fbpx
Wikipedia

Xaçın knyazlığı

Avqust 18, 2021

Xaçın – orta əsrlərdə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisində mövcud olmuş xristian-alban məlikliyi.

Xaçın knyazlığı
1261–1603
Statusuknyazlıq
PaytaxtıVəngli,
Həsənriz,
Zar
Rəsmi dilləriAzərbaycan Türkcəsi
Nax-Dağıstan dilləri
Dini
Xristianlıq, Müsəlmanlıq
İdarəetmə formasıMonarxiya
Tarixi 
• Yaranması
1261
• Süqutu
1603
Ərazisi
Sələfi		 Xələfi
Artsax Krallığı
İndi tərkibində Azərbaycan
Dağlıq Qarabağ

Tarixi

XII-XIII əsrlər Arsax-Xaçın knyazlığının yüksəliş dövrü oldu. Qədim Qafqaz Albaniyasının bir hissəsi olan bu knyazlığın mərkəzi Xaçınçayın və qismən Tərtər çayının hövzələrində yerləşirdi. Alban Aranoğulları sülaləsinin nümayəndələrindən, xələflərindən biri Həsən-Cəlal (1215-1261) bu knyazlığın hökmdarı idi. Həsən-Cəlal Xaçın və qismən Arranın süveren knyazı olub, gürcü çarlığından asılı deyildi. Bu Arsax-Xaçın hökmdarı erməni, gürcü və fars sinxron (eyni dövrə aid olan) mənbələrdə, habelə epiqrafik yazılarda ali titullarla qeyd olunmuş, "knyazlar knyazı", "əzəmətli, parlaq hökmdar", "Xaçın ölkələrinin knyazı", "Xaçının və Arsax ölkələrinin əzəmətli knyazı", "çar", "Albaniya çarı", "Albaniyanın əzəmətli sahibi", "tacdar" adlandırılmışdır. Həsən-Cəlal özünü "mütləq hökmdar" titulu ilə nəzərə çatdırırdı. Gəncəsər məbədinin daşüstü yazısında oxuyuruq: "Arsax ölkəsinin və Xaçın hüdudlarının təbii mütləq hökmdarı". Bu hökmdarın ən təmtəraqlı titulu Gəncəsər monastırında, 1240-cı ildə tərtib olunmuş daşüstü yazıda göstərilmişdir: "Mən, Allahın müti qulu, Vaxtanqın oğlu, əzəmətli Həsənin nəvəsi, geniş əraziləri olan yüksək və böyük Arsax ölkəsinin təbii mütləq hökmdarı Həsən-Cəlal...". şübhəsizdir ki, Həsən-Cəlalın həmin tarixi mərhələnin nüfuzlu hakim sülalələri ilə qohumluq əlaqələri Xaçın-Arsax hökmdarının yüksək mövqeyini səciyyələndirir. Həsən-Cəlalın hökmranlıq illərini Albaniyanın iqtisadi, siyasi və mədəni intibahı dövrü kimi qiymətləndirmək mümkündür. Bu yüksəliş ədəbiyyatda, mülki tikintidə, memarlıqda, sitayiş qurğularının yaradılmasında öz əksini tapmışdı. Gəncəli Kirakos məhz bu zaman özünün "Tarix" əsərini yazmışdı. Öz hakimiyyətinin böyük alban Mehraniləri ilə varislik əlaqəsini sübut etməyə can atan, alban hökmdarının hakimiyyətinin fasiləsizliyini qeyd etməyə çalışan Həsən-Cəlalın göstərişi ilə Moisey Kalankatlının "Albanların tarixi" əsərinin (salnaməsinin) yazılışı davam etdirildi, salnaməyə dörd yeni fəsil əlavə olundu. Həmin fəsillərdə Həsən-Cəlalın hökmranlıq illəri, onun hakimiyyəti dövründə Gəncəsər kompleksinin tikintisi öz əksini tapmışdır. Bu əməllə alban tarixi-ədəbi ənənəsi dirçəldildi. Həsən-Cəlal bir çox ölkələrin əsrlər ərzində yaradılmış maddi-mənəvi dəyərlərini tarix səhnəsindən çıxarmı. monqollarla yaxşı münasibətlər qura bilmiş, monqol xanlarının alban xalqına müsbət münasibət bəsləməsini təmin etmişdi. Alban xalqı ağır tarixi sınaqlar dövründə etnik özünüdərkini qoruyub saxlaya bildi (özlərini erməni deyil, alban hesab edirdilər), Nax-Dağıstan dil qrupuna aid olan alban dilini, ərazi, siyasi və dini vəhdətini mühafizə etdi. Arsax-Xaçın knyazlığının əhalisi XII-XIII əsrlərdə müxtəlif tipli yazılı abidələri alban və qədim erməni dillərində yaradırdı (qədim Albaniyanın düzənlik hissəsinin əhalisi də vaxtilə arran-alban, türk, fars və ərəb dillərində ünsiyyətdə olmuş, yazılı abidələr yaratmışdır). Bununla belə, yerli alban mədəniyyətinin ənənəvi komponentləri (IX-XIV əsrlərin alban xaç başdaşılarındakı dünyəvi süjetlər, il hesabının bənzəri olmayan, erməni il hesabından fərqlənən kiçik alban təqvimi) hələ də fəaliyyət göstərirdi. Gəncəsər monastır kompleksi Həsən-Cəlalın təkidi ilə inşa edilmişdir. Gəncəsər monastırının qədim hissələri