fbpx
Wikipedia

Dağlıq Qarabağ

Dağlıq QarabağAzərbaycan Respublikasının qərb bölgəsidir.

Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın mərkəzi hissəsində yerləşir. Sovet hakimiyyəti dövründə burada ərazisi 4,4 min km², yaxud Azərbaycan Respublikası ümumi ərazisinin 5,1 faizini təşkil edən Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılmışdı. 1970-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 150.313 nəfər əhalisi olmuşdur. Vilayətin tərkibinə Əsgəran rayonu, keçmiş Ağdərə rayonu, Xocavənd rayonu, Şuşa rayonu və vilayət tabeli Xankəndi şəhəri daxil idi. Tarixən Qafqaz Albaniyasının (Arranın), Qarabağ xanlığının, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkib hissəsi olmuşdur.

Dağlıq Qarabağın əhalisini 19-cu əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar təşkil etmişdir. 1820-ci ildən başlayaraq ermənilər Azərbaycana, xüsusilə bu bölgəyə kütləvi şəkildə köçürülmüşdür. Ermənidilli mənbələrdə bölgənin adı "Artsax" kimi işlənir. Amma maraqlı olan odur ki, bu sözün də kökü Azərbaycana, türklərə gedib çıxır. Sözün ilkin forması "Ərsak" olmuşdur ki, bu ad da o ərazidə yaşayan sak tayfalarının igidləri, ərlərinin şərəfinə verilib. Ermənilər sadəcə sözü özlərinə uyğunlaşdırıb saxtalaşdırmışlar.

Etimologiyası

Qarabağın adı Azərbaycan dilindəki "qara" və "bağ" sözlərindən əmələ gəlmişdir. Bu ada artıq VII əsr mənbələrində rast gəlinir. Azərbaycan dilində (həmçinin başqa türk dillərində) "qara"nın rəngdən başqa "sıx", "qalın", "böyük", "tünd" və başqa mənaları da vardır. Bu baxımdan, "Qarabağ" termini "qara bağ", yəni "böyük bağ", "sıx bağ", "qalın bağ", "səfalı bağ" və s. mənalar kəsb edir.

Tarixi

Qarabağ qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Bu ərazidəki Azıx mağarasında ən qədim insanların yaşayış məskəni aşkar edilmişdir. Bu yaşayış məskəni Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağın, Aralıq dənizi hövzəsi və Şərqi Afrika ilə birlikdə insanlığın ilk vətənlərindən biri olduğunu sübut edir. 1968-ci ildə Azıx mağarasının aşöl təbəqəsindən Azıx adamı – azıxantrop adlandırılan insanın çənə sümüyü tapılmışdır. Azıx adamının 350–400 min il əvvəl yaşadığı güman olunur. Eneolit (e.ə. VI–IV minilliklər), tunc və ilk dəmir dövrlərində (e.ə.IV minilliyin sonu – I minilliyin əvvəli) Qarabağın həyatında böyük dəyişikliklər baş vermişdi. Son tunc və ilk dəmir dövrü (e.ə.XIII-VII əsrlər) Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti adı almışdır. Təsərrüfat və mədəni həyatın inkişafı ilə yanaşı, etno-siyasi proseslər də davam etmişdir. Azərbaycanın cənubunda qüdrətli Manna dövləti (e.ə. IX–VI əsrlər) meydana gəlmişdir. Makedoniyalı İsgəndər (e.ə.356–323) Əhəməni dövlətini dağıtdıqdan sonra Azərbaycanın şimalında siyasi proseslər yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Onun ölümü ilə imperiyası parçalandıqda Azərbaycanın cənubunda Atropatena, şimalında isə Albaniya dövlətləri yaranmışdır. E.ə. IV əsrdə və sonralar Atropatena Azərbaycanın şimalında da ərazilərə malik olmuşdur və bu zaman Qarabağ ərazisinə daxil olan torpaqların bir hissəsi həmin Azərbaycan dövlətinə tabe idi. Atropatena ilə eyni zamanda yaranmış Albaniya dövləti təxminən e.ə. IV – e. VIII əsrlərdə mövcud olaraq, 1200 ilə yaxın dövr ərzində Azərbaycan tarixində böyük rol oynamışdır. Albaniya sərhədlərini genişləndirərək bütün Qarabağ ərazisini əhatə etmiş və bu vilayəti öz tərkibində qoruyub saxlamaq üçün misilsiz mübarizə apararaq, bəzi istisnalarla buna nail ola bilmişdir. Qarabağ tarixi-etnoqrafik əyalət kimi əvvəlcə Qafqaz Albaniyası dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdur.

Qarabağın tarixində əsas dəyişikliklər VII əsrdə Ərəb xilafətinin işğalları və bunun nəticəsində Albaniya dövlətinin aradan qaldırılması ilə baş vermişdir. Ərəb işğallarınadək Qarabağın tarixi əhalisi etnik baxımdan eyni kökdən, yəni Azərbaycan-Albaniya kökündən olduğu halda, bu dövrdə Ərəb xilafətinin Azərbaycanla bağlı yeritdiyi siyasət nəticəsində vilayətin dağlıq hissəsində ermənilərin dini üstünlüyünün təmin edilməsi, zaman keçdikcə etnik sahədə də özünü göstərmişdir: Albaniyanın tarixi Arsax bölgəsi əhalisinin əvvəlcə qriqorianlaşdırılmasına, bunun ardınca da erməniləşdirilməsinə başlanılmışdır. Ərəb xilafəti parçalandıqdan sonra Albaniyanın həmin ərazisində Sünik və Arsax-Xaçın knyazlıqları yaranmışdır. XII əsrin sonlarına yaxın Sünik padşahlığı dağılmış, buradakı hakim sülalə 1166-cı ildən knyaz Qriqorun və Smbatın ölümü ilə hakimiyyəti itirmişdir. XII əsrin sonu – XIII əsrin əvvəllərində Arsax ərazisində təşəkkül tapan Xaçın knyazlığı tarixçi-alim İ.A.Orbelinin sözləri ilə desək "qədim Albaniyanın bir hissəsi" idi". Beləliklə, tamamilə təbiidir ki, Ərəb xilafəti dağılarkən onun ərazisində dirçələn yerli dövlətlər içərisində heç bir erməni dövləti olmamışdır. Monqolların ikinci yürüşü və Azərbaycanın işğalının başa çatması ilə (1231–1239) Qarabağ digər Azərbaycan torpaqları kimi Ali monqol xaqanlığının (1239–1256), sonra isə Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin (1256–1357) tərkibində idi. Qarabağın bu dövr tarixi haqqında məlumat nisbətən daha əhatəlidir və daha yaxşı öyrənilmişdir. Həmin dövrdə "Qara" və "bağ" söz birləşməsi – "Qarabağ", artıq, konkret coğrafi əraziyə şamil edilməyə başlanır. XV əsrdə Qarabağ Azərbaycan Qaraqoyunlu (1410–1467) və Ağqoyunlu (1468–1501) dövlətlərinin tərkibində idi. Lakin Qaraqoyunlular dövründə Qarabağın sonrakı tarixində özünü göstərəcək bir hadisə baş verdi. XV əsrdə keçmiş alban hakimi Həsən Cəlalın nəsli (Cəlalilər) Qaraqoyunlu Cahan şahdan "məlik" titulu aldı. Sonralar Cəlalilər nəslinin mülkü beş alban feodal knyazlıqları – məliklərinə (Gülüstan, Çiləbörd, Xaçın, Vərəndə, Dizaq) parçalandı.

Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması ilə (1501) bütün Azərbaycan torpaqlarının mərkəzləşdirilməsinə başlandı. XVI əsrin ortalarında Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlət halında mərkəzləşdirilməsi başa çatdı. Bununla, Azərbaycan Səfəvi dövləti regionun Osmanlı imperiyasından sonra ikinci ən qüdrətli dövlətinə çevrildi. Belə olduğu halda o dövrdə ermənilərin hər hansı etnik-siyasi üstünlüyü mümkün olan məsələ deyildi. Əksinə, həmin dövrdə Azərbaycanın etnik və siyasi sərhədləri daha aydın şəkil alır. Səfəvilər Azərbaycanda 4 bəylərbəylik yaradır ki, onlardan biri də Qarabağ və ya Gəncə bəylərbəyliyi idi. Səfəvi dövlətinin zəifləməsindən sonra Azərbaycan torpaqları İran, Rusiya və Osmanlı dövlətləri arasında müharibələr meydanına çevrildi.

Sonuncu Səfəvi hökmdarı III Abbası devirərək hakimiyyətə gələn Nadir şah Əfşar (1736–1747) onu qanuni hökmdar kimi tanımaqdan imtina edən Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliyinin türk-müsəlman əhalisinə qarşı ağır cəza tədbirləri həyata keçirdi ki, bu amil də Qarabağın alban məliklərinin mövqeyini gücləndirdi və onların separatizminə təkan verdi. Nadirin ölümü ilə onun dövləti parçalandı, Azərbaycanda yerli dövlətlər – xanlıqlar yarandı. Başqa sözlə, Azərbaycan, xanlıqların timsalında özünün dövlət müstəqilliyini növbəti dəfə bərpa etdi. Keçmiş Gəncə-Qarabağ əyalətinin ərazisində iki Azərbaycan xanlığı – GəncəQarabağ xanlıqları yarandı. Qarabağ xanlığının banisi Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimlərindən biri olan Pənahəli xan Cavanşir idi. Pənah xan gücləndikcə pərakəndəlik tərəfdarı olan feodalların – məliklərin pozuculuq fəaliyyətləri də artırdı. Bunun qarşısının alınması hərbi-siyasi baxımdan zəruri idi. Belə olmasa, xanlığın ərazi-inzibati bütövlüyü itirilə bilərdi. Pənahəli xanın varisi İbrahim xanla separatçı məliklər arasındakı mübarizəyə 1783-cü ildən Rusiya dövləti də qarışmağa başladı. Cənubi Qafqazı işğal etməyə çalışan Rusiya burada – Azərbaycan ərazisində həmin məliklərin köməyi ilə "xristian dövləti", daha doğrusu, özünə dayaq yaratmağa çalışırdı. XVIII əsrin sonları – XIX əsrin başlanğıcında Rusiyanın Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda işğalçılıq fəaliyyəti gücləndi, 1801-ci ildə Gürcüstan imperiyaya birləşdirildi, Azərbaycanın Car-Balakən camaatlığı (1803) və Gəncə xanlığı (1804) işğal olundu. İbrahim xan belə bir vəziyyətdə Rusiya qoşunlarının komandanı R.D.Sisianovla (1802–1806) Kürəkçayda müqavilə bağladı. Kürəkçay müqaviləsinə əsasən, Qarabağ xanlığı məhz müsəlman – Azərbaycan torpağı kimi Rusiyaya ilhaq olundu.

Səfəvilər dövləti – Qarabağ tarixi – etnoqrafik əyalətinin ərazisini əhatə edən mərkəzi Gəncə şəhəri olan Qarabağ bəylərbəyliyini yaratdı. Görünür, ayrı – ayrı dövrlərdə Azərbaycanın dövlət və inzibati əyalət sərhədləri dəyişsə də özünəməxsus maddi, təsərrüfat və mənəvi mədəniyyəti ilə xarakterizə olunan Qarabağ bir etnoqrafik əyalət kimi öz inkişafını – fasiləsiz olaraq davam etdirmişdir.

XVII əsrin sonundan XVIII əsrin ortalarınadək Azərbaycanın feodal dövlətlərə – xanlıqlara parçalanması zamanı Qarabağ bəylərbəyliyi ərazisində Qarabağ xanlığıGəncə xanlığı yarandı. XVIII əsrin ikinci yarısında müstəqil Qarabağ xanlığı feodal dövlətinin yaranması onun öz müstəqilliyini qorumaq üçün həyata keçirdiyi iqtisadi, siyasi və mədəni tədbirlər Qarabağ tarixi – etnoqrafik əyalətinin sosial – iqtisadi həyatında hərtərəfli yüksəlişə, tərəqqiyə səbəb olmuşdu. Xanlıq cənub–şərqdən Kür–Araz çayları qovşağı, cənubdan Araz çayı qərbdən Qarabağ dağları adlanan Köşbək, Salvartı və Ərikli dağları ilə Göyçə gölünə qədər uzanmış, şimaldan Koran–Kür sayı ilə sərhədlənmişdi.

Qarabağ 17 mahala bölünmüşdür: Sisyan, Dəmirçi – Aslanlı, Künara, Bərgüşad, Bahabyurd, Kəbirli, Talış, Cavanşir, Xaçın, Çiləbird, Xırdapara Dizax, Otuziki, İyirmidörd, Qaraçorlu, Vərənd, Dizax və Açantürk. On iki mahalın əhalisi bir neçə kənd istisna olmaqla, bütünlükdə azərbaycanlılardan ibarət idi. Dizax, Vərənd, Çiləbörd, Xaçın, Talış məlikliyi Xəmsə adlanırdı. Bunların əhalisinin bir hissəsi xristian idi.

