxtəlif bitkilərin yarpaq, çiçək, tumurcuq, meyvə, toxum, qabıq, oduncaq, kök və digər hissələrindən çox sənətkarlıqla alınan boyaq məhsulları hazırlayıb yun, ipəkpambıq ipliklərin boyanmasında istifadə etmişlər. Hələ qədim zamanlardan ipboyama (boyaqçılıq) üsullarının ibtidai vəziyyətdə olmasına baxmayaraq boyanmış iplər öz rənglərinin möhkəmliyi, şuxluğu, rəng müxtəlifliyi, dolğunluğu ilə seçilirdi.

İpliklərin boyanması prosesini üç əsas mərhələyə ayırmaq olar: ipliklərin boyanmaya hazırlığı mərhələsi, ipliklərin boyanbması mərhələsi, boyanmış ipliklərdə boyağın möhkəmləndirilməsi mərhələsi.

 
Boyanmış ip kələfləri
 
İp yumağı

Qədim Azərbaycan ərazisində hələ qədim dövrlərdən bəri boyamanın sirlərinə bələd olması haqqında hətta Herodot (e.ə. V əsr) belə yazırdı: "…O yerlərdəki meşələrdə ağaclar elə yarpaqlarla örtülüb ki, həmin yerlərin adamları bu yarpaqları yuyub və su ilə qarışdırdıqdan sonra əmələ gələn məhlul ilə öz geyimləri üzərində naxışlar çəkirdilər: bu naxışlar yuyulmurdu və materiyada, əsasən yun parçalarda elə bil əvvəlcədən toxunub." Duzlu bataqlıqlarda çox qeyri-adi həşərat olan "qırmız böcək" əldə edib, məhz ondan çox qiymətli tünd qırmızı rəngi alırdılar. Yazın erkən çağında çöl çiçəklərini, otun köklərini, payızda isə sarı rəngi almaq üçün tut ağacının saralmış yarpaqlarını yığırdılar. Sarı rəngi həmçinin yabanı almanın qabığından, sarı-yaşıl rəngi isə kəndəlaşın meyvələrindən alırdılar. Yun ipliyi boyamaq üçün şalğamaoxşar soğanın qabığından, üzüm tənəyinin, yovşanzirincin qısa budaqları, narın qurudulmuş qabığı və təzəcə yetişən qozun yaşıl qabığından istifadə edirdilər. Minerallar, həmçinin ağaclar – çinar, palıd, söyüd ağacı və başqaları "boyayıcı potensiala" malik idilər.

Adətən ipliklər xalq üsulu ilə təbii yolla, əsasən də bitki mənşəli boyaq tərkibləri ilə boyanır. Zahirən sadə görünən bu iş üsulu boyaqçıdan böyük məharət tələb edir. Xalçalarda istifadə edilən qırmızı, yaşıl, sarı, göy, sürməyi, qara, kimi 7 növ əsas rəngin və onların çalarlarının alınması üçün qoz qabığı, nar qərzəyi, indiqo, tut, heyva, qoz ağaclarının yarpaqlarından, "boyaqotu" kolunun köklərindən və müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir. Məsələn, sarı və bu rəngin yarım tonlarını almaq üçün soğan qabığı, alma qabığı, sarıçöp və payızda yığılmış tut yarpaqlarından, qırmızı və çəhrayı rəngləri almaq üçün boyaqotudan, sürməyi, mavi və yaşıl rəngləri almaq üçün isə indiqodan istifadə edilir.

İpliklərin boyama, həmçinin boyanmaya hazırlıq prosesi zamanı daha keyfiyyətli boyanmış ip almaqdan ötrü ipin keyfiyyətinə xüsusi fikir verməli, boyaq bitkilərini vaxtlı-vatında toplamalı, boyaq məhlulunu keyfiyyətli hazırlamalı, iplikləri boyanmaya hazırlamaq üçün aşqarlamaq (rəngablamaq) lazımdır. Aşqarlamaq (rəngablamaq) üçün boyaqçılar adətən ip kələflərini zəy məhluluna və yaxud da zəy məhluluna turş alça lavaşanası qarışdırılmış məhlula salınırdı. Alça lavaşanası olmadıda onu alça, ərik və zoğal suyundan hazırlanmış turş qatıməhluldan, eləcə də ayran, duz, zəy və ya sirkə kimi bərkidici maddələrdən istifadə etmək olar.

Bundan başqa, hər bir meyvənin, hər bir ağacın və hər bir bitkinin toplanması və istifadə olunma vaxtını bilmək lazım idi. Çünki bundan rənglərin açıq və ya tünd alınacağı asılıdır. Payız fəslində qoz, kələndaş, yazda isə – palıd, söyüd və alma ağacının dövrü idi. Zəfəran, alçaheyvanı yalnız çiçəkləndiyi vaxt istifadə etmək lazım idi. Lakin bəzi çiçəkləri isə əksinə, yalnız solduqdan sonra istifadə etmək olardı. Onları yığıb qurudurdular və boyaq maddəsi kimi istifadə etmək üçün uzun müddət saxlayırdılar. Onları yalnız müəyyən miqdarda müəyyən qablarda, məsələn mis qazanlarda qaynatmaq lazım idi. Bütün bunların öz mənası var idi: oksidləşmə prosesləri ilə əlaqədar kimyəvi reaksiyalar və mis qazanlarının yavaş-yavaş qızması və soyuması xüsusiyyəti. Hər bir halda bir çox yüzillik ərzində insanlar tərəfindən yığılan qiymətsiz təjrübənin qanunları yün ipliyinin yüksək keyfiyyətli boyanmasını və nətijə etibarilə, yüksək keyfiyyətli materiala malik xalçaların toxunmasını təmin edirdi. Yun və yun ipliyinin əyrilməsi də heç də asan proses edyildi – bütün bunlar minillik təjrübəyə, müdafiə olunmamış dissertasiyaların, yazılmamış tədqiqatların və nəşr olunmamış kitabların nətijələrinə, həmçinin bir çox nəsillər tərəfindən aparılan diqqətli müşahidələrinin nətijələrinə əsaslanır.

İpliklərin boyanmaya hazırlığı prosesi başa çatdıqdan sonra ipliklərin boyanması prosesi başlayır. İpliklərin boyanması adətən payız fəslinin sonlarına təsadüf edərdi. Buna birinci səbəb bütün boyaq bitkilərinin, meyvələrin və digər bitki hissələrinin toplanıb başa çatdırılmasıdır.İkinci səbəb isə heyvandarlıqla məşğul olan əhalinin boş vaxtının qış fəslində daha çox olmasıdır.

İplikləri boyaq bitkiləri ilə boyamaq üçün aşağıdakı üsullar mövcud olmuşdur: birincisi bəzi boyaq bitkiləri ipliklərlə birlikdə qaynadılır; ikincisi isə bəzi bitkilərdən əvvəlcə məhlul hazırlanır, sonra isə ipliklər həmin məhlulda qaynadılır.

İpliyi boyamaq üçün əvvəlcə ip boyanacaq qabın seçilməsi lazımdır. Adətən ipliklər küpədə, mis qazanlarda və s.-də boyanır. Boyaqçılar uzun illərin təcrübəsinə əsaslanaraq boyama işini paxır mis qazanlarda aparmağa üstünlük verirdilər. Bu üsul ilə boyama işində mis boyaq məhluluna təsir edir və aşqarlama (rəngablama) işinə öz təsirini göstərirdi.

İplikliklərin boyanmasında sonuncu mərhələ boyanmış ipliklərdə boyağın möhkəmləndirilməsi mərhələsidir. Boyanmış ipliklərin rəngini tündləşdirmək, açıqlaşdırmaq və möhkəmləndirmək üçün kül suyundan, mal sidiyindənmineral sulardan istifadə edilirdi. Boyadılmış ip bu məhlullarda bir sutkaya qədər saxlanılırdı. Bu iş bəzən hazır toxunmuş xalçalar üzərində icra edilirdi.

1871-ci ildən etibarən dövlət tərəfindən alizarin boyaları satışa buraxıldı. Artıq 1872-ci ildə boyaq sənayesində anilin rənglərindən kütləvi surətdə istifadə edilməyə başlandı. Süni boyaqların – alizarin və anilin maddələrinin kəşfi ilə əlaqədar olaraq, boyaq bitkilərinin demək olar ki, hamısı boyaqçılıqda sıradan çıxdı. Ancaq bu süni boyaqlar heç də təbii boyaq bitkilərini əvəz edə bilmədi. Belə ki, ucuz qiymətə, boyama texnologiyasının asanlığı, rənglərin əlvanlığı ilə fərqlənən süni boyalarla boyanmış ipliklərin rəngi keyfiyyətsiz olur və tez solur, günəş şüasının təsirinə olduqca tez məruz qalır, əsasların və turşuların təsirinə acizdir, sabun və müxtəlif kimyəvi yuyucularla təsir etdikdə rənglər bir-birinə qarışır. Bütün bu amillər xalçaların daxili və xarici bazarlarda qiymətinin tamamilə aşağı düşməsinə səbəb oldu.

Boyanmış kələflərin xüsusi dolablarda suyunun sıxılması və açıq hava şəraitində qurudulması üçün əlverişli hava şəraiti hər zaman nəzərə alınmışdır. Ona görə də hava şəraiti hər zaman yaxşı olanda bu işlər yerinə yetirilir. İpliyə boyaq maddəsini tam hopması, rəngin bərkidilməsi prosesi xalçanın yüksək bədii və texniki keyfiyyətinə zəmanət verən amillərdən biridir.

Boyanmış iplikdə ki, rənglər Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin əsrarəngiz mənzərələrin, güllü-çiçəkli bağların, yaşıl meşə və çəmənliklərinin xalçalar üzərində bədii əksidir. Təbii üsulla alınan bu boyaq maddələr toxunduqları xalçaların kompozisiyasında emosional təsir gücünü artırır, parlaq və dolğun rəng həllini tamamlayır, xalçaya ecazkar görkəm verir.

Xalçanın toxunması

Xalçanın toxunma prosesi bir neçə hissədən ibarətdir:

  • Xalçanın toxunmasına hazırlıq işləri;

Xalçanı toxuyan şəxs xalça toxumaq üçün məmulatlar hazırlayan zaman gələcək xalçanın ölçüsünü, onun ilmələrinin sıxlığını, naxışların və kompozisiyanın xarakterini (çeşnisini) və bir çox digər amilləri nəzərə almalıdır.

Xalça toxumaq qaydası
 
İlmənin vurulması
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
İlmənin vurulması qaydası
 
Azərbaycanlı qadın xalça toxuyur. XX əsrin əvvələri.

Xalçanın toxunması zamanı ərişarğac ipliklərin hanada (toxuculuq dəzgahında) bir–birinə ardıcıl olaraq toxunması nəticəsində xalçaların quruluşu formalaşır, toxuculuq işi həyata keçirilir. Hal-hazırda isə müxtəlif xalçaların istehsalı üçün olduqca müxtəlif növ hanalardan (toxucu dəzgahlarından) istifadə olunur.

  • Xalçanın uzadılması;

Hananın uzadılması xalçanın toxunması zamanı əsas işlərdən biridir. Divar hanasında (dik hanada) müxtəlif ölçülü xalça-palaz məmulatı toxunduğundan onun qollarının yuxarı hissəsində açılmış yarıqlar vasitəsilə üst oxun mövqeyi dəyişdirilir və beləliklə də məmulatın boyuna müvafiq ölçüdə əriş düzümü qurulurdu. Əriş iplikləri divar (dik) hanasına, adətən, 2-3 nəfər qadın köməkli düzürdü. Onlardan ən səriştəlisi alt oxun önündə oturub əlindəki yumaqdan açdığı ərişin ilgəyini hananın qarşısında ayaq üstə dayanan qadına, o isə öz növbəsində üst oxa yaxın olan üçüncü qadına ötürürdü. Üst oxun üstündən hananın arxasına aşırılmış ilk əriş tayının ucu alt oxun önündə ağız çubuğuna bağlanırdı. Yuxarıda dayanan qadın qəbul etdiyi növbəti əriş ilgəyini üst oxun üzərindən aşırıb ikinci dəfə aşağı qaytarırdı. İkinci qadın onu alt oxun arxasından fırlatmaq üçün birinci qadına ötürür, o isə öz növbəsində ərişin ilgəyini ağız çubuğuna salırdı. Qadınların ən səriştəlisi yumaqdan çözələdiyi əriş taylarını qoşalayıb yenidən ayaq üstə dayanana, o isə özündən yuxarıdakı qadına ötürürdü. Bu qayda ilə hana oxlarına məmulatın eninə kifayət edəcək müvafiq miqdarda əriş düzülürdü. Əriş düzümü tamam olandan sonra sonuncu tayın ucu ağız çubuğunun başına bağlanırdı. Arğac ipini əriş taylarının çarpazlarının arasından keçirmək və ilmə "vurmaq", başqa sözlə, rəngli bəzək ipini bənd etmək üçün hananın qabaq tərəfinə düşən əriş tayları ağız çubuğu vasitəsilə alt-üst (erkək-dişi) olmaqla, iki qismə bölünürdü. Bundan sonra hananın orta hissəsindən bir qədər aşağıda küjü çubuğu (gücü çubuğu) və küjü (gücü) ipinin köməyi ilə ərişin qabaq tayları küjülənirdi (gücülənirdi).

  • Xalçanın toxunması;

Toxuma prosesi arğac ipinin əriş taylarının arasından keçirilməsi ilə başlanırdı. Bu məqsədlə müvafiq rəngli arğac ipləri xırda kələfcə halına salınırdı. İlk arğacın ucu ağız çubuğunun sağ kənarına bağlanandan sonra dal ağacı yuxarı qaldırılaraq əl ilə əriş taylarının üzərindən basılırdı. Bunun sayəsində küjü ağacının (gücü ağacının) alt hissəsində əriş taylarının dal-qabaq vəziyyəti dəyişib bir-birindən azca aralanırdı (əlin sərbəst işləməsi üçün). Arğac ipi əriş taylarının arasından hissə-hissə, sağdan sola və əksinə olmaqla keçirildikcə kirkid vasitəsilə döyəcləyib aşağı yatızdırılırdı. Bir qayda olaraq, xalça-palaz məmulatının "dəhnə" adlanan "ağız" (baş) və ayaq hissələri kətansayağı bəsit toxuma texnikası ilə hazırlanırdı. Bir başa ötürülən arğac keçirmələrindən fərqli olaraq, rəngli ilmə ipləri xüsusi qaydada dolama üsulu ilə hər dəfə bir cüt ərişə bənd edilirdi. Bunun üçün sol əlin orta və şəhadət barmağı ilə, alt-üst olmaqla, bir cüt əriş tayı götürülüb müvafiq ilmə ipinin sərbəst ucu onların arasından içəri keçirilərək, əvvəlcə ərişin sol tayına dolanıb geri qaytarılır, sonra isə sağ tayın ətrafına fırladılmaqla yenidən qoşa tayların arasından bayıra çıxarılırdı. İlmə aşağı dartışdırılıb arğacın üzərinə endiriləndən sonra ilmənin ucu qarmaqlı bıçaq ilə kəsilirdi. Bu qayda ilə çeşnini əmələ gətirən bəzək ünsürlərinin tələbindən asılı olaraq, müvafiq rəngli iplə növbəti ilmələr yan-yana qoşa əriş taylarına bənd edilirdi. Bu əməliyyat toxuculuq sənətində "ilmə çalma" adlanırdı. Bir çin ilmə düzümü əriş taylarına bəndlənib qurtarandan sonra xovların ucları çəkişdirilirdi. Hər ilmə çininin üzərindən əvvəlcə sağdan sola, sonra isə soldan sağa olmaqla, bir cüt arğac keçirilib kirkit və həvə vasitəsilə döyəclənirdi. İlməni döyəcləyib bərkitmək məqsədilə üç və ya dördqat bükdərilmiş xüsusi "küjü (gücü) ipi" işlənirdi. Hər 2-3 ilmə çini hazır olandan sonra xovların ucu səriştəli toxucu tərəfindən xüsusi ilmə qayçısı ilə müvafiq uzunluqda xov saxlanılmaqla qırxılıb bərabərləşdirilirdi. İki-üç çərək toxunandan sonra üst oxun çivləri (pazları, paraları) boşaldılıb əriş taylarının düzümü sərbəstləşdirilir və məmulatın toxunmuş hissəsi vərəngalanın köməyi ilə fırladılaraq hananın alt oxunun arxasına keçirilir. Sonra çivlər (pazlar, paralar) yerbəyer edilərək bərkidilir və hana yenidən tarazlanır və toxuma prosesi bu qayda ilə davam etdirilir.

Türkbaf ilmə vurma qaydaları
 
Türbaf İlmə toxuma (düyün vurma) qaydası.
 
Türbaf İlmə toxuma (düyün vurma) qaydası.
Farsbaf ilmə vurma qaydaları
 
Soldan sağa farsbaf ilmə toxuma (düyün vurma) qaydası.
 
Sağdan sola farsbaf ilmə toxuma (düyün vurma) qaydası.

Xalçaların toxunuşu zamanı vurulan ilmələr (düyünlər) əsasən iki üsulla toxunur: "Simmetrik" ("Türkbaf") və "Assimmetrik" ("Farsbaf").

"Simmetrik" ("Türkbaf") ilmə toxunuşu (düyün vurulması) qüllabi ilməyə (düyünə) müasir xalça elmində verilən addır. Bu növ ilmə toxunuşu (düyün vurulması) əsasən türk xalqları ilə əlaqələndirilir. Farslar da xalça toxunuşunda "simmetrik" ("türkbaf") toxunuş üsulundan istifadə etmişlər.

Xalça toxuculuğunda ilmələrin düyünlənməsi əsasən "simmetrik" ("türkbaf" və ya "yandansalma") üsulu ilə həyata keçirilir. "Simmetrik" ("Türkbaf") üsulu ilə toxunan xalçalarda ilmələr ərişin iki sapı ətrafında bağlanır. "Simmetrik" ("türkbaf" və ya "yandansalma") üsulunda ilmənin uclarından biri ərişin bağlanan sapları arasından keçirilir.

"Assimmetrik" ilmə və ya "farsbaf" (düyün) adlanıb və xovlu xalça toxunuşunda istifadə edilən ılməyə 1980-cı illərdən sonra mütəxəssislər tərəfindən verilən addır. "Asimmetrik" ("Farsbaf") ilmə (düyün) farsların adı ilə bağlıdır, bu cür toxunuşu həmçinin Sennehi (Sehna) və yaxud da sadəcə fars düyünü adlandırırlar.

"Aradansalma" üsulu rəsmin və ornamentin böyük dəqiqliyi tələb olunan zaman, köhnə xalçaların restavrasiyasında, həmçinin ipək saplarla aparılan işlərdə tətbiq olunur. Əmək məhsuldarlığını artırmaq, bütün prosesi sürətləndirmək məqsədilə və istehsalın effektivliyi üçün "yandansalma" üsulu tətbiq olunur.

  • Xalçanın kəsilməsi;

Xalçaya axırıncı ilmələr vurulmaqla toxuma işi yekunlaşır. Xalçanı kəsmək (bəzi bölgələrdə bu proses hananın kəsilməsi adlandırılır) üçün hazırlıq işləri aparılır. Bunun üçün bir neçə çərək arğac ipi əriş taylarının arasından keçirilərək kirkidhəvə ilə möhkəmcə döyəcləyib aşağı oturdulmaqla bərkidilir. Sonra qayçı vasitəsi ilə əriş ipliklər kəsilir. Hərdən bir (bir neçə satimetrdən bir) arğac ipliklərin sökülməməsi üçün kəsilmiş ərişlər düyünlənir. Xalça kəsildikdən sonra geniş və təmiz bir yerə sərilərək toz və ip qırıntılarından təmizlənir.

Əl ilə toxunan əksər xalçalar zərif və elastik ipək və ya yundan hazırlandıqları üçün onlarda eninə və ya uzununa qeyri mütənasiblik-əyrilik müşahidə edilir.

Bu qüsurun aradan qaldırılması üçün xalçalar taxta döşəmələr üzərində baş və ətək, yaxud hər iki yanından yerə tarım çəkilir. Düz mərkəzindən isə köməkçi ağaclar vasitəsilə xalça qaldırılaraq bu yaranmış hündürlükdə arxa tərəfindən ütülənir və yenidən yerə tarım çəkilərək təxminən iki gün bu vəziyyətdə saxlanılır. Nəticədə xalçada müşahidə edilən əyrilik aradan qaldırılır, onun bütün sahəsi bərabər vəziyyət alır.

Xalçanın hissələri

Xalçaların çeşnisi yaddaşda qalan təsvir əsasında toxunmuş, nəbati, həndəsi , bədii üslubunda və astral, totemik, zoomorf motivlərin sistemində təzahür etmiş spesifik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Toxunmuş xalçalar müxtəlif hissələrə bölünür və hər bir hissənin öz adı, xüsusiyyəti, xalça üzərində tutduğu yer mövcuddur. Haşiyə zolaqları, yerlik, göl, buta, kətəbə və s.

Haşiyə bəzəkli çərçivə daxilində, mətn ətrafında bəzəkli naxışlardır.

Azərbaycanın şimal-şərqində "şam", "ələm", Qarabağda "yelən", Cənubi Azərbaycanda isə "haşiyə" adlanan enli və ensiz zolaqlara deyilir.