Həsən-Cəlalın hakimiyyəti zamanından xeyli əvvəl mövcud idi və Xaçın hakimləri olmuş Cəlairilərin nəsli məzarlığı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Həsən-Cəlalın özü 1261-ci ildə burada dəfn edilmişdir. Gəncəsər baş kilsəsi 1216-cı ildən 1238-ci ilədək alban patriarx katolikosu Nersesin məsləhəti və Həsən-Cəlalın göstərişi ilə tikilmişdir. Hökmdar özü bu kilsəni "Albaniyanın (Ermənistanın yox. – məsul red.) taxt-tac kilsəsi" adlandırırdı. Kilsədə olan daşüstü yazıda bildirilir ki, bu kilsə albanlar üçün inşa edilmişdir. Bu kilsədə cəmi 84 daşüstü yazı mövcuddur. Hazırda Dağlıq Qarabağda, Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində yerləşən Gəncəsər monastır kompleksi orta çağların alban memarlığının incisidir və erməni memarlığında həmin abidənin bənzəri yoxdur. Həsən-Cəlalın yaşadığı dövr Qafqaz tarixində zənginliyi ilə fərqlənir. Həmin tarixi dövrü bir sıra həməsr tarixçilər ətraflı təsvir etmişlər. Onlardan bəzisi (məsələn, Gəncəli Kirakos) həmin dövrdə baş vermiş hadisələrdə yaxından iştirak etmişdir. 1227-ci ildə və yaxud bir qədər sonra Cəlaləddin Məngburnunun vəziri Gərəf əl-Mülk tələb olunan vergiləri yığaraq Xaçın qalasına yaxınlaşdı. Həsən-Cəlal bu qalada qərar tutmuşdu. O, 20 min dinar ödəmək və əsirləri azad etməklə yaxasını qurtara bildi. 1236-cı ildə bir çox knyazların sırasında Həsən-Cəlal da monqollara itaətini bildirdi. İtaət edəcəklərini bildirmiş hakimlərin mülklərinə toxunulmadı. Müəyyən müddət ərzində onlardan vergi alınmadı. Tezliklə monqolların Xaçın üzərinə amansız yürüşü başlandı. Hətta alınmaz qalalar belə monqolların güclü təzyiqi və atəşi qarşısında davam gətirə bilmədi. "Torpaq həlak olmuş adamların meyitləri ilə örtülmüşdü, qan su yerinə axırdı, heç kəsə aman verilmirdi, sümük qalaqları bu hadisədən sonra uzun müddət ərzində daşlardan əmələ gəlmiş dağları xatırladırdı". Monqolların yürüşündən xəbər tutan Həsən öz vilayətinin sakinləri ilə birlikdə Koxanaberd qalasına sığındı. Monqollar qalanı mühasirəyə aldılar və qalanın çətinliklə ələ keçiriləcəyini anlayaraq mühasirədə olanlarla danışıqlara başladılar. Monqollar "əlavə ərazilərlə birgə Xaçın hökmdarına onun ölkəsini təqdim etdilər". Həsən-Cəlal nəhayətsiz vergilər verməyin labüdlüyünü irəlicədən başa düşərək tez-tez onun ölkəsinə gələcək monqol çaparlarının qəbul olunması üçün müəyyən hazırlıq tədbirləri gördü, monqolları hər bir şeylə bolluca təchiz etdi və öz təbəələrinin canını qurtardı. Güman etmək olar ki, Cormağunun oğlu Bora-Nainin Həsənin qızı Ruzukanla evlənməsi əhvalatı həmin zamanla bağlıdır. Bu dövr ərzində Həsən-Cəlal monqol Ali baş komandanlığının etibarını qazana bilmişdi və ona müəyyən qədər təsir göstərmək iqtidarında idi. Lakin bütün bunlar Həsən-Cəlala qarşıdakı ağır sınaqlardan yaxa qurtarmaqda yardım etmədi. Sonralar Cəlalın həyatında fəlakətli rol oynamış Arqunun və Buqayın başçılığı ilə monqol vergiyığanları gəldilər. Buqay bütün alban zadəganlarının iştirakı ilə Həsəni bir çox cəzalara məruz qoydu, onun alınmaz qalalarını dağıtdırdı. Həsən yalnız Buqaya xeyli qızıl və gümüş verdikdən sonra ondan yaxasını qurtara bildi. Nəhayət, Həsən-Cəlal özü üçün qüdrətli himayəçi tapmağa müvəffəq oldu. Qızıl Orda xanı Batının oğlu, xristian Sartak tezliklə öz həmdinlərinin müdafiəçisinə çevrildi. Həsən-Cəlalın irsi mülkləri olan "Cəraberd, Akana və Qarqar onun özünə qaytarıldı". Xaçın hökmdarı alban katolikosu Nerses üçün mühüm imtiyazlar almağa nail oldu. Cəlalın Sartakla əlaqəsi alban hökmdarının vəfatınadək davam etdi. Arqunun məkrli əməlləri Həsən-Cəlalı uzaq səyahətə çıxmağa – Ali monqol xaqanı Munkenin sarayına getməyə vadar etdi. 1255-ci ildə – Batı xanın vəfatı ilində Sartak Munkenin sarayına getdi. Bu zaman Həsən-Cəlal öz arvadı və oğlu ilə birgə Qızıl Ordada idi. Həsən fürsətdən istifadə etməyi qərara aldı və Sartakla birlikdə Monqolustana yollandı. Munke Həsən-Cəlalın knyazlıq etməsi, mülkə sahib olması haqqında fərman verdi. Arqun Monqolustana çağırıldı, ağır ittihamnamə ilə məhkəməyə verildi. 