XIX əsrdə ermənilərin Qarabağa köçürülməsi

Ermənilərin regiona daxil olması ilə yerli dövlətlərə və xalqlara qarşı təcavüzkar fəaliyyətləri də başlanır. Roma imperiyasının e.ə. 66-cı ildə II Tiqranı darmadağın etməsi ilə uydurma "Böyük Ermənistan" əfsanəsi puça çıxır, onlar Romanın vassalına çevrilir. Bu vəziyyət IV əsrədək davam edir. Belə olduğu halda ermənilərin müvəqqəti işğal etdikləri Albaniyanın tarixi torpaqlarını Ermənistanın tərkib hissəsi kimi qələmə verməsi heç bir elmi-tarixi əsasa malik deyil. Halbuki ermənilərdən fərqli olaraq Azərbaycan-Albaniya dövləti müstəqil siyasət yeritməkdə davam edirdi və Qarabağın tarixi vilayətləri onun tərkibinə daxil idi.

Ruslar əsrlər öncə bölgədə erməni dövlətinin qurulmasını planlamışdı.19 may 1783-də Knyaz G. A. Potyomkin II. Katerina'ya yazdığı məktubda:

"Fürsət tapan kimi Qarabağı ermənilərin idarəsinə vermək və beləcə Asiyada bir Xristian dövləti qurmaqdan" bəhs etmişdi.

XVIII yüzilin sonları – XIX yüzilin başlanğıcında Rusiyanın Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda işğalçılıq fəaliyyəti gücləndi. İbrahim xan Rusiya qoşunlarının komandanı R.D.Sisianovla (1802–1806) Kürəkçayda müqavilə bağladı. Kürəkçay müqaviləsinə əsasən, Qarabağ xanlığı məhz müsəlman – Azərbaycan torpağı kimi Rusiyaya ilhaq olundu. Tarixi reallığı əks etdirən Kürəkçay müqaviləsi, eyni zamanda, Qarabağın, o cümlədən bu diyarın dağlıq hissəsinin Azərbaycan xalqına məxsus olduğunu sübut edən ən mötəbər sənəddir. 1846-cı il inzibati-ərazi bölgüsü zamanı Şuşa qəzası yeni yaradılmış Şamaxı quberniyasına (1859-cu ildən Bakı) tabe oldu. 1867-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası yaradıldıqda Şuşa qəzası onun tərkibinə verilir və ərazisi bölünərək burada daha üç qəza – Zəngəzur, CavanşirCəbrayıl qəzaları da təşkil olunur. Bununla, Şuşa qəzası da vahid inzibati-siyasi idarəsini itirir. Belə bir inzibati-ərazi bölgüsü xüsusi məqsədlə həyata keçirilmişdi. Bu islahatlar ermənilərin idarə sistemində daha geniş təmsil edilməsinə hərtərəfli imkanlar açdı. Çarizm Şimali Azərbaycan torpaqlarını işğal etdikcə, bu torpaqlarda möhkəmlənmək üçün həm də əhalinin erməniləşdirilməsi siyasətini də həyata keçirirdi. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra bu hal daha müntəzəm və məqsədyönlü xarakter alır. Ermənilərin İrandan Şimali Azərbaycana köçürülməsi həmin müqavilənin XV maddəsi ilə təsdiq olunurdu. 1829-cu il Ədirnə müqaviləsi ilə Osmanlı imperiyasından da ermənilərin yenicə işğal olunmuş Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi həyata keçirilməyə başlayır. Ermənilərin köçürülməsinin əsas istiqamətlərindən biri Qarabağ ərazisi idi.Bu antlaşma ilə 84.000 erməni qarabağ və ətraf rayonlara köçürülmüşdür. Rəsmi məlumatlara əsasən, 1828–1830-cu illər arasında, yəni cəmi 2 il ərzində, Şimali Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa İrandan 1825–1826 tarixləri arasında 18.000,1828-dən sonra 50.000, Osmanlı imperiyasından isə 84 min erməni köçürüldü. Qeyri-rəsmi erməni köçkünləri ilə birlikdə onların sayı 200 mini ötmüşdü. Köçürülmədən sonra Qarabağın etnik tərkibində ermənilərin sayı artmağa başladı. Bu köçlər nəticəsində Çar I Nikolay İrəvanNaxçıvan xanlığı torpaqlarında bir erməni bölgəsi qurdu.

XIX yüzilin 30-cu illərindən sonra da ermənilərin kütləvi surətdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına, o cümlədən Qarabağa köçürülməsi davam etdirilirdi. Rus qafqazşünası N.Şavrov yazırdı (1911): "Zaqafqaziyadakı 1,3 mln erməninin 1 mln-dan çoxu gəlmədir". Bunlara baxmayaraq 1832-ci ildə Qarabağın %64,4-ü Azərbaycan türkü,%34,8-i erməni idi. Köçürülüb gətirilən ermənilərin Qarabağın dağlıq hissəsində – onlarla eyni dindən olan yerli əhalinin (qriqorianlaşmış və erməniləşmiş albanların) yaşadığı ərazidə məskunlaşdırılması daha geniş hal almışdı. Aparılan siyasət nəticəsindədə, XX əsrin ortalarından başlayaraq ermənilər sayca Dağlıq Qarabağda üstünlük təşkil etməyə başladılar. 1990-cı ildə əhalisi 192,000-ə çatmışdı. Əhali tərkibi ermənilərdən (76%), azərbaycanlılar*dan (23%), kürdlər*dən, ruslardan ibarət idi. Mərkəzi Xankəndi, başqa böyük şəhəri isə Şuşadır.

Ermənilərin ilk dəfə Cənubi Qafqazda (Zaqafqaziyada) peyda olmaları təxminən e.ə. II əsrdən sonralara təsadüf edir. Onların regiona daxil olması ilə yerli dövlətlərə və xalqlara qarşı təcavüzkar fəaliyyətləri də başlanır. Roma imperiyasının e.ə. 66-cı ildə II Tiqranı darmadağın etməsi ilə uydurma "Böyük Ermənistan" əfsanəsi puça çıxır, onlar Romanın vassalına çevrilir. Bu vəziyyət IV əsrədək davam edir. Belə olduğu halda ermənilərin müvəqqəti işğal etdikləri Albaniyanın tarixi torpaqlarını Ermənistanın tərkib hissəsi kimi qələmə verməsi heç bir elmi-tarixi əsasa malik deyil. Halbuki ermənilərdən fərqli olaraq Azərbaycan-Albaniya dövləti müstəqil siyasət yeritməkdə davam edirdi və Qarabağın tarixi vilayətləri onun tərkibinə daxil idi. Qarabağın Azərbaycana məxsus olduğunu və burada ən qədim zamanlardan başlayaraq müxtəlif türk etnoslarının yaşadığını Azərbaycan və ümumtürk şifahi xalq ədəbiyyatının möhtəşəm abidəsi olan Kitabi-Dədə Qorqud dastanı da sübut edir. "Dədə Qorqud" dastanı VI–VII əsrlərdə Qarabağ da daxil olmaqla bütün Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən, ermənilərin indi Sevan adlandırdıqları Göyçə gölü hövzəsində yayılmışdı.

1846-cı il inzibati-ərazi bölgüsü zamanı Şuşa qəzası yeni yaradılmış Şamaxı quberniyasına (1859-cu ildən Bakı) tabe oldu. 1867-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası yaradıldıqda Şuşa qəzası onun tərkibinə verilir və ərazisi bölünərək burada daha üç qəza – Zəngəzur, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları da təşkil olunur. Bununla, Şuşa qəzası da vahid inzibati-siyasi idarəsini itirir. Belə bir inzibati-ərazi bölgüsü xüsusi məqsədlə həyata keçirilmişdi. Bu islahatlar ermənilərin idarə sistemində daha geniş təmsil edilməsinə hərtərəfli imkanlar açdı. Çarizm Şimali Azərbaycan torpaqlarını işğal etdikcə, bu torpaqlarda möhkəmlənmək üçün həm də əhalinin erməniləşdirilməsi siyasətini də həyata keçirirdi.1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra bu hal daha müntəzəm və məqsədyönlü xarakter alır. Ermənilərin İrandan Şimali Azərbaycana köçürülməsi həmin müqavilənin XV maddəsi ilə təsdiq olunurdu. 1829-cu il Ədirnə müqaviləsi ilə Osmanlı imperiyasından da ermənilərin yenicə işğal olunmuş Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi həyata keçirilməyə başlayır. Ermənilərin köçürülməsinin əsas istiqamətlərindən biri Qarabağ ərazisi idi. Rəsmi məlumatlara əsasən, 1828–1830-cu illər arasında, yəni cəmi 2 il ərzində, Şimali Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa İrandan 40 min, Osmanlı imperiyasından 90 min erməni köçürüldü. Qeyri-rəsmi erməni köçkünləri ilə birlikdə onların sayı 200 mini ötmüşdü. Köçürülmədən sonra Qarabağın etnik tərkibində ermənilərin sayı artmağa başladı.

XIX yüzilin 30-cu illərindən sonra da ermənilərin kütləvi surətdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına, o cümlədən Qarabağa köçürülməsi davam etdirilirdi. Rus qafqazşünası N.Şavrov məhz buna görə yazırdı ki (1911), Zaqafqaziyadakı 1,3 mln erməninin 1 mln-dan çoxu gəlmədir. Bütün bunlara baxmayaraq, 1916-cı ildən Qarabağda (xanlıq sərhədləri daxilində) əhalinin yenə də təxminən 51 %-i azərbaycanlı, 46 %-i isə erməni (yerli alban mənşəli ermənilərlə birlikdə – Y.M., K.Ş.) idi. Köçürülüb gətirilən ermənilərin Qarabağın dağlıq hissəsində – onlarla eyni dindən olan yerli əhalinin (qriqorianlaşmış və erməniləşmiş albanların) yaşadığı ərazidə məskunlaşdırılması daha geniş hal almışdı. Bu, gəlmə ermənilərin kompakt surətdə bir yerdə yaşamasını təmin etmək məqsədi ilə edilirdi və strateji niyyət daşıyırdı.

Beləliklə, çar Rusiyasının bütövlükdə Şimali Azərbaycanda, o cümlədən Qarabağda inzibati-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf üçün geniş imkanlar yaratdığı ermənilər kütləvi surətdə bu torpaqlara köçüb gəldilər və çox keçmədən Azərbaycan torpaqlarında "Böyük Ermənistan" ideyasının reallaşdırılması uğrunda açıq mübarizəyə başladılar. Həmin ideyanın əsas tərkib hissələrindən biri də Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan və digər Azərbaycan torpaqlarının yerli – azərbaycanlı əhalisini məhv etmək və onların yaşadıqları torpaqları ələ keçirməkdən ibarət idi. Ermənilərin 1890-cı illərdən başlayaraq Osmanlı dövlətinə qarşı qaldırdıqları xəyanətkar qiyamlar uğursuzluğa düçar olduqdan sonra bu mübarizənin mərkəzi Şimali Azərbaycana keçdi.

XX əsr

Ermənilər 1905-ci ildən başlayaraq Azərbaycan xalqına qarşı kütləvi soyqırımları törətdilər. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasəti Qarabağda daha faciəli şəkil aldı. 1905–1906-cı illərdə törətdikləri qırğınlar da erməniləri sakitləşdirmədi. Onlar Birinci Dünya müharibəsinin doğurduğu tarixi şəraitdən istifadə edərək yenidən mifik "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmağa cəhd göstərdilər. 1915-ci ildə Osmanlı dövlətinə qarşı qaldırdıqları yeni qiyamlarda uğursuzluğa düçar olan ermənilər, əsas qüvvələrini Cənubi Qafqazda cəmləşdirərək və çarizmin himayəsinə sığınaraq, azərbaycanlılara qarşı soyqırımlarını davam etdirməyə başladılar. Əvvəlcə çar hökumətinin devrilməsi (1917, fevral), sonra isə Rusiyada bölşeviklərin hakimiyyəti ələ alması ilə (1917, oktyabr) Zaqafqaziyada yaranan anarxiya şəraitində – uzun tarixi dövr ərzində Rusiya ordusunda xidmət edən erməni silahlı dəstələri daşnak-bolşevik güruhu ilə birləşərək azərbaycanlılara qarşı soyqırımının yeni, daha dəhşətli dövrünü başladılar. 1918-ci ilin martında Bakıda başlanan və bütün Azərbaycanı əhatə edən yeni kütləvi soyqırımları Azərbaycan xalqına çox ağır zərbə vurdu.