Bütün dekorativ sənət abidələrində xüsusi ilə xalça və memarlıq sənətində geniş mövqe tutmuş naxış silsiləsindən təşkil olunmuş minlərcə kompozisiyalardan ibarətdir. İstər müstəvi, istərsə də həcmli formada olan sənət nümunələrinin bəzəyində haşiyə zolaqları böyuk rol oynayır. Bunlar sahələri çərçivələndirir, onu müxtəlif istiqamətlərdə (şaquli, üfiqi, maili) hissələrə bölür və yaxud sərbəst və bitkin bir kompozisiya kimi əşyalar üzərində mövqe tuturlar. Xalçalardakı enli və nazik haşiyələr bunlardır:

  1. "Su"lar;
  2. "Alamuncuq"lar;
  3. "Siçandişi"lər;
  4. "Mədaxil";
  5. "Zəncirə";
  6. "Balahaşiyə";
  7. "Arahaşiyə";
  8. "Çag"lar.

Göl dekorativ və tətbiqi sənət nümunələrində, o çümlədən, xalçaçılıq sahəsində geniş yayılan naxış elementlərindən biridir. Göl müxtəlif vaxtlarda və müxtəlif bölgələrdə müxtəlif cür adlandırılmışdır.Türkdilli xalqların, o çümlədən azərbaycanlıların gölə (medalyona) verdikləri addır. Xalça sənətində gölü "medalyon", "xonça", "türünc", nadir hallarda isə "tabaq", farslar isə "torənc" (torang) adlandırırlar. Kiçik ölçülü gölə (medalyona) isə "gölçə" adı verilmişdir. Göl xalçaçılıq sahəsində geniş yayılan naxış elementləri olmaqla yanaşı digər dekorativ və tətbiqi sənət nümunələrində də istifadə ounur. Gölün "kvadrat biçimli göl", "dəyirmi biçimli göl" kimi növləri vardır.

Hindistan, İranAzərbaycan ornament sənətində geniş yayılmış badama-bənzər naxış elementi olan buta xalçaçılıqda daha geniş istifadə olunmuşdur. Xalçalarda yüzdən artıq bir-birindən fərqlənən buta rəsmləri vardır: "evli buta", "arvaduşaqlı buta", "gülabdan buta", "həmli buta" və s.

İslimi Yaxın Şərq, o cümlədən Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin bütün sahələrində istifadə edilən yarpağa bənzər bir və ya iki qanadlı naxış elementidir.

İslimi ornament sənətində doldurucu və həm də bağlayıcı elementlərdən hesab edilir. İslimi elementlərinin formasına görə mürəkkəb olub xalçaların arasahəsində və haşiyə qurşaqlarında geniş tətbiq olunur. Ən çox Cənubi Azərbaycan xalçalarında yayılmışdır. İslimin ən yayılmış formaları bunlardır:

  1. Sadə islimilər;
  2. Qanadlı islimilər;
  3. Haçalı islimilər;
  4. Hörmə islimilər;
  5. Butalı islimilər;
  6. İslimibəndlik.

Kətəbə – ornament sənətində əsas elementlərdən biridir. Quruluşu uzunsov formalı "gölə" oxşayır. Bir qayda olaraq şer və tarixi rəqəmlər kətəbənin daxilində yazılır. Kətəbədən ən çox Təbriz xalçaçılıq məktəbinin xalçalarının hasiyələrində istifadə edilir.

Xalça xüsusiyyətlərinin analizi

Xalça xüsusiyyətlərinin analizi zamanı əsasən hər bir xalçanın üç əsas xüsusiyyəti analiz edilir: ilk istehsalı (istehsal edildiyi ərazi), bədii analizi, texniki analizi.

Xalçanın ilk istehsalı dedikdə onun ilk dəfə istehsal olunduğu ölkə, bölgə, qəsəbə və ya kənd haqqında məlumatlar nəzərdə tutulur. Eləcə də sonrakı dövrlərdə xalçanın istehsalı və saxlandığı muzeylər haqqında olan məlumatlarda bura daxildir.

Xalçaların bədii analizi zamanı xovlu xalçaların bədii təsviri zamanı ilk növbədə orta sahə, orta sahədə yerləşdirilmiş müxtəlif naxışsimvollar barədə, sonra isə müxtəlif endə olan bir neçə enli və ensiz zolaqdan ibarət haşiyələr haqqında geniş məlumat verilir.

İstənilən xalçanın və xalça məmulatının texniki xüsusiyyətlərinin analizi zamanı əsasən onun uzunluq və en ölçüləri göstərilir. Xovlu xalça məmulatlarda toxunmuş məmulatın hər kvadratdesimetrə, yaxud da hər kvadratmetrə düşən ilmələrin sıxlığı göstərilir. Bu halda ilmələrin (düyünlərin) sayı ilə yanaşı şaquli çəkilmiş ipliklər, yəni əriş və üfiqi çəkilən ipliklərin, yəni arğacın miqdarı da hesablanır. Bu hesablama xalça məmulatının arxa üzündə (xovsuz üzdə) aparılır.

Son dövrlərdə xalçaların xovunun uzunluğuda qeyd olunur.

Xalça naxışının aydınlığı üçün uzununa və eninə düyün simmetriyası izlənilməlidir. Xalçanın astarına baxmaqla bunu asanlıqla yoxlamaq olar.

Xalça xüsusiyyətlərinin analizi üçün xalçaların ornament, rəng və kompozisiya prinsiplərini də nəzərə almaq lazımdır. Bir-birini tamamlayan bu üç amil, ümumiyyətlə xalçaların, o cümlədən Şərq xalçalarının bədii və texniki xüsusiyyətlərini tam analiz etməyə imkan verir. Hər bir xalça kompozisiya cəhətdən müxtəlif cür toxunur. Adətən xalçadan harada və hansı məqsəd üçün istifadə ediləcəyindən asılı olaraq onun ümumi kompozisiyası, ölçüsü, bəzəkləri və hətta rəngi də seçilərək boyanır. Azərbaycan xalçaları cürbəcürdür. Məsələn: a) həcmcə balaca olan namazlıq xalçaları; b) divar xalçaları; v) qonaq otaqlarını bəzəmək üçün bir neçə xalçadan ibarət dəst xalılar ölçüsünə, formasına və kompozisiyasına görə müxtəlif olur; otağın orta hissəsinə sərilmiş iri xalça (xalı), yuxarı tərəfdə yerə salınan "baş xalçaları" və ortadakı iri xalçanın yanlarında salınan "kənarə xalçaları".

Müasir xalçalar

Müasir xalçaların toxunuşu zamanı müxtəlif təbii və süni iplik materiallardan, eləcədə onların qarışığından istifadə edilir. İplik materialların seçilərkən onların kimyəvi və mexaniki cəhətdən xeyli davamlılığı, zahiri görnüşünün gözəl olması, həmçinin istehsalının sadəliyi və dəyərinin ucuz olması nəzərə alınır.

Müasir xalçaları toxumaq üçün yun qırxımından başlayaraq xalçaların yuyulmasıda daxil olmaqla bütün proseslər müxtəlif aqreqat,dəzgahaparatlar vasitəsi ilə yerinə yetirilir.

Dəzgah üsulunda aparılan əyiricilikdə yun, ən əvvlcə didilir. Bundan sonra müxtəlif növlü yunlar yaxud yun ilə başqa liflər qatışdırılır. Sonra bu qatışıq kütlə yağlanır. Burada xüsusi emulsiya tətbiq olunur. Yağlamaqda məqsəd yun liflərinin bir–birinə dolaşmasının qarşısını almaqdan ibarətdir. Qatışdırılmış yun kütləsi sonra darayıcı maşınlara verilir. Daranmış yun ayrı–ayrı lentlərə bölünür ki, bunlar da hamar lif kütləsinə və ipliyə çevrilir. Aparat əyiriliciyi, başlıca olaraq, qısa yunu emaldan keçirir. Burada iplik nisbətən yoğun və tiftikli olur. Müasir dövrdə xalçalar əllə toxumaqla yanaşı Cakkard tipli maşınlar vasitəsilə də toxunur.

"Azərxalça" Elmi Yaradıcılıq İstehsalat Birliyinin (AEYİB), "Azər-İlmə" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin, "Lətif Kərimov adına Azərbaycan xalça sənətinin inkişafı Fondu" İctimai Birliyinin və digər birliktəşkilatların təşkili müasir Azərbaycan xalçaçılıq sənəti tarixində önəmli hadisələrdən biridir. Təşkil edilmiş bu birlik, təşkilat və fondlar Azərbaycanın qədim xalçaçılıq ənənələrinin qorunub saxlanılmasında və müasir xalçaçılığın daha da inkişaf etdirilməsində mühüm xidmətlər göstərir.

Xalça bayramı

 
Xalçaların Novruz bayramında nümayişi

Dünyanın bir çox ölkələrində xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və yaranmış müəyyən çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq üçün müxtəlif dövrlərdə bir çox tədbirlər həyata keçirilib. Xalçaçılıq ənənəsinin yaşadılması və qorunması məqsədilə xalça muzeyləri yaradılır, xalça sərgiləri təşkil edilir, beynəlxalq tədbirlər keçirilir.

Xalçaçılığı qorumaq məqsədilə hələ 1967-ci ildə Azərbaycanda Xalça və Tətbiqi Sənət Muzeyi yaradılıb. Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazanandan sonra isə xalçaçılığın qorunub saxlanması və inkişafı məqsədilə qanun qəbul olunub.

Azərbaycan Respublikası prezidentinin 7 dekabr 2004-cü il tarixli, 799-IIQD saylı fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu”nun altıncı maddəsinin birinci bəndinin ikinci hissəsində qeyd edilir ki, ənənəvi "Xalça bayramı" keçirilsin.

1992-ci ildən etibarən Türkmənistan Respublikasında da rəsmi şəkildə Xalça Bayramı keçirilməkdədir. Xalçaçılıq Bayramı hər ilin may ayının sonuncu bazar günü ənənəvi olaraq Türkmənistanın Aşqabad şhərində keçrilir. Bayram keçirilən zaman böyük bir Xalça sərgisi təşkil edilir. Türkmənistan Respublikasının dövlət adamlarıda sərgidə iştirak edir. Xalçaçılıq Bayramında dünyada məşhur olan Türkmənistan xalçaları nümayiş etdirilir.

Azərbaycanda xalça sənətinin inkişafı ilə əlaqədar xalça muzeyləri yaradılması, xalça sərgiləri təşkil edilməsi, beynəlxalq tədbirlər keçirilməsi ilə yanaşı digər bayram və tədbirlərdə də xalçaların nümayişi nəzərdə tutulur.

Xalça tibbdə

Toxuculuq iplikləri xalçaların xidmət müddətinə, onların gigiyenik və estetik xassələrinə çox böyük təsir göstərir. Bu səbəbdən də tibbi-gigyenik xüsusiyyətlərinə görə xalçaların iki xüsusiyyətini nəzərə almaq lazımdır: Xalçaların insan orqanizminə müsbət və mənfi təsiri.

  • Xalçaların insan orqanizminə müsbət təsiri;

Xalça rahatlığı, firavanlığı təmin edir, istiliyi qoruyur, yerimə zamanı addımlamağı rahatlaşdırır, otaqda və diğər yaşayış obyektlərində gözü oxşayaraq, insanın estetik zövqünün formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır.

Xalça haqda bir sıra elmi əsərlərin müəllifləri öz əsərlərində xalçanın insan orqanizminə müsbət təsir göstərdiyini qeyd etmişlər. Təbii boyaqlarla boyanmış, təbii ipliklərlə toxunmuş xalçalar təkcə istilik və ya gözəllik üçün deyil, həm də gözəl müalicə vasitəsidir. Bir çox ölkələrdə bəzi xəstəliklərin müalicəsi və profilaktikası zamanı xalça üzərində gəzməyi məsləhət görürlər. Ayaq altında bir çox sinir ucları yerləşir ki, xalça üzərində ayaqyalın hərəkət etdikcə həmin nöqtələr masaj olunur. Həmçinin qış mövsümündə, xüsusəndə uzun müddət çəkmələrin içərisində havasız şəraitdə qalan, tərləyən ayaqlar üçün bu üsul çox yaxşıdır. Körpə vaxtı uşaq bitkilərdən hazırlanmış boyaqlarla boyanmış, təbii iplilərlə toxunmuş xalçaya ayağını qoyarsa, xalça üzərində iməkləyər, oturar və oynayarsa sağlam böyüyər.,

  • Xalçaların insan orqanizminə mənfi təsiri;

Müasir xalçaların bir çoxunda toxunma zamanı texnoloji proses düzgün aparılmır və insan orqanizminə ziyanlı kimyəvi liflərlə zəngindir. Bu kimyəvi liflər insan orqanizminə öldürücü təsir göstərir. Qan-damar sisteminin zəifləməsinə, nəfəs borularına və s. mənfi təsirini göstərir. Kimyəvi birləşmələrdən hazırlanmış bu liflər güclü tozsoran vasitəsilə təmizlənərkən, naxışların itməsinə gətirib çıxarır. Bu üsulla toxunmuş xalçalar müasir xalçaçılığa mənfi təsir göstərir.

Bir çox sintetik xalçalar toksik hopdurmalara malikdir və güclü elektrikləşmə hiss olunur. Bu xalçalar saxlanan və satılan anbar, yaxud da dükandan lak-boya məhsullarını xatırladan kəskin iy gəlir. Otaq və anbarlarda olan hava kütləsi tam mənada yapışdırıcıdan ayrılan toksik maddələrlə zəhərlənir.

Kəskin qoxusu olan təzə xalça mağazadan evə gətirdikdən sonra onu yataq otağına salmaq olmaz. Belə xalçalar yuxusuzluq, əsəbilik və allergik reaksiyalara səbəb olur. Ona görədə yeni alınmış sintetik xalçaları bir neçə həftəlik nadir hallarda istifadə edilən otaqda və ya bağ evində açılmış vəziyyətdə saxlamaqla zəhərli iylərin müəyyən qədər çəkilməsinə nail olmaq mümkündür. Divardan asılmış və ya da döşəməyə sərilmiş xalça olan otaqda çəkilən siqaret isə ən təhlükəli vəziyyətlərdən biridir. Siqareti otaqda çəkərkən təbii ki, onun tüstüsü və bu tüstü ilə ondan ayrılan zəhərli maddələr otağın içərisinə, əsasən də döşəmədəki və divardakı xalçalara hopur. Həmin otaqda uşaq və yaxud körpə yaşayır, xalçanın üzərində oynayır, iməkləyirsə bu zaman onun həyatı təhlükə ilə üz-üzə qalır.

Qoyun yunu ən təhlükəli allergenlərdən biri olduğundan allergiyalı, astmalı xəstələr və uşaqlar yaşayan otaqda yun xalça və xalça məmulatlarından istifadə etmək olmaz.

Xalça dində

 
Namazlıq xalça

Müxtəlif ədəbiyyatlarda həsir, kilim, xalça, heyvan dərisi və digər bunlara bənzər əşyalar üzərində namaz qılındığı haqqında müxtəlif məlumatlar var. Bir çox xalçalar dini mərasimlərdə, eləcə də namaz qılma mərasimində istifadə olunur. Namaz qılan zaman səcdəyə durarkən istifadə olunan xalçalar toxunarkən müxtəlif naxışlı kompozisiyalardan istifadə olunurdu. "Namazlıq xalçaları" adlandırılan belə xalçalar namaz qılma mərasimində istifadə olunduğu üçün əsasən kiçik ölçüdə hazırlanırdı. Bu səbəbdən də "Namazlıq xalçaları" xalq arasında "Namazlıq", "Çaynamaz", "Ceynamaz" (namaz qılınan yer), "Ləçəkli", "Mehrabi" ("Mehrablı"), həmçinin (əsasən də Ərəbistanda) "Səccadə" ("Səcdacadə), İranda isə "Taqi", "Canamaz" adlandırılır. Müxtəlif bölgələrdə olan məscidlər və evlər üçün toxunan "Namazlıq xalçaları" burada yaşayan əhalinin İslam dövrü mədəniyyətini əks etdirir. Məscidlər üçün toxunan xalçalar ("Kollektiv Namazlıq xalçalrı") müstəsna hallarda toxunsada, evlər (ailə üçün "Ailəvi Namalıq xalçaları", bir insan üçün "Namazlıq xalçaları") üçün toxunan xalçalar daha çox toxunmuşdur.

Bir çox insanlar yerdə (torpaq üzərində) haram ola biləcəyindən ehtiyat edərək bundan qorunmaq üçün təkcə bayırda deyil, evdə, hətta məsciddə də xalçanın üzərində namaz qılmağı vacib hesab edirlər. Bu məqsədlə namaz qılma mərasimini xüsusi şəkildə toxunmuş "Namazlıq xalçalar" üzərində yerinə yetirərlər. "Namazlıq xalçalrı" üzərində toxunmuş naxışları din xadimləri müxtəlif cür qarşılayırlar. Bəziləri xalça üzərində namaz qılmaqda heç bir müşkül, yanlışlıq olmadığını, bəziləri xalçanın üzərində canlı varlıqların (insan, heyvan şəkli) surətlərinin, xalçanın üzərində ibadət edənin diqqətini cəlb edəcək və onu namazdan yayındıracaq bəzək və naxışların olmamasına, həmçinin torpağın üstündə namaz qılmamaq üçün hər bir kəsin xalça üzərində namaz qılmasına, digərləri isə hətta xalça üzərində namaz qılmağın düzgün olmadığı fikrini söyləyir.

 
Kollektiv namazlıq xalçası Şeyx Səfi xalçası
  Əsas məqalə: Namazlıq xalçaları

Əvvəllər "Ərdəbil xalçası" adlandırılan Şeyx Səfi xalçası 1539 cu ildə Səfəvi hökumdarı I Təhmasibin sifarişi ilə Kaşani Maqsud adlı bir şəxs tərəfindən kollektiv namaz qılmaq və xeyriyəçilik məqsədi ilə "Şeyx Şəfi" məsçidi üçün toxunmuşdur. 1893 cü ildə həmin xalçanı ingilislər alaraq Londona aparmışlar.Hal-hazırda "Şeyx-Şəfi xalçası"nın orijinalı Londonda Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılır.

"Şeyx Şəfİ mavzoleyi" Azərbaycanİran şiələri üçün ikinci ibadət yeri idi (birinci Məşhəddə yerləşən İmam Rza mavzoleyi hesab olunur). Ancaq xalça toxunan zaman Kaşani Maqsud ustalara xalıya öz adını və beyt yazdırmağı tapşırmışdı: "Mənim sənin kandarından savayı başqa sığınacağım yoxdur, başımı qoya biləjəyim bu evdən başqa mənim başqa məskənim yoxdur". XIV əsr şairi Hafiz Şirazinin (1300–1389) iki sətrli 65 qəzəli. Aşağıda isə "Bu evin qulu Maqsud Kaşaninin işi və rəqəm 946 (1539)" bu əlavə yamaq kimi qəbul olunur.

"Şeyx-Şəfi xalçası"nın eskizi istedadlı rəssam tərəfindən çəkilmişdir, xalça isə Təbriz xalçaçılıq məktəbinin Təbriz, bəlkə də Ərdəbil qrupunun xalça sənətkarları tərəfindən toxunmuşdur.

Hal-hazırda "Şeyx-Şəfi xalçası"nın orijinalı Londonda Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılır. Azərbaycan xalçaçılıq mədəniyyətinin əvəzsiz incisi olan bu mükəmməl sənət əsərinin təkrar nüsxəsi yaradılmışdır. Hazırda həmin üzü köçürülmüş nücxə Azərbaycan Müasir Incəsənət Muzeyində sərgilənir.

  Əsas məqalə: Ərdəbil xalçası

Xalça şifahi xalq ədəbiyyatında

Xalça insan həyatında təkcə qiymətli əşya deyil, sənət əsəri, istilik, gözəllik, hədiyyə, müalicə vasitəsi sayılır. Xalçalar haqqında müxtəlif əfsanələr, atalar sözləri, tapmacalar və digər hikmətli kəlamlar deyilib, söylənib. Xalqın həyatda sınanmış, müdrik və nəsihətli fikirləri, həcmcə kiçik, mənaca hikmətli ifadə olan atalar sözləri arasında xalça haqqında söylənmiş fikirlər var: "Xalına bax, xalı toxu", "Xalını xovuna sığallarlar", "Xalça salan özü oturar", "Xalçalı gəl, xalçalı get".

Xalça Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında, aşıq yaradıcılığındadastanlarımızda da mövcuddur. "Koroğlunun gözü uzağı çox yaxşı görürdü, anası onu üç yaşınadək xalça üstündə böyütmüşdü. Ayağı torpaq görməmişdi...". Bu sətirlər Koroğlu dastanındandır. Koroğlunun tək gözü iti olmayıb. Gözəl səsi, qüvvətli qolu, güclü iradəsi var idi.

Şifahi xalq ədəbiyyatının lirik qolunun geniş vüsət tapan çoxçeşidli janrlarından biri olan bayatılarsayaçı sözləri arasında xalça, gəbə haqqında nümunələrə rast gəlinir:

 
Rus rəssamımemarı, tarixi və folklor süjetlər ustası Viktor Vasnetsovun "Uçan xalça" əsəri.

Hanam haçaq kəsilib,
Üzü saçaq kəsilib,
Üstə çinar toxunub
Əyri budaq kəsilib.