1256-cı ildə Arqunla yaxşı münasibətlərdə olan Smbat Orbelian Munkenin sarayına səfəri zamanı Arqunu azad etdirə bildi. Nəticədə Arquna qarşı düşmən münasibətdə olan iki hakim edam olundu, keçmiş müttəhim isə əvvəlki səlahiyyətləri ilə Qafqaza qayıtdı. Həsən-Cəlal yalnız beş ildən sonra vətəninə dönə bildi. Lakin tezliklə o, Arqun tərəfindən ələ keçirildi və dözülməz işgəncələrə məruz qaldı. Həsənin qızı Ruzukan atasını xilas etmək üçün "böyük və şərəfli hökmdar, xristianların ümidi və pənahgahı olan" Hülakunun arvadı Doquz xatunun yanına getməyə tələsdi (Hülakunun arvadı xristian idi). Bundan xəbər tutan Arqun Həsəni gecə ikən öldürmək üçün sərəncam verdi. Həsən-Cəlalı oynaqlarından hissə-hissə doğradılar. Həsən-Cəlalın oğlu Atabəy qətlə yetirilmiş atasının cəsədinin hissələrini almağa və Gəncəsərə aparmağa müvəffəq oldu. Həsən-Cəlalın cəsədi 1261-ci ildə Gəncəsərdəki nəsli məzarlıqda torpağa tapşırıldı. Təqribən bütün sonrakı alban katolikosları və Həsən-Cəlal nəslinin nümayəndələri Gəncəsərdə dəfn olunmuşdular. Bunu məzar lövhələri üzərindəki yazılar təsdiqləyir. XV əsrdə alban Həsən-Cəlalın nəsli (Cəlalilər) Qaraqoyunlu Cahanşahdan "məlik" titulu aldı. Sonralar Cəlalilər nəsli beş muxtar alban feodal knyazlığına – məlikliyinə parçalandı (Gülüstan, Cəraberd, Xaçın, Vərəndə, Dizaq məliklikləri). "Məlik" titulu soyadlarına əlavə edilirdi (Məlik-Yeqanov, Məlik-Şahnazarov və s.). İslamı qəbul etmiş bu soyadlar Azərbaycan soyadları hesab edilirdi. Əlamətdardır ki, məlikliklər yalnız Qarabağ üçün səciyyəvidir, yəni bu siyasi qurumlar əzəldən Qarabağda meydana gəlmişdir. Sonralar XVII-XIX əsrlərdə məliklərə İrəvanda, Sünikdə, Şəkidə də təsadüf olunur ki, bu da şübhəsiz, həmin məliklərin miqrasiyası ilə bağlıdır. Erməni tarixşünaslığında dəfələrlə, həqiqətin əksinə olaraq, məliklik institutunu "erməni gerçəkliyi" üçün səciyyəvi hadisə kimi qələmə vermək cəhdləri olmuşdur. Azərbaycan, habelə erməni feodal nəsillərinin tədqiqi sübut edir ki, Kiçik Asiya və İrandakı erməni mühitində məliklər mövcud olmamışdır. Bu siyasi qurumlar yalnız son orta çağlarda Xaçın vilayətində yaşamış alban feodal nəsilləri üçün xasdır. Özü də həmin nəsillər Həsən-Cəlal nəsli ilə, daha qədimlərdə isə alban Mehranilər və alban Arşakilər sülalələri ilə bağlıdır. Erməni tarixçiləri məliklərin erməni mənşəli olduqlarını sübut etməyə çalışaraq, XVII-XIX əsrlərdə İrəvandan, Sünikdən və Qafandan olan məlik nəsillərini nümunə kimi irəli sürürlər. Lakin məlumdur ki, bu məliklərin hamısı Arsaxdan – Qarabağdan çıxmışlar. Məlik istilahına gəldikdə isə qeyd olunmalıdır ki, bu istilah Qaraqoyunlu hərbi-köçəri əyanlarının ictimai-hüquqi normalarının doğurduğu nəticələrdən biridir. Erməni gerçəkliyi üçün işxan, tanuter, paron istilahları səciyyəvidir. Aydın şəkildə görünür ki, XV əsrdə alban feodal əyanları məlik istilahını, məlik institutunu xüsusi məqsədlə qəbul etmişdilər və bu hal onların özlərini ermənilərdən fərqləndirmək istəyinin nəticəsi olmuşdur. Əlamətdardır ki, Həsən-Cəlal nəsli XV əsrədək Xaçında dünyəvi hakimiyyətə malik olmuş, XV əsrdən (nəslin beş məlikliyə parçalanmasından) sonra isə bu nəslin nümayəndələri Gəncəsərdə yerləşən Alban avtokefal (müstəqil) apostol kilsəsinin patriarx-katolikosları vəzifələrini yerinə yetirmişdilər. Yəni onlar bu zamandan etibarən – 1836-cı ildə Alban kilsəsinin ləğv olunmasınadək Arsax-Xaçın knyazlığının ruhani rəhbərlərinə çevrilmişdilər.