Lakin 1918-ci iln mayın 28-də təxminən 120 ilədək davam edən Rusiya əsarətindən sonra Azərbaycan xalqı Şimali Azərbaycanda yeni müstəqil dövlətini yaratdı. Təbiidir ki, başqa Şimali Azərbaycan torpaqları kimi, Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağ da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisinə daxil idi. Lakin bu zaman yenicə elan olunmuş Ermənistan (Ararat) Respublikası Qarabağa heç bir əsası olmayan iddia irəli sürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti bu iddianı rədd etdi. Bununla da, ermənilər Qarabağı ələ keçirmək üçün əvvəllər başladıqları soyqırımlarını Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə də davam etdirdilər. Şuşa qəzası və Qarabağın siyasi mərkəzi olan Şuşa şəhərində ermənilərin vəhşilikləri daha amansız şəkil almışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov Osmanlı dövlətinin xarici işlər naziri ilə 1918-ci il noyabrın 18-də İstanbulda apardığı danışıqlar zamanı bildirmişdi:

"Ermənilərin ortaya atdıqları Qarabağ məsələsi 5 ya 10 kənd məsələsi deyil, mübahisə bütöv 4 sancaq — Şuşa, Cavanşir, CəbrayılZəngəzur üstündədir. Bu elə bir xanlığın ərazisidir, burada erməni və müsəlmanların sayı bərabər olmasa da, hər halda ermənilərin mütləq çoxluğu barədə danışmağa əsas yoxdur, özü də onlar buranın yerli əhalisi deyildirlər. Rusiya ilə müharibədən sonra Türkiyədən buraya köçənlərdir… Nəhayət, Qarabağın özündə ermənilər yığcam halda yaşamırlar, müsəlmanlarla qarışıq məskundurlar. Bununla belə, biz məsələnin sülh yolu ilə həlli tərəfdarıyıq".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Şuşada ermənilərin ən xəyanətkar silahlı qiyamlarından biri 1920-ci il martın 22-də Azərbaycan xalqının Novruz bayramı günü baş verdi. Bu separatçı qiyam Azərbaycanı işğal etməyə hazırlaşan bolşeviklərin sifarişi ilə qaldırılmışdı. Bu zaman erməni-separatçı qiyamlarının əksər yerlərdə dəf edilməsinə baxmayaraq, onlar Əsgəran qalasını ələ keçirə bildilər. Görülən hərbi-siyasi tədbirlər nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Qarabağda öz suveren hüquqlarını bərpa etdi. Lakin ərazisində yaşadıqları dövlətə – Azərbaycana xəyanət edən ermənilərin Qarabağda separatçı qiyamları və törətdikləri soyqırımları 1920-ci ilin aprel işğalı ərəfəsində ölkənin şimal sərhədlərinin müdafiəsi işinə ağır zərbə vurdu və müstəqil Azərbaycan dövlətinin – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varlığını təhlükə altında qoydu. Beləliklə, 23 ay yaşamış olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşevik Rusiyasından gələn XI Qırmızı Ordunun süngüləri ilə devrildi, şimali Azərbaycanda sovet hakimiyyəti quruldu. Bununla, Qarabağ ətrafındakı hadisələrin yeni mərhələsi başlandı.

ÜİK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun 1921-ci il 5 iyul tarixli iclasında "…Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR hüdudlarında saxlanması, inzibati mərkəzi Şuşa şəhərində olmaqla ona geniş muxtariyyət verilməsi…"-nə qərar verilib.

Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi Zaqafqaziya federasiyası və SSRİ-nin yaradılması prosesləri ilə paralel gedirdi. 1922-ci ilin fevralında Zaqafqaziya kommunist təşkilatlarının I qurultayında S.Orconikidzenin sədr seçildiyi Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinə dair 5 iyul qərarının qəbul edilməsində olduğu kimi, onun reallaşdırılmasında da inzibati-amirlik üsullarına əl atdı. Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin 27 oktyabr 1922-ci il tarixli iclasında Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə 5 iyul qərarının həyata keçirilməsi təklif edildi. Bütün bunlara baxmayaraq, Moskva tərəfindən Azərbaycana təzyiq yenə davam etdirildi. Dekabrın 22-də Zaqfederasiyanın İttifaq Soveti Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinin sürətləndirilməsi haqqında xüsusi qərar qəbul etdi.

SSRİ-nin yaradılmasından sonra Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin tələbləri daha sərt şəkil aldı. 1923-cü ilin mayında Qarabağ Komitəsinin məruzəsi Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi plenumunun gündəliyinə daxil edildi. İyunun 1-də Azərbaycan Kommunist (bolşevkilər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyəti muxtariyyətin dekretləşdirilməsi və onun layihəsinin üç gün ərzində Mərkəzi Komitəyə təqdim olunması barədə qərar qəbul etdi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında Əsasnamə isə 26 noyabr 1924-cü ildə çap olundu.

Beləliklə, Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağ süni şəkildə aran və dağlıq hissələrinə parçalanmış və Azərbaycan rəhbərliyi Qarabağın dağlıq hissəsində sonradan məskunlaşmış ermənilərə muxtariyyət statusu verməyə məcbur edilmişdi. Özü də bu addım həmin hissədə – Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların rəyi nəzərə alınmadan, onların hüquqları kobudcasına tapdalanaraq atılmışdı. 1920–1923-cü illərdə məqsədyönlü surətdə həyata keçirilən proseslər nəticəsində keçmiş Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil olan Azərbaycan torpaqları ənənəvi tarixi-coğrafi vahidliyini və ya bütövlüyünü itirdi. İndiyədək Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi məsələsindən bəhs edilərkən, demək olar ki, onun ərazisinin inzibati bölgüsü tarixinin ən mühüm hadisələrinə lazımi diqqət yetirilməmişdir. Təhlil göstərir ki, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisi real tarixi əks etdirən elmi-coğrafi prinsiplər əsasında deyil, xüsusi məqsəd güdən volyuntarist yanaşma əsasında formalaşdırılıb, yəni o, erməni yaşayış məskənlərinin üstün olduğu lokal əraziləri muxtar qurum adı altında birləşdirmək yolu ilə təşkil olunub. Yuxarıdakı faktlardan Azərbaycanın Qarabağ torpağına köçürülüb gətirilmiş ermənilərin özgə torpaqlarında özlərinə dövlət yaratmaq hiyləsinin anatomiyası çox aydın görünür. Ermənilər vaxtı ilə köçüb gəldikləri Qərbi Azərbaycanda – İrəvan xanlığının ərazisində də belə etmişdilər, indi Qarabağda da bu hiyləni işlətmək niyyətindədirlər.

Dağlıq Qarabağın bir tərəfdən, Azərbaycanın tarixi torpaqları kimi onun tərkibində saxlanması və bununla da digər Azərbaycan torpaqları ilə tarixi bağlılıq ənənələrini davam etdirməsi, digər tərəfdən, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə Azərbaycanın göstərdiyi xüsusi qayğı, bu diyarın sovet hakimiyyəti illlərində sosial-siyasi və iqtisadi inkişafı üçün müstəsna şərait yaratdı. Lakin 1980-ci illərin sonlarında Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan ayırmağı qarşılarına məqsəd qoymuş erməni "ideoloqları" və onların himayəçiləri bunu açıq-aşkar inkar etməyə başladılar. Lakin faktlar faktlığında qalır. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycanın tərkibində nə qədər yüksək inkişafa nail olması Vilayət Statistika İdarəsinin Xankəndidə nəşr etdirdiyi statistik məcmuələrdə əksini tapmışdır.

1965–1987-ci illərdə bütövlükdə Azərbaycan SSR, o cümlədən onun Naxçıvan MSSR və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üzrə iqtisadi və sosial inkişafa dair göstəricilərinin müqayisəsi həmin dövrdə muxtar vilayətin nə qədər yüksək templə tərəqqi etdiyini çox aydın göstərir. Buradan aydın olur ki, 1987-ci ildə hər 10 min nəfərdən sənayedə çalışanların sayı respublika üzrə 686, Naxçıvan MSSR üzrə 387 olduğu halda, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində 657 olmuşdu. Adambaşına düşən ümumi kənd təsərrüfatı məhsulları müvafiq olaraq 588, 501 və 692 idi və i.a. Sosial inkişafa dair göstəricilərə gəldikdə isə bu rəqəmlər nəinki Azərbaycan SSR, hətta Ermənistan SSR və bütövlükdə SSRİ üzrə rəqəmlərdən də xeyli yüksək idi. Hər 10 min nəfərə xəstəxana çarpayısı ilə təminat Ermənistan SSR-də 86, 2, Azərbaycan SSR-də 97,7 olduğu halda, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində 101, 7 idi.

Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verildikdən sonra da istər Dağlıq Qarabağ, istər Ermənistan, istərsə də bu hüdudlardan kənardakı ermənilər separatçılıq fəaliyyətini dayandırmadılar. Erməni "siyasətçilərinin" susduqları dövrdə yazıçılar, şairlər və başqa zümrədən olanlar separatçılığın daşıyıcılarına çevrildilər, daha doğrusu, "siyasətçilər" onları qabağa verdilər. Hətta, 1960-cı illərdə SSRİ-də antitürkiyə kampaniyasının gücləndiyi şəraitdə yenidən bu problemi ortaya atdılar. 1965-ci ildə Dağlıq Qarabağın Ermənistana ilhaq edilməsi barədə 45 min nəfərin "imzaladığı" petisiya Moskvaya təqdim edilmiş, lakin bu iddialar təmin edilməmişdir.

1984-cü ildə İrəvanda Z.Balayanın "Ocaq" kitabının çap edilməsi, onun Qarabağın tarixinə və müasir dövrünə dair məqsədyönlü təhrifləri, millətçi-separatçı çağırışları ehtirasları yenidən qızışdırdı. Bu əhvali-ruhiyyə erməni millətçiləri tərəfindən əhatə olunmuş M.S.Qorbaçovun elan etdiyi "aşkarlıq və yenidənqurma" şəraitində sovet rəhbərliyində (M.S.Qorbaçovun timsalında!) böyük dəstək qazandı və yeni mərhələyə qədəm qoydu. Moskvadan hərtərəfli dəstək alan erməni separatçıları və terrorçuları tərəfindən idarə olunan Dağlıq Qarabağ, 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə olduğu kimi, yenə də Azərbaycan xalqına qarşı xəyanət yolunu tutdu.

1987-ci ilin noyabrında Qorbaçovun komandasına daxil olan erməni akademik A.Aqanbekyan Parisdə Dağlıq Qarabağ barədə sovet rəhbərliyinə təklif verildiyini, yenidənqurma və demokratiya şəraitində bu problemin həllini tapacağına ümid etdiyini bildirdi. Əvvəllər gizli fəaliyyət göstərən erməni "Qarabağ Komitəsi", onun Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki separatçı-terrorçu təşkilatı "Krunk" (Durna) açıq işə keçdi, "Miatsum" (Birləşmə) hərəkatı formalaşdrıldı. Bu hərəkat Ermənistan, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti, Moskva rəhbərliyi, SSRİ və dünya ermənilərinin potensialına arxalanırdı. Hadisələr 1988-ci ilin fevralından daha aqressiv məcraya yönəldi. Fevral günlərində İrəvanda və Xankəndində (Stepanakert) separatçılar və erməni millətçilərinin mitinqlər dalğası başladı. Fevralın 20-də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Sovetinin sessiyası vilayətin statusuna baxılması haqqında Azərbaycan SSRİ Ali Sovetinə müraciət etdi. Azərbaycanın o zamankı rəhbərliyi və geniş ictimaiyyəti isə erməni separatçılarının və onların müdafiəçilərinin yeni taktikası qarşısında hazırlıqsız idi. Fevralın 20-də Əsgəran rayonunda erməni separatçı-terrorçuları tərəfindən iki azərbaycanlı gəncin qətlə yetirilməsi, 19 nəfərin yaralanması da ermənilərin planlarına qarşı düşünülmüş siyasi xətt hazırlanması ilə nəticələnmədi.

Separatçı-terrorçu erməni vəhşiliklərinin baş alıb getdiyi bu dövrdə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və Sovet hökumətinin vəziyyətin real qiymətləndirilməsində maraqlı olmaması da aydın şəkildə üzə çıxdı. "1988–1995-ci illərdə Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək tədbirləri haqqında" 1988-ci il 24 mart tarixli qərar bilərəkdən məsələnin separatçılıq aktı olmasını ört-basdır etməyə yönəlmişdi. Belə bir dəstək erməni separatçılarını daha da ruhlandlırdı və onların təcavüzkarlığını daha da artırdı. Moskva qarşısında mütilik nümayiş etdirən Ə.Vəzirov başda olmaqla Azərbaycan rəhbərliyi öz xalqına xəyanət, təcavüzkara isə güzəşt mövqeyi tuturdu. Nəhayət, Moskva Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxarmaq istiqamətində daha bir addım atdı: SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti 1989-cu il yanvarın 12-də "Azərbaycan SSRİ-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində xüsusi idarəçilik formasının tətbiqi haqqında" qərar qəbul etdi. Məqsəd aydın idi: Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində yaradılmış Xüsusi İdarə Komitəsi Muxtar Vilayətin Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməsini təmin etməli idi. Lakin bunu başa düşən Azərbaycan xalqının demokratik mübarizəsi nəticəsində noyabrın 28-də Xüsusi İdarə Komitəsi ləğv edildi. Ancaq bunun əvəzində yeni bir qurum – Təşkilat Komitəsi yaradıldı. Ermənistan SSR bu vəziyyətdən istifadə edərək dekabrın 1-də Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında antikonstitusion qərar qəbul etdi. Bu Ermənistan tərəfindən Azərbaycan SSR-in ərazi bütövlüyünə qarşı açıq hüquqi müdaxilə aktı idi. Moskva, gözlənildiyi kimi, bu kobud müdaxilə faktına da göz yumdu.

1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycan SSRİ Ali Soveti dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi haqqında bəyanat qəbul etdi, oktyabrın 18-də isə "Dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı" qəbul olundu. Dağlıq Qarabağın erməni separatçıları da yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək separatçı siyasi təşkilatlanmanı davam etdirirdilər. Onlar 1991-ci ilin sentyabrında "Dağlıq Qarabağ respublikası" adlanan oyuncaq qurumun yaradıldığını elan etdilər. Azərbaycan Respublikası həmin qurumu tanımaqdan imtina etdi, noyabr ayının 26-da isə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin statusu ləğv olundu.