Nənəm,a dəli qoyun,
Dolanıb gəli qoyun.
Gəlinlər güzəmində
Toxuyar xəli, qoyun.

Şifahi xalq ədəbiyyatının geniş yayılmış şəkillərindən biri olan və çoxvariantlılığı ilə seçilən tapmacalar arasında toxuculuq sənətinə dair müxtəlif izlər tapmaq olur. Belə ki, qədim insan toxuculuqla məşğul olmuş, ip hazırlamış, gəbə, xalı və xalça toxumuşdur. Məhz buna görədir ki, gəbə və xalça haqqında onlarca tapmaca yaranmışdır:

Tərəzi var, təngi var,
Hər bir rəngdən rəngi var.
Salıb üstə otururam,
Həngi var, ahəngi var.
(Gəbə)
Hapı-hapı,
Zəncir sapı.
Dörd budağı,
Bir yarpağı.
(Xalça)

Xalça xalq inamında

 
Viktor Vasnetsov, "Uçan xalça", 1880-ci il.

"Uçan xalça" sözü artıq uşaqlıq illərindən hər bir kəsə tanışdır. Bu xalçaların inanılmaz dərəcədə sehirli olması Azərbaycan nağıllarında daha çox söylənilmişdir. Nağıllarda bu tip xalçaların olması barədə çox danışılmışdır, lakin indiki zamanda isə buna demək olar ki, heç kim inanmır. Müasir dövrdə təyyarələr bu əfsanəvi xalçaları əvəz etmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində dünya nağıllarındakı uçan xalça gerçəkləşə bilər. Prinston Universitetinin alimləri tərəfindən plastik materialdan hazırlanmış "uçan xalça" ("sehrli xalça") sınaqdan keçirilib. ABŞ-ın Prinston Universitetində bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirilir. Aspirant Noa Cafferisin təqdim etdiyi şəffaf plastik təbəqə əks istiqamətlərdə hərəkət edən elektrik yükü sayəsində hərəkət edir. Elektrikin yaratdığı dalğa havanı hərəkətə gətirir və bu da xalçanı itələyir. Tədqiqatlar uğurla aparılarsa, gələcəkdə "uçan xalça"nın şəhərdaxili nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edilməsi nəzərdə tutulur.

Yuxuda xalça görmək qazanc və dar gününüzdə sizə yardım edəcək varlı dostlara işarədir. Xalça üzərində gəzmək xoşbəxtlik və çiçəklənməyə işarədir. Yuxuda xalça almısınızsa, bu, böyük gəlirə işarədir. Əgər xalça satmısınızsa, sizi xoş və əlverişli səyahət gözləyir. Gənc qadın yuxuda xalça görübsə, bu, onun tezliklə gözəl bir ev sahibi olacağına işarədir.

Yuxuda bahalı xalçalar görmək o deməkdir ki, arzu etdiyiniz dəbdədəli həyat tərzi üçün yaranmısınız. Əgər yuxuda tez-tez xalça görürsünüzsə, bu sizin həyatda bütün arzuları həyata keçirəcəyinizə işarədir. Əgər qız yuxuda xalçalar asılmış otaq görürsə, tezliklə varlı və adlı-sanlı adama ərə gedəcək.

Yuxuda xalça görmək – səfərə çıxmaq xəbəridir. Xalça üstündə uçmaq həm də murada yətmək nişanəsi sayılır.

Azərbaycan xalçaları

  Əsas məqalə: Azərbaycan xalçaları

Azərbaycan qədim xalçaçılıq mərkəzidir. Azərbaycan xalçalarının mənşəyi Bürünc dövrünə təsadüf edir. Arxeoloji tapıntılar və yazılı mənbələrə görə, eramızdan əvvəl ikinci milleniumda Azərbaycan ərazisində yaşayan qədim insanlar müxtəlif növ xalça toxumuşlar.

Qədim sənət nümunəsi kimi Azərbaycan xalçaları bütün dünyada məşhurdur. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycandan xarici ölkələrə çoxlu xalça və xalça məmulatı ixrac edilmişdir. Bu gün də Azərbaycanda müxtəlif toxunuş və ornamentlərlə zəngin olan saysız-hesabsız xalça növləri toxunmaqdadır.

Azərbaycan xalçaları hər zaman toxunma prosesində yunun keyfiyyəti, boya komponentləri, boyaq və toxuma texnologiyaları, dizayn, orijinal həndəsi naxışlar və obrazları ilə bir-birindən fərqlənmişdir. Bütün bunlara görə Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq bir neçə xalçaçılıq məktəbinə bölünür. Əvvəllər bu xalçaçılıq məktəbi dörd qrupa ayrılsada, sonrakı dövrlərd şərti olaraq 7 xalçaçılıq məktəbinə bölünmüşdür. Bu xalçaçılıq məktəblərinin özləri də bir neçə alt qrupa ayrılır.

Dünyanın ən qədim xalçası

  Əsas məqalə: Pazırıq xalısı
 
2500 il öncə Qarabağda toxunmuş Bərdə (saqa-oğuz) xalısı

XX əsrin ortalarında Altayda yerli türklərin Pazırıq (Basırıq) dediyi yerdə qazıntı aparan rus arxeoloqları qədim kurqandan hamını heyrətə salan əşyalar aşkar etdilər. Saqa (skit) boylarına məxsus bu sənət əsərləri içərisində salamat qalmış və rəngini itirməmiş bir xalı da vardı. Bu 2500 il öncə Qarabağda toxunmuş Bərdə (saqa-oğuz) xalısı idi.

Dünyanın ən böyük xalçası

Xalçaçılıq sahəsində dünyanın ən aparıcı ölkələri xalçaları gözəlliyi, keyfiyyəti ilə yanaşı ölçüsünə görədə qiymətləndirməyə çalışmışlar. Ölçüsünə görə müxtəlif vaxtlarda müxtəlif xalçalar "dünyanın ən böyük xalçası" adını daşımışdıər. Təbrizdə toxunmuş "Ləçəktürünc" kompozisiyalı, Təbriz xalçaçılıq məktəbinin şah əsəri, məşhur "Ərdəbil xalçası" uzun müddət "dünyanın ən böyük xalçası" adını daşımışdır.

Müasir dövrdə İran toxuma, xüsusilə də xalçaçılıq sahəsində dünyanın ən aparıcı ölkələrindən biri kimi qəbul edilib. Ona görədə İranda müxtəlif illərdə toxunmuş "dünyanın ən böyük xalçaları" maraq doğurmuşdur.

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) paytaxtı Əbu Dabidə dünyada ən böyük məscidlərdən birində dünyanın ən böyük kollektiv namazlıq xalçası döşənib. İranın Xorasan şəhərində 1200 qadın tərəfindən iki ilə toxunan xalçanın sahəsi 6 min kvadratmetr, ağırlığı isə 45 tondur. Xalçanın 8 milyon dollar qiyməti var və eyni vaxtda 9 min mömin bu xalçanın üstündə ibadət edə bilər.

2001-ci ildə Türkmənistanda toxunulan bir xalça, "Ginnesin Rekordlar Kitabı"na düşmüşdür. Bu xalçanın çəkisi 1 ton 200 kiloqram, sahəsi isə 301 kvadratmetri idi.

Bəzi ölkələrdə xalçaların böyüklüyünü rənginə görə fərqləndirirlər. Romada film festivallarının ən əhəmiyyətli ünsürlərindən biri olan qırmızı xalça seremonisi olmuşdur. Film festivalının açılışı üçün salonun girişinə dünyanın ən böyük (1300 kvadrat metrlik) qırmızı xalça sərilmişdir.

Dünyanın ən nazik xalçası

Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilən Şərqi Aralıq dənizi Beynəlxalq Səyahət və Turizm Sərgisində dünyanın ən nazik xalçası təqdim edilib. Əldə toxunma xalça Türkiyənin Kocaeli bölgəsinin Hərəkə kəndindən gətirilib. Əl işi "dünyanın ən nazik xalçası" kimi Ginnesin Rekordlar Kitabına düşüb.

Xalçanı toxuyan Nuray Kıvancın sözlərinə görə, xalçanın hər santimetrinə 1024 ilmə vurulub. Kıvanc onun təkcə ən nazik deyil, həm də ən yüngül xalça olduğunu deyir. Çəkisi 15 qram olan xalçanın toxunmasına gündə 10 saat olmaqla, 5 il vaxt sərf edilib.

Qeyri adi xalçalar

Qeyri adi xalçalar

Qeyri adi, maraqlı, qəribə xalçalar artıq dünyaya "qiymətli əl işi" kimi tanıdılır. İran, Hindistan, Çin, Azərbaycandakı peşəkar toxucular tərəfindən toxunan qeyri adi xalçalar öz qəribə və maraqlı xüsusiyyətləri ilə daha çox fərqlənir. Qiymətləri yüksək olan bu qeyri adi xalçalar adi ipliklərdən hazırlanmış xalçalar kimi muzey və sərgilərdə nümayiş etdirilməklə yanaşı onların bir çoxu hər bir evi öz qeyri adiliyi ilə bəzəyir.

Qədim zamanlardan bəri toxunan xalçalar adətən bir üzlü olur. Son zamanlar toxunan xalçaların bəzilərini arxası da üzü kimi xovlu olmaqla öz qeyri adiliyi ilə seçilir. Belə xalçalara ikiüzlü xalça deyilir.

Afrikada hörümçək torundan xalça hazırlanıb. Dörd il ərzində xalçanı hazırlayan afrikalılar, əsasən hörümçək torundan istifadə edib. Xeyli əmək sərf olunan xalçanın hazırlanmasına 500 min ABŞ dolları həcmində xərc çəkilib. Yüksək sənət əsəri olan bu xalça, hazırda ABŞ-ın "Nyu-York" muzeyində saxlanılır.

ABŞ-ın Virciniya ştatındakı Riçmond şəhərində Çinin ən məşhur və nüfuzlu rəssamlarından biri sayılan Syuy Bin 50 min siqaretdən pələng dərisinə bənzəyən xalça "toxuyub". Bu unikal əsəri yaratmaqda məqsəd insanları siqaret çəkmək kimi zərərli vərdişdən əl çəkməyə çağırmaqdır. 199,5 kq ağırlığı olan xalça hazırda Virciniya İncəsənət Muzeyində nümayiş olunur.

Belçikanın paytaxtı Brüsseldə 1971-ci ildən bu günə qədər təşkil edilən "begonia" (“beqoniya”) çiçəkləriylə möhtəşəm xalça toxunur. Xalça təxminən 800 min begonya çiçəyindən tək-tək düzməklə şəhərin mərkəzində, məşhur Grand Place meydanında onlarla könüllü tərəfindən toxunur. Çiçəkdən toxunan xalçanın sahəsi 2 min kvadrat metr olur. Çiçəkdən düzəldilən xalça hər il fərqli motivlərlə toxunur.

Xalça muzey və şəxsi kolleksiyalarda

Müxtəlif xalça nümunələri London, Berlin, Nyu-York, Vaşinqton, İstanbul və s. şəhərlərdəki dünyanın ən məşhur muzeylərində və çoxsaylı şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır.

Muzeylər toxuculuq sənətinin bir qolu, xalçaçılıq mədəniyyətinin daşıyıcısı olan xalça və xalq tətbiqi sənəti nümunələrini qədim dövrlərdən bu günədək bütün zənginliyilə özündə qoruyub saxlayır. Muzey xalça və xalq tətbiqi sənətinin nümayiş edildiyi ən zəngin ekspozisiyaya malik bir yerdir.

Bu günə qədər yüzlərlə xalça müxtəlif muzeylərdə saxlanılır. Azərbaycan qadın ustalarının əlləri ilə yaradılan gözəl xalçalar və xalça məmulatları Sankt-Peterburqda Ermitaj, Londonda Viktoriya və Albert, Vaşinqtonda Tekstil, Parisdə Luvr, İstanbulda Topqapı kimi dünyanın böyük muzeylərini, habelə Bakıda Azərbaycan xalçaları muzeyini və Azərbaycan tarixi muzeylərini bəzəyir.

Dünyada ilk dəfə olaraq professor Lətif Kərimovun təşəbbüsü ilə Azərbaycanda Xalça Muzeyi (hal-hazırda bu muzey Lətif Kərimovun adını daşıyır) yaradılmışdır. Dənizkənarı Milli Parkın ən görkəmli yerində Lətif Kərimov adına Xalça Muzeyinin yeni binası inşa edilmişdir. Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü və YUNESKO-nun dəstəyi ilə inşa olunan bina bükülmüş xalçanı xatırladır.

Xalça alarkən

Xalça alarkən aşağıda qeyd edilən əsas keyfiyyət və xüsusiyyətlərə fikir vermək lazımdır:

 
İçəri şəhərdə xalça mağazası
  1. Xalçanı diqqətlə yoxlamaq, sapların keyfiyyətinə, ilmələrin sıxlığına, rəng çalarlarına, naxışların gözəlliyinə diqqət yetirmək.
  2. Hansı növ xalça olmasını yoxlamaq – xovlu (qalın tüklü və yumşaq) və yaxud xovsuz (nazik və şumal). Xovsuz xalçalar arasında digərləri ilə yanaşı kilimsumax texnikaları geniş yayılmışdır. Ətraflı məlumatları satıcıdan öyrənmək lazımdır.
  3. Xalçanın qalınlığına və sıxlığına diqqət yetirmək (ilmələrin hər dm2 sıxlığı); ilmələrin hər m2 sıxlığı 90 mindən 160 min ilməyə (düyünə) çatması xalçanın yüksək keyfiyyətli olmasını sübut edir.
  4. Xalçanın hansı sapdan hazırlanmasını öyrənmək; ipək saplarla toxunulmuş xalçalar çox yüngül olmalı və tərpətdikdə rəngləri işıq düşdüyü istiqamətdən asılı olaraq cüzi dəyişməlidir.
  5. Xalçanın yaşını öyrənmək; yaşı 100 ildən artıq olan xalça əntiq xalçalar sayılır. Bu cür xalçaları Azərbaycandan kənara cıxartmaq qadağandır.
  6. Xalça alarkən satıcıdan sertifikat verməsini xahiş etmək – bu, xalçanı problem olmadan ölkə hüdudlarından kənara çıxartma imkanı yaradacaq.
  7. Xalçanı istehsal olunduğu emalatxanadan və yaxud fabrikdən almaq daha sərfəlidir, çünki mağazada qoyulan qiymətlərdən 3–5 dəfə ucuz qiymətə əldə etmək olar.

Tamamilə yundan hazırlanmış xalçaların əllə və yaxud maşınla toxunmasını araşdırıb aydınlaşdırmaq bir qədər çətindir. Diqqətlə və eyni zamanda yaxından xalçanın arxa üzünə (çeşnisinə) baxmaqla bunu müəyyənləşdirmək bir qədər asandır.

Xalçaları saxlama qaydaları

Xalçalar əsasən anbar, muzey və məişət şəraitində saxlanılır.

Xalça saxlanan anbar binaları təmiz quru və birqaydalı təbii, yaxud süni işıqlı olmalıdır. Bu binalarda havanın nisbi rütubəti ən çox 60-65% olmalıdır.

Anbarda saxlanan xalçalar taxta üzərində yığılmalı və divardan bir az aralı yerləşdirilməli, tozdan, kirdən və düz düşən gün şüalarından qorunmalıdır. Xalça saxlanan zaman güvə və gəmiricilərə qarşı mübarizə məsələsinə ciddi fikir verilməlidir və habelə yanğına qarşı tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Muzey eksponatı kimi nümayiş olunan xalça məmulatlarının güvədən və digər ziyanvericilərdən qorunması üçün ən yaxşı vasitə sintetik materialdan və ya adi şüşədən hazırlanmış vitrinlərdir. Vitrinlərdən istifadənin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar eksponatları tozdan, güvədən və digər ziyanvericilərdən qoruyur və eyni zamanda çox sayda nümunələrin sərgiyə qoyulması ilə yanaşı ekspozisiyanın dəyişdirilməsini asanlaşdırır.

Məişət şəraitində xalçanı yayda yığışdırmaq üçün onu bükmək lazımdır. Heç bir halda xalçanı dördqat qatlamayın. Əks halda xalçanın xovu əzilər və bürüşər. Xalçanı uzun müddətə bükərkən güvəyə qarşı vasitələrdən istifadə etmək lazımdır. Güvə ilə ən geniş yayılmış mübarizə vasitəsi naftalindir. Lakin onun istifadəsi səhiyyə orqanları tərəfindən tövsiyə olunmur. İnsan orqanizmi üçün zərərli olan kanseroqen xassələr aşkar edildiyindən naftalin qadağan olunmuş preparatlar sırasına daxil edilmişdir.

Xalq arasında uzun zamandır istifadə olunan yovşan bitkisinin qurudulmuş budaqları, lavanda, ətirşah yarpaqları, portağal qabıqları və ya çiyələk sabunu ən yaxşı halda kəpənəyi qaçıra bilər. Sürfələrlə mübarizədə istər təbii, istərsədə kimyəvi vasitələr yetərincə təsirə malik deyildir.

Mixək də güvəyə qarşı da pis vasitə deyil. Qönçələrini cuna kisəyə yığaraq xalçaların arasına qoymaq olar.

Müasir dövrdə muzeylərdə, mənzillərdə və ictimai binalarda, anbar və mağazalarda güvə ilə mübarizənin ənənəvi üsulu xalçaların saxlandığı yerlərdə fumiqasiya təsirli insektisid preparatların (uçan güvələri hürküdən) tətbiq edilməsinə əsaslanmışdır.

Xalçalara qulluq

Xalçalara qulluq məsələsi onun hazırlanması qədər vacib məsələlərdən biridir. Xalçaların vaxtlı- vaxtında təmizlənməsi onun istifadə müddətini artırır. Xalçalar təmizlənərkən iki əsas qrupa ayrılır: Təbii ipliklərdən hazırlanmış xalçalar, Süni (sintetik) ipliklərdən hazırlanmış xalçalar.

Əgər bir neçə sadə qaydalara əməl edilsə, təbii ipliklərdən əl ilə toxunmuş xalçalar bir neçə yüz il ömür sürər.

Qışda xalçaları qarla təmizləmək daha əlverişlidir. Bunun üçün xalçanın həyətə çıxarılması yaxşı olar. Xalça iki və daha çox adamın köməyi ilə çırpılır. Sonra xalça qalın qarın üstündə üzü yuxarı yerə sərilir, süpürgə ilə süpürülür. Yenidən xalçanın üzərinə qar səpilir və süpügə ilə təmizlənir. Bu xalça təmizə çıxana qədər davam etdirilə bilər. Adətən, xalçaları, xüsusilə də yumşaq tüklü xalçaları xovun əks istiqaməti ilə süpürmək və yaxud təmizləmək olmaz.

Müasir xalça təmizləmə vasitələri ilə təmizləmə daha asan və sərfəlidir. Xalça və xalı örtükləri indi müasir peşəkar avadanlıqlar vasitəsi ilə yerində, qısa müddət ərzində təmizlənir. Xalçanın təmizliyində ekoloji təmiz və iysiz maddələrdən istifadə olunur. Amma bu vasitələrdən istifadə etmək məsləhət deyildir. Belə vasitələr xalçaların daha tez sıradan çıxmasına kömək edir. Ona görə də bu vasitələr köhnə və ya yeni toxunmuş bütün xalçalara hər zaman tətbiq oluna bilmir. İsti və yaxud qaynar su ilə xalçaların yuyulmasıda düzgün deyildir. Bu zaman xalçalar tez köhnəlir və rəngləri solur. Həmçinin xalçalar yuyulduqdan sonra günəş şüalarının altında yox, kölgədə qurudulmalıdır. Əks halda ipliklərin rəngi solar və keyfiyyəti zəifləyər.

Təbii yun ipliklərdən toxunmuş xalçaları rütubəti çox olan otaqlarda və zəhərləyici kimyəvi maddələrin saxlandığı və istifadə edildiyi otaqda saxlamaq və sərmək olmaz. Ayaq altına salınmış xalçaları qeyri-bərabər sürtünmələrdən qorumaq üçün 2-3 ildən bir onları dayandığı yerdə 90-180 dərəcə fırlatmaq lazımdır. Bükülü saxlanan yun xalçaları ən azı ildə bir dəfə (yazda olsa daha yaxşı olar) açıq havaya sərmək, büküb götürən zaman içərisinə güvəyə qarşı kimyəvi və yaxud da təbii (yovşan bitkisi) vasitələr qoymaq lazımdır. Bükülmədən öncə çubuqla çırpılmalı, yumuşaq fırça və tozsoranla təmizlənməlidir. Təbii yun xalçalar su "sevmirlər", bu səbəbdən də onları heç bir zaman nəm fırça və ya əsgi ilə simək olmaz. Suyun əvəzində təmiz ağ neftdən istifadə etmək daha məqsədə uyğundur. Ağ neft həmçinin güvəyə, mikrobviruslara qarşı yaxşı vasitədir. Çıxılmaz vəziyyətdə yuyulmuş, və yaxud da sulu və nəm əsgi ilə silinmiş xalçaları təbii yolla kölgəbasar bir yerdə qurutmaq məsləhətdir.

Xalçanı yumadan öncə xalçadan çirki, tozu və qırıntıları tozsoranla təmizləmək lazımdır.