Abidələr

Kəlbəcər rayonunun ərazisində, Tərtərçayın sol sahilində yerləşən, xalq arasında Xotavəng və ya Xudavəng məbəd kompleksi, yəni "tanrı məbədi" adlandırılan monastır kompleksi Qafqaz Albaniyası dövləti dağıldıqdan bir əsr sonra – IX əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində yaranmış Xaçın Alban knyazlığının dini mərkəzi olmuşdur. Kompleksdə alban yepiskopunun iqamətgahı və dini maarif mərkəzi fəaliyyət göstərmişdir. Arxeoloji tədqiqatların nəticələrindən məlum olur ki, monastrın əsası VI-VII əsrlərdə qoyulmuşdur. Mehranilər sülaləsindən olan Xaçın knyazı Həsən əlalın oğlu olan Vaxtanq kompleksin əpazisində geniş tikinti işləri aparmış, Arzu xatun isə 1214-cü ildə əri Vaxtanqın və iki oğlunun xatirəsinə kompleksdə Arzu Xatun məbədini tikdirmişdir. Kilsənin şərq fasadında daş üzərində knyaz Vaxtanqın, cənub fəsadında isə Arzu xatunun iki oğlunun təsvirləri həkk olunmuşdur. Arzu xatun alban knyazı Kürdün qızıdır. Alban knyazı Ohanes tərəfindən inşa edilmiş baş kilsə memarlıq xüsusiyyətlərinə görə qonşu xalqların kilsələrindən fərqlənir. Şəki rayonunun Kiş kəndindəki müqəddəs Yelisey məbədinin, Orta Zəyzit kəndindəki bir nefli Zəyzit məbədinin və Oğuz rayonundakı müqəddəs Yelisey məbədinin plan quruluşları demək olar ki, eynidir. Albaniyada xristianlığın yayılmasında böyük xidmətləri olmuş apostol Yeliseyin xatirəsinə ölkədə əsrlər boyu bir çox məbədlər tikilmişdir. Bunlardan bizim günlərə çatmış ən diqqət çəkəni Dağlıq Qarabağın Ağdərə rayonundakı Müqəddəs Yelisey kompleksidir. Dəniz səviyyəsindən 2000 metr yüksəklikdə, uca bir dağın zirvəsində tikilmiş və qala divarları ilə əhatə olunmuş monastır kompleksinin əsası V əsrdə qoyulub. Xaçın knyazlığı dövründə burada geniş inşaat işləri aparılmış, iri baş kilsə binası, altı kiçik kilsə, bir neçə yaşayış və təsərrüfat binaları tikilmişdir. Yaxşı yonulmuş daşdan tikilmiş baş kilsənin ikimailli daş damının üstündə dörd sütunlu ratonda ucalır. XIII-XIV əsrlərə aid edilən bu alban kilsəsi geniş ibadət zalından və silindrik tağbəndlərlə tamamlanan sütunları olan kvadrat formalı otaqdan ibarətdir. Monastır kompleksində dəfələrlə yenidənqurma və inşaat işləri aparılmışdır. IV əsrdə ölkədə cərəyan etmiş hadisələrlə əlaqədar "Aqvan tarixi" əsərində Moisey Kalankatlı Amaras monastrının tikilməsindən bəhs edir. O, yazır ki, Haband vilayətində xristianlığı geniş təbliğ etmək məqsədilə Amaras şəhərindən memarlar, sənətkarlar və fəhlələr cəlb olunmuş, yaraşıqlı kilsə binası ucaldılmışdır. Amaras monastrı IX əsrdə Xaçın knyazları tərəfindən əsaslı bərpa edilmiş, XIII əsrdə isə yenidən qurulmuş, monastır kompleksinə çevrilmişdir. Alban kilsəsinə aid bu abidə hazırda Xocavənd rayonunda yerləşir. Düzbucaqlı plan quruluşu olan bu kilsə yaxşı yonulmuş ağ daşlardan səliqə ilə hörülmüşdür. İkimailli daş dam örtüyünün üstündə altı sütunlu ratonda yüksəlir. Monastrın düzbucaqlı həyətini əhatə edən və dörd dairəvi bürcü olan qala divarları kobud yonulmuş daşlardan hörülmüşdür. Həyətdə qala divarlarına bitişik yaşayış və təsərrüfat otaqları inşa edilmişdir. Kilsənin fasad hissəsində giriş qapısının üstündə ensiz pəncərə qoyulmuş, onun üstündə isə iri barelyef xaç düzəldilmişdir. Rəvayətə görə müqəddəs Qriqorisin Qafqaz Albaniyasında missionerlik fəaliyyəti faciə ilə nəticələnmiş, o qətlə yetirilmiş, Amaras monastrı kompleksinin ərazisində dəfn olunmuşdur. XIII əsr Xaçın knyazlığının tarixində intibah dövrü olmuşdur. Mehranilər sülaləsindən olan məşhur alban knyazı Həsən Cəlal Dövlənin babası Böyük Həsən, atası knyaz Vaxtanq, oğlu Vaxtanq, gəlini Arzu xatun, anası Xorişə xatun knyazlığın ərazisində bir sıra möhtəşəm müdafiə qalaları ilə yanaşı monastır, kilsə və məbədlər də inşa etdirmişdilər. Həsən Cəlalın hakimiyyəti illərində knyazlığın ərazisi xeyli genişlənmiş, tikinti-abadlıq işləri böyük vüsət almışdı. Həsən Cəlalın iqamətgahı olan Hohanaberd qalası ilə üzbəüz, Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində Xaçın çayının sol sahilində dağın üstündə ucaldılmış məşhur Qandzasar məbədi Qafqaz Albaniyası xristian memarlığının ən görkəmli abidələrindən biridir. Monastrın divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıdan məlum olur ki, bu abidə "yüksək və böyük Arsax ölkəsinin hökmdarı, geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu, Həsən Cəlal Dövlə və anası Xorişə xatun tərəfindən 1216-1238-ci illərdə inşa edilmişdir".