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin tarixi

 
SSRİ (1952–1991), Qafqazın inzibati xəritəsi

Azərbaycan torpaqlarında ikinci erməni dövlətinin qurulmasına yol açan muxtar vilayət 1923-cü ilin iyulunda yaradılır. Azərbaycan Sovet Sosialist Resublikası adından 1923-cü il iyulun 7-də verilmiş dekretdə DQMV-nin yaradılması belə əsaslandırılır: "Keçmiş Rusiya imperiyasında milli azlıqları əsarətdə saxlayan çar mütləqiyyəti hətta azlıqda qalan ayrı-ayrı milliyyətləri bir-birinin üstünə salışdırmaqla məhv etməyə əl atmaqdan belə çəkinmirdi.

Zaqafqaziyada 1905-ci ildə erməni-müsəlman qırğını velikorus mütləqiyyətinin məhvedici siyasətinə ən yaxşı sübut ola bilər. Zaqafqaziyanın inqilabi fəhlə kütlələri onların sərmayəsinin zülmünə qarşı öz hiddətlərini açıq şəkildə bildirdiyi həmin vaxtlarda çar generalları Vorontsov-Daşkovların əli ilə tarixən bir-biri ilə doğma olmuş iki xalqın – ermənilər və müsəlmanların arasında ədavət toxumu səpildi.

Bu özünü Zaqafqaziya milli azlıqlar üzərində ağalığı ön plana çəkən bir ovuc milli şovinistlərin – müsavatçıların, daşnakların və menşeviklərin, Qərb kapitalı nökərlərinin rəhbər rolu ələ keçirdikləri üç "müstəqil dövlətə" parçalananda özünü bütün çılpaqlığı ilə bir daha göstərdi. Bu "dövlətlərin" mövcud olduqları qısa müddət ərzində Qarabağ dağlarında və Zaqafqaziyanın digər hissələrində əməkçi kəndlilərin qanı az tökülmədi.

Hansı formada təzahür etməsindən asılı olmayaraq milli zülmün və qeyri-bərabərliyin məhv edilməsi, milli ədavətin və nifrətin zəhmətkeşlərin beynəlmiləl həmrəyliyi, vahid dövlət ittifaqında xalqların qardaşcasına əməkdaşlığı ilə əvəz edilməsi fəhlə-kəndli inqilabının və sovet hakimiyyətinin əsas vəzifələrindən biridir".

Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekretinə görə, Dağlıq Qarabağın ermənilər yaşayan hissəsində mərkəz Xankəndi olmaqla muxtar vilayət yaradılır, İcraiyyə Komitəsi və yerli sovetlər vilayətin idarə orqanları müəyyən olunur. Vilayətin əsasnaməsinin işlənib hazırlanması və inzibati vahidlərin faktik olaraq muxtar vilayətə verilməsi, habelə muxtar vilayətin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün dağlıq və düzən Qarabağ, Kürdüstan və Azərbaycan SSR mərkəzi hakimiyyətinin nümayəndələrindən ibarət qarışıq komissiya yaradılır.

Sovet hakimiyyətinin sonrakı illərində DQMV-nin hüdudları və səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi prosesi gedir, bölgədə ermənilərin say və mövqe üstünlüyü təmin olunur. 1981-ci il iyunun 16-da Azərbaycan SSR Ali Soveti "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" qanun qəbul edir. Bu qanunla DQMV-nin səlahiyyətləri daha da artırılır.

1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin indiki mərhələsi başlayanda ərazisi 4,4 min kvadratkilometr olan bölgə ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi Xankəndi şəhəri (paytaxt), Ağdərə, Əsgəran, Xocavənd və keçmiş Hadrut rayonları və azərbaycanlıların çoxluq təşkil etdiyi Şuşa şəhərindən ibarət idi.

Muxtar vilayətin bütün tarixi ərzində zaman-zaman separatçı şüarlar – Ermənistana birləşmək tələbləri irəli sürən ermənilər sonuncu dəfə 1988-ci ilin fevralında ayağa qalxırlar. Fevralın 13-də vilayətdə Ermənistanla birləşmək şüarıyla mitinqlər dalğası başlayır. Fevralın 20-də DQMV Xalq Deputatları Sovetinin sessiyası SSRİ Ali Soveti qarşısında bölgənin Ermənistana birləşdirilməsi xahişiylə vəsatət qaldırır.

Azərbaycan torpaqlarına 1988-ci il boyunca davam edən təcavüzün ardınca SSRİ Ali Soveti Dağlıq Qarabağda birbaşa Moskvanın tabeçiliyi altında çalışan Xüsusi İdarəetmə Komitəsi yaradır. 1989-cu ilin sonunda bu komitə ləğv edilərək Bakıya tabe olan Respublika Təşkilat Komitəsiylə əvəzlənir. Həmin ilin dekabrında Ermənistan parlamenti Dağlıq Qarabağın bu respublikaya birləşdirilməsi haqda qərar qəbul edir.

1991-ci ilin avqustunda SSRİ-nin dağılması prosesi sürətlənir. Avqustun 30-da Azərbaycan parlamenti respublikanın müstəqilliyini bəyan edir. Bundan 2 gün sonra DQMV və bu bölgəyə heç bir dəxli olmayan Şaumyan rayonu Xalq Deputatları sovetləri birgə sessiya keçirərək Dağlıq Qarabağ Respubliakı adlı saxta qurum yaradırlar. Respublika Təşkilat Komitəsi Xankəndidən Ağdama köçməli olur. Ardınca Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların total etnik təmizlənməsi – qanlı müharibə balayır.

1991-ci il noyabrın 20-də Xocavəndin azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinə uçan nümayəndə heyətini aparan vertolyot Qarəkənd üzərində terrora məruz qalır. Azərbaycanın dövlət katibi Tofiq İsmayılov, baş nazirin müavini Zülfü Hacıyev, dövlət müşaviri Məhəmməd Əsədov, baş prokuror İsmət Qayıbov, prezidentin mətbuat katibi Osman Mirzəyev, dövlət-hökumət xadimləri Vaqif Cəfərov, Vəli Məmmədov, Qurban Namazəliyev, DQMV hüquq-mühafizə, təhlükəsizlik orqanlarına başçılıq edən rusiyalı generallar daxil 20-dən çox adam həlak olur. Bu hadisə DQMV-nin ləğvinə təkan verir.

Noyabrın 26-da Azərbaycan parlamenti DQMV-ni milli ərazi qurumu kimi ləğv edir, "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında" Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 7 iyul dekreti və "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" Azərbaycan SSR-in 1981-ci il 16 iyun qanununu qüvvədən düşmüş sayır.

Stepanakert, Mardakert, Martuni şəhərlərinin tarixi adları qaytarılaraq, Stepanakert Xankəndi, Mardakert Ağdərə, Martuni Xocavənd adlandırılır.

Əsgəran və Hadrut rayonları ləğv edilir, Xocalı şəhəri mərkəz olmaqla Xocalı rayonu yaradılır, ləğv edilmiş Əsgəran rayonunun ərazisi Xocalı rayonunun tərkibinə, Hadrut rayonunun ərazisi isə Xocavənd rayonunun tərkibinə verilir.

Hazırda keçmiş DQMV və onun ətrafında daha 7 rayon tam və ya qismən erməni işğalındadır.

Dağlıq Qarabağ problemi

Dağlıq Qarabağ probleminin kökləri qədimə, daha doğrusu 18-ci əsrə qədər uzanır. Çünki ermənilər Qarabağda məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində yaylası və Anadoludan köçürülərək məskunlaşdırılmışlar. Tədricən çoxalan ermənilər ərazi iddiası ilə də çıxış etdilər.

Hələ Qarabağ xanlığı dövründə onlar separatçı fəaliyyət göstərərək xanlığa xarici qüvvələrin yürüşlərini təşkil edirdilər. Qarabağ xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra buraya, həmçinin İrəvan, Naxçıvan ərazilərinə ermənilərin köçürülməsi intensivləşdi. Hətta Türkmənçay müqaviləsinə bu prosesi rəsmiləşdirən bəndlər də daxil edildi.

İyirminci əsrin əvvəllərindən isə ermənilər Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan torpaqlarına real iddialarla cıxış etdilər və İran və Rusiyadan güclü dəstək gördülər. 1918-ci ildə bu məqsədlə Azərbaycanın hər yerində soyqırım törədildi. Məqsəd "Dənizdən Dənizə Böyük Ermənistan" yaratmaq idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra qədim türk-Azərbaycan torpağı İrəvanın ermənilərə güzəştə gedilməsi ilə zahirən hər şey düzəldi. Sovetlər dövründə ZəngəzurGöyçə də ermənilərə verildi. Beləliklə Rusiya və İran nəinki öz məqsədinə çataraq Türkiyə və Azərbaycanı ayırdı, həmçinin Naxçıvanı da Azərbaycandan qopardı. Sovet dönəmində dəfələrlə Qarabağı ermənilərə verməyə çalışsalar da, alınmamışdı. Sovetlər dağılana yaxın artıq ermənilər Qarabağda silahlandırılmışdı və 1988-ci ildən aktiv əməliyyatlara başladılar. Əməliyyatlar 1994-cü ildə atəşkəslə dayandırıldı və Qarabağ ermənilər tərəfindən işğal edildi.

27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Dağlıq Qarabağın ətrafındakı 4 rayonu və Dağlıq Qarabağın bir hissəsini işğaldan azad etmişdir. 10 noyabr 2020-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası prezidenti İlham Əliyev, Rusiya Federasiyası prezidenti Vladimir Putin və Ermənistan Baş Naziri Nikol Paşinyan arasında imzalanan bəyanata əsasən Dağlıq Qarabağ və onun ətraf rayonları Azərbaycana qaytarıldı.

Dağlıq Qarabağda separatçı rejim

1980-cı illərin sonunda və 1990-cı illərin əvvəlində bu bölgədə baş verən etnik qarşıdurmalar və Ermənistanın DQMV-ni özünə birləşdirmə tələbləri Ermənistanla Azərbaycan arasında müharibəyə səbəb olur. Ermənistan ordusu DQMV-ni və ona qonşu 7 rayonu (Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan) işğal edir. 1994-cü ildə Bişkəkdə atəşkəs sazişi imzalanır. Dağlıq Qarabağda separatçı rejim 1991-ci ildə müstəqillik elan edir. Heç bir beynəlxalq qanunun hüquqi tələblərinə cavab verməyən bu "müstəqillik" indiyə kimi haqlı olaraq dünyada heç bir ölkə tərəfindən tanınmayıb.

İqtisadiyyat

Dağlıq Qarabağ faydalı qazıntılarla və mineral sularla çox zəngindir. Burada qızıl, gümüş, mis, əlvan metallar, dəmir, sink, qranit, mərmər, qiymətli daşlar, odadavamlı gil və s. faydalı qazıntılara rast gəlmək olar. Qondarma Dağlıq Qarabağ Milli Statistika Komitəsinin rəsmi məlumatına əsaslansaq görərik ki, Qondarma Qarabağda 2001–2006-cı illərdə 3%-lik inflyasiyanın qarşısında Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) həcmi 11–13% artmışdır. ÜDM isə 2007-ci ildə 232,10 mln ABŞ dollar olmuşdur. Bu göstərici 2006-cı il ilə müqayisədə 8,8% artmışdır. Adambaşına isə bu göstərici 1489,5 ABŞ dollar təşkil edib.

Bu illər ərzində məhsul istehsalı 3,9%, sənaye məhsulları 5,8%, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı isə 5,4% artmışdır. Özəl sektorda ÜDM 63,5% təşkil etmişdir. Bunun da 32%-i kiçik və orta sahibkarlığın payına düşür.

Qarabağa xarici yardımlar əsasən ABŞ tərəfindən edilir. Belə ki, ABŞ konqresi tərəfindən qondarma Dağlıq Qarabağa 1998–2006-cı illərdə edilən humanitar yardımın həcmi 3 mln ABŞ dolları olmuşdur. 2007–2008-ci illərdə bu göstərici 5 mln ABŞ dolları, 2009-cu ildə isə 8 mln ABŞ dolları təşkil etmişdir. Bununla yanaşı yalnız 2008-ci ildə Qarabağda 64 xeyriyyə proqramı həyata keçirilmişdir ki, bu proqramların da ümumi dəyəri 13 mln ABŞ dolları həcmində olmuşdur.

Qondarma Dağlıq Qarabağa ayrılan investisiyalar əsasən erməni diasporunun üzvləri tərəfindən ayrılır. İnvestisiyaları qondarma Dağlıq Qarabağ hökuməti əsasən regionun iqtisadi inkişafa yönəldir. İnvestisiyaların əsasən Su Elektrik Stansiyaları, üzümçülük, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, təbii ehtiyatların mənimsənilməsi, turizm və informasiya texnologiyalarına ayrılır. Hazırda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə 100 mln ABŞ dolları dəyərində investisiya qoyulmuşdur ki, bu da iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini əhatə edir.

Onu da nəzərinizə çatdırım ki, Ermənistanda və Dağlıq Qarabağda eyni bank sistemi və eyni pul vahidi fəaliyyət göstərir. Hər ikisi eyni gömrük sisteminə malikdir. Lakin Dağlıq Qarabağdan idxal və ixrac olunan məhsullar birbaşa xəzinəyə daxil olmur. Son illər Ermənistan bankları kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi ilə bağlı kredit vermə siyasəti həyata keçirir və öz ipoteka bazarını genişləndirir.