Xalçanı yumaq üçün su təmiz, şəffaf və iysiz olmalıdır. Suda maqnezium, kalsium, dəmir duzları olmamalıdır. Keçmişdə xalçaları yumaq üçün yağış suyundan və ya ərimiş qardan istifadə edirdilər. Yaz leysanlarında ildırımın elektrikindən dolmuş damlalar yüksək keyfiyyətli olur. Bu su xalçaların yuyulması üçün xüsusilə faydalıdır.

Yuma zamanı ən yaxşısı vasitə gilabı gilindən istifadə etməkdir. Gilabı xalça məmulatları üçün yerli əhalinin qədimdən bəri istifadə etdiyi ən yaxşı təmizləyici vasitədir. Gilabı gili elmdə bentonit gil adı ilə məlumdur.

Müasir zamanda sintetik xalçalardan istifadə daha əlverişlidir. Onları güvədən qorumaq üçün heç bir tədbir və təmizləmə işinə ehtiyac yoxdur. Yuma və təmizləmə işləri olduqca asanlıqla həyata keçirilir. Bunun üçün sintetik xalçaları yuyan tozsoranla, müxtəlif kimyəvi təmizləyici vasitələrlə, xüsusi xalça şampunları ilə və adi nəm əski, yaxud da cod fırçalarla asanlıqla təmizləmək olar. Müasir sintetik xalçalar dəhliz üçün olduqca yararlıdır. Çünki onları hər gün xüsusi vasitələrlə təmizləmək olduğundan bayırdan ayaqla gətirilən çirklər digər otaqlara keçmir. Sintetik xalçalar kimyəvi təmizləməyə davamlı olduğundan onları ildə bir və ya iki dəfə kimyəvi təmizləmə yolu ilə təmizləmək olar.

Xalçaların xidmət müddəti

 
Qazax xalçası

Xalçalara verilən ən mühüm tələblərdən biri də onlara verilən istismar müddəti və ya xidmət müddətidir. Xalçaların xidmət müddəti dedikdə xalça və xalça məmulatlarının dağılana qədərki (yararsız hala düşənə kimi) istismar müddəti başa düşülür. Xalça və xalça məmulatları olduqca davamlı olduğundan onların istismar müddəti on illərlə və ya əsrlərlə təyin edilir. Xalçanın vaxtından əvvəl yararsız hala düşməsi müxtəlif səbəblərdən ola bilər. Xalçanın toxunuşu zamanı materialların davamlı olmaması, xalçanın istifadə xarakterindən, istismar şəraitindən (yararsız rütubət, temperatur, kimyəvi maddələrlə və s.), xalçalarla düzgün rəftar qaydasından, xalçanın fərdi xüsusiyyətindən və sairələrdən asılıdır.

Xalçaların xidmət müddəti müxtəlif təsirlərə qarşı göstərdiyi müqavimətlə təyin edilir ki, buraya da mexaniki, fiziki, mikrobioloji və s. təsirlər aiddir. Uzun müddət istismara qarşı davamlılıq, həmçinin, sosioloji amillərdən də çox asılıdır. Maraqlıdır ki, xidmət müddəti çox olan xalçalar ən qədim, əntiq xalçalardır. Axı onların hazırlanma prosesidə sınaqdan keçirmə mərhələsi olmuşdur. Doğrudur, təbbii liflərdən olan xalçalar çirki daha tez götürür, eyni zamanda çətin təmizlənir. Sintetik liflərdən olan xalçalar isə çirki az götürür və asan təmizlənir.

İstinadlar

  1. Mənəvi sərvətimiz olan xalçalarımız[ölü keçid]
  2. . 2015-09-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-22.
  3. . 2012-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-11.
  4. Tanış olun:Azərbaycan xalçaları[ölü keçid]
  5. Bərdə (saqa-oğuz) xalısı
  6. Azərbaycan dilinin tədrisi məsələləri. Бакы – Mütərcim – 2009. səh.43–44. Düzəltmə isimlər
  7. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Dörd cilddə. Şərq-Qərb Nəşriyyatı, Bakı 2006. II cild, səh.417.
  8. Azərbaycan etnoqrafiyası, Bakı-2007, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı. Üç cilddə. I cild. səh. 447. ISBN 978-9952-34-152-2
  9. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, 4 cilddə. Şərq-Qərb nəşriyyatı. —Bakı, 2006. II cild, səh.416.
  10. Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983, ст.64.  (rus.)  (ing.)
  11. Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983, ст.66.  (rus.)  (ing.)
  12. Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983, ст.65.  (rus.)  (ing.)
  13. Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983, ст.55.  (rus.)  (ing.)
  14. . 2011-11-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-01-08.
  15. . 2012-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
  16. Xalça məmulatları[ölü keçid]
  17. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-23.
  18. . 2011-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-22.
  19. Xovlu xalçalar
  20. . 2016-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-23.
  21. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Dörd cilddə. Şərq-Qərb Nəşriyyatı, Bakı 2006. II cild, səh.378.
  22. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Dörd cilddə. Şərq-Qərb Nəşriyyatı, Bakı 2006. II cild, səh.710.
  23. Azərbaycan etnoqrafiyası, Bakı-2007, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı. Üç cilddə. I cild. səh. 435. ISBN 978-9952-34-152-2
  24. Azərbaycan etnoqrafiyası, Bakı-2007, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı. Üç cilddə. I cild. səh. 449. ISBN 978-9952-34-152-2
  25. . 2007-10-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-30.
  26. Mayis Qasımov, Azərbaycanın boyaq bitkiləri. Azərbaycan dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1987, səh.4.
  27. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-04.
  28. . 2016-03-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-04.
  29. Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983, ст.73.  (rus.)  (ing.)
  30. . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-25.
  31. . 2012-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-01-21.
  32. Xalça müəssisələri[ölü keçid]
  33. . 2011-10-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-22.
  34. Azər-İlmə[ölü keçid]
  35. . 2012-04-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-02.
  36. . 2012-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-02.
  37. Şan-şöhrətini itirmiş Azərbaycan xalçaları
  38. . 2012-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-19.
  39. Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında[ölü keçid]
  40. Dünyanın ən böyük xalçası
  41. Xalçaçılıq sənətimiz YUNESKO-nun dünyanın şah əsərləri sırasına daxil ediləcək[ölü keçid]
  42. "İtə ataram, yada satmaram..."[ölü keçid]
  43. Evinizdə olan 10 təhlükəli əşya
  44. . 2010-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-31.
  45. Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983, ст.67.  (rus.)  (ing.)
  46. Moskva Şərq Xalqları İncəsənəti Dövlət Muzeyi səh.94-98
  47. . 2011-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-04.
  48. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-04.
  49. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Bakı, 2007, səhifə.780-781.
  50. . 2012-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-12.
  51. Azərbaycan xalçaçılığının ilk mərkəzlərindən biri
  52. Əbülqasım Hüseyzadə, Atalar sözü. Bakı Yazıçı-1985, səh.626.
  53. Azərbaycan Xalq Ədəbiyyatı, Azərbaycan bayatıları. "Elm" nəşriyyatı, Bakı–1984. səh.252.
  54. Bayatılar. "Yazıçı" nəşriyyatı, Bakı–1985. səh.174.
  55. Nurəddin Seyidov, Tapmacalar. "Elm" nəşriyyatı, Bakı–1971. səh.167.
  56. Nurəddin Seyidov, Tapmacalar. "Elm" nəşriyyatı, Bakı–1971. səh.169.
  57. "Uçan xalça" gerçək oldu[ölü keçid]
  58. Tədqiqat aparılır.[ölü keçid]
  59. "Uçan xalça"[ölü keçid]
  60. Xəyallarınızdakı "uçan xalça" real oldu
  61. . 2011-12-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-04.
  62. Yuxuda xalça görmüsünüz?[ölü keçid]
  63. Yuxu yozumları, Ensiklopediya. Bakı, Gənclik – 1992. Səh.210.
  64. . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-12.
  65. Azərbaycan xalçaları[ölü keçid]
  66. . 2010-10-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-01.
  67. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-23.
  68. . 2012-03-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-22.
  69. Carpets in Azerbaijan
  70. Təkcə Azərbaycanda
  71. Dünyanın ən böyük xalçası[ölü keçid]
  72. İranda dünyanın ən böyük xalçası toxunmuşdur
  73. Dubayda dünyanın ən bahalı məscidi[ölü keçid]
  74. Türkmənistanda
  75. Dünyanın ən böyük qırmızı qalçası Romadadı[ölü keçid]
  76. Dünyanın ən nazik xalçası satıldı
  77. Qəribə xalçalar[ölü keçid]
  78. . 2012-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-19.
  79. Maraqlı xalçalar
  80. İkiüzlü xalça Bakıda
  81. . 2012-07-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-19.
  82. . 2011-12-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-19.
  83. 2012-04-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-08.
  84. . 2008-08-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-01.
  85. Азербайджанские ковры в музеях мира
  86. . 2010-11-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-31.
  87. Xalça muzeyi[ölü keçid]
  88. Bakıda möhtəşəm Xalça Muzeyi
  89. Ковры ручной работы – отличия от машинных
  90. . 2012-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-20.
  91. Naftalin
  92. Güvəyə qarşı vasitələr
  93. Möcüzəli ədviyyat-mixək[ölü keçid]

Mənbə

Xarici keçidlər

  • Münhen Muzeyində Xalçalar 2013-11-10 at the Wayback Machine
  • Münhen Muzeyində Xalçalar 2013-11-05 at the Wayback Machine
  • Münhen Muzeyində Xalçalar 2013-09-17 at the Wayback Machine
  • Münhen Muzeyində Xalçalar[ölü keçid]
  • Yun qırxımı və yunun yuyulması
  • İpliyin hazırlanması
  • İpliyin boyanması
  • Xalçanın toxunmağa hazırlanması
  • Xalçanın toxunması
  • Azərbaycan xalçaları
  • Azərbaycan xalçaları, rejissor Mehriban Ələkbərzadə 2011-10-13 at the Wayback Machine