İstinadlar

  1. Ərəb xilafəti dağıldıqdan sonra (IX əsrin sonlarında) Qarabağ ərazisində (Yuxarı Qarabağda) Sünik və Arsax-Xaçın knyazlıqları yarandı. Albaniya dövlətini bərpa etmək məqsədi ilə alban soylu Həsən Cəlal (1215-1261) bu feodal qurumu inkişaf mərhələsinə çatdırdı. Gəncəsər (Qanzasar) alban xristian məbədi də onun zamanında tikildi (Геюшев Р.Б. Христианство в Кавказской Албании. Баку, 1984). http://tarix.gov.az/qarabagh.php 2017-07-19 at the Wayback Machine
  2. V. Minorsky. Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — University of London, 1953. — Т. 15, № 3. — С. 508.:
  3. Azərbaycan Tarixi

Mənbə

  • Azərbaycan tarixi, 3-cü cild, səh. 34

Həmçinin bax

Avqust 18, 2021
xaçın, knyazlığı, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, məqaləni,. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Xacin orta esrlerde Azerbaycanin Dagliq Qarabag erazisinde movcud olmus xristian alban 1 melikliyi Xacin knyazligi1261 1603StatusuknyazliqPaytaxtiVengli Hesenriz ZarResmi dilleriAzerbaycan TurkcesiNax Dagistan dilleriDiniXristianliq MuselmanliqIdareetme formasiMonarxiyaTarixi Yaranmasi1261 Suqutu1603ErazisiSelefi XelefiArtsax Kralligi Xemse meliklikleriIndi terkibinde Azerbaycan Dagliq Qarabag Mundericat 1 Tarixi 2 Abideler 3 Istinadlar 4 Menbe 5 Hemcinin baxTarixi RedakteXII XIII esrler Arsax Xacin knyazliginin yukselis dovru oldu Qedim Qafqaz Albaniyasinin bir hissesi olan bu knyazligin merkezi Xacincayin ve qismen Terter cayinin hovzelerinde yerlesirdi Alban Aranogullari sulalesinin numayendelerinden 2 xeleflerinden biri Hesen Celal 1215 1261 bu knyazligin hokmdari idi Hesen Celal Xacin ve qismen Arranin suveren knyazi olub gurcu carligindan asili deyildi Bu Arsax Xacin hokmdari ermeni gurcu ve fars sinxron eyni dovre aid olan menbelerde habele epiqrafik yazilarda ali titullarla qeyd olunmus knyazlar knyazi ezemetli parlaq hokmdar Xacin olkelerinin knyazi Xacinin ve Arsax olkelerinin ezemetli knyazi car Albaniya cari Albaniyanin ezemetli sahibi tacdar adlandirilmisdir Hesen Celal ozunu mutleq hokmdar titulu ile nezere catdirirdi Genceser mebedinin dasustu yazisinda oxuyuruq Arsax olkesinin ve Xacin hududlarinin tebii mutleq hokmdari Bu hokmdarin en temteraqli titulu Genceser monastirinda 1240 ci ilde tertib olunmus dasustu yazida gosterilmisdir Men Allahin muti qulu Vaxtanqin oglu ezemetli Hesenin nevesi genis erazileri olan yuksek ve boyuk Arsax olkesinin tebii mutleq hokmdari Hesen Celal subhesizdir ki Hesen Celalin hemin tarixi merhelenin nufuzlu hakim sulaleleri ile qohumluq elaqeleri Xacin Arsax hokmdarinin yuksek movqeyini seciyyelendirir Hesen Celalin hokmranliq illerini Albaniyanin iqtisadi siyasi ve medeni intibahi dovru kimi qiymetlendirmek mumkundur Bu yukselis edebiyyatda mulki tikintide memarliqda sitayis qurgularinin yaradilmasinda oz eksini tapmisdi Genceli Kirakos mehz bu zaman ozunun Tarix eserini yazmisdi Oz hakimiyyetinin boyuk alban Mehranileri ile varislik elaqesini subut etmeye can atan alban hokmdarinin hakimiyyetinin fasilesizliyini qeyd etmeye calisan Hesen Celalin gosterisi ile Moisey Kalankatlinin Albanlarin tarixi eserinin salnamesinin yazilisi davam etdirildi salnameye dord yeni fesil elave olundu Hemin fesillerde Hesen Celalin hokmranliq illeri onun hakimiyyeti dovrunde Genceser kompleksinin tikintisi oz eksini tapmisdir Bu emelle alban tarixi edebi enenesi dirceldildi Hesen Celal bir cox olkelerin esrler erzinde yaradilmis maddi menevi deyerlerini tarix sehnesinden cixarmi monqollarla yaxsi munasibetler qura bilmis monqol xanlarinin alban xalqina musbet munasibet beslemesini temin etmisdi Alban xalqi agir tarixi sinaqlar dovrunde etnik ozunuderkini qoruyub saxlaya bildi ozlerini ermeni deyil alban hesab edirdiler Nax Dagistan dil qrupuna aid olan alban dilini erazi siyasi ve dini vehdetini muhafize etdi Arsax Xacin knyazliginin ehalisi XII XIII esrlerde muxtelif tipli yazili abideleri alban ve qedim ermeni dillerinde yaradirdi qedim Albaniyanin duzenlik hissesinin ehalisi de vaxtile arran alban turk fars ve ereb dillerinde unsiyyetde olmus yazili abideler yaratmisdir Bununla bele yerli alban medeniyyetinin enenevi komponentleri IX XIV esrlerin alban xac basdasilarindaki dunyevi sujetler il hesabinin benzeri olmayan ermeni il hesabindan ferqlenen kicik alban teqvimi hele de fealiyyet gosterirdi Genceser monastir kompleksi Hesen Celalin tekidi ile insa edilmisdir Genceser monastirinin qedim hisseleri Hesen Celalin hakimiyyeti zamanindan xeyli evvel movcud idi ve Xacin hakimleri olmus Celairilerin nesli mezarligi kimi fealiyyet gostermisdir Hesen Celalin ozu 1261 ci ilde burada defn edilmisdir Genceser bas kilsesi 1216 ci ilden 1238 ci iledek alban patriarx katolikosu Nersesin mesleheti ve Hesen Celalin gosterisi ile tikilmisdir Hokmdar ozu bu kilseni Albaniyanin Ermenistanin yox mesul red taxt tac kilsesi adlandirirdi Kilsede olan dasustu yazida bildirilir ki bu kilse albanlar ucun insa edilmisdir Bu kilsede cemi 84 dasustu yazi movcuddur Hazirda Dagliq Qarabagda Agdere rayonunun Vengli kendinde yerlesen Genceser monastir kompleksi orta caglarin alban memarliginin incisidir ve ermeni memarliginda hemin abidenin benzeri yoxdur Hesen Celalin yasadigi dovr Qafqaz tarixinde zenginliyi ile ferqlenir Hemin tarixi dovru bir sira hemesr tarixciler etrafli tesvir etmisler Onlardan bezisi meselen Genceli Kirakos hemin dovrde bas vermis hadiselerde yaxindan istirak etmisdir 1227 ci ilde ve yaxud bir qeder sonra Celaleddin Mengburnunun veziri Geref el Mulk teleb olunan vergileri yigaraq Xacin qalasina yaxinlasdi Hesen Celal bu qalada qerar tutmusdu O 20 min dinar odemek ve esirleri azad etmekle yaxasini qurtara bildi 1236 ci ilde bir cox knyazlarin sirasinda Hesen Celal da monqollara itaetini bildirdi Itaet edeceklerini bildirmis hakimlerin mulklerine toxunulmadi Mueyyen muddet erzinde onlardan vergi alinmadi Tezlikle monqollarin Xacin uzerine amansiz yurusu baslandi Hetta alinmaz qalalar bele monqollarin guclu tezyiqi ve atesi qarsisinda davam getire bilmedi Torpaq helak olmus adamlarin meyitleri ile ortulmusdu qan su yerine axirdi hec kese aman verilmirdi sumuk qalaqlari bu hadiseden sonra uzun muddet erzinde daslardan emele gelmis daglari xatirladirdi Monqollarin yurusunden xeber tutan Hesen oz vilayetinin sakinleri ile birlikde Koxanaberd qalasina sigindi Monqollar qalani muhasireye aldilar ve qalanin cetinlikle ele kecirileceyini anlayaraq muhasirede olanlarla danisiqlara basladilar Monqollar elave erazilerle birge Xacin hokmdarina onun olkesini teqdim etdiler Hesen Celal nehayetsiz vergiler vermeyin labudluyunu ireliceden basa duserek tez tez onun olkesine gelecek monqol caparlarinin qebul olunmasi ucun mueyyen hazirliq tedbirleri gordu monqollari her bir seyle bolluca techiz etdi ve oz tebeelerinin canini qurtardi Guman etmek olar ki Cormagunun oglu Bora Nainin Hesenin qizi Ruzukanla evlenmesi ehvalati hemin zamanla baglidir Bu dovr erzinde Hesen Celal monqol Ali bas komandanliginin etibarini qazana bilmisdi ve ona mueyyen qeder tesir gostermek iqtidarinda idi Lakin butun bunlar Hesen Celala qarsidaki agir sinaqlardan yaxa qurtarmaqda yardim etmedi Sonralar Celalin heyatinda felaketli rol oynamis Arqunun ve Buqayin basciligi ile monqol vergiyiganlari geldiler Buqay butun alban zadeganlarinin istiraki ile Heseni bir cox cezalara meruz qoydu onun alinmaz qalalarini dagitdirdi Hesen yalniz Buqaya xeyli qizil ve gumus verdikden sonra ondan yaxasini qurtara bildi Nehayet Hesen Celal ozu ucun qudretli himayeci tapmaga muveffeq oldu Qizil Orda xani Batinin oglu xristian Sartak tezlikle oz hemdinlerinin mudafiecisine cevrildi Hesen Celalin irsi mulkleri olan Ceraberd Akana ve Qarqar onun ozune qaytarildi Xacin hokmdari alban katolikosu Nerses ucun muhum imtiyazlar almaga nail oldu Celalin Sartakla elaqesi alban hokmdarinin vefatinadek davam etdi Arqunun mekrli emelleri Hesen Celali uzaq seyahete cixmaga Ali monqol xaqani Munkenin sarayina getmeye vadar etdi 1255 ci ilde Bati xanin vefati ilinde Sartak Munkenin sarayina getdi Bu zaman Hesen Celal oz arvadi ve oglu ile birge Qizil Ordada idi Hesen fursetden istifade etmeyi qerara aldi ve Sartakla birlikde Monqolustana yollandi Munke Hesen Celalin knyazliq etmesi mulke sahib olmasi haqqinda ferman verdi Arqun Monqolustana cagirildi agir ittihamname ile mehkemeye verildi 1256 ci ilde Arqunla yaxsi munasibetlerde olan Smbat Orbelian Munkenin sarayina seferi zamani Arqunu azad etdire bildi Neticede Arquna qarsi dusmen munasibetde olan iki hakim edam olundu kecmis muttehim ise evvelki selahiyyetleri ile Qafqaza qayitdi Hesen Celal yalniz bes ilden sonra vetenine done bildi Lakin tezlikle o Arqun terefinden ele kecirildi ve dozulmez isgencelere meruz qaldi Hesenin qizi Ruzukan atasini xilas etmek ucun boyuk ve serefli hokmdar xristianlarin umidi ve penahgahi olan Hulakunun arvadi Doquz xatunun yanina getmeye telesdi Hulakunun arvadi xristian idi Bundan xeber tutan Arqun Heseni gece iken oldurmek ucun serencam verdi Hesen Celali oynaqlarindan hisse hisse dogradilar Hesen Celalin oglu Atabey qetle yetirilmis atasinin cesedinin hisselerini almaga ve Gencesere aparmaga muveffeq oldu Hesen Celalin cesedi 1261 ci ilde Genceserdeki nesli mezarliqda torpaga tapsirildi Teqriben butun sonraki alban katolikoslari ve Hesen Celal neslinin numayendeleri Genceserde defn olunmusdular Bunu mezar lovheleri uzerindeki yazilar tesdiqleyir XV esrde alban Hesen Celalin nesli Celaliler Qaraqoyunlu Cahansahdan melik titulu aldi Sonralar Celaliler nesli bes muxtar alban feodal knyazligina melikliyine parcalandi Gulustan Ceraberd Xacin Verende Dizaq meliklikleri Melik titulu soyadlarina elave edilirdi Melik Yeqanov Melik Sahnazarov ve s Islami qebul etmis bu soyadlar Azerbaycan soyadlari hesab edilirdi Elametdardir ki meliklikler yalniz Qarabag ucun seciyyevidir yeni bu siyasi qurumlar ezelden Qarabagda meydana gelmisdir Sonralar XVII XIX esrlerde meliklere Irevanda Sunikde Sekide de tesaduf olunur ki bu da subhesiz hemin meliklerin miqrasiyasi ile baglidir Ermeni tarixsunasliginda defelerle heqiqetin eksine olaraq meliklik institutunu ermeni gercekliyi ucun seciyyevi hadise kimi qeleme vermek cehdleri olmusdur Azerbaycan habele ermeni feodal nesillerinin tedqiqi subut edir ki Kicik Asiya ve Irandaki ermeni muhitinde melikler movcud olmamisdir Bu siyasi qurumlar yalniz son orta caglarda Xacin vilayetinde yasamis alban feodal nesilleri ucun xasdir Ozu de hemin nesiller Hesen Celal nesli ile daha qedimlerde ise alban Mehraniler ve alban Arsakiler sulaleleri ile baglidir Ermeni tarixcileri meliklerin ermeni menseli olduqlarini subut etmeye calisaraq XVII XIX esrlerde Irevandan Sunikden ve Qafandan olan melik nesillerini numune kimi ireli sururler Lakin melumdur ki bu meliklerin hamisi Arsaxdan Qarabagdan cixmislar Melik istilahina geldikde ise qeyd olunmalidir ki bu istilah Qaraqoyunlu herbi koceri eyanlarinin ictimai huquqi normalarinin dogurdugu neticelerden biridir Ermeni gercekliyi ucun isxan tanuter paron istilahlari seciyyevidir Aydin sekilde gorunur ki XV esrde alban feodal eyanlari melik istilahini melik institutunu xususi meqsedle qebul etmisdiler ve bu hal onlarin ozlerini ermenilerden ferqlendirmek isteyinin neticesi olmusdur Elametdardir ki Hesen Celal nesli XV esredek Xacinda dunyevi hakimiyyete malik olmus XV esrden neslin bes melikliye parcalanmasindan sonra ise bu neslin numayendeleri Genceserde yerlesen Alban avtokefal musteqil apostol kilsesinin patriarx katolikoslari vezifelerini yerine yetirmisdiler Yeni onlar bu zamandan etibaren 1836 ci ilde Alban kilsesinin legv olunmasinadek Arsax Xacin knyazliginin ruhani rehberlerine cevrilmisdiler 3 Abideler RedakteKelbecer rayonunun erazisinde Tertercayin sol sahilinde yerlesen xalq arasinda Xotaveng ve ya Xudaveng mebed kompleksi yeni tanri mebedi adlandirilan monastir kompleksi Qafqaz Albaniyasi dovleti dagildiqdan bir esr sonra IX esrde Qarabagin dagliq hissesinde yaranmis Xacin Alban knyazliginin dini merkezi olmusdur Kompleksde alban yepiskopunun iqametgahi ve dini maarif merkezi fealiyyet gostermisdir Arxeoloji tedqiqatlarin neticelerinden melum olur ki monastrin esasi VI VII esrlerde qoyulmusdur Mehraniler sulalesinden olan Xacin knyazi Hesen elalin oglu olan Vaxtanq kompleksin epazisinde genis tikinti isleri aparmis Arzu xatun ise 1214 cu ilde eri Vaxtanqin ve iki oglunun xatiresine kompleksde Arzu Xatun mebedini tikdirmisdir Kilsenin serq fasadinda das uzerinde knyaz Vaxtanqin cenub fesadinda ise Arzu xatunun iki oglunun tesvirleri hekk olunmusdur Arzu xatun alban knyazi Kurdun qizidir Alban knyazi Ohanes terefinden insa edilmis bas kilse memarliq xususiyyetlerine gore qonsu xalqlarin kilselerinden ferqlenir Seki rayonunun Kis kendindeki muqeddes Yelisey mebedinin Orta Zeyzit kendindeki bir nefli Zeyzit mebedinin ve Oguz rayonundaki muqeddes Yelisey mebedinin plan quruluslari demek olar ki eynidir Albaniyada xristianligin yayilmasinda boyuk xidmetleri olmus apostol Yeliseyin xatiresine olkede esrler boyu bir cox mebedler tikilmisdir Bunlardan bizim gunlere catmis en diqqet cekeni Dagliq Qarabagin Agdere rayonundaki Muqeddes Yelisey kompleksidir Deniz seviyyesinden 2000 metr yukseklikde uca bir dagin zirvesinde tikilmis ve qala divarlari ile ehate olunmus monastir kompleksinin esasi V esrde qoyulub Xacin knyazligi dovrunde burada genis insaat isleri aparilmis iri bas kilse binasi alti kicik kilse bir nece yasayis ve teserrufat binalari tikilmisdir Yaxsi yonulmus dasdan tikilmis bas kilsenin ikimailli das daminin ustunde dord sutunlu ratonda ucalir XIII XIV esrlere aid edilen bu alban kilsesi genis ibadet zalindan ve silindrik tagbendlerle tamamlanan sutunlari olan kvadrat formali otaqdan ibaretdir Monastir kompleksinde defelerle yenidenqurma ve insaat isleri aparilmisdir IV esrde olkede cereyan etmis hadiselerle elaqedar Aqvan tarixi eserinde Moisey Kalankatli Amaras monastrinin tikilmesinden behs edir O yazir ki Haband vilayetinde xristianligi genis teblig etmek meqsedile Amaras seherinden memarlar senetkarlar ve fehleler celb olunmus yarasiqli kilse binasi ucaldilmisdir Amaras monastri IX esrde Xacin knyazlari terefinden esasli berpa edilmis XIII esrde ise yeniden qurulmus monastir kompleksine cevrilmisdir Alban kilsesine aid bu abide hazirda Xocavend rayonunda yerlesir Duzbucaqli plan qurulusu olan bu kilse yaxsi yonulmus ag daslardan seliqe ile horulmusdur Ikimailli das dam ortuyunun ustunde alti sutunlu ratonda yukselir Monastrin duzbucaqli heyetini ehate eden ve dord dairevi burcu olan qala divarlari kobud yonulmus daslardan horulmusdur Heyetde qala divarlarina bitisik yasayis ve teserrufat otaqlari insa edilmisdir Kilsenin fasad hissesinde giris qapisinin ustunde ensiz pencere qoyulmus onun ustunde ise iri barelyef xac duzeldilmisdir Revayete gore muqeddes Qriqorisin Qafqaz Albaniyasinda missionerlik fealiyyeti facie ile neticelenmis o qetle yetirilmis Amaras monastri kompleksinin erazisinde defn olunmusdur XIII esr Xacin knyazliginin tarixinde intibah dovru olmusdur Mehraniler sulalesinden olan meshur alban knyazi Hesen Celal Dovlenin babasi Boyuk Hesen atasi knyaz Vaxtanq oglu Vaxtanq gelini Arzu xatun anasi Xorise xatun knyazligin erazisinde bir sira mohtesem mudafie qalalari ile yanasi monastir kilse ve mebedler de insa etdirmisdiler Hesen Celalin hakimiyyeti illerinde knyazligin erazisi xeyli genislenmis tikinti abadliq isleri boyuk vuset almisdi Hesen Celalin iqametgahi olan Hohanaberd qalasi ile uzbeuz Agdere rayonunun Vengli kendinde Xacin cayinin sol sahilinde dagin ustunde ucaldilmis meshur Qandzasar mebedi Qafqaz Albaniyasi xristian memarliginin en gorkemli abidelerinden biridir Monastrin divarinda das uzerindeki epiqrafik yazidan melum olur ki bu abide yuksek ve boyuk Arsax olkesinin hokmdari genis vilayetin cari Boyuk Hesenin nevesi Vaxtanqin oglu Hesen Celal Dovle ve anasi Xorise xatun terefinden 1216 1238 ci illerde insa edilmisdir Istinadlar Redakte Ereb xilafeti dagildiqdan sonra IX esrin sonlarinda Qarabag erazisinde Yuxari Qarabagda Sunik ve Arsax Xacin knyazliqlari yarandi Albaniya dovletini berpa etmek meqsedi ile alban soylu Hesen Celal 1215 1261 bu feodal qurumu inkisaf merhelesine catdirdi Genceser Qanzasar alban xristian mebedi de onun zamaninda tikildi Geyushev R B Hristianstvo v Kavkazskoj Albanii Baku 1984 http tarix gov az qarabagh php Arxivlesdirilib 2017 07 19 at the Wayback Machine V Minorsky Caucasia IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 1953 T 15 3 S 508 Azerbaycan TarixiMenbe RedakteAzerbaycan tarixi 3 cu cild seh 34Hemcinin bax RedakteDop sulalesi QarabagMenbe https az wikipedia org w index php title Xacin knyazligi amp oldid 6099103, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.