Dağlıq Qarabağda mövcud olan banklar köhnə bank sistemi ilə yəni, "VTB Armeniya" bankı fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı Western Union və Money Gram pul köçürmələri də fəaliyyətdədir.

Aqrar sahə Dağlıq Qarabağda tarixən inkişaf etmiş və ixtisaslaşmış sahələrdən hesab olunur. Hazırda aqrar sektor ÜDM-in 15,7%-ni verir. 1994–1995-ci illərdə kolxoz və sovxozlar ləğv edildi və kənd təsərrüfatı kooperativləri yaradıldı. 1998–1999-cu illərdə isə torpaqlar kəndlilər arasında paylandı və hər adambaşı 0,6 ha torpaq sahəsi ayrıldı. Hazırda Dağlıq Qarabağda 15 min fermer qeydiyyata alınmışdır. Kəndlilər torpaq vergisi istisna olmaqla bütün vergilərdən azaddırlar. Torpaq vergisi isə il ərzində 3–10 ABŞ dolları arasında dəyişir. 2001-ci ildən isə vergi sistemində gəlirdən alınan vergi 32%-dən 5%-ə endirilmişdir (qeyd edək ki, Azərbaycanda bu göstərici 24%, Ermənistanda isə 25%-dir). Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən müəssisələr isə Əlavə Dəyər Vergisindən azad olunmuşlar.

Qondarma Dağlıq Qarabağda əsasən şərab və araq istehsalına üstünlük verilir. Araqlar əsasən buğda və meyvələrdən, çaxır və şərablar isə tut, ərik və üzümdən hazırlanır. Ən böyük müəssisələri isə "Qarabağ Gold" və "Arsax Algo" QSC-dir. Bu müəssisələr tərəfindən istehsal olunan məhsulun yalnız 15%-i daxili tələbat üçün istifadə olunur. Yerdə qalan 85% Ermənistana, Rusiyaya, Ukraynaya və ABŞ-a göndərilir. Qeyd edim ki, 2009–2012-ci illərdə qondarma Dağlıq Qarabağda kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi ilə bağlı plan hazırlanmışdır. Əsas məqsəd isə regionda buğda istehsalının artırılmasına nail olmaqdır.

Dağlıq Qarabağda fəaliyyət göstərən müəssisələr içərisində ən böyüyü dağ-mədən sənayesidir. Son illər dünya bazarında qızılın qiyməti surətlə artmaqdadır. Mütəxəssislər ehtimal edir ki, belə gedərsə, qızılın 1 unsiyası (33 qram) 1500 dolları keçəcək. Hazırda dünya bazarında qızılın unsiyası 1200 dollara yaxındır.

Azərbaycanın əsas qızıl ehtiyatları olan ərazilər Kəlbəcər və Zəngilan rayonları işğal altındadır. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi hazırda Azərbaycanın altı qızıl yatağının (Gədəbəy, Qoşa, Kəlbəcər, Ordubad bloku) işlənməsi ilə bağlı "R.V.İnvestment" şirkəti ilə saziş bağlamışdır.

Xatırladaq ki, hazırda ləğv edilmiş "Azərqızıl" Dovlət Şirkəti və ABŞ-ın "R.V.İnvestment" şirkəti 1997-ci ildə 25 illiyə, 51+49 nisbətində saziş imzalayıb. Bu sazişdə Azərbaycanın ehtiyatları 400 ton qızıl, 2500 ton gümüş və 1,5 milyon ton mis olan yataqlarının işlənməsini nəzərdə tuturdu. Sazişə əsasən, ABŞ tərəfi layihəyə 500 milyon dollara yaxın sərmayə yatırmalı, bunun 30–40 milyon dollarını kəşfiyyat işlərinə yönəltməli idi.

Ermənistan Azərbaycanın işğal edilmiş əraziləri də daxil olmaqla yeni-yeni yataqlardan qiymətli metalı hasil etməyə çalışır. Hazırda Ermənistanda köhnə qızıl yataqları bərpa edilir, yeni yataqlar işə salınır. İrəvandan cənubda yerləşən Ararat dağlarındakı qızıl yataqlarının hasil edilməsi Rusiya şirkətinə həvalə edilib. Rusiyanın "Madneuli" şirkəti Ermənistanın əsas qızıl yataqlarına nəzarəti ələ alıb. Lakin bu şirkətin nəzarətinə verilən Zod qızıl yatağı mübahisəlidir. Zod qızıl yatağının bir hissəsi Kəlbəcər rayonu ərazində yerləşir. Məlumatlara görə, ermənilər qanunsuz olaraq işğal edilmiş Kəlbəcər ərazisində də qızıl hasil edirlər. Azərbaycan tərəfi Zod yatağının "Madneuli" şirkəti tərəfindən alınmasına rəsmi etiraz edib. Yataqdan qızıl emalı üçün istifadə edilən sianid turşusu isə ətraf çaylara axıdılır. Bu da regionun ekoloji durumuna mənfi təsir edir. Bununla yanaşı "Beyz Metls" zənginləşdirici mis kombinatı da fəaliyyət göstərir. Kombinat 150 min ton polimetal filizin dağdan çıxarılması və istismarı məqsədilə yaradılmışdır. Burada son 4 ildə planlaşdırılandan da artıq 320 min ton polimetal filizi çıxarılmışdır. Gələcəkdə isə ildə buradan 400 min ton çıxarılması planlaşdırılır. Polimetal-filiz saflaşdırıldıqdan sonra qızıl halına salınır və Avropa bazarına göndərilir. Kombinatın hazırda 1200 işçisi var.

Qondarma Dağlıq Qarabağın elektrik enerjisinin təminatının əsasını Sərsəng SES verir. Lakin bu ümumi tələbatın yalnız 45%-ni ödəyir. Qalan hissə isə Ermənistandan gəlir. Bu baxımdan yeni proqramın qəbul olunması gözlənilir. Proqrama əsasən 25 yeni SES-nin tikintisi nəzərdə tutulur.

İqtisadiyyatın ən gəlirli sahələrdən biri hesab olunan turizm sferasının inkişaf etdirilməsi də nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə turizm industriyasına 2007-ci ildə 655 min ABŞ dolları, 2008-ci ildə 2 mln 857 min ABŞ dolları vəsait ayrılmışdır. Erməni diasporu əsasən İsveçrənin "Sirkap Armeniya" şirkətinin köməyi ilə 1,5 mln ABŞ dolları dəyərində bir necə mehmanxana və otel tikdirmişdir. Hazırda Dağlıq Qarabağda 20 müstəqil otel, Xankəndində isə 10 mehmanxana fəaliyyət göstərir. Regionda "Stepanakertur" və "Asapar" turizm şirkətləri fəaliyyət göstərir. Bura gələn turistlərin əksəriyyəti ABŞ, Fransa, Kanada, Rusiya, Almaniya dövlətlərdəndir. Bununla yanaşı Böyük Britaniya, Avstriya, Suriya, Yaponiya, İsrail və digər dövlətlərdən də turist axını olur.

Dağlıq Qarabağdan əsasən ixrac edilən məhsullar: qızıl, mis, şərab, araq, konserv məhsulları və xalçalardır. Bu məhsullar əsasən ABŞ-a, Avropa dövlətlərinə və Rusiyaya ixrac olunur.

Mədəniyyəti

Qarabağ özünün maddi və mənəvi mədəniyyətinin bütün komponentləri ilə tamamilə Azərbaycan xalqına məxsus idi. Qarabağ xalçası, Qarabağ geyim növləri, əltikmə işləri nəinki, Azərbaycanda, hətta bütün Şərq ölkələrində tanınmışdı və yüksək qiymətləndirilirdi. Qarabağda özünəməxsus çəki və ölçü vahidi mövcud idi. Kənd təsərrüfatında yüksək ənənəvi əkinçilik və suvarma mədəniyyəti yaranmışdı.

Mənəvi mədəniyyətinin ən mühüm sahələrində də tarixən Qarabağ spesifik xüsusiyyətlərə malik olmuşdur. Hələ XVII – XVIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilində ahəng qanunu məhz Qarabağ dialektinin təsiri ilə ardıcıllaşır. Qarabağ şairlərini birləşdirən Məclisi-ünsMəclisi-fəramuşan öz üslubu ilə seçilirdi. Qarabağ musiqi məktəbi isə hətta bütün Şərqdə məşhur idi. Qarabağın baş şəhəri olan Şuşa Zaqafqaziyanın konservatoriyası hesab olunmuşdur.

Tarixi faktlar

1945-ci ilin payızında Ermənistan KP MK-nın katibi A.Harutyunov ÜİK(b)P MK-nın müzakirəsinə Dağlıq Qarabağ Vilayətinin Ermənistana verilməsi barədə təklif – layihə təqdim edir. Təklifdə xüsusi vurğu ilə bildirir ki, Dağlıq Qarabağın əhalisinin əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olduğu üçün həmin ərazi Ermənistana verilməlidir. Bu zaman ÜİK(b)P katibliyi Azərbaycan KP MK katibi M.C.Bağırovun rəyini öyrənmək üçün ona müraciət edir.

A.Harutyunovun məktub-layihəsindəki dəlilləri alt-üst edən M.C.Bağırov bildirir ki, əgər ermənilərin əsas götürdükləri səbəbə görə Yuxarı Qarabağın Ermənistana verilməsi məqbul sayılırsa, nə olar, qoy DQMV-nin Şuşa rayonu istisna olunmaqla ərazisi Ermənistana verilsin. Ancaq bir şərtlə. Elə bu arqumentə-amilə əsaslanaraq azərbaycanlıların yaşadığı Vedi, Qarabağlar və Yeğeqnadzor rayonları Naxçıvana birləşdirilsin, habelə, vaxtilə GürcüstanaDağıstana verilən Azərbaycan torpaqları geri qaytarılsın.

Qarabağ haqqında ümumi məlumatlar

"Qarabağ haqqında həqiqi faktlar" (The series of "The true facts about Garabagh") – kitablar seriyasında məlumat ingilis dilində olduğundan, olduğu kimi verilir:

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti

Dağlıq Qarabağ bölgəsi ətrafındakı digər rayonlar və onların işğal tarixi ,azad olunma tarixləri

  • Xankəndi — 25 dekabr 1991–53500- 10.11.2020
  • Xocalı — 26 fevral 1992–6800- 10.11.2020
  • Xocavənd — 2 oktyabr 1992–41725- 10.11.2020
  • Şuşa — 08 may 1992–24900- 08.11.2020
  • Laçın – 18 may 1992 – 71000–01.12.2020
  • Kəlbəcər – 2 aprel 1993 – 74000–25.11.2020
  • Ağdam – 23 iyul 1993 – 165600–20.11.2020
  • Füzuli – 23 avqust 1993 – 146000–17.10.2020
  • Cəbrayıl – 23 avqust 1993 – 66000–04.10.2020
  • Qubadlı – 31 avqust 1993 – 37900–25.10.2020
  • Zəngilan – 29 oktyabr 1993 – 39500–20.10.2020

Təcavüzün qurbanları

  • Ölənlər – 20000
  • Şikəstlər – 50000
  • İtkinlər – 4866

Dağıntılar və zərərlər

  • Yerləşim yerləri – 890
  • Evlər – 150000
  • İctimai binaları – 7000
  • Məktəblər – 693
  • Uşaq bağçaları – 855
  • Səhiyyə müəssisələri – 695
  • Kitabxanalar – 927
  • Məbədlər – 44
  • Məscidlər – 9
  • Tarixi yerlər – 9
  • Tarixi abidə və muzeylər – 464
  • Muzey – 40000
  • Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri – 6000
  • Avtomobil yolları – 8000 km
  • Körpülər – 160
  • Su kəmərləri – 2300 km
  • Qaz kəmərləri 2000 km
  • Elektrik xətləri – 15 000 km
  • Meşələr – 280000 ha
  • Əkin sahəsi – 1000000ha
  • Suvarma sistemləri – 1200 km

Ümumi zərər 60 milyard ABŞ dolları qədər təxmin edilir.

Qarabağ bizimdir qarabağ Azərbaycandır!

Problemin beynəlxalq aləmdə diqqətə çatdırılması

 
Moskva Dövlət Universitetinin tarix fakültəsi tərəfindən 2011-ci ilin yanvarında buraxılmış Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə həsr edilmiş kitab.

Aparılan məqsədyönlü siyasət nəticəsində beynəlxalq aləmdə Dağlıq Qarabağ məsələsi daim diqqət mərkəzində saxlanılır. Problem barəsində xarici müstəqil tədqiqatçılar seminarlar keçirir, dövri mətbuatda çıxış edir və kitablar buraxırlar. Son obyektiv tədqiqat əsəri Moskva Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinin 2011-ci ilin yanvarında buraxdığı "От Майендорфа до Астаны: принципиальные аспекты армяно-азербайджанского нагорно-карабахского конфликта" (Mayendorfdan Astanaya: Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin prinsipial aspektləri) kitabıdır.

Dağlıq Qarabağın təbiəti

Dağlıq Qarabağın təbiəti çox zəngindir.