Həmçinin bax

xalça, dekorasiya, istilik, yaratmaq, məqsədilə, divardan, asmaq, döşəməyə, sərmək, üçün, müxtəlif, ipək, saplardan, toxunmuş, naxışlı, qalın, parça, növü, firavanlıq, simvolu, yaşayış, yerlərinin, bəzədilməsi, isidilməsi, üçün, qədim, ixtiralardan, biri, olma. Xalca dekorasiya ve ya istilik yaratmaq meqsedile divardan asmaq ve ya dosemeye sermek ucun muxtelif yun ve ya ipek saplardan toxunmus naxisli qalin parca novu Xalcalar firavanliq simvolu yasayis yerlerinin bezedilmesi ve isidilmesi ucun en qedim ixtiralardan biri olmaqla yanasi cox esrler boyunca hem de incesenetin en yaxsi novlerinden biri olmusdur Yaxin kecmise qeder xalcalarin toxunmasi uzun muddetli vaxt ve zehmet teleb eden el islerinden biri hesab edilirdi Xalcaciliqda istifade edilen heyvan ve qus tesvirlerinden numuneler Azerbaycan xalca tesvirlerinden numuneler Azerbaycan xalca tesvirlerinden numuneler Mundericat 1 Tarixi 1 1 Dunyanin en qedim xalcasi 2 Etimologiyasi 3 Xalca novleri 4 Xalca toxumaq ucun aletler 5 Xalca toxumaq ucun memulatlar 6 Yundan ipliklerin alinmasi 7 Ipliklerin boyanmasi 8 Xalcanin toxunmasi 9 Xalcanin hisseleri 10 Xalca xususiyyetlerinin analizi 11 Muasir xalcalar 12 Xalca bayrami 13 Xalca tibbde 14 Xalca dinde 15 Xalca sifahi xalq edebiyyatinda 16 Xalca xalq inaminda 17 Azerbaycan xalcalari 18 Dunyanin en qedim xalcasi 19 Dunyanin en boyuk xalcasi 20 Dunyanin en nazik xalcasi 21 Qeyri adi xalcalar 22 Xalca muzey ve sexsi kolleksiyalarda 23 Xalca alarken 24 Xalcalari saxlama qaydalari 25 Xalcalara qulluq 26 Xalcalarin xidmet muddeti 27 Istinadlar 28 Menbe 29 Xarici kecidler 30 Hemcinin baxTarixi Redakte Esas meqale XalcaciliqXalcaciliq kend daxmalarinda yaranan ve zaman otdukce incesenetin en muhum novlerinden birine cevrilen senetdir Xalcaciliq qedim ve genis yayilmis senet novudur Muxtelif naxis elementleri ve tesvirlerle bezedilen xovlu ve xovsuz xalcalar deyelerin cadirlarin alaciqlarin bezedilmesinden baslamis habele yasayis evlerinin saraylarin ve diger binalarin divar bezeklerinde dosenmesinde istifade edilir eyni zamanda yuksek estetik ehemiyyet kesb ederek muzeylerde saxlanilir Xalcaciliga aid en qedim ve qiymetli arxeoloji materiallar kecmis SSRI nin erazisinde Dagliq Altay kurqanlarindaki daimi buzlaq rayonlarinda elde edilmisdir Butov halda qalmis xalca Pazirik kurqanlarinda tapilmisdir ve o hazirda Sankt Peterburqun Ermitaj muzeyinde saxlanilir 1 Xalcaciliq Azerbaycanda da en qedim senet sahelerinden biridir Ecdadlarimiz bu senet sahesi ile cox qedim zamanlardan mesgul olmaga baslayiblar 2 2500 il once Qarabagda toxunmus Berde saqa oguz xalisi Xalca toxuculugundan ilk evvel tekce estetik ve dekorativ meqsedlere deyil esasen soyuqdan mudafienin etibarli usulu kimi istifade edirdiler Hele qedim zamanlardan yaxsi toxunmus xalcalarin miqdari ailenin rifahi ve firavanligi ucun esas gostericilerden hesab olunurdu Butun orta esrler dovrunde ehali vergileri xalcalarla ve xalca memulatlari ile odeyirdi 3 Ehalinin heyat terzi xalcaciligin xususiyyetlerini de sertlendirirdi Baxmayaraq ki xalca ve xalca memulatlari sah ve feodal saraylarini tacir ve senetkar evlerini maldar cadirlarini kend evlerini eyni derecede bezeyirdiler onlar olculerine tiplerine funksional xususiyyet ve keyfiyyetlerine gore muxtelifliyi ile secilirdiler Zadeganlar meisetde boyuk bahali xovlu xalcalardan maldarlar ise esasen daha yungul xovsuz xalca ve xalca memulatlarindan cuval mefres heybe ve s istifade edirdi 4 Dunyanin en qedim xalcasi Redakte Esas meqale Paziriq xalisiXX esrin ortalarinda Altayda yerli turklerin Paziriq Basiriq dediyi yerde qazinti aparan rus arxeoloqlari qedim kurqandan hamini heyrete salan esyalar askar etdiler Saqa skit boylarina mexsus bu senet eserleri icerisinde salamat qalmis ve rengini itirmemis bir xali da vardi 5 Bu 2500 il once Qarabagda toxunmus Berde saqa oguz xalisi idi Etimologiyasi RedakteDiger turk dillerinde oldugu kimi Azerbaycan dilinde duzeltme isimler esasen isimlere ve fellere leksik sekilciler artirmaqla yaranir Xalca sozu duzeltme isimdir Bu soz xali sozun koku sozunden duzeldilmisdir Soz kokune ca sekilcisi artirilmaqla kiciltme kiciltme ezizleme menali isim duzeldilmisdir 6 Soz koku olan xali enenevi xalca memulatlarinin olcu etibari ile en boyuk novu olub 7 cox vaxt dest halinda toxunardi Esasen evin dosemesine salindigindan xalinin boyu otagin olcusune muvafiq olaraq 4 5 arsindan 6 bezen ise 7 arsina catirdi Xali adeten dest halinda islendiyinden o miyane xalilar yaxud ortaliq xalilar adlanmaqla 2 arsin eninde toxunurdu 8 Kiciltme menali isim olan xalca esasen divara vurmaq bezen ise dosemeye salmaq ucun muxtelif rengli yun ipek pambiq ipliklerle toxunmus naxisli dosenecekdir 9 Bu gun dilimizde xali kimi islenen soz vaxti ile dilimizde ve butun turkdilli xalqlarin dilinde xali qali ve yaxud da qali formasinda rast gelinir Boyuk xovlu xalcalar Ereb elifbali turk edebiyyatinda qali kimi yazilmis mueyyen zaman erzinde xali formasini almisdir Qali sozu qalmaq sozu ile de seslesir ki bu da xovlu xalcalara xas olan uzunomurluluk davamliliq menasini ifade edir Bu gun de indiki Iran erazisinde boyuk xovlu xalcalari qali adlandirirlar 10 Azerbaycanda Mugan Qarabag bolgesinde Gence ve Qazax rayonlarinda hemcinin Turkiyenin bir sira bolgelerinde uzunsov boyuk xovlu xalcalari gebe geve qaba qebe kebe kepe adlandirirlar Gebe sozune esasen ister Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinda ister kecmis istersede bu gunku yazili edebiyyatda rast gelinir Gebe sozu qaba sozunun deyisikliye ugramis formasidir Qaba yeni kobud olduqca qalin menalarini ifade edir Xovsuz xalcalarla muqayisede xovlu xalcalar olduqca kobud ve qalin oldugundan onu qaba ve ya gebe adlandirmislar Bezi Orta Asiya xalcacilari gebe sozunu sehven Kebe Ka ba sozu ile elaqelendirirler 11 Olduqca kobud ve qalin olan boyuk xali ve yaxud da xalcani cigatay turkleri ve efqanlar hele de qalin qalin adlandirirlar Melum oldugu kimi turk xalqlari ilk once xovsuz xalcalar palaz kilim cecim sumax ve s toxumuslar ki bu nov xalcalar olduqca yungul nazik ve yumusaq idiler Xovlu xalcalar ise xovsuzlara nisbeten iki alti defe qalin ve agir six toxunuslu dozumlu idiler Qeyd edildiyi kimi xovlu xalcalar xovsuz xalcalardan xeyli sonra yarandigindan xovlu xalcalari xovsuz xalcalardan ferqlendirmek meqsedi ile onu qalin adlandirmislar 12 Hal hazirda Azerbaycanin Quba rayonunun erazisinde boyuk olmayan xalini yerli ehali qalinca yeni xalca adlandirirlar 10 Aparilan uzun muddetli tedqiqatlarin neticeleri gosterir ki serq xalqlari xalca terminine aid onlarla bir birinden bir az ferqli terminlerden istifade edirler yerli dialektler bura daxil deyildir Bu xalqlar arasinda en cox hami terefinden basa dusulen ve istifade edilen qali xali ve hali terminleridir 13 Orta Asiyada Qafqazda hemcinin Kicik Asiyada turkler qedim vaxtlardan oz qizlarini ere verereken onlarin cehizinin icerisinde xalca ve xalca memulatlarini en bahali ve deyerli esyalar sayardilar 12 Xalca novleri RedakteXalca novleri Sujetli xalcalar Xovsuz xalcalar Xalca memulatlari Xalcalar insanlarin heyat terzi ile six bagli idi Azerbaycan xalcalari da azerbaycanlilarin adetleri eneneleri ve inanclarinin ayrilmaz hissesi olmusdur Xalca insani butun heyati boyu hem kederinde hem de sevincinde musaiyet edirdi Azerbaycanda her bir ehemiyyetli tarixi yaxud hadiseni terennum etmek ucun xususi xalca toxumaq enenesi vardir usagin dogulmasi munasibetile toxunan xalcalar gelecek gelinlerin cehizlik ucun toxuduqlari xalcalar elcilerin qarsisina serilen xalcalar mescid ve kilseler ucun toxunan xalcalar ve toy yaxud yas merasimleri ucun toxunan xalcalar 14 Serq xalcaciliq senetinin bir qolu olan Azerbaycan xalcalari esasen asagidaki novlere ayrilir Xalca memulatlari buraya merfes xurcun heybe taxtustu yeherustu duz torbasi cul orken comcedan yun corablar perdeler ve s daxildir 15 16 Esas meqale Xalca memulatlariXovsuz xalcalar xovlulardan daha cox qedim olan xovsuz ozunemexsus naxisi ve parlaq koloriti ile ferqlenir Xovsuz xalcalari hem de xalqin gundelik heyati ve fealiyyeti ile bagli olaraq meiset xalcalari adlandirirlar 17 Bu nov xalcalara ceten hesir palaz kilim ladi zili verni sumax sedde ve basqalari aid edilir 18 Xovsuz xalcalar diger xalca novlerinden asan toxunur ancaq bu xalcalarda xovlu xalcalar kimi de yuksek istismar keyfiyyetlerine malikdirler Esas meqale Xovsuz xalcalarXovlu xalcalar buraya yere dosenen ve divardan asilan xalcalari gebeleri dest xali gebeleri namazliqlari ve s kimi novler aid etmek olar Xovlu xalcalar xalcaciliq senetinin inkisafinda en yuksek merheleni eks etdirir Meisetde isletmek ucun nezerde tutulan perdeleri taxtustleri ve diger bu kimi esyalarda xovlu xalcalar novune daxildir Coxsayli kompozisiyali sxemlerde ve zengin ornamentli motivlerle olan xovlu xalcalar diger xalca novlerinden xususile secilirler Xovlu xalcalar toxunma texnikasina gore daha murekkebdir Xovlu xalcalar bu gun de muxtelif olculerde toxunur 19 Esas meqale Xovlu xalcalarSujetli xalcalar Azerbaycanda tematik xalcalarin yaranma seneti zengin kecmise malikdir Ilk sujetli xalcalar Cenubi Azerbaycanda Tebriz seherinde istehsal olunurdu Onlarin istehsalinin tereqqi dovru XVI esre aid edilir O zaman dekorativ senetin muxtelif sahelerinde isleyen ressam miniaturculerin ve senetkarlarin esas quvveleri Tebrizde cemlesmisdir 20 Esas meqale Sujetli xalcalarXalca toxumaq ucun aletler Redakte Xalca toxumaq ucun asagidaki aletler lazimdir Heve ve ya toxmaq toxucularin sayina uygun Kirkid ve ya daraq toxucularin sayina uygun Qayci toxucularin sayina uygun Bicaq toxucularin sayina uygun Qarmaqli bicaq toxucularin sayina uygun Divar hanasi yaxud da yer hanasi Heve xalca palaz ve s toxuyarken ilmeleri doyub yerinde berkitmek ucun bezi heyvanlarin buynuzundan yaxud da metaldan ve s den hazirlanan ucu kesik disli aletdir 21 Azerbaycanin bezi bolgelerinde bu aleti toxmaq da adlandirirlar Kecmisde birinci argaci vurmaq ucun mohkem oduncaqdan hazirlanan disli hevelerden istifade edirdiler Primitiv hevelerin toxmaqlarin sapi tutacagi istifade zamani narahat idi disler arasindaki mesafe erisin sixligina her zaman uygun gelmirdi Zaman kecdikce diger aletler kimi bu aletlerinde forma ve texniki xususiyyetleri tekmillesmis hevenin toxmagin dislerine metal ucluqlar elave edilmisdir Argacin hamar salinmasi ucun nezerde tutulan texnoloji teleblere tam cavab vermediyi ucun bu alet sonda tam metaldan hazirlanmis muasir hevelerin toxmaqlarin ilk numuneleri meydana gelmisdir Metal heveler toxmaqlar XV XVI esrlerden baslayaraq xalca emalatxanalarinda istifade olunmus ve XIX esrde ise metal heveler toxmaqlar tam tekmillesmisdir Xalcanin her kvadratmetrinde olan ilmelerin duyunlerin sixligina uygun olaraq metal hevelerdeki toxmaqlardaki dislerin sayini qalinligini ve onun cekisini nezere alirdilar Kirkid xalca toxuyarken toxunmus ilmeleri sixlasdirmaq ucun isledilen aletdir 22 Azerbaycanin bezi bolgelerinde bu aleti daraq da adlandirirlar Adeten ikinci argaci salmaq ucun de kiridden istifade edirdiler Evveller kirkidi agacdan ve yaxud da buynuzdan hazirlayirdilar Kirkidin iki uc ve ya dord disi olur Zaman kecdikce diger aletler kimi bu aletlerinde forma ve texniki xususiyyetleri tekmillesmis kirkitin dislerine metal ucluqlar elave olunmusdur Argacin hamar salinmasi ucun nezerde tutulan texnoloji teleblere tam cavab vermediyi ucun bu alet sonda tam metaldan hazirlanmis muasir kirkidlerin ilk numuneleri meydana gelmisdir Xalca toxunusunun ilk dovrlerinde qaycidan istifade edilmesede sonralar xalcalarin xovunun hamarligini elde etmek ucun evde islenen adi qaycilardan istifade edildi Evveller adi qaycilarin istifadesi xalcanin keyfiyyetine yaxsi tesir etsede barmaqlarin serbest hereketini cetinlesdirdi Bele qaycilar xalcanin keyfiyyetini bir qeder asagi salirdi Adi qaycilar tedricen tekmillesirdi ve XIX esrde xususi xalca qaycilari meydana geldi Hal hazirda Azerbaycan xalcaciliginda yungul ve rahat qaycilardan istifade edilir Bu cur qaycinin qollari serbest hereket edir qollarin arxasindaki halqalar kesici hisselere nisbeten hundur olur Texniki normalara uygun gelen xovun elde edilmesi ucun bu cur qaycilar cox rahatdir Evveller ilmelerin baglanmasi ve xovun kesilmesi barmaqlarla hec bir qurgu olmadan heyata kecirilirdi Bu ise xalcanin toxunus keyfiyyetini asagi salir estetik seviyyesine tesir gosterir Xalca toxuculugunun inkisafi neticeside iplerin kesilmesi ucun evvelce sade bicaqlar tetbiq olumaga basladi Yaxin kecmise qeder xalca toxuculugu zamani ipliklerin kesilmesi meqsedile demircilerin duzeltdiyi sade bicaqlardan istifade edilirdi Toxuculuq inkisaf etdikce ipliklerin kesilmesi ucun adi metbex ve cib bicaqlari XIX esrin evvelinde ise qarmaq bicaqlardan istifade edilmeye baslanmisdir Adi bicaqlar kend yerlerinde esas hallarda kohne deryazdan kerenti hazirlanirdi XIX esrin evvelinde istifade edilmeye baslanan muasir bicaq qarmaq kesen hisse ve tutacaqdan ibaretdir ve bicagin qarmagindan sehvi duzeltmek ilmeleri acib yeniden baglamaq ucun de istifade olunur Muasir bicaq qarmaq vasitesile eris iplikleri tutur ilme baglayir ve ipliyi kesir Sade bicaqlarin sapi tutacaqlari adeten agacdan tesadufi hallarda sumukden olardi Muasir bicaqlarin sapi tutacaqlari ise agacdan plasmasdan ve ya fibradan hazirlanir Bundan basqa her bir toxucu oz elinin olcusunden asili olaraq bicaqlarin sapinin tutacaginin ve tiyesinin uzunlugunu mueyyenlesdirirdi Qarmaqli bicaqlar esasen iki formada olur ilmelerin baglanmasi ve ilmelerin acilmasi ucun bicaq Ilmelerin baglanmasi ucun nezerde tutulan bicaq xalca toxuculugunda esas alet hesab olunur ve ondan xovlu ilmelerin baglanmasi ucun istifade olunur Ilmelerin acilmasi ucun istifade edilen bogazi uzun tiyesi kut bicaqlar yalniz xalcalarin restavrasiyasida ve sehvlerin duzeldilmesinde istifade edilir Bele bicaqlardan xaca toxunmasi zamani istifade edilmir Divar hanasi Adi bicaq ve qarmaqli bicaqdan elave xalca toxuculugunda ve xalcalarin restavrasiyasi zamani bolgulu sapi tutacagi olan bicaqlardan da istifade edilir Toxucular bu bicaqlardan xovun uzunlugunu xalcanin sixligini elece de bezek detallarini olcmek ucun istifade edirler Qedim zamanlardan bizim gunlere qeder elle toxunan xalcalari hana adlanan sade dezgahlarda toxuyurdular Hana paralel ve eks terefleri olan dordbucaqli seklinde toxucu dezgahdir Hananin iki novu movcuddur yer hanasi ufiqi dezgahlar ve divar hanasi saquli dezgah Ilk once yer hanasi meydana gelmis toxuculuqda ondan genis istifade edilmisdir Yer hanasi asagidaki esas hisselerden ibaret olur Qilinc adlanan zerbe aleti 1 eded Kondelen dolagac 2 eded Direk mixca 4 eded Verengalan 1 eded Kuju kucu agaci 1 eded Catma adlanan qollar 3 eded Asma ipler 2 eded Agiz cubugu 1 eded Carpaz cubuq 1 eded 23 Daha sora yer hanasi tekmillesmis ve zaman kecdikce saquli sekle salinaraq divar hanasi adlanan toxucu dezgah sekline dusmusdur Divar hanasi ise asagidaki hisselerden ibaret olur Qollar 2 eded Oxlar 2 eded Yan agaclari 2 eded Verengalan 1eded Verengalanin uzunlugu oxlarin qollar arasindaki uzunluguna beraber olmalidir Cubuq 2 eded Cubuqlar oxlarin qollar arasindaki uzunluguna beraber olmalidir Kuju agaci 1eded 24 Saquli toxucu dezgah olan divar hanasi eris saplarla dartilmis dordbucaqli taxta cercivedir Toxucu dezgah olan divar hanasi ustalara tesvirin xetleri ve rengleri ile cevik islemek imkani verir Her bir hana ensiz hamar cubuq ile techiz olunmusdur Argac ipliyin kecirilmesi ucun eris saplarda boslugun yaradilmasi bu cubuq vasitesile heyata kecitrilir Xalca toxumaq ucun memulatlar RedakteXalca toxuculugunda istifade edilen materiallara tebii ve suni olmasindan asili olmayaraq ve onlarda emele gelen muxtelif nov iplikler xalca toxuculugu memulatlari adlanir Xalca toxuculugunda istifade edilen memulatlarin alinmasi menseyi ve kimyevi terkibine gore iki qrupa bolunur tebii memulatlar ve suni memulatlar Tebii memulatlar ele materiallardan alinir ki bunlar esasen tebii yolla insanin bilavasite istiraki olmadan tebietin ozunde formalasmis materiallardan hazirlanir Tebii materiallar uc qrupa bolunur 1 bitki menseli memulatlar 2 heyvan menseli memulatlar 3 mineral menseli memulatlar Suni memulatlar ise zavod seraitinde esas etibari ile kimyevi yolla insanlarin bilavasite istiraki ile alinir Suni memulatlar tebii yaxud suni materiallarin murekkeb kimyevi ve fiziki emali neticesinde alinir Qedim xalcalarin toxunmasi zamani ancaq tebii iplikden hemcinin tebbi memulatlardan istifade edilmisdir Bele xalcalari toxumaq ucun asagidaki memulatlar lazimdir Muxtelif nov esasende zerif novlu muxtelif rengde ag qara boz cal qonur qumral ve s rengde olmaqla yun muxtelif renglerde renglenmis iplikler ipek pambiq eris ve argaclar Xalca toxunusunda yun ipek pambiq ipleri ile yanasi agac qabigi ve budagi at quyrugu kenaf qizil ve gumus teller qiymetli das qaslar qadinin bas tuku ve s tetbiq olunur Elle toxunmus qedim xalcalarin istehsalinda en tez tez rast gelinen material qoyun yunudur Duzgun ipliyin secilmesi ve onun islenmesi cox vacibdir cunki yun ipinin keyfiyyetinden xalcanin mohkemliyi yumsaqligi ve reng calarlarin parlaqligi asilidir Son dovrlerde cox vaxt argac bunovresi ucun pambiq iplikden istifade olunur Xalcalarin istehsalinda ipekqurdunun baramasindan hazirlanmis ipekden de istifade olunur Ipek daha davamli oldugu ucun ondan alinan iplikler daha mohkem olur ve bu iplikler murekkeb naxisli xalcalarin istehsalinda islenilir Suni boyalarin genis yayilmasina baxmayaraq xalcaciliq senayesinde bezi ferdi toxucular ve istehsalcilar bu gune qeder kecmisden qalmis adetler uzre hazirlanan tebii boyalardan istifade edirler Muasir xalcalarin toxunusu zamani muxtelif tebii ve suni iplik materiallardan elecede onlarin qarisigindan istifade edilir Iplik materiallarin secilerken onlarin kimyevi ve mexaniki cehetden xeyli davamliligi zahiri gornusunun gozel olmasi hemcinin istehsalinin sadeliyi ve deyerinin ucuz olmasi nezere alinir Bu noqteyi nezerden esasen poliamidin neylon ve polipropilenden yun ve yun qarisiqlardan poliesterden ve bunlara benzer diger suni ipliklerden daha cox istifade edilir Yundan ipliklerin alinmasi RedakteYundan ipliklerin alinmasi asagidaki ardicilliqla heyata kecirilir Yunun temizlenmesi Yunun daranmasi Elcimlerin eyrilmesi Keleflerin hazirlanmasiIstifade edilecek yun temiz olanadek yuyulmalidir Yunun ilkin yuyulmasi meqsedile bezen yazda esasen ise payiz qirximi zamani qoyunlari qirxmazdan evvel bir nece defe cayda yuyurlar Adeten yapagi yazda qirxilmis yun bele adlanir yundan istifade edilir Bu yun daha keyfiyyetli ve daha zerif olur Yunun yuyulmasi cox zehmet teleb eden prosesdir Yunu kend ve rayonlarimizda adeten cay qiraginda bulaq basinda yuyurlar Bezi rayonlarda yunun yuyulmasi hetta yagis suyu ile heyata kecirilirdi Yunun yagsizlasdirilmasi ucun onu evvelce iliq suda sonra soyuq suda yumaq lazimdir Yunun yuyulma prosesinde enenevi olaraq iki nefer heyata kecirir Yunu hisse hsse boyuk dasin ustune qoyur uzerine su tokur ve agir agacla deyenekle vururdular Bezen yunu ayaqlarla doyecleyirler Bu proses yundan tertemiz su axana qeder davam edir Yun yalniz bundan sonra yuyulmus hesab olunur ve ele cayin sahilinde daslarin otlarin kollarin hetta xususi olaraq serilmis palazlarin uzerinde qurudulur Yunun yuyulmasi evden kenarda heyata kecirilen yegane prosesdir Yuyulmus yun quruyandan sonra onu evvelce agacdan hazirlanmis nazik cubuqlarla yun cubugu cirpir ve daha sonra didilir Bunun ucun yaxin qonsularla imecilik edilir Didilme zamani yun muxtelif yad esyalardan tikan pitraq ve s den temizlenir Yunun daraqda daranmasi muhum hazirliq emeliyyatlarindan biridir Yunu daramaq ucun xususi daraqdan yun daragindan istifade edirdiler Didilib hazirlanmis yunu yun daragi ile dariyirlar Daranma zamani yun sumek ve ya elcim elcek sekline salinir 25 Yunun daranmasi asagidaki kimi heyata kecirilir bir deste yun daragin disine kecirilir ve her iki elle iki terefe dartilir Sonra alinmis iki yun destesini yeniden ust uste qoyub emeliyyati tekrar edirler Proses butun yun destesi daranana qeder ve yun telleri bir birine paralel olana qeder davam etdirilir Yunun daranma proses agir zehmet teleb etdiyine gore onu yaxin qohumlarin ve qonsularin komeyi ile heyata kecirirdiler Bele qarsiliqli komek imeclik adlanirdi Yun daranmasi prosesi basa catdiqdan sonra hazir elcimler eyrilmeye hazirlanir Elcimlerin eyrilmesi yunun novunden ve nezere alinmis ipliyin novunden asili olaraq eyiricilik esasen uc usulla el ile daha kustar usulla cehre ile kustar usulla ve yeni dezgahlar muasir usulla vasitesi ile yerine yetirilir Eyrilmis iplik nisbeten yogun ve tiftikli olan duyceler sekline salinir Duycelerde ki ipliyin daha yaxsi hamarligini elde etmek ucun onu kirtiz qirtiz adlanan xususi aletle cilalayirdilar kirtizlayirlar Bu metal cubugun komeyi ile sapin hedden artiq xovlulugu ve muxtelif nov berkimleri aradan qaldirilir iplik eyni qalinliqda ve eyni hamarliliqda olur Bu is ucun bezen cag ve yaxud da milden de istifade edilirdi Kirtizlanib qirtizlanib hazirlanmis ip duycelerindeki ipler iki qat olmaq sertile yumaqlanir Xalcani toxumaq ucun istifade edilecek iplikler yumaqlandiqdan sonra ipliyin yaxsi boyanmasi ucun keleflenmelidir Bunun ucun esas halda bardas quraraq eylesir ip yumaqlarini soldan saga ve yaxudda eksine olmaqla dizlerin etrafina dolayaraq kelefleyirler Bu zaman iki usuldan sade ve murekkeb usuldan istifade edilir Sade usul iplikler dizlerin etrafina dairevi sarinmaqla murekkeb usul ise iplikler dizlerin etrafina sekkizvari sekilde sarinmaqla icra edilir Sonda kelef qilcalardan cixarilir ipliyin son ucundan tutmaqla qolu yarimbukulu veziyyetde saxlayir ve elin icerisinden kecirmekle dirsekden 8 10 defe qatlayirlar ipliui qirmamaq serti ile Qatlanmis ipliyi qoldan cixarib hazir kelefin ortasindan kecirib ilgek vurmaqla baglayirlar Bu gelecekde kelefleri yumaqlayan zaman isi asanlasdirir Ipliklerin boyanmasi RedakteXalca toxunmasi zamani ipliklerin boyanmasi esas islerden biri hesab olunur Qedim zamanlardan baslamis XIX esrin axirlarindan XX esrin evvellerine qeder toxucular muxtelif bitkilerin yarpaq cicek tumurcuq meyve toxum qabiq oduncaq kok ve diger hisselerinden cox senetkarliqla alinan boyaq mehsullari hazirlayib yun ipek ve pambiq ipliklerin boyanmasinda istifade etmisler Hele qedim zamanlardan ipboyama boyaqciliq usullarinin ibtidai veziyyetde olmasina baxmayaraq boyanmis ipler oz renglerinin mohkemliyi suxlugu reng muxtelifliyi dolgunlugu ile secilirdi Ipliklerin boyanmasi prosesini uc esas merheleye ayirmaq olar ipliklerin boyanmaya hazirligi merhelesi ipliklerin boyanbmasi merhelesi boyanmis ipliklerde boyagin mohkemlendirilmesi merhelesi Boyanmis ip kelefleri Ip yumagi Qedim Azerbaycan erazisinde hele qedim dovrlerden beri boyamanin sirlerine beled olmasi haqqinda hetta Herodot e e V esr bele yazirdi O yerlerdeki meselerde agaclar ele yarpaqlarla ortulub ki hemin yerlerin adamlari bu yarpaqlari yuyub ve su ile qarisdirdiqdan sonra emele gelen mehlul ile oz geyimleri uzerinde naxislar cekirdiler bu naxislar yuyulmurdu ve materiyada esasen yun parcalarda ele bil evvelceden toxunub Duzlu bataqliqlarda cox qeyri adi heserat olan qirmiz bocek elde edib mehz ondan cox qiymetli tund qirmizi rengi alirdilar Yazin erken caginda col ciceklerini otun koklerini payizda ise sari rengi almaq ucun tut agacinin saralmis yarpaqlarini yigirdilar Sari rengi hemcinin yabani almanin qabigindan sari yasil rengi ise kendelasin meyvelerinden alirdilar Yun ipliyi boyamaq ucun salgamaoxsar soganin qabigindan uzum teneyinin yovsan ve zirincin qisa budaqlari narin qurudulmus qabigi ve tezece yetisen qozun yasil qabigindan istifade edirdiler Minerallar hemcinin agaclar cinar palid soyud agaci ve basqalari boyayici potensiala malik idiler Adeten iplikler xalq usulu ile tebii yolla esasen de bitki menseli boyaq terkibleri ile boyanir Zahiren sade gorunen bu is usulu boyaqcidan boyuk meharet teleb edir Xalcalarda istifade edilen qirmizi yasil sari goy surmeyi qara ag kimi 7 nov esas rengin ve onlarin calarlarinin alinmasi ucun qoz qabigi nar qerzeyi indiqo tut heyva qoz agaclarinin yarpaqlarindan boyaqotu kolunun koklerinden ve muxtelif vasitelerden istifade edilir Meselen sari ve bu rengin yarim tonlarini almaq ucun sogan qabigi alma qabigi saricop ve payizda yigilmis tut yarpaqlarindan qirmizi ve cehrayi rengleri almaq ucun boyaqotudan surmeyi mavi ve yasil rengleri almaq ucun ise indiqodan istifade edilir Ipliklerin boyama hemcinin boyanmaya hazirliq prosesi zamani daha keyfiyyetli boyanmis ip almaqdan otru ipin keyfiyyetine xususi fikir vermeli boyaq bitkilerini vaxtli vatinda toplamali boyaq mehlulunu keyfiyyetli hazirlamali iplikleri boyanmaya hazirlamaq ucun asqarlamaq rengablamaq lazimdir Asqarlamaq rengablamaq ucun boyaqcilar adeten ip keleflerini zey mehluluna ve yaxud da zey mehluluna turs alca lavasanasi qarisdirilmis mehlula salinirdi Alca lavasanasi olmadida onu alca erik ve zogal suyundan hazirlanmis turs qatimehluldan elece de ayran duz zey ve ya sirke kimi berkidici maddelerden istifade etmek olar Bundan basqa her bir meyvenin her bir agacin ve her bir bitkinin toplanmasi ve istifade olunma vaxtini bilmek lazim idi Cunki bundan renglerin aciq ve ya tund alinacagi asilidir Payiz feslinde qoz kelendas yazda ise palid soyud ve alma agacinin dovru idi Zeferan alca ve heyvani yalniz ciceklendiyi vaxt istifade etmek lazim idi Lakin bezi cicekleri ise eksine yalniz solduqdan sonra istifade etmek olardi Onlari yigib qurudurdular ve boyaq maddesi kimi istifade etmek ucun uzun muddet saxlayirdilar Onlari yalniz mueyyen miqdarda mueyyen qablarda meselen mis qazanlarda qaynatmaq lazim idi Butun bunlarin oz menasi var idi oksidlesme prosesleri ile elaqedar kimyevi reaksiyalar ve mis qazanlarinin yavas yavas qizmasi ve soyumasi xususiyyeti Her bir halda bir cox yuzillik erzinde insanlar terefinden yigilan qiymetsiz tejrubenin qanunlari yun ipliyinin yuksek keyfiyyetli boyanmasini ve netije etibarile yuksek keyfiyyetli materiala malik xalcalarin toxunmasini temin edirdi Yun ve yun ipliyinin eyrilmesi de hec de asan proses edyildi butun bunlar minillik tejrubeye mudafie olunmamis dissertasiyalarin yazilmamis tedqiqatlarin ve nesr olunmamis kitablarin netijelerine hemcinin bir cox nesiller terefinden aparilan diqqetli musahidelerinin netijelerine esaslanir Ipliklerin boyanmaya hazirligi prosesi basa catdiqdan sonra ipliklerin boyanmasi prosesi baslayir Ipliklerin boyanmasi adeten payiz feslinin sonlarina tesaduf ederdi Buna birinci sebeb butun boyaq bitkilerinin meyvelerin ve diger bitki hisselerinin toplanib basa catdirilmasidir Ikinci sebeb ise heyvandarliqla mesgul olan ehalinin bos vaxtinin qis feslinde daha cox olmasidir Iplikleri boyaq bitkileri ile boyamaq ucun asagidaki usullar movcud olmusdur birincisi bezi boyaq bitkileri ipliklerle birlikde qaynadilir ikincisi ise bezi bitkilerden evvelce mehlul hazirlanir sonra ise iplikler hemin mehlulda qaynadilir Ipliyi boyamaq ucun evvelce ip boyanacaq qabin secilmesi lazimdir Adeten iplikler kupede mis qazanlarda ve s de boyanir Boyaqcilar uzun illerin tecrubesine esaslanaraq boyama isini paxir mis qazanlarda aparmaga ustunluk verirdiler Bu usul ile boyama isinde mis boyaq mehluluna tesir edir ve asqarlama rengablama isine oz tesirini gosterirdi Iplikliklerin boyanmasinda sonuncu merhele boyanmis ipliklerde boyagin mohkemlendirilmesi merhelesidir Boyanmis ipliklerin rengini tundlesdirmek aciqlasdirmaq ve mohkemlendirmek ucun kul suyundan mal sidiyinden ve mineral sulardan istifade edilirdi Boyadilmis ip bu mehlullarda bir sutkaya qeder saxlanilirdi Bu is bezen hazir toxunmus xalcalar uzerinde icra edilirdi 1871 ci ilden etibaren dovlet terefinden alizarin boyalari satisa buraxildi Artiq 1872 ci ilde boyaq senayesinde anilin renglerinden kutlevi suretde istifade edilmeye baslandi 26 Suni boyaqlarin alizarin ve anilin maddelerinin kesfi ile elaqedar olaraq boyaq bitkilerinin demek olar ki hamisi boyaqciliqda siradan cixdi Ancaq bu suni boyaqlar hec de tebii boyaq bitkilerini evez ede bilmedi Bele ki ucuz qiymete boyama texnologiyasinin asanligi renglerin elvanligi ile ferqlenen suni boyalarla boyanmis ipliklerin rengi keyfiyyetsiz olur ve tez solur gunes suasinin tesirine olduqca tez meruz qalir esaslarin ve tursularin tesirine acizdir sabun ve muxtelif kimyevi yuyucularla tesir etdikde rengler bir birine qarisir Butun bu amiller xalcalarin daxili ve xarici bazarlarda qiymetinin tamamile asagi dusmesine sebeb oldu Boyanmis keleflerin xususi dolablarda suyunun sixilmasi ve aciq hava seraitinde qurudulmasi ucun elverisli hava seraiti her zaman nezere alinmisdir Ona gore de hava seraiti her zaman yaxsi olanda bu isler yerine yetirilir Ipliye boyaq maddesini tam hopmasi rengin berkidilmesi prosesi xalcanin yuksek bedii ve texniki keyfiyyetine zemanet veren amillerden biridir Boyanmis iplikde ki rengler Azerbaycanin ayri ayri bolgelerinin esrarengiz menzerelerin gullu cicekli baglarin yasil mese ve cemenliklerinin xalcalar uzerinde bedii eksidir Tebii usulla alinan bu boyaq maddeler toxunduqlari xalcalarin kompozisiyasinda emosional tesir gucunu artirir parlaq ve dolgun reng hellini tamamlayir xalcaya ecazkar gorkem verir Xalcanin toxunmasi RedakteXalcanin toxunma prosesi bir nece hisseden ibaretdir Xalcanin toxunmasina hazirliq isleri Xalcani toxuyan sexs xalca toxumaq ucun memulatlar hazirlayan zaman gelecek xalcanin olcusunu onun ilmelerinin sixligini naxislarin ve kompozisiyanin xarakterini cesnisini ve bir cox diger amilleri nezere almalidir Xalca toxumaq qaydasi Ilmenin vurulmasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Ilmenin vurulmasi qaydasi Azerbaycanli qadin xalca toxuyur XX esrin evveleri Xalcanin toxunmasi zamani eris ve argac ipliklerin hanada toxuculuq dezgahinda bir birine ardicil olaraq toxunmasi neticesinde xalcalarin qurulusu formalasir toxuculuq isi heyata kecirilir Hal hazirda ise muxtelif xalcalarin istehsali ucun olduqca muxtelif nov hanalardan toxucu dezgahlarindan istifade olunur Xalcanin uzadilmasi Hananin uzadilmasi xalcanin toxunmasi zamani esas islerden biridir Divar hanasinda dik hanada muxtelif olculu xalca palaz memulati toxundugundan onun qollarinin yuxari hissesinde acilmis yariqlar vasitesile ust oxun movqeyi deyisdirilir ve belelikle de memulatin boyuna muvafiq olcude eris duzumu qurulurdu Eris iplikleri divar dik hanasina adeten 2 3 nefer qadin komekli duzurdu Onlardan en seristelisi alt oxun onunde oturub elindeki yumaqdan acdigi erisin ilgeyini hananin qarsisinda ayaq uste dayanan qadina o ise oz novbesinde ust oxa yaxin olan ucuncu qadina otururdu Ust oxun ustunden hananin arxasina asirilmis ilk eris tayinin ucu alt oxun onunde agiz cubuguna baglanirdi Yuxarida dayanan qadin qebul etdiyi novbeti eris ilgeyini ust oxun uzerinden asirib ikinci defe asagi qaytarirdi Ikinci qadin onu alt oxun arxasindan firlatmaq ucun birinci qadina oturur o ise oz novbesinde erisin ilgeyini agiz cubuguna salirdi Qadinlarin en seristelisi yumaqdan cozelediyi eris taylarini qosalayib yeniden ayaq uste dayanana o ise ozunden yuxaridaki qadina otururdu Bu qayda ile hana oxlarina memulatin enine kifayet edecek muvafiq miqdarda eris duzulurdu Eris duzumu tamam olandan sonra sonuncu tayin ucu agiz cubugunun basina baglanirdi Argac ipini eris taylarinin carpazlarinin arasindan kecirmek ve ilme vurmaq basqa sozle rengli bezek ipini bend etmek ucun hananin qabaq terefine dusen eris taylari agiz cubugu vasitesile alt ust erkek disi olmaqla iki qisme bolunurdu Bundan sonra hananin orta hissesinden bir qeder asagida kuju cubugu gucu cubugu ve kuju gucu ipinin komeyi ile erisin qabaq taylari kujulenirdi guculenirdi Xalcanin toxunmasi Toxuma prosesi argac ipinin eris taylarinin arasindan kecirilmesi ile baslanirdi Bu meqsedle muvafiq rengli argac ipleri xirda kelefce halina salinirdi Ilk argacin ucu agiz cubugunun sag kenarina baglanandan sonra dal agaci yuxari qaldirilaraq el ile eris taylarinin uzerinden basilirdi Bunun sayesinde kuju agacinin gucu agacinin alt hissesinde eris taylarinin dal qabaq veziyyeti deyisib bir birinden azca aralanirdi elin serbest islemesi ucun Argac ipi eris taylarinin arasindan hisse hisse sagdan sola ve eksine olmaqla kecirildikce kirkid vasitesile doyecleyib asagi yatizdirilirdi Bir qayda olaraq xalca palaz memulatinin dehne adlanan agiz bas ve ayaq hisseleri ketansayagi besit toxuma texnikasi ile hazirlanirdi Bir basa oturulen argac kecirmelerinden ferqli olaraq rengli ilme ipleri xususi qaydada dolama usulu ile her defe bir cut erise bend edilirdi Bunun ucun sol elin orta ve sehadet barmagi ile alt ust olmaqla bir cut eris tayi goturulub muvafiq ilme ipinin serbest ucu onlarin arasindan iceri kecirilerek evvelce erisin sol tayina dolanib geri qaytarilir sonra ise sag tayin etrafina firladilmaqla yeniden qosa taylarin arasindan bayira cixarilirdi Ilme asagi dartisdirilib argacin uzerine endirilenden sonra ilmenin ucu qarmaqli bicaq ile kesilirdi Bu qayda ile cesnini emele getiren bezek unsurlerinin telebinden asili olaraq muvafiq rengli iple novbeti ilmeler yan yana qosa eris taylarina bend edilirdi Bu emeliyyat toxuculuq senetinde ilme calma adlanirdi Bir cin ilme duzumu eris taylarina bendlenib qurtarandan sonra xovlarin uclari cekisdirilirdi Her ilme cininin uzerinden evvelce sagdan sola sonra ise soldan saga olmaqla bir cut argac kecirilib kirkit ve heve vasitesile doyeclenirdi Ilmeni doyecleyib berkitmek meqsedile uc ve ya dordqat bukderilmis xususi kuju gucu ipi islenirdi Her 2 3 ilme cini hazir olandan sonra xovlarin ucu seristeli toxucu terefinden xususi ilme qaycisi ile muvafiq uzunluqda xov saxlanilmaqla qirxilib beraberlesdirilirdi Iki uc cerek toxunandan sonra ust oxun civleri pazlari paralari bosaldilib eris taylarinin duzumu serbestlesdirilir ve memulatin toxunmus hissesi verengalanin komeyi ile firladilaraq hananin alt oxunun arxasina kecirilir Sonra civler pazlar paralar yerbeyer edilerek berkidilir ve hana yeniden tarazlanir ve toxuma prosesi bu qayda ile davam etdirilir Turkbaf ilme vurma qaydalari Turbaf Ilme toxuma duyun vurma qaydasi Turbaf Ilme toxuma duyun vurma qaydasi Farsbaf ilme vurma qaydalari Soldan saga farsbaf ilme toxuma duyun vurma qaydasi Sagdan sola farsbaf ilme toxuma duyun vurma qaydasi Xalcalarin toxunusu zamani vurulan ilmeler duyunler esasen iki usulla toxunur Simmetrik Turkbaf ve Assimmetrik Farsbaf Simmetrik Turkbaf ilme toxunusu duyun vurulmasi qullabi ilmeye duyune muasir xalca elminde verilen addir 27 Bu nov ilme toxunusu duyun vurulmasi esasen turk xalqlari ile elaqelendirilir Farslar da xalca toxunusunda simmetrik turkbaf toxunus usulundan istifade etmisler Xalca toxuculugunda ilmelerin duyunlenmesi esasen simmetrik turkbaf ve ya yandansalma usulu ile heyata kecirilir Simmetrik Turkbaf usulu ile toxunan xalcalarda ilmeler erisin iki sapi etrafinda baglanir Simmetrik turkbaf ve ya yandansalma usulunda ilmenin uclarindan biri erisin baglanan saplari arasindan kecirilir Assimmetrik ilme ve ya farsbaf duyun adlanib ve xovlu xalca toxunusunda istifade edilen ilmeye 1980 ci illerden sonra mutexessisler terefinden verilen addir 28 Asimmetrik Farsbaf ilme duyun farslarin adi ile baglidir bu cur toxunusu hemcinin Sennehi Sehna ve yaxud da sadece fars duyunu adlandirirlar Aradansalma usulu resmin ve ornamentin boyuk deqiqliyi teleb olunan zaman kohne xalcalarin restavrasiyasinda hemcinin ipek saplarla aparilan islerde tetbiq olunur Emek mehsuldarligini artirmaq butun prosesi suretlendirmek meqsedile ve istehsalin effektivliyi ucun yandansalma usulu tetbiq olunur Xalcanin kesilmesi Xalcaya axirinci ilmeler vurulmaqla toxuma isi yekunlasir Xalcani kesmek bezi bolgelerde bu proses hananin kesilmesi adlandirilir ucun hazirliq isleri aparilir Bunun ucun bir nece cerek argac ipi eris taylarinin arasindan kecirilerek kirkid ve heve ile mohkemce doyecleyib asagi oturdulmaqla berkidilir Sonra qayci vasitesi ile eris iplikler kesilir Herden bir bir nece satimetrden bir argac ipliklerin sokulmemesi ucun kesilmis erisler duyunlenir Xalca kesildikden sonra genis ve temiz bir yere serilerek toz ve ip qirintilarindan temizlenir El ile toxunan ekser xalcalar zerif ve elastik ipek ve ya yundan hazirlandiqlari ucun onlarda enine ve ya uzununa qeyri mutenasiblik eyrilik musahide edilir Bu qusurun aradan qaldirilmasi ucun xalcalar taxta dosemeler uzerinde bas ve etek yaxud her iki yanindan yere tarim cekilir Duz merkezinden ise komekci agaclar vasitesile xalca qaldirilaraq bu yaranmis hundurlukde arxa terefinden utulenir ve yeniden yere tarim cekilerek texminen iki gun bu veziyyetde saxlanilir Neticede xalcada musahide edilen eyrilik aradan qaldirilir onun butun sahesi beraber veziyyet alir Xalcanin hisseleri RedakteXalcalarin cesnisi yaddasda qalan tesvir esasinda toxunmus nebati hendesi bedii uslubunda ve astral totemik zoomorf motivlerin sisteminde tezahur etmis spesifik xususiyyetlere malikdirler Toxunmus xalcalar muxtelif hisselere bolunur ve her bir hissenin oz adi xususiyyeti xalca uzerinde tutdugu yer movcuddur Hasiye zolaqlari yerlik gol buta ketebe ve s Hasiye bezekli cercive daxilinde metn etrafinda bezekli naxislardir Azerbaycanin simal serqinde sam elem Qarabagda yelen Cenubi Azerbaycanda ise hasiye adlanan enli ve ensiz zolaqlara deyilir Butun dekorativ senet abidelerinde xususi ile xalca ve memarliq senetinde genis movqe tutmus naxis silsilesinden teskil olunmus minlerce kompozisiyalardan ibaretdir Ister mustevi isterse de hecmli formada olan senet numunelerinin bezeyinde hasiye zolaqlari boyuk rol oynayir Bunlar saheleri cercivelendirir onu muxtelif istiqametlerde saquli ufiqi maili hisselere bolur ve yaxud serbest ve bitkin bir kompozisiya kimi esyalar uzerinde movqe tuturlar Xalcalardaki enli ve nazik hasiyeler bunlardir Su lar Alamuncuq lar Sicandisi ler Medaxil Zencire Balahasiye Arahasiye Cag lar Gol dekorativ ve tetbiqi senet numunelerinde o cumleden xalcaciliq sahesinde genis yayilan naxis elementlerinden biridir Gol muxtelif vaxtlarda ve muxtelif bolgelerde muxtelif cur adlandirilmisdir Turkdilli xalqlarin o cumleden azerbaycanlilarin gole medalyona verdikleri addir Xalca senetinde golu medalyon xonca turunc nadir hallarda ise tabaq farslar ise torenc torang adlandirirlar Kicik olculu gole medalyona ise golce adi verilmisdir Gol xalcaciliq sahesinde genis yayilan naxis elementleri olmaqla yanasi diger dekorativ ve tetbiqi senet numunelerinde de istifade ounur Golun kvadrat bicimli gol deyirmi bicimli gol kimi novleri vardir Hindistan Iran ve Azerbaycan ornament senetinde genis yayilmis badama benzer naxis elementi olan buta xalcaciliqda daha genis istifade olunmusdur Xalcalarda yuzden artiq bir birinden ferqlenen buta resmleri vardir evli buta arvadusaqli buta gulabdan buta hemli buta ve s Islimi Yaxin Serq o cumleden Azerbaycan dekorativ tetbiqi senetinin butun sahelerinde istifade edilen yarpaga benzer bir ve ya iki qanadli naxis elementidir Islimi ornament senetinde doldurucu ve hem de baglayici elementlerden hesab edilir Islimi elementlerinin formasina gore murekkeb olub xalcalarin arasahesinde ve hasiye qursaqlarinda genis tetbiq olunur En cox Cenubi Azerbaycan xalcalarinda yayilmisdir Islimin en yayilmis formalari bunlardir Sade islimiler Qanadli islimiler Hacali islimiler Horme islimiler Butali islimiler Islimibendlik 29 30 Ketebe ornament senetinde esas elementlerden biridir Qurulusu uzunsov formali gole oxsayir Bir qayda olaraq ser ve tarixi reqemler ketebenin daxilinde yazilir Ketebeden en cox Tebriz xalcaciliq mektebinin xalcalarinin hasiyelerinde istifade edilir Xalca xususiyyetlerinin analizi RedakteXalca xususiyyetlerinin analizi zamani esasen her bir xalcanin uc esas xususiyyeti analiz edilir ilk istehsali istehsal edildiyi erazi bedii analizi texniki analizi Xalcanin ilk istehsali dedikde onun ilk defe istehsal olundugu olke bolge qesebe ve ya kend haqqinda melumatlar nezerde tutulur Elece de sonraki dovrlerde xalcanin istehsali ve saxlandigi muzeyler haqqinda olan melumatlarda bura daxildir Xalcalarin bedii analizi zamani xovlu xalcalarin bedii tesviri zamani ilk novbede orta sahe orta sahede yerlesdirilmis muxtelif naxis ve simvollar barede sonra ise muxtelif ende olan bir nece enli ve ensiz zolaqdan ibaret hasiyeler haqqinda genis melumat verilir Istenilen xalcanin ve xalca memulatinin texniki xususiyyetlerinin analizi zamani esasen onun uzunluq ve en olculeri gosterilir Xovlu xalca memulatlarda toxunmus memulatin her kvadratdesimetre yaxud da her kvadratmetre dusen ilmelerin sixligi gosterilir Bu halda ilmelerin duyunlerin sayi ile yanasi saquli cekilmis iplikler yeni eris ve ufiqi cekilen ipliklerin yeni argacin miqdari da hesablanir Bu hesablama xalca memulatinin arxa uzunde xovsuz uzde aparilir Son dovrlerde xalcalarin xovunun uzunluguda qeyd olunur 31 Xalca naxisinin aydinligi ucun uzununa ve enine duyun simmetriyasi izlenilmelidir Xalcanin astarina baxmaqla bunu asanliqla yoxlamaq olar Xalca xususiyyetlerinin analizi ucun xalcalarin ornament reng ve kompozisiya prinsiplerini de nezere almaq lazimdir Bir birini tamamlayan bu uc amil umumiyyetle xalcalarin o cumleden Serq xalcalarinin bedii ve texniki xususiyyetlerini tam analiz etmeye imkan verir Her bir xalca kompozisiya cehetden muxtelif cur toxunur Adeten xalcadan harada ve hansi meqsed ucun istifade edileceyinden asili olaraq onun umumi kompozisiyasi olcusu bezekleri ve hetta rengi de secilerek boyanir Azerbaycan xalcalari curbecurdur Meselen a hecmce balaca olan namazliq xalcalari b divar xalcalari v qonaq otaqlarini bezemek ucun bir nece xalcadan ibaret dest xalilar olcusune formasina ve kompozisiyasina gore muxtelif olur otagin orta hissesine serilmis iri xalca xali yuxari terefde yere salinan bas xalcalari ve ortadaki iri xalcanin yanlarinda salinan kenare xalcalari Muasir xalcalar RedakteMuasir xalcalarin toxunusu zamani muxtelif tebii ve suni iplik materiallardan elecede onlarin qarisigindan istifade edilir Iplik materiallarin secilerken onlarin kimyevi ve mexaniki cehetden xeyli davamliligi zahiri gornusunun gozel olmasi hemcinin istehsalinin sadeliyi ve deyerinin ucuz olmasi nezere alinir Muasir xalcalari toxumaq ucun yun qirximindan baslayaraq xalcalarin yuyulmasida daxil olmaqla butun prosesler muxtelif aqreqat dezgah ve aparatlar vasitesi ile yerine yetirilir Dezgah usulunda aparilan eyiricilikde yun en evvlce didilir Bundan sonra muxtelif novlu yunlar yaxud yun ile basqa lifler qatisdirilir Sonra bu qatisiq kutle yaglanir Burada xususi emulsiya tetbiq olunur Yaglamaqda meqsed yun liflerinin bir birine dolasmasinin qarsisini almaqdan ibaretdir Qatisdirilmis yun kutlesi sonra darayici masinlara verilir Daranmis yun ayri ayri lentlere bolunur ki bunlar da hamar lif kutlesine ve ipliye cevrilir Aparat eyiriliciyi baslica olaraq qisa yunu emaldan kecirir Burada iplik nisbeten yogun ve tiftikli olur Muasir dovrde xalcalar elle toxumaqla yanasi Cakkard tipli masinlar vasitesile de toxunur 1 Azerxalca Elmi Yaradiciliq Istehsalat Birliyinin AEYIB 32 33 Azer Ilme Mehdud Mesuliyyetli Cemiyyetinin 34 35 Letif Kerimov adina Azerbaycan xalca senetinin inkisafi Fondu Ictimai Birliyinin 36 ve diger birlik ve teskilatlarin teskili muasir Azerbaycan xalcaciliq seneti tarixinde onemli hadiselerden biridir Teskil edilmis bu birlik teskilat ve fondlar Azerbaycanin qedim xalcaciliq enenelerinin qorunub saxlanilmasinda ve muasir xalcaciligin daha da inkisaf etdirilmesinde muhum xidmetler gosterir Xalca bayrami Redakte Xalcalarin Novruz bayraminda numayisi Dunyanin bir cox olkelerinde xalca senetinin elm sahesi kimi oyrenilmesi ve yaranmis mueyyen catismamazliqlari aradan qaldirmaq ucun muxtelif dovrlerde bir cox tedbirler heyata kecirilib Xalcaciliq enenesinin yasadilmasi ve qorunmasi meqsedile xalca muzeyleri yaradilir xalca sergileri teskil edilir beynelxalq tedbirler kecirilir Xalcaciligi qorumaq meqsedile hele 1967 ci ilde Azerbaycanda Xalca ve Tetbiqi Senet Muzeyi yaradilib Azerbaycan Respublikasi musteqillik qazanandan sonra ise xalcaciligin qorunub saxlanmasi ve inkisafi meqsedile qanun qebul olunub 37 Azerbaycan Respublikasi prezidentinin 7 dekabr 2004 cu il tarixli 799 IIQD sayli fermani ile tesdiq edilmis Azerbaycan xalca senetinin qorunmasi ve inkisaf etdirilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasinin qanunu nun altinci maddesinin birinci bendinin ikinci hissesinde qeyd edilir ki enenevi Xalca bayrami kecirilsin 38 39 1992 ci ilden etibaren Turkmenistan Respublikasinda da resmi sekilde Xalca Bayrami kecirilmekdedir Xalcaciliq Bayrami her ilin may ayinin sonuncu bazar gunu enenevi olaraq Turkmenistanin Asqabad sherinde kecrilir Bayram kecirilen zaman boyuk bir Xalca sergisi teskil edilir Turkmenistan Respublikasinin dovlet adamlarida sergide istirak edir Xalcaciliq Bayraminda dunyada meshur olan Turkmenistan xalcalari numayis etdirilir 40 Azerbaycanda xalca senetinin inkisafi ile elaqedar xalca muzeyleri yaradilmasi xalca sergileri teskil edilmesi beynelxalq tedbirler kecirilmesi ile yanasi diger bayram ve tedbirlerde de xalcalarin numayisi nezerde tutulur Xalca tibbde RedakteToxuculuq iplikleri xalcalarin xidmet muddetine onlarin gigiyenik ve estetik xasselerine cox boyuk tesir gosterir Bu sebebden de tibbi gigyenik xususiyyetlerine gore xalcalarin iki xususiyyetini nezere almaq lazimdir Xalcalarin insan orqanizmine musbet ve menfi tesiri Xalcalarin insan orqanizmine musbet tesiri Xalca rahatligi firavanligi temin edir istiliyi qoruyur yerime zamani addimlamagi rahatlasdirir otaqda ve diger yasayis obyektlerinde gozu oxsayaraq insanin estetik zovqunun formalasmasinda ehemiyyetli rol oynayir Xalca haqda bir sira elmi eserlerin muellifleri oz eserlerinde xalcanin insan orqanizmine musbet tesir gosterdiyini qeyd etmisler Tebii boyaqlarla boyanmis tebii ipliklerle toxunmus xalcalar tekce istilik ve ya gozellik ucun deyil hem de gozel mualice vasitesidir Bir cox olkelerde bezi xesteliklerin mualicesi ve profilaktikasi zamani xalca uzerinde gezmeyi meslehet gorurler Ayaq altinda bir cox sinir uclari yerlesir ki xalca uzerinde ayaqyalin hereket etdikce hemin noqteler masaj olunur Hemcinin qis movsumunde xususende uzun muddet cekmelerin icerisinde havasiz seraitde qalan terleyen ayaqlar ucun bu usul cox yaxsidir Korpe vaxti usaq bitkilerden hazirlanmis boyaqlarla boyanmis tebii iplilerle toxunmus xalcaya ayagini qoyarsa xalca uzerinde imekleyer oturar ve oynayarsa saglam boyuyer 37 Xalcalarin insan orqanizmine menfi tesiri Muasir xalcalarin bir coxunda toxunma zamani texnoloji proses duzgun aparilmir ve insan orqanizmine ziyanli kimyevi liflerle zengindir Bu kimyevi lifler insan orqanizmine oldurucu tesir gosterir Qan damar sisteminin zeiflemesine nefes borularina ve s menfi tesirini gosterir Kimyevi birlesmelerden hazirlanmis bu lifler guclu tozsoran vasitesile temizlenerken naxislarin itmesine getirib cixarir Bu usulla toxunmus xalcalar muasir xalcaciliga menfi tesir gosterir 41 42 Bir cox sintetik xalcalar toksik hopdurmalara malikdir ve guclu elektriklesme hiss olunur Bu xalcalar saxlanan ve satilan anbar yaxud da dukandan lak boya mehsullarini xatirladan keskin iy gelir Otaq ve anbarlarda olan hava kutlesi tam menada yapisdiricidan ayrilan toksik maddelerle zeherlenir Keskin qoxusu olan teze xalca magazadan eve getirdikden sonra onu yataq otagina salmaq olmaz Bele xalcalar yuxusuzluq esebilik ve allergik reaksiyalara sebeb olur Ona gorede yeni alinmis sintetik xalcalari bir nece heftelik nadir hallarda istifade edilen otaqda ve ya bag evinde acilmis veziyyetde saxlamaqla zeherli iylerin mueyyen qeder cekilmesine nail olmaq mumkundur 43 Divardan asilmis ve ya da dosemeye serilmis xalca olan otaqda cekilen siqaret ise en tehlukeli veziyyetlerden biridir Siqareti otaqda cekerken tebii ki onun tustusu ve bu tustu ile ondan ayrilan zeherli maddeler otagin icerisine esasen de dosemedeki ve divardaki xalcalara hopur Hemin otaqda usaq ve yaxud korpe yasayir xalcanin uzerinde oynayir imekleyirse bu zaman onun heyati tehluke ile uz uze qalir 44 Qoyun yunu en tehlukeli allergenlerden biri oldugundan allergiyali astmali xesteler ve usaqlar yasayan otaqda yun xalca ve xalca memulatlarindan istifade etmek olmaz Xalca dinde Redakte Namazliq xalca Muxtelif edebiyyatlarda hesir kilim xalca heyvan derisi ve diger bunlara benzer esyalar uzerinde namaz qilindigi haqqinda muxtelif melumatlar var Bir cox xalcalar dini merasimlerde elece de namaz qilma merasiminde istifade olunur Namaz qilan zaman secdeye durarken istifade olunan xalcalar toxunarken muxtelif naxisli kompozisiyalardan istifade olunurdu Namazliq xalcalari adlandirilan bele xalcalar namaz qilma merasiminde istifade olundugu ucun esasen kicik olcude hazirlanirdi Bu sebebden de Namazliq xalcalari xalq arasinda Namazliq Caynamaz Ceynamaz namaz qilinan yer Lecekli Mehrabi Mehrabli hemcinin esasen de Erebistanda Seccade Secdacade 45 Iranda ise Taqi Canamaz adlandirilir Muxtelif bolgelerde olan mescidler ve evler ucun toxunan Namazliq xalcalari burada yasayan ehalinin Islam dovru medeniyyetini eks etdirir Mescidler ucun toxunan xalcalar Kollektiv Namazliq xalcalri mustesna hallarda toxunsada evler aile ucun Ailevi Namaliq xalcalari bir insan ucun Namazliq xalcalari 46 ucun toxunan xalcalar daha cox toxunmusdur 47 Bir cox insanlar yerde torpaq uzerinde haram ola bileceyinden ehtiyat ederek bundan qorunmaq ucun tekce bayirda deyil evde hetta mescidde de xalcanin uzerinde namaz qilmagi vacib hesab edirler Bu meqsedle namaz qilma merasimini xususi sekilde toxunmus Namazliq xalcalar uzerinde yerine yetirerler Namazliq xalcalri uzerinde toxunmus naxislari din xadimleri muxtelif cur qarsilayirlar Bezileri xalca uzerinde namaz qilmaqda hec bir muskul yanlisliq olmadigini bezileri xalcanin uzerinde canli varliqlarin insan heyvan sekli suretlerinin xalcanin uzerinde ibadet edenin diqqetini celb edecek ve onu namazdan yayindiracaq bezek ve naxislarin olmamasina hemcinin torpagin ustunde namaz qilmamaq ucun her bir kesin xalca uzerinde namaz qilmasina digerleri ise hetta xalca uzerinde namaz qilmagin duzgun olmadigi fikrini soyleyir 48 Kollektiv namazliq xalcasi Seyx Sefi xalcasi Esas meqale Namazliq xalcalariEvveller Erdebil xalcasi adlandirilan Seyx Sefi xalcasi 1539 cu ilde Sefevi hokumdari I Tehmasibin sifarisi ile Kasani Maqsud adli bir sexs terefinden kollektiv namaz qilmaq ve xeyriyecilik meqsedi ile Seyx Sefi mescidi ucun toxunmusdur 1893 cu ilde hemin xalcani ingilisler alaraq Londona aparmislar Hal hazirda Seyx Sefi xalcasi nin orijinali Londonda Viktoriya ve Albert muzeyinde saxlanilir 49 50 Seyx SefI mavzoleyi Azerbaycan ve Iran sieleri ucun ikinci ibadet yeri idi birinci Meshedde yerlesen Imam Rza mavzoleyi hesab olunur Ancaq xalca toxunan zaman Kasani Maqsud ustalara xaliya oz adini ve beyt yazdirmagi tapsirmisdi Menim senin kandarindan savayi basqa siginacagim yoxdur basimi qoya bilejeyim bu evden basqa menim basqa meskenim yoxdur XIV esr sairi Hafiz Sirazinin 1300 1389 iki setrli 65 qezeli Asagida ise Bu evin qulu Maqsud Kasaninin isi ve reqem 946 1539 bu elave yamaq kimi qebul olunur Seyx Sefi xalcasi nin eskizi istedadli ressam terefinden cekilmisdir xalca ise Tebriz xalcaciliq mektebinin Tebriz belke de Erdebil qrupunun xalca senetkarlari terefinden toxunmusdur Hal hazirda Seyx Sefi xalcasi nin orijinali Londonda Viktoriya ve Albert muzeyinde saxlanilir Azerbaycan xalcaciliq medeniyyetinin evezsiz incisi olan bu mukemmel senet eserinin tekrar nusxesi yaradilmisdir Hazirda hemin uzu kocurulmus nucxe Azerbaycan Muasir Incesenet Muzeyinde sergilenir 51 Esas meqale Erdebil xalcasiXalca sifahi xalq edebiyyatinda RedakteXalca insan heyatinda tekce qiymetli esya deyil senet eseri istilik gozellik hediyye mualice vasitesi sayilir Xalcalar haqqinda muxtelif efsaneler atalar sozleri tapmacalar ve diger hikmetli kelamlar deyilib soylenib Xalqin heyatda sinanmis mudrik ve nesihetli fikirleri hecmce kicik menaca hikmetli ifade olan atalar sozleri arasinda xalca haqqinda soylenmis fikirler var Xalina bax xali toxu Xalini xovuna sigallarlar Xalca salan ozu oturar Xalcali gel xalcali get 52 Xalca Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinda asiq yaradiciliginda ve dastanlarimizda da movcuddur Koroglunun gozu uzagi cox yaxsi gorurdu anasi onu uc yasinadek xalca ustunde boyutmusdu Ayagi torpaq gormemisdi Bu setirler Koroglu dastanindandir Koroglunun tek gozu iti olmayib Gozel sesi quvvetli qolu guclu iradesi var idi 37 Sifahi xalq edebiyyatinin lirik qolunun genis vuset tapan coxcesidli janrlarindan biri olan bayatilar ve sayaci sozleri arasinda xalca gebe haqqinda numunelere rast gelinir Rus ressami ve memari tarixi ve folklor sujetler ustasi Viktor Vasnetsovun Ucan xalca eseri Hanam hacaq kesilib Uzu sacaq kesilib Uste cinar toxunub Eyri budaq kesilib 53 Nenem a deli qoyun Dolanib geli qoyun Gelinler guzeminde Toxuyar xeli qoyun 54 Sifahi xalq edebiyyatinin genis yayilmis sekillerinden biri olan ve coxvariantliligi ile secilen tapmacalar arasinda toxuculuq senetine dair muxtelif izler tapmaq olur Bele ki qedim insan toxuculuqla mesgul olmus ip hazirlamis gebe xali ve xalca toxumusdur Mehz buna goredir ki gebe ve xalca haqqinda onlarca tapmaca yaranmisdir Terezi var tengi var Her bir rengden rengi var Salib uste otururam Hengi var ahengi var 55 Gebe Hapi hapi Zencir sapi Dord budagi Bir yarpagi 56 Xalca Xalca xalq inaminda Redakte Viktor Vasnetsov Ucan xalca 1880 ci il Ucan xalca sozu artiq usaqliq illerinden her bir kese tanisdir Bu xalcalarin inanilmaz derecede sehirli olmasi Azerbaycan nagillarinda daha cox soylenilmisdir Nagillarda bu tip xalcalarin olmasi barede cox danisilmisdir lakin indiki zamanda ise buna demek olar ki hec kim inanmir Muasir dovrde teyyareler bu efsanevi xalcalari evez etmisdir Aparilmis tedqiqatlar neticesinde dunya nagillarindaki ucan xalca gerceklese biler Prinston Universitetinin alimleri terefinden plastik materialdan hazirlanmis ucan xalca sehrli xalca sinaqdan kecirilib ABS in Prinston Universitetinde bu istiqametde tedqiqatlar davam etdirilir Aspirant Noa Cafferisin teqdim etdiyi seffaf plastik tebeqe eks istiqametlerde hereket eden elektrik yuku sayesinde hereket edir Elektrikin yaratdigi dalga havani herekete getirir ve bu da xalcani iteleyir Tedqiqatlar ugurla aparilarsa gelecekde ucan xalca nin seherdaxili neqliyyat vasitesi kimi istifade edilmesi nezerde tutulur 57 58 59 60 61 Yuxuda xalca gormek qazanc ve dar gununuzde size yardim edecek varli dostlara isaredir Xalca uzerinde gezmek xosbextlik ve ciceklenmeye isaredir Yuxuda xalca almisinizsa bu boyuk gelire isaredir Eger xalca satmisinizsa sizi xos ve elverisli seyahet gozleyir Genc qadin yuxuda xalca gorubse bu onun tezlikle gozel bir ev sahibi olacagina isaredir Yuxuda bahali xalcalar gormek o demekdir ki arzu etdiyiniz debdedeli heyat terzi ucun yaranmisiniz Eger yuxuda tez tez xalca gorursunuzse bu sizin heyatda butun arzulari heyata kecireceyinize isaredir Eger qiz yuxuda xalcalar asilmis otaq gorurse tezlikle varli ve adli sanli adama ere gedecek 62 63 Yuxuda xalca gormek sefere cixmaq xeberidir Xalca ustunde ucmaq hem de murada yetmek nisanesi sayilir 64 Azerbaycan xalcalari Redakte Esas meqale Azerbaycan xalcalariAzerbaycan xalcalari Abseron xalcaciliq mektebi Gence xalcaciliq mektebi Qarabag xalcaciliq mektebi Qazax xalcaciliq mektebi Quba xalcaciliq mektebi Tebriz xalcaciliq mektebi Sirvan xalcaciliq mektebi Azerbaycan qedim xalcaciliq merkezidir Azerbaycan xalcalarinin menseyi Burunc dovrune tesaduf edir Arxeoloji tapintilar ve yazili menbelere gore eramizdan evvel ikinci milleniumda Azerbaycan erazisinde yasayan qedim insanlar muxtelif nov xalca toxumuslar Qedim senet numunesi kimi Azerbaycan xalcalari butun dunyada meshurdur XIII XIV esrlerde Azerbaycandan xarici olkelere coxlu xalca ve xalca memulati ixrac edilmisdir Bu gun de Azerbaycanda muxtelif toxunus ve ornamentlerle zengin olan saysiz hesabsiz xalca novleri toxunmaqdadir 65 Azerbaycan xalcalari her zaman toxunma prosesinde yunun keyfiyyeti boya komponentleri boyaq ve toxuma texnologiyalari dizayn orijinal hendesi naxislar ve obrazlari ile bir birinden ferqlenmisdir Butun bunlara gore Azerbaycan xalcalari senet sahesi kimi hem cografi movqeyine hem de naxis kompozisiya reng helli ve texniki xususiyyetlerine gore serti olaraq bir nece xalcaciliq mektebine bolunur Evveller bu xalcaciliq mektebi dord qrupa ayrilsada sonraki dovrlerd serti olaraq 7 xalcaciliq mektebine bolunmusdur Bu xalcaciliq mekteblerinin ozleri de bir nece alt qrupa ayrilir 66 67 68 69 Dunyanin en qedim xalcasi Redakte Esas meqale Paziriq xalisi 2500 il once Qarabagda toxunmus Berde saqa oguz xalisi XX esrin ortalarinda Altayda yerli turklerin Paziriq Basiriq dediyi yerde qazinti aparan rus arxeoloqlari qedim kurqandan hamini heyrete salan esyalar askar etdiler Saqa skit boylarina mexsus bu senet eserleri icerisinde salamat qalmis ve rengini itirmemis bir xali da vardi 5 Bu 2500 il once Qarabagda toxunmus Berde saqa oguz xalisi idi Dunyanin en boyuk xalcasi RedakteXalcaciliq sahesinde dunyanin en aparici olkeleri xalcalari gozelliyi keyfiyyeti ile yanasi olcusune gorede qiymetlendirmeye calismislar Olcusune gore muxtelif vaxtlarda muxtelif xalcalar dunyanin en boyuk xalcasi adini dasimisdier Tebrizde toxunmus Lecekturunc kompozisiyali Tebriz xalcaciliq mektebinin sah eseri meshur Erdebil xalcasi uzun muddet dunyanin en boyuk xalcasi adini dasimisdir 70 Muasir dovrde Iran toxuma xususile de xalcaciliq sahesinde dunyanin en aparici olkelerinden biri kimi qebul edilib Ona gorede Iranda muxtelif illerde toxunmus dunyanin en boyuk xalcalari maraq dogurmusdur 71 72 Birlesmis Ereb Emirliklerinin BEE paytaxti Ebu Dabide dunyada en boyuk mescidlerden birinde dunyanin en boyuk kollektiv namazliq xalcasi dosenib Iranin Xorasan seherinde 1200 qadin terefinden iki ile toxunan xalcanin sahesi 6 min kvadratmetr agirligi ise 45 tondur Xalcanin 8 milyon dollar qiymeti var ve eyni vaxtda 9 min momin bu xalcanin ustunde ibadet ede biler 73 2001 ci ilde Turkmenistanda toxunulan bir xalca Ginnesin Rekordlar Kitabi na dusmusdur Bu xalcanin cekisi 1 ton 200 kiloqram sahesi ise 301 kvadratmetri idi 74 Bezi olkelerde xalcalarin boyukluyunu rengine gore ferqlendirirler Romada film festivallarinin en ehemiyyetli unsurlerinden biri olan qirmizi xalca seremonisi olmusdur Film festivalinin acilisi ucun salonun girisine dunyanin en boyuk 1300 kvadrat metrlik qirmizi xalca serilmisdir 75 Dunyanin en nazik xalcasi RedakteTurkiyenin Istanbul seherinde kecirilen Serqi Araliq denizi Beynelxalq Seyahet ve Turizm Sergisinde dunyanin en nazik xalcasi teqdim edilib Elde toxunma xalca Turkiyenin Kocaeli bolgesinin Hereke kendinden getirilib El isi dunyanin en nazik xalcasi kimi Ginnesin Rekordlar Kitabina dusub Xalcani toxuyan Nuray Kivancin sozlerine gore xalcanin her santimetrine 1024 ilme vurulub Kivanc onun tekce en nazik deyil hem de en yungul xalca oldugunu deyir Cekisi 15 qram olan xalcanin toxunmasina gunde 10 saat olmaqla 5 il vaxt serf edilib 76 Qeyri adi xalcalar RedakteQeyri adi xalcalar Qeyri adi maraqli qeribe xalcalar artiq dunyaya qiymetli el isi kimi tanidilir Iran Hindistan Cin Azerbaycandaki pesekar toxucular terefinden toxunan qeyri adi xalcalar oz qeribe ve maraqli xususiyyetleri ile daha cox ferqlenir Qiymetleri yuksek olan bu qeyri adi xalcalar adi ipliklerden hazirlanmis xalcalar kimi muzey ve sergilerde numayis etdirilmekle yanasi onlarin bir coxu her bir evi oz qeyri adiliyi ile bezeyir 77 78 79 Qedim zamanlardan beri toxunan xalcalar adeten bir uzlu olur Son zamanlar toxunan xalcalarin bezilerini arxasi da uzu kimi xovlu olmaqla oz qeyri adiliyi ile secilir Bele xalcalara ikiuzlu xalca deyilir 80 Afrikada horumcek torundan xalca hazirlanib Dord il erzinde xalcani hazirlayan afrikalilar esasen horumcek torundan istifade edib Xeyli emek serf olunan xalcanin hazirlanmasina 500 min ABS dollari hecminde xerc cekilib Yuksek senet eseri olan bu xalca hazirda ABS in Nyu York muzeyinde saxlanilir 81 ABS in Virciniya statindaki Ricmond seherinde Cinin en meshur ve nufuzlu ressamlarindan biri sayilan Syuy Bin 50 min siqaretden peleng derisine benzeyen xalca toxuyub Bu unikal eseri yaratmaqda meqsed insanlari siqaret cekmek kimi zererli verdisden el cekmeye cagirmaqdir 199 5 kq agirligi olan xalca hazirda Virciniya Incesenet Muzeyinde numayis olunur 82 Belcikanin paytaxti Brusselde 1971 ci ilden bu gune qeder teskil edilen begonia beqoniya cicekleriyle mohtesem xalca toxunur Xalca texminen 800 min begonya ciceyinden tek tek duzmekle seherin merkezinde meshur Grand Place meydaninda onlarla konullu terefinden toxunur Cicekden toxunan xalcanin sahesi 2 min kvadrat metr olur Cicekden duzeldilen xalca her il ferqli motivlerle toxunur 83 Xalca muzey ve sexsi kolleksiyalarda RedakteMuxtelif xalca numuneleri London Berlin Nyu York Vasinqton Istanbul ve s seherlerdeki dunyanin en meshur muzeylerinde ve coxsayli sexsi kolleksiyalarda saxlanilir Muzeyler toxuculuq senetinin bir qolu xalcaciliq medeniyyetinin dasiyicisi olan xalca ve xalq tetbiqi seneti numunelerini qedim dovrlerden bu gunedek butun zenginliyile ozunde qoruyub saxlayir Muzey xalca ve xalq tetbiqi senetinin numayis edildiyi en zengin ekspozisiyaya malik bir yerdir Bu gune qeder yuzlerle xalca muxtelif muzeylerde saxlanilir Azerbaycan qadin ustalarinin elleri ile yaradilan gozel xalcalar ve xalca memulatlari Sankt Peterburqda Ermitaj Londonda Viktoriya ve Albert Vasinqtonda Tekstil Parisde Luvr Istanbulda Topqapi kimi dunyanin boyuk muzeylerini habele Bakida Azerbaycan xalcalari muzeyini ve Azerbaycan tarixi muzeylerini bezeyir 84 85 Dunyada ilk defe olaraq professor Letif Kerimovun tesebbusu ile Azerbaycanda Xalca Muzeyi hal hazirda bu muzey Letif Kerimovun adini dasiyir yaradilmisdir 86 Denizkenari Milli Parkin en gorkemli yerinde Letif Kerimov adina Xalca Muzeyinin yeni binasi insa edilmisdir Heyder Eliyev Fondunun tesebbusu ve YUNESKO nun desteyi ile insa olunan bina bukulmus xalcani xatirladir 87 88 Xalca alarken RedakteXalca alarken asagida qeyd edilen esas keyfiyyet ve xususiyyetlere fikir vermek lazimdir Iceri seherde xalca magazasi Xalcani diqqetle yoxlamaq saplarin keyfiyyetine ilmelerin sixligina reng calarlarina naxislarin gozelliyine diqqet yetirmek Hansi nov xalca olmasini yoxlamaq xovlu qalin tuklu ve yumsaq ve yaxud xovsuz nazik ve sumal Xovsuz xalcalar arasinda digerleri ile yanasi kilim ve sumax texnikalari genis yayilmisdir Etrafli melumatlari saticidan oyrenmek lazimdir Xalcanin qalinligina ve sixligina diqqet yetirmek ilmelerin her dm2 sixligi ilmelerin her m2 sixligi 90 minden 160 min ilmeye duyune catmasi xalcanin yuksek keyfiyyetli olmasini subut edir Xalcanin hansi sapdan hazirlanmasini oyrenmek ipek saplarla toxunulmus xalcalar cox yungul olmali ve terpetdikde rengleri isiq dusduyu istiqametden asili olaraq cuzi deyismelidir Xalcanin yasini oyrenmek yasi 100 ilden artiq olan xalca entiq xalcalar sayilir Bu cur xalcalari Azerbaycandan kenara cixartmaq qadagandir Xalca alarken saticidan sertifikat vermesini xahis etmek bu xalcani problem olmadan olke hududlarindan kenara cixartma imkani yaradacaq Xalcani istehsal olundugu emalatxanadan ve yaxud fabrikden almaq daha serfelidir cunki magazada qoyulan qiymetlerden 3 5 defe ucuz qiymete elde etmek olar 68 Tamamile yundan hazirlanmis xalcalarin elle ve yaxud masinla toxunmasini arasdirib aydinlasdirmaq bir qeder cetindir Diqqetle ve eyni zamanda yaxindan xalcanin arxa uzune cesnisine baxmaqla bunu mueyyenlesdirmek bir qeder asandir 89 Xalcalari saxlama qaydalari Redakte Azerbaycan Tarix Muzeyiinde saxlanan Qarabag xanlarina mexsus xalca Xalcalar esasen anbar muzey ve meiset seraitinde saxlanilir Xalca saxlanan anbar binalari temiz quru ve birqaydali tebii yaxud suni isiqli olmalidir Bu binalarda havanin nisbi rutubeti en cox 60 65 olmalidir Anbarda saxlanan xalcalar taxta uzerinde yigilmali ve divardan bir az arali yerlesdirilmeli tozdan kirden ve duz dusen gun sualarindan qorunmalidir Xalca saxlanan zaman guve ve gemiricilere qarsi mubarize meselesine ciddi fikir verilmelidir ve habele yangina qarsi tedbirler nezerde tutulmalidir Muzey eksponati kimi numayis olunan xalca memulatlarinin guveden ve diger ziyanvericilerden qorunmasi ucun en yaxsi vasite sintetik materialdan ve ya adi suseden hazirlanmis vitrinlerdir Vitrinlerden istifadenin ustun ceheti ondan ibaretdir ki onlar eksponatlari tozdan guveden ve diger ziyanvericilerden qoruyur ve eyni zamanda cox sayda numunelerin sergiye qoyulmasi ile yanasi ekspozisiyanin deyisdirilmesini asanlasdirir 90 Meiset seraitinde xalcani yayda yigisdirmaq ucun onu bukmek lazimdir Hec bir halda xalcani dordqat qatlamayin Eks halda xalcanin xovu eziler ve buruser Xalcani uzun muddete bukerken guveye qarsi vasitelerden istifade etmek lazimdir Guve ile en genis yayilmis mubarize vasitesi naftalindir Lakin onun istifadesi sehiyye orqanlari terefinden tovsiye olunmur Insan orqanizmi ucun zererli olan kanseroqen xasseler askar edildiyinden naftalin qadagan olunmus preparatlar sirasina daxil edilmisdir 91 Xalq arasinda uzun zamandir istifade olunan yovsan bitkisinin qurudulmus budaqlari lavanda etirsah yarpaqlari portagal qabiqlari ve ya ciyelek sabunu en yaxsi halda kepeneyi qacira biler Surfelerle mubarizede ister tebii istersede kimyevi vasiteler yeterince tesire malik deyildir 92 Mixek de guveye qarsi da pis vasite deyil Qoncelerini cuna kiseye yigaraq xalcalarin arasina qoymaq olar 93 Muasir dovrde muzeylerde menzillerde ve ictimai binalarda anbar ve magazalarda guve ile mubarizenin enenevi usulu xalcalarin saxlandigi yerlerde fumiqasiya tesirli insektisid preparatlarin ucan guveleri hurkuden tetbiq edilmesine esaslanmisdir Xalcalara qulluq RedakteXalcalara qulluq meselesi onun hazirlanmasi qeder vacib meselelerden biridir Xalcalarin vaxtli vaxtinda temizlenmesi onun istifade muddetini artirir Xalcalar temizlenerken iki esas qrupa ayrilir Tebii ipliklerden hazirlanmis xalcalar Suni sintetik ipliklerden hazirlanmis xalcalar Eger bir nece sade qaydalara emel edilse tebii ipliklerden el ile toxunmus xalcalar bir nece yuz il omur surer Qisda xalcalari qarla temizlemek daha elverislidir Bunun ucun xalcanin heyete cixarilmasi yaxsi olar Xalca iki ve daha cox adamin komeyi ile cirpilir Sonra xalca qalin qarin ustunde uzu yuxari yere serilir supurge ile supurulur Yeniden xalcanin uzerine qar sepilir ve supuge ile temizlenir Bu xalca temize cixana qeder davam etdirile biler Adeten xalcalari xususile de yumsaq tuklu xalcalari xovun eks istiqameti ile supurmek ve yaxud temizlemek olmaz Muasir xalca temizleme vasiteleri ile temizleme daha asan ve serfelidir Xalca ve xali ortukleri indi muasir pesekar avadanliqlar vasitesi ile yerinde qisa muddet erzinde temizlenir Xalcanin temizliyinde ekoloji temiz ve iysiz maddelerden istifade olunur Amma bu vasitelerden istifade etmek meslehet deyildir Bele vasiteler xalcalarin daha tez siradan cixmasina komek edir Ona gore de bu vasiteler kohne ve ya yeni toxunmus butun xalcalara her zaman tetbiq oluna bilmir Isti ve yaxud qaynar su ile xalcalarin yuyulmasida duzgun deyildir Bu zaman xalcalar tez kohnelir ve rengleri solur Hemcinin xalcalar yuyulduqdan sonra gunes sualarinin altinda yox kolgede qurudulmalidir Eks halda ipliklerin rengi solar ve keyfiyyeti zeifleyer Tebii yun ipliklerden toxunmus xalcalari rutubeti cox olan otaqlarda ve zeherleyici kimyevi maddelerin saxlandigi ve istifade edildiyi otaqda saxlamaq ve sermek olmaz Ayaq altina salinmis xalcalari qeyri beraber surtunmelerden qorumaq ucun 2 3 ilden bir onlari dayandigi yerde 90 180 derece firlatmaq lazimdir Bukulu saxlanan yun xalcalari en azi ilde bir defe yazda olsa daha yaxsi olar aciq havaya sermek bukub goturen zaman icerisine guveye qarsi kimyevi ve yaxud da tebii yovsan bitkisi vasiteler qoymaq lazimdir Bukulmeden once cubuqla cirpilmali yumusaq firca ve tozsoranla temizlenmelidir Tebii yun xalcalar su sevmirler bu sebebden de onlari hec bir zaman nem firca ve ya esgi ile simek olmaz Suyun evezinde temiz ag neftden istifade etmek daha meqsede uygundur Ag neft hemcinin guveye mikrob ve viruslara qarsi yaxsi vasitedir Cixilmaz veziyyetde yuyulmus ve yaxud da sulu ve nem esgi ile silinmis xalcalari tebii yolla kolgebasar bir yerde qurutmaq meslehetdir Xalcani yumadan once xalcadan cirki tozu ve qirintilari tozsoranla temizlemek lazimdir Xalcani yumaq ucun su temiz seffaf ve iysiz olmalidir Suda maqnezium kalsium demir duzlari olmamalidir Kecmisde xalcalari yumaq ucun yagis suyundan ve ya erimis qardan istifade edirdiler Yaz leysanlarinda ildirimin elektrikinden dolmus damlalar yuksek keyfiyyetli olur Bu su xalcalarin yuyulmasi ucun xususile faydalidir Yuma zamani en yaxsisi vasite gilabi gilinden istifade etmekdir Gilabi xalca memulatlari ucun yerli ehalinin qedimden beri istifade etdiyi en yaxsi temizleyici vasitedir Gilabi gili elmde bentonit gil adi ile melumdur Muasir zamanda sintetik xalcalardan istifade daha elverislidir Onlari guveden qorumaq ucun hec bir tedbir ve temizleme isine ehtiyac yoxdur Yuma ve temizleme isleri olduqca asanliqla heyata kecirilir Bunun ucun sintetik xalcalari yuyan tozsoranla muxtelif kimyevi temizleyici vasitelerle xususi xalca sampunlari ile ve adi nem eski yaxud da cod fircalarla asanliqla temizlemek olar Muasir sintetik xalcalar dehliz ucun olduqca yararlidir Cunki onlari her gun xususi vasitelerle temizlemek oldugundan bayirdan ayaqla getirilen cirkler diger otaqlara kecmir Sintetik xalcalar kimyevi temizlemeye davamli oldugundan onlari ilde bir ve ya iki defe kimyevi temizleme yolu ile temizlemek olar Xalcalarin xidmet muddeti Redakte Qazax xalcasi Xalcalara verilen en muhum teleblerden biri de onlara verilen istismar muddeti ve ya xidmet muddetidir Xalcalarin xidmet muddeti dedikde xalca ve xalca memulatlarinin dagilana qederki yararsiz hala dusene kimi istismar muddeti basa dusulur Xalca ve xalca memulatlari olduqca davamli oldugundan onlarin istismar muddeti on illerle ve ya esrlerle teyin edilir Xalcanin vaxtindan evvel yararsiz hala dusmesi muxtelif sebeblerden ola biler Xalcanin toxunusu zamani materiallarin davamli olmamasi xalcanin istifade xarakterinden istismar seraitinden yararsiz rutubet temperatur kimyevi maddelerle ve s xalcalarla duzgun reftar qaydasindan xalcanin ferdi xususiyyetinden ve sairelerden asilidir Xalcalarin xidmet muddeti muxtelif tesirlere qarsi gosterdiyi muqavimetle teyin edilir ki buraya da mexaniki fiziki mikrobioloji ve s tesirler aiddir Uzun muddet istismara qarsi davamliliq hemcinin sosioloji amillerden de cox asilidir Maraqlidir ki xidmet muddeti cox olan xalcalar en qedim entiq xalcalardir Axi onlarin hazirlanma proseside sinaqdan kecirme merhelesi olmusdur Dogrudur tebbii liflerden olan xalcalar cirki daha tez goturur eyni zamanda cetin temizlenir Sintetik liflerden olan xalcalar ise cirki az goturur ve asan temizlenir Istinadlar Redakte 1 2 Menevi servetimiz olan xalcalarimiz olu kecid Xalcaciliq tarixinden 2015 09 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 10 22 Tarix 2012 03 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 11 Tanis olun Azerbaycan xalcalari olu kecid 1 2 Berde saqa oguz xalisi Azerbaycan dilinin tedrisi meseleleri Baky Mutercim 2009 seh 43 44 Duzeltme isimler Azerbaycan dilinin izahli lugeti Dord cildde Serq Qerb Nesriyyati Baki 2006 II cild seh 417 Azerbaycan etnoqrafiyasi Baki 2007 Serq Qerb nesriyyati Uc cildde I cild seh 447 ISBN 978 9952 34 152 2 Azerbaycan dilinin izahli lugeti 4 cildde Serq Qerb nesriyyati Baki 2006 II cild seh 416 1 2 Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom II Baku Gyandzhlik 1983 st 64 rus ing Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom II Baku Gyandzhlik 1983 st 66 rus ing 1 2 Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom II Baku Gyandzhlik 1983 st 65 rus ing Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom II Baku Gyandzhlik 1983 st 55 rus ing Sehirli ilmeler 2011 11 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 01 08 Xalca memulatlari 2012 03 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 11 27 Xalca memulatlari olu kecid Xalca novleri 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 23 Xovsuz xalcalar 2011 08 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 10 22 Xovlu xalcalar Sujetli xalcalar 2016 03 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 23 Azerbaycan dilinin izahli lugeti Dord cildde Serq Qerb Nesriyyati Baki 2006 II cild seh 378 Azerbaycan dilinin izahli lugeti Dord cildde Serq Qerb Nesriyyati Baki 2006 II cild seh 710 Azerbaycan etnoqrafiyasi Baki 2007 Serq Qerb nesriyyati Uc cildde I cild seh 435 ISBN 978 9952 34 152 2 Azerbaycan etnoqrafiyasi Baki 2007 Serq Qerb nesriyyati Uc cildde I cild seh 449 ISBN 978 9952 34 152 2 Xalcaciliq seneti 2007 10 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 10 30 Mayis Qasimov Azerbaycanin boyaq bitkileri Azerbaycan dovlet Nesriyyati Baki 1987 seh 4 Simmetrik duyun 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 04 Assimmetrik duyun 2016 03 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 04 Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom II Baku Gyandzhlik 1983 st 73 rus ing Islimi 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 25 Tesvirin standartlari 2012 03 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 01 21 Xalca muessiseleri olu kecid Azerxalca 2011 10 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 10 22 Azer Ilme olu kecid Azerilme 2012 04 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 04 02 Letif Kerimov fondu 2012 03 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 04 02 1 2 3 San sohretini itirmis Azerbaycan xalcalari Azerbaycan Respublikasinin Qanunu 2012 03 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 19 Azerbaycan xalca senetinin qorunmasi ve inkisaf etdirilmesi haqqinda olu kecid Dunyanin en boyuk xalcasi Xalcaciliq senetimiz YUNESKO nun dunyanin sah eserleri sirasina daxil edilecek olu kecid Ite ataram yada satmaram olu kecid Evinizde olan 10 tehlukeli esya Evinizdeki xalcalar zeher menbeyi ola biler 2010 07 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 31 Lyatif Kerimov Azerbajdzhanskij kover Tom II Baku Gyandzhlik 1983 st 67 rus ing Moskva Serq Xalqlari Inceseneti Dovlet Muzeyi seh 94 98 Namazliq 2011 08 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 04 Xalcanin ustunde namaz qilmaq 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 04 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Baki 2007 sehife 780 781 Qurbetde olan servetim 2012 06 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 12 Azerbaycan xalcaciliginin ilk merkezlerinden biri Ebulqasim Huseyzade Atalar sozu Baki Yazici 1985 seh 626 Azerbaycan Xalq Edebiyyati Azerbaycan bayatilari Elm nesriyyati Baki 1984 seh 252 Bayatilar Yazici nesriyyati Baki 1985 seh 174 Nureddin Seyidov Tapmacalar Elm nesriyyati Baki 1971 seh 167 Nureddin Seyidov Tapmacalar Elm nesriyyati Baki 1971 seh 169 Ucan xalca gercek oldu olu kecid Tedqiqat aparilir olu kecid Ucan xalca olu kecid Xeyallarinizdaki ucan xalca real oldu Azerbaycan nagillarindaki ucan xalca gerceklese biler 2011 12 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 04 Yuxuda xalca gormusunuz olu kecid Yuxu yozumlari Ensiklopediya Baki Genclik 1992 Seh 210 Yuxuyozmalar 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 12 Azerbaycan xalcalari olu kecid Azerbaycanda xalca senetinin inkisafi 2010 10 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 01 01 Xalcaciliq 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 23 1 2 Xalcalar haqqinda 2012 03 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 10 22 Carpets in Azerbaijan Tekce Azerbaycanda Dunyanin en boyuk xalcasi olu kecid Iranda dunyanin en boyuk xalcasi toxunmusdur Dubayda dunyanin en bahali mescidi olu kecid Turkmenistanda Dunyanin en boyuk qirmizi qalcasi Romadadi olu kecid Dunyanin en nazik xalcasi satildi Qeribe xalcalar olu kecid Qeyri adi xalcalar 2012 03 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 19 Maraqli xalcalar Ikiuzlu xalca Bakida Horumcek torundan xalca 2012 07 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 19 En qeribe xalca yaradildi 2011 12 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 19 Belcikada begonya ciceyinden xalca 2012 04 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 04 08 Azerbaycan xalcalari 2008 08 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 01 01 Azerbajdzhanskie kovry v muzeyah mira Letif Kerimov anildi 2010 11 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 31 Xalca muzeyi olu kecid Bakida mohtesem Xalca Muzeyi Kovry ruchnoj raboty otlichiya ot mashinnyh Saxlama 2012 03 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 20 Naftalin Guveye qarsi vasiteler Mocuzeli edviyyat mixek olu kecid Menbe RedakteXalca seneti Arxivlesdirilib 2009 01 08 at the Wayback Machine Azerbaycan xalcalari Arxivlesdirilib 2008 08 08 at the Wayback Machine Azerbaycan xalcalari dunya muzeylerinde olu kecid Azerbaycan xalcasi Arxivlesdirilib 2010 01 17 at the Wayback Machine Azerxalca Arxivlesdirilib 2011 10 10 at the Wayback Machine Xalcaciliq seneti Arxivlesdirilib 2007 10 15 at the Wayback Machine Xalcalar haqqinda olu kecid Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Xalca ile elaqeli mediafayllar var Munhen Muzeyinde Xalcalar Arxivlesdirilib 2013 11 10 at the Wayback Machine Munhen Muzeyinde Xalcalar Arxivlesdirilib 2013 11 05 at the Wayback Machine Munhen Muzeyinde Xalcalar Arxivlesdirilib 2013 09 17 at the Wayback Machine Munhen Muzeyinde Xalcalar olu kecid Yun qirximi ve yunun yuyulmasi Ipliyin hazirlanmasi Ipliyin boyanmasi Xalcanin toxunmaga hazirlanmasi Xalcanin toxunmasi Azerbaycan xalcalari Azerbaycan xalcalari rejissor Mehriban Elekberzade Arxivlesdirilib 2011 10 13 at the Wayback MachineHemcinin bax RedakteSerq xalcalari Azerbaycan xalcalari Xalca haqqinda dastan film 1985 Menbe https az wikipedia org w index php title Xalca amp oldid 6050263, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.