  • İqlimi – Mülayim-isti, dağ-tundra, yayı mülayim keçən iqlim, qışı soyuq və quraq keçən iqlim.
  • Temperatur – yazda 5–10 dərəcə, yayda 20–30 dərəcə, payızda −2–8 dərəcə, qışda −10–15 dərəcə.
  • Coğrafiyası – adından bəlli olduğu kimi,ə sasən dağlıq ərazidə yerləşir. Ən hündür nöqtələri: Murovdağ, Bovurxan dağı, Vəngli, Məryəmdağ, Cıdır düzü və Kirs.

Ədəbiyyat

Heydər Əliyev Fondu tərəfindən hazırlanmış "Qarabağ haqqında həqiqi faktlar" (The series of "The true facts about Garabagh") seriyasından kitablar:

  • "Qarabağın tarixi haqqında qısa informasiya" ("Brief Information of the history of Garabagh")
  • "Azərbaycana qarşı erməni terror dəstələrinin fəaliyyəti" ("Activity of Armenian terrorist organizations against Azerbaijan")
  • "Xocalı soyqırımı" ("The Khojaly genocide")
  • "Ermənistan tərəfindən Azərbaycana qarşı təcavüzün nəticələri" ("Consequences of Armenian aggression against Azerbaijan")
  • Abdullayev V.A. Millət ideyası: siyasi aspekt. Bakı: 1998, 123 s.
  • Həmidov V.V. Azərbaycanda movcud siyasi-coğrafi problemlər və onların həlli yolları. Bakı: 2009, 184 s.
  • Məmmədov C.A. Geosiyasət. Bakı: 2005, 232 s.
  • Şəmsizadə N.D. Azərbaycan ideologiyası. Bakı: 1996, 65 s.

İstinadlar

  1. Всесоюзная перепись населения 1970 г.
  2. . 2011-08-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-02.
  3. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası, Dağlıq Qarabağ Münaqişəsi, Bakı-2005
  4. . 2008-07-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-09-09.
  5. Dağlıq Qarabağın tarixi
  6. 18.yüzyılda Ermeni-Rus ilişkileri, Erivan, 1967, s. 204–205 'ten aktaran Dursun Yıldırım ve Cihat Özönder, Karabağ Dosyası, Ankara, Türk kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1991, s. 84.
  7. . 2012-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-09-09.
  8. N. N. Şavrov, Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazie, St. Petersburg, 1911, s. 59–61.
  9. Tadeusz Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905–1920, İstanbul, Bağlam, 1988, s. 26.
  10. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Kitabxanası. 2005. səh. 113.
  11. ÜİK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun 1921-ci il 5 iyul tarixli plenumunun iclas protokolu (AR Dövlət Tarix Arxivi, f.1, siyahı 2, iş 25, s.16 ob)
  12. Нагорный-Карабах
  13. "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ermənistan Respublikasının baş naziri və Rusiya Federasiyasının Prezidentinin Bəyanatı". 2020.
  14. http://news.day.az/politics/248351.html

Xarici keçidlər

  • karabakh.co.uk 2007-10-30 at the Wayback Machine
  • Qarabağ məlumat portalı
  • Xocalı şəhərində Azərbaycanlıların Soyqırımı
  • Карабахская страница 2005-12-15 at the Wayback Machine
  • tarix.az 2020-11-01 at the Wayback Machine
  • Qarabağ Sənədlərdə 2006-12-08 at the Wayback Machine
  • Armenian Deception (ingilis dilində)
  • Население Нагорного-Карабаха (1926–1979)
  • Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ləğvindən 17 il keçir 2011-08-23 at the Wayback Machine
  • К истории Карабахского вопроса (rus dilində)
  • Qarabağ: yalan və həqiqət
  • Нагорный Карабах до армянской оккупации (ФОТО)  (rus.)
  • Əhalisi

Həmçinin bax

dağlıq, qarabağ, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, azərbaycan, respublikasının, qərb, bölgəsidir, azərbaycanın, mərkəzi, hissəsində, yerləşir, sovet, hakimiyyəti, dövründə, burada, ərazisi, yaxud, azərbaycan, respublikası, ümumi, ərazisini. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Dagliq Qarabag deqiqlesdirme Dagliq Qarabag Azerbaycan Respublikasinin qerb bolgesidir Dagliq Qarabag Azerbaycanin merkezi hissesinde yerlesir Sovet hakimiyyeti dovrunde burada erazisi 4 4 min km yaxud Azerbaycan Respublikasi umumi erazisinin 5 1 faizini teskil eden Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti yaradilmisdi 1970 ci ilde aparilmis siyahiya almaya esasen Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin 150 313 nefer ehalisi olmusdur 1 Vilayetin terkibine Esgeran rayonu kecmis Agdere rayonu Xocavend rayonu Susa rayonu ve vilayet tabeli Xankendi seheri daxil idi 2 Tarixen Qafqaz Albaniyasinin Arranin Qarabag xanliginin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin terkib hissesi olmusdur Dagliq Qarabagin ehalisini 19 cu esrin evvellerine qeder azerbaycanlilar teskil etmisdir 1820 ci ilden baslayaraq ermeniler Azerbaycana xususile bu bolgeye kutlevi sekilde kocurulmusdur Ermenidilli menbelerde bolgenin adi Artsax kimi islenir Amma maraqli olan odur ki bu sozun de koku Azerbaycana turklere gedib cixir Sozun ilkin formasi Ersak olmusdur ki bu ad da o erazide yasayan sak tayfalarinin igidleri erlerinin serefine verilib Ermeniler sadece sozu ozlerine uygunlasdirib saxtalasdirmislar Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Tarixi 2 1 XIX esrde ermenilerin Qarabaga kocurulmesi 2 2 XX esr 2 3 Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin tarixi 2 4 Dagliq Qarabag problemi 2 5 Dagliq Qarabagda separatci rejim 3 Iqtisadiyyat 4 Medeniyyeti 5 Tarixi faktlar 6 Qarabag haqqinda umumi melumatlar 7 Problemin beynelxalq alemde diqqete catdirilmasi 8 Dagliq Qarabagin tebieti 9 Edebiyyat 10 Istinadlar 11 Xarici kecidler 12 Hemcinin baxEtimologiyasi RedakteQarabagin adi Azerbaycan dilindeki qara ve bag sozlerinden emele gelmisdir Bu ada artiq VII esr menbelerinde rast gelinir Azerbaycan dilinde hemcinin basqa turk dillerinde qara nin rengden basqa six qalin boyuk tund ve basqa menalari da vardir Bu baximdan Qarabag termini qara bag yeni boyuk bag six bag qalin bag sefali bag ve s menalar kesb edir 3 Tarixi RedakteEsas meqale Dagliq Qarabagin tarixiQarabag qedim yasayis meskenlerinden biridir Bu erazideki Azix magarasinda en qedim insanlarin yasayis meskeni askar edilmisdir Bu yasayis meskeni Azerbaycanin o cumleden Qarabagin Araliq denizi hovzesi ve Serqi Afrika ile birlikde insanligin ilk vetenlerinden biri oldugunu subut edir 1968 ci ilde Azix magarasinin asol tebeqesinden Azix adami azixantrop adlandirilan insanin cene sumuyu tapilmisdir Azix adaminin 350 400 min il evvel yasadigi guman olunur Eneolit e e VI IV minillikler tunc ve ilk demir dovrlerinde e e IV minilliyin sonu I minilliyin evveli Qarabagin heyatinda boyuk deyisiklikler bas vermisdi Son tunc ve ilk demir dovru e e XIII VII esrler Xocali Gedebey medeniyyeti adi almisdir Teserrufat ve medeni heyatin inkisafi ile yanasi etno siyasi prosesler de davam etmisdir Azerbaycanin cenubunda qudretli Manna dovleti e e IX VI esrler meydana gelmisdir Makedoniyali Isgender e e 356 323 Ehemeni dovletini dagitdiqdan sonra Azerbaycanin simalinda siyasi prosesler yeni merheleye qedem qoymusdur Onun olumu ile imperiyasi parcalandiqda Azerbaycanin cenubunda Atropatena simalinda ise Albaniya dovletleri yaranmisdir E e IV esrde ve sonralar Atropatena Azerbaycanin simalinda da erazilere malik olmusdur ve bu zaman Qarabag erazisine daxil olan torpaqlarin bir hissesi hemin Azerbaycan dovletine tabe idi Atropatena ile eyni zamanda yaranmis Albaniya dovleti texminen e e IV e VIII esrlerde movcud olaraq 1200 ile yaxin dovr erzinde Azerbaycan tarixinde boyuk rol oynamisdir Albaniya serhedlerini genislendirerek butun Qarabag erazisini ehate etmis ve bu vilayeti oz terkibinde qoruyub saxlamaq ucun misilsiz mubarize apararaq bezi istisnalarla buna nail ola bilmisdir Qarabag tarixi etnoqrafik eyalet kimi evvelce Qafqaz Albaniyasi dovletinin terkibine daxil olmusdur Qarabagin tarixinde esas deyisiklikler VII esrde Ereb xilafetinin isgallari ve bunun neticesinde Albaniya dovletinin aradan qaldirilmasi ile bas vermisdir Ereb isgallarinadek Qarabagin tarixi ehalisi etnik baximdan eyni kokden yeni Azerbaycan Albaniya kokunden oldugu halda bu dovrde Ereb xilafetinin Azerbaycanla bagli yeritdiyi siyaset neticesinde vilayetin dagliq hissesinde ermenilerin dini ustunluyunun temin edilmesi zaman kecdikce etnik sahede de ozunu gostermisdir Albaniyanin tarixi Arsax bolgesi ehalisinin evvelce qriqorianlasdirilmasina bunun ardinca da ermenilesdirilmesine baslanilmisdir Ereb xilafeti parcalandiqdan sonra Albaniyanin hemin erazisinde Sunik ve Arsax Xacin knyazliqlari yaranmisdir XII esrin sonlarina yaxin Sunik padsahligi dagilmis buradaki hakim sulale 1166 ci ilden knyaz Qriqorun ve Smbatin olumu ile hakimiyyeti itirmisdir XII esrin sonu XIII esrin evvellerinde Arsax erazisinde tesekkul tapan Xacin knyazligi tarixci alim I A Orbelinin sozleri ile desek qedim Albaniyanin bir hissesi idi Belelikle tamamile tebiidir ki Ereb xilafeti dagilarken onun erazisinde dircelen yerli dovletler icerisinde hec bir ermeni dovleti olmamisdir Monqollarin ikinci yurusu ve Azerbaycanin isgalinin basa catmasi ile 1231 1239 Qarabag diger Azerbaycan torpaqlari kimi Ali monqol xaqanliginin 1239 1256 sonra ise Hulakuler Elxaniler dovletinin 1256 1357 terkibinde idi Qarabagin bu dovr tarixi haqqinda melumat nisbeten daha ehatelidir ve daha yaxsi oyrenilmisdir Hemin dovrde Qara ve bag soz birlesmesi Qarabag artiq konkret cografi eraziye samil edilmeye baslanir XV esrde Qarabag Azerbaycan Qaraqoyunlu 1410 1467 ve Agqoyunlu 1468 1501 dovletlerinin terkibinde idi Lakin Qaraqoyunlular dovrunde Qarabagin sonraki tarixinde ozunu gosterecek bir hadise bas verdi XV esrde kecmis alban hakimi Hesen Celalin nesli Celaliler Qaraqoyunlu Cahan sahdan melik titulu aldi Sonralar Celaliler neslinin mulku bes alban feodal knyazliqlari meliklerine Gulustan Cilebord Xacin Verende Dizaq parcalandi Azerbaycan Sefevi dovletinin yaranmasi ile 1501 butun Azerbaycan torpaqlarinin merkezlesdirilmesine baslandi XVI esrin ortalarinda Azerbaycan torpaqlarinin vahid dovlet halinda merkezlesdirilmesi basa catdi Bununla Azerbaycan Sefevi dovleti regionun Osmanli imperiyasindan sonra ikinci en qudretli dovletine cevrildi Bele oldugu halda o dovrde ermenilerin her hansi etnik siyasi ustunluyu mumkun olan mesele deyildi Eksine hemin dovrde Azerbaycanin etnik ve siyasi serhedleri daha aydin sekil alir Sefeviler Azerbaycanda 4 beylerbeylik yaradir ki onlardan biri de Qarabag ve ya Gence beylerbeyliyi idi Sefevi dovletinin zeiflemesinden sonra Azerbaycan torpaqlari Iran Rusiya ve Osmanli dovletleri arasinda muharibeler meydanina cevrildi Sonuncu Sefevi hokmdari III Abbasi devirerek hakimiyyete gelen Nadir sah Efsar 1736 1747 onu qanuni hokmdar kimi tanimaqdan imtina eden Gence Qarabag beylerbeyliyinin turk muselman ehalisine qarsi agir ceza tedbirleri heyata kecirdi ki bu amil de Qarabagin alban meliklerinin movqeyini guclendirdi ve onlarin separatizmine tekan verdi Nadirin olumu ile onun dovleti parcalandi Azerbaycanda yerli dovletler xanliqlar yarandi Basqa sozle Azerbaycan xanliqlarin timsalinda ozunun dovlet musteqilliyini novbeti defe berpa etdi Kecmis Gence Qarabag eyaletinin erazisinde iki Azerbaycan xanligi Gence ve Qarabag xanliqlari yarandi Qarabag xanliginin banisi Azerbaycanin gorkemli dovlet xadimlerinden biri olan Penaheli xan Cavansir idi Penah xan guclendikce perakendelik terefdari olan feodallarin meliklerin pozuculuq fealiyyetleri de artirdi Bunun qarsisinin alinmasi herbi siyasi baximdan zeruri idi Bele olmasa xanligin erazi inzibati butovluyu itirile bilerdi Penaheli xanin varisi Ibrahim xanla separatci melikler arasindaki mubarizeye 1783 cu ilden Rusiya dovleti de qarismaga basladi Cenubi Qafqazi isgal etmeye calisan Rusiya burada Azerbaycan erazisinde hemin meliklerin komeyi ile xristian dovleti daha dogrusu ozune dayaq yaratmaga calisirdi XVIII esrin sonlari XIX esrin baslangicinda Rusiyanin Cenubi Qafqazda o cumleden Azerbaycanda isgalciliq fealiyyeti guclendi 1801 ci ilde Gurcustan imperiyaya birlesdirildi Azerbaycanin Car Balaken camaatligi 1803 ve Gence xanligi 1804 isgal olundu Ibrahim xan bele bir veziyyetde Rusiya qosunlarinin komandani R D Sisianovla 1802 1806 Kurekcayda muqavile bagladi Kurekcay muqavilesine esasen Qarabag xanligi mehz muselman Azerbaycan torpagi kimi Rusiyaya ilhaq olundu Sefeviler dovleti Qarabag tarixi etnoqrafik eyaletinin erazisini ehate eden merkezi Gence seheri olan Qarabag beylerbeyliyini yaratdi Gorunur ayri ayri dovrlerde Azerbaycanin dovlet ve inzibati eyalet serhedleri deyisse de ozunemexsus maddi teserrufat ve menevi medeniyyeti ile xarakterize olunan Qarabag bir etnoqrafik eyalet kimi oz inkisafini fasilesiz olaraq davam etdirmisdir XVII esrin sonundan XVIII esrin ortalarinadek Azerbaycanin feodal dovletlere xanliqlara parcalanmasi zamani Qarabag beylerbeyliyi erazisinde Qarabag xanligi ve Gence xanligi yarandi XVIII esrin ikinci yarisinda musteqil Qarabag xanligi feodal dovletinin yaranmasi onun oz musteqilliyini qorumaq ucun heyata kecirdiyi iqtisadi siyasi ve medeni tedbirler Qarabag tarixi etnoqrafik eyaletinin sosial iqtisadi heyatinda herterefli yukselise tereqqiye sebeb olmusdu Xanliq cenub serqden Kur Araz caylari qovsagi cenubdan Araz cayi qerbden Qarabag daglari adlanan Kosbek Salvarti ve Erikli daglari ile Goyce golune qeder uzanmis simaldan Koran Kur sayi ile serhedlenmisdi Qarabag 17 mahala bolunmusdur Sisyan Demirci Aslanli Kunara Bergusad Bahabyurd Kebirli Talis Cavansir Xacin Cilebird Xirdapara Dizax Otuziki Iyirmidord Qaracorlu Verend Dizax ve Acanturk On iki mahalin ehalisi bir nece kend istisna olmaqla butunlukde azerbaycanlilardan ibaret idi Dizax Verend Cilebord Xacin Talis melikliyi Xemse adlanirdi Bunlarin ehalisinin bir hissesi xristian idi 4 XIX esrde ermenilerin Qarabaga kocurulmesi Redakte Meqalenin bu bolmesinin neytralligi subhe dogurur Teref tutmaq ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirler oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Ermenilerin regiona daxil olmasi ile yerli dovletlere ve xalqlara qarsi tecavuzkar fealiyyetleri de baslanir Roma imperiyasinin e e 66 ci ilde II Tiqrani darmadagin etmesi ile uydurma Boyuk Ermenistan efsanesi puca cixir onlar Romanin vassalina cevrilir Bu veziyyet IV esredek davam edir Bele oldugu halda ermenilerin muveqqeti isgal etdikleri Albaniyanin tarixi torpaqlarini Ermenistanin terkib hissesi kimi qeleme vermesi hec bir elmi tarixi esasa malik deyil Halbuki ermenilerden ferqli olaraq Azerbaycan Albaniya dovleti musteqil siyaset yeritmekde davam edirdi ve Qarabagin tarixi vilayetleri onun terkibine daxil idi 5 Ruslar esrler once bolgede ermeni dovletinin qurulmasini planlamisdi 19 may 1783 de Knyaz G A Potyomkin II Katerina ya yazdigi mektubda Furset tapan kimi Qarabagi ermenilerin idaresine vermek ve belece Asiyada bir Xristian dovleti qurmaqdan behs etmisdi 6 XVIII yuzilin sonlari XIX yuzilin baslangicinda Rusiyanin Cenubi Qafqazda o cumleden Azerbaycanda isgalciliq fealiyyeti guclendi Ibrahim xan Rusiya qosunlarinin komandani R D Sisianovla 1802 1806 Kurekcayda muqavile bagladi Kurekcay muqavilesine esasen Qarabag xanligi mehz muselman Azerbaycan torpagi kimi Rusiyaya ilhaq olundu Tarixi realligi eks etdiren Kurekcay muqavilesi eyni zamanda Qarabagin o cumleden bu diyarin dagliq hissesinin Azerbaycan xalqina mexsus oldugunu subut eden en moteber seneddir 7 1846 ci il inzibati erazi bolgusu zamani Susa qezasi yeni yaradilmis Samaxi quberniyasina 1859 cu ilden Baki tabe oldu 1867 ci ilde Yelizavetpol Gence quberniyasi yaradildiqda Susa qezasi onun terkibine verilir ve erazisi bolunerek burada daha uc qeza Zengezur Cavansir ve Cebrayil qezalari da teskil olunur Bununla Susa qezasi da vahid inzibati siyasi idaresini itirir Bele bir inzibati erazi bolgusu xususi meqsedle heyata kecirilmisdi Bu islahatlar ermenilerin idare sisteminde daha genis temsil edilmesine herterefli imkanlar acdi Carizm Simali Azerbaycan torpaqlarini isgal etdikce bu torpaqlarda mohkemlenmek ucun hem de ehalinin ermenilesdirilmesi siyasetini de heyata kecirirdi 1828 ci il Turkmencay muqavilesinden sonra bu hal daha muntezem ve meqsedyonlu xarakter alir Ermenilerin Irandan Simali Azerbaycana kocurulmesi hemin muqavilenin XV maddesi ile tesdiq olunurdu 1829 cu il Edirne muqavilesi ile Osmanli imperiyasindan da ermenilerin yenice isgal olunmus Simali Azerbaycan torpaqlarina kocurulmesi heyata kecirilmeye baslayir Ermenilerin kocurulmesinin esas istiqametlerinden biri Qarabag erazisi idi Bu antlasma ile 84 000 ermeni qarabag ve etraf rayonlara kocurulmusdur Resmi melumatlara esasen 1828 1830 cu iller arasinda yeni cemi 2 il erzinde Simali Azerbaycana o cumleden Qarabaga Irandan 1825 1826 tarixleri arasinda 18 000 1828 den sonra 50 000 Osmanli imperiyasindan ise 84 min ermeni kocuruldu 8 Qeyri resmi ermeni kockunleri ile birlikde onlarin sayi 200 mini otmusdu Kocurulmeden sonra Qarabagin etnik terkibinde ermenilerin sayi artmaga basladi Bu kocler neticesinde Car I Nikolay Irevan ve Naxcivan xanligi torpaqlarinda bir ermeni bolgesi qurdu 9 XIX yuzilin 30 cu illerinden sonra da ermenilerin kutlevi suretde Simali Azerbaycan torpaqlarina o cumleden Qarabaga kocurulmesi davam etdirilirdi Rus qafqazsunasi N Savrov yazirdi 1911 Zaqafqaziyadaki 1 3 mln ermeninin 1 mln dan coxu gelmedir 8 Bunlara baxmayaraq 1832 ci ilde Qarabagin 64 4 u Azerbaycan turku 34 8 i ermeni idi 9 Kocurulub getirilen ermenilerin Qarabagin dagliq hissesinde onlarla eyni dinden olan yerli ehalinin qriqorianlasmis ve ermenilesmis albanlarin yasadigi erazide meskunlasdirilmasi daha genis hal almisdi Aparilan siyaset neticesindede XX esrin ortalarindan baslayaraq ermeniler sayca Dagliq Qarabagda ustunluk teskil etmeye basladilar 1990 ci ilde ehalisi 192 000 e catmisdi Ehali terkibi ermenilerden 76 azerbaycanlilar dan 23 kurdler den ruslardan ibaret idi Merkezi Xankendi basqa boyuk seheri ise Susadir Ermenilerin ilk defe Cenubi Qafqazda Zaqafqaziyada peyda olmalari texminen e e II esrden sonralara tesaduf edir Onlarin regiona daxil olmasi ile yerli dovletlere ve xalqlara qarsi tecavuzkar fealiyyetleri de baslanir Roma imperiyasinin e e 66 ci ilde II Tiqrani darmadagin etmesi ile uydurma Boyuk Ermenistan efsanesi puca cixir onlar Romanin vassalina cevrilir Bu veziyyet IV esredek davam edir Bele oldugu halda ermenilerin muveqqeti isgal etdikleri Albaniyanin tarixi torpaqlarini Ermenistanin terkib hissesi kimi qeleme vermesi hec bir elmi tarixi esasa malik deyil Halbuki ermenilerden ferqli olaraq Azerbaycan Albaniya dovleti musteqil siyaset yeritmekde davam edirdi ve Qarabagin tarixi vilayetleri onun terkibine daxil idi Qarabagin Azerbaycana mexsus oldugunu ve burada en qedim zamanlardan baslayaraq muxtelif turk etnoslarinin yasadigini Azerbaycan ve umumturk sifahi xalq edebiyyatinin mohtesem abidesi olan Kitabi Dede Qorqud dastani da subut edir Dede Qorqud dastani VI VII esrlerde Qarabag da daxil olmaqla butun Azerbaycan torpaqlarinda o cumleden ermenilerin indi Sevan adlandirdiqlari Goyce golu hovzesinde yayilmisdi 1846 ci il inzibati erazi bolgusu zamani Susa qezasi yeni yaradilmis Samaxi quberniyasina 1859 cu ilden Baki tabe oldu 1867 ci ilde Yelizavetpol Gence quberniyasi yaradildiqda Susa qezasi onun terkibine verilir ve erazisi bolunerek burada daha uc qeza Zengezur Cavansir ve Cebrayil qezalari da teskil olunur Bununla Susa qezasi da vahid inzibati siyasi idaresini itirir Bele bir inzibati erazi bolgusu xususi meqsedle heyata kecirilmisdi Bu islahatlar ermenilerin idare sisteminde daha genis temsil edilmesine herterefli imkanlar acdi Carizm Simali Azerbaycan torpaqlarini isgal etdikce bu torpaqlarda mohkemlenmek ucun hem de ehalinin ermenilesdirilmesi siyasetini de heyata kecirirdi 1828 ci il Turkmencay muqavilesinden sonra bu hal daha muntezem ve meqsedyonlu xarakter alir Ermenilerin Irandan Simali Azerbaycana kocurulmesi hemin muqavilenin XV maddesi ile tesdiq olunurdu 1829 cu il Edirne muqavilesi ile Osmanli imperiyasindan da ermenilerin yenice isgal olunmus Simali Azerbaycan torpaqlarina kocurulmesi heyata kecirilmeye baslayir Ermenilerin kocurulmesinin esas istiqametlerinden biri Qarabag erazisi idi Resmi melumatlara esasen 1828 1830 cu iller arasinda yeni cemi 2 il erzinde Simali Azerbaycana o cumleden Qarabaga Irandan 40 min Osmanli imperiyasindan 90 min ermeni kocuruldu Qeyri resmi ermeni kockunleri ile birlikde onlarin sayi 200 mini otmusdu Kocurulmeden sonra Qarabagin etnik terkibinde ermenilerin sayi artmaga basladi XIX yuzilin 30 cu illerinden sonra da ermenilerin kutlevi suretde Simali Azerbaycan torpaqlarina o cumleden Qarabaga kocurulmesi davam etdirilirdi Rus qafqazsunasi N Savrov mehz buna gore yazirdi ki 1911 Zaqafqaziyadaki 1 3 mln ermeninin 1 mln dan coxu gelmedir Butun bunlara baxmayaraq 1916 ci ilden Qarabagda xanliq serhedleri daxilinde ehalinin yene de texminen 51 i azerbaycanli 46 i ise ermeni yerli alban menseli ermenilerle birlikde Y M K S idi Kocurulub getirilen ermenilerin Qarabagin dagliq hissesinde onlarla eyni dinden olan yerli ehalinin qriqorianlasmis ve ermenilesmis albanlarin yasadigi erazide meskunlasdirilmasi daha genis hal almisdi Bu gelme ermenilerin kompakt suretde bir yerde yasamasini temin etmek meqsedi ile edilirdi ve strateji niyyet dasiyirdi Belelikle car Rusiyasinin butovlukde Simali Azerbaycanda o cumleden Qarabagda inzibati siyasi sosial iqtisadi ve medeni inkisaf ucun genis imkanlar yaratdigi ermeniler kutlevi suretde bu torpaqlara kocub geldiler ve cox kecmeden Azerbaycan torpaqlarinda Boyuk Ermenistan ideyasinin reallasdirilmasi ugrunda aciq mubarizeye basladilar Hemin ideyanin esas terkib hisselerinden biri de Qarabag Irevan Naxcivan ve diger Azerbaycan torpaqlarinin yerli azerbaycanli ehalisini mehv etmek ve onlarin yasadiqlari torpaqlari ele kecirmekden ibaret idi Ermenilerin 1890 ci illerden baslayaraq Osmanli dovletine qarsi qaldirdiqlari xeyanetkar qiyamlar ugursuzluga ducar olduqdan sonra bu mubarizenin merkezi Simali Azerbaycana kecdi XX esr Redakte Ermeniler 1905 ci ilden baslayaraq Azerbaycan xalqina qarsi kutlevi soyqirimlari toretdiler Ermenilerin azerbaycanlilara qarsi soyqirim siyaseti Qarabagda daha facieli sekil aldi 1905 1906 ci illerde toretdikleri qirginlar da ermenileri sakitlesdirmedi Onlar Birinci Dunya muharibesinin dogurdugu tarixi seraitden istifade ederek yeniden mifik Boyuk Ermenistan dovleti yaratmaga cehd gosterdiler 1915 ci ilde Osmanli dovletine qarsi qaldirdiqlari yeni qiyamlarda ugursuzluga ducar olan ermeniler esas quvvelerini Cenubi Qafqazda cemlesdirerek ve carizmin himayesine siginaraq azerbaycanlilara qarsi soyqirimlarini davam etdirmeye basladilar Evvelce car hokumetinin devrilmesi 1917 fevral sonra ise Rusiyada bolseviklerin hakimiyyeti ele almasi ile 1917 oktyabr Zaqafqaziyada yaranan anarxiya seraitinde uzun tarixi dovr erzinde Rusiya ordusunda xidmet eden ermeni silahli desteleri dasnak bolsevik guruhu ile birleserek azerbaycanlilara qarsi soyqiriminin yeni daha dehsetli dovrunu basladilar 1918 ci ilin martinda Bakida baslanan ve butun Azerbaycani ehate eden yeni kutlevi soyqirimlari Azerbaycan xalqina cox agir zerbe vurdu Lakin 1918 ci iln mayin 28 de texminen 120 iledek davam eden Rusiya esaretinden sonra Azerbaycan xalqi Simali Azerbaycanda yeni musteqil dovletini yaratdi Tebiidir ki basqa Simali Azerbaycan torpaqlari kimi Azerbaycanin ayrilmaz terkib hissesi olan Qarabag da Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin erazisine daxil idi Lakin bu zaman yenice elan olunmus Ermenistan Ararat Respublikasi Qarabaga hec bir esasi olmayan iddia ireli surdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti bu iddiani redd etdi Bununla da ermeniler Qarabagi ele kecirmek ucun evveller basladiqlari soyqirimlarini Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde de davam etdirdiler Susa qezasi ve Qarabagin siyasi merkezi olan Susa seherinde ermenilerin vehsilikleri daha amansiz sekil almisdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti parlamentinin sedri Elimerdan bey Topcubasov Osmanli dovletinin xarici isler naziri ile 1918 ci il noyabrin 18 de Istanbulda apardigi danisiqlar zamani bildirmisdi 10 Ermenilerin ortaya atdiqlari Qarabag meselesi 5 ya 10 kend meselesi deyil mubahise butov 4 sancaq Susa Cavansir Cebrayil ve Zengezur ustundedir Bu ele bir xanligin erazisidir burada ermeni ve muselmanlarin sayi beraber olmasa da her halda ermenilerin mutleq coxlugu barede danismaga esas yoxdur ozu de onlar buranin yerli ehalisi deyildirler Rusiya ile muharibeden sonra Turkiyeden buraya kocenlerdir Nehayet Qarabagin ozunde ermeniler yigcam halda yasamirlar muselmanlarla qarisiq meskundurlar Bununla bele biz meselenin sulh yolu ile helli terefdariyiq Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Susada ermenilerin en xeyanetkar silahli qiyamlarindan biri 1920 ci il martin 22 de Azerbaycan xalqinin Novruz bayrami gunu bas verdi Bu separatci qiyam Azerbaycani isgal etmeye hazirlasan bolseviklerin sifarisi ile qaldirilmisdi Bu zaman ermeni separatci qiyamlarinin ekser yerlerde def edilmesine baxmayaraq onlar Esgeran qalasini ele kecire bildiler Gorulen herbi siyasi tedbirler neticesinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Qarabagda oz suveren huquqlarini berpa etdi Lakin erazisinde yasadiqlari dovlete Azerbaycana xeyanet eden ermenilerin Qarabagda separatci qiyamlari ve toretdikleri soyqirimlari 1920 ci ilin aprel isgali erefesinde olkenin simal serhedlerinin mudafiesi isine agir zerbe vurdu ve musteqil Azerbaycan dovletinin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin varligini tehluke altinda qoydu Belelikle 23 ay yasamis olan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti bolsevik Rusiyasindan gelen XI Qirmizi Ordunun sunguleri ile devrildi simali Azerbaycanda sovet hakimiyyeti quruldu Bununla Qarabag etrafindaki hadiselerin yeni merhelesi baslandi UIK b P MK nin Qafqaz Burosunun 1921 ci il 5 iyul tarixli iclasinda Dagliq Qarabagin Azerbaycan SSR hududlarinda saxlanmasi inzibati merkezi Susa seherinde olmaqla ona genis muxtariyyet verilmesi ne qerar verilib 11 Dagliq Qarabaga muxtariyyet verilmesi Zaqafqaziya federasiyasi ve SSRI nin yaradilmasi prosesleri ile paralel gedirdi 1922 ci ilin fevralinda Zaqafqaziya kommunist teskilatlarinin I qurultayinda S Orconikidzenin sedr secildiyi Rusiya Kommunist bolsevikler Partiyasi Zaqafqaziya Olke Komitesi Dagliq Qarabaga muxtariyyet verilmesine dair 5 iyul qerarinin qebul edilmesinde oldugu kimi onun reallasdirilmasinda da inzibati amirlik usullarina el atdi Zaqafqaziya Olke Komitesinin 27 oktyabr 1922 ci il tarixli iclasinda Azerbaycan Kommunist bolsevikler Partiyasi Merkezi Komitesine 5 iyul qerarinin heyata kecirilmesi teklif edildi Butun bunlara baxmayaraq Moskva terefinden Azerbaycana tezyiq yene davam etdirildi Dekabrin 22 de Zaqfederasiyanin Ittifaq Soveti Dagliq Qarabaga muxtariyyet verilmesinin suretlendirilmesi haqqinda xususi qerar qebul etdi SSRI nin yaradilmasindan sonra Zaqafqaziya Olke Komitesinin telebleri daha sert sekil aldi 1923 cu ilin mayinda Qarabag Komitesinin meruzesi Zaqafqaziya Olke Komitesi plenumunun gundeliyine daxil edildi Iyunun 1 de Azerbaycan Kommunist bolsevkiler Partiyasi Merkezi Komitesi Reyaset Heyeti muxtariyyetin dekretlesdirilmesi ve onun layihesinin uc gun erzinde Merkezi Komiteye teqdim olunmasi barede qerar qebul etdi Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti haqqinda Esasname ise 26 noyabr 1924 cu ilde cap olundu Belelikle Azerbaycanin ayrilmaz terkib hissesi olan Qarabag suni sekilde aran ve dagliq hisselerine parcalanmis ve Azerbaycan rehberliyi Qarabagin dagliq hissesinde sonradan meskunlasmis ermenilere muxtariyyet statusu vermeye mecbur edilmisdi Ozu de bu addim hemin hissede Dagliq Qarabagda yasayan azerbaycanlilarin reyi nezere alinmadan onlarin huquqlari kobudcasina tapdalanaraq atilmisdi 1920 1923 cu illerde meqsedyonlu suretde heyata kecirilen prosesler neticesinde kecmis Qarabag xanliginin terkibine daxil olan Azerbaycan torpaqlari enenevi tarixi cografi vahidliyini ve ya butovluyunu itirdi Indiyedek Dagliq Qarabaga muxtariyyet verilmesi meselesinden behs edilerken demek olar ki onun erazisinin inzibati bolgusu tarixinin en muhum hadiselerine lazimi diqqet yetirilmemisdir Tehlil gosterir ki Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin erazisi real tarixi eks etdiren elmi cografi prinsipler esasinda deyil xususi meqsed guden volyuntarist yanasma esasinda formalasdirilib yeni o ermeni yasayis meskenlerinin ustun oldugu lokal erazileri muxtar qurum adi altinda birlesdirmek yolu ile teskil olunub Yuxaridaki faktlardan Azerbaycanin Qarabag torpagina kocurulub getirilmis ermenilerin ozge torpaqlarinda ozlerine dovlet yaratmaq hiylesinin anatomiyasi cox aydin gorunur Ermeniler vaxti ile kocub geldikleri Qerbi Azerbaycanda Irevan xanliginin erazisinde de bele etmisdiler indi Qarabagda da bu hiyleni isletmek niyyetindedirler Dagliq Qarabagin bir terefden Azerbaycanin tarixi torpaqlari kimi onun terkibinde saxlanmasi ve bununla da diger Azerbaycan torpaqlari ile tarixi bagliliq enenelerini davam etdirmesi diger terefden Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetine Azerbaycanin gosterdiyi xususi qaygi bu diyarin sovet hakimiyyeti illlerinde sosial siyasi ve iqtisadi inkisafi ucun mustesna serait yaratdi Lakin 1980 ci illerin sonlarinda Dagliq Qarabagi Azerbaycandan ayirmagi qarsilarina meqsed qoymus ermeni ideoloqlari ve onlarin himayecileri bunu aciq askar inkar etmeye basladilar Lakin faktlar faktliginda qalir Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin Azerbaycanin terkibinde ne qeder yuksek inkisafa nail olmasi Vilayet Statistika Idaresinin Xankendide nesr etdirdiyi statistik mecmuelerde eksini tapmisdir 1965 1987 ci illerde butovlukde Azerbaycan SSR o cumleden onun Naxcivan MSSR ve Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti uzre iqtisadi ve sosial inkisafa dair gostericilerinin muqayisesi hemin dovrde muxtar vilayetin ne qeder yuksek temple tereqqi etdiyini cox aydin gosterir Buradan aydin olur ki 1987 ci ilde her 10 min neferden senayede calisanlarin sayi respublika uzre 686 Naxcivan MSSR uzre 387 oldugu halda Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde 657 olmusdu Adambasina dusen umumi kend teserrufati mehsullari muvafiq olaraq 588 501 ve 692 idi ve i a Sosial inkisafa dair gostericilere geldikde ise bu reqemler neinki Azerbaycan SSR hetta Ermenistan SSR ve butovlukde SSRI uzre reqemlerden de xeyli yuksek idi Her 10 min nefere xestexana carpayisi ile teminat Ermenistan SSR de 86 2 Azerbaycan SSR de 97 7 oldugu halda Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde 101 7 idi Azerbaycanin ayrilmaz terkib hissesi olan Dagliq Qarabaga muxtariyyet verildikden sonra da ister Dagliq Qarabag ister Ermenistan isterse de bu hududlardan kenardaki ermeniler separatciliq fealiyyetini dayandirmadilar Ermeni siyasetcilerinin susduqlari dovrde yazicilar sairler ve basqa zumreden olanlar separatciligin dasiyicilarina cevrildiler daha dogrusu siyasetciler onlari qabaga verdiler Hetta 1960 ci illerde SSRI de antiturkiye kampaniyasinin guclendiyi seraitde yeniden bu problemi ortaya atdilar 1965 ci ilde Dagliq Qarabagin Ermenistana ilhaq edilmesi barede 45 min neferin imzaladigi petisiya Moskvaya teqdim edilmis lakin bu iddialar temin edilmemisdir 1984 cu ilde Irevanda Z Balayanin Ocaq kitabinin cap edilmesi onun Qarabagin tarixine ve muasir dovrune dair meqsedyonlu tehrifleri milletci separatci cagirislari ehtiraslari yeniden qizisdirdi Bu ehvali ruhiyye ermeni milletcileri terefinden ehate olunmus M S Qorbacovun elan etdiyi askarliq ve yenidenqurma seraitinde sovet rehberliyinde M S Qorbacovun timsalinda boyuk destek qazandi ve yeni merheleye qedem qoydu Moskvadan herterefli destek alan ermeni separatcilari ve terrorculari terefinden idare olunan Dagliq Qarabag 1920 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde oldugu kimi yene de Azerbaycan xalqina qarsi xeyanet yolunu tutdu 1987 ci ilin noyabrinda Qorbacovun komandasina daxil olan ermeni akademik A Aqanbekyan Parisde Dagliq Qarabag barede sovet rehberliyine teklif verildiyini yenidenqurma ve demokratiya seraitinde bu problemin hellini tapacagina umid etdiyini bildirdi Evveller gizli fealiyyet gosteren ermeni Qarabag Komitesi onun Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetindeki separatci terrorcu teskilati Krunk Durna aciq ise kecdi Miatsum Birlesme herekati formalasdrildi Bu herekat Ermenistan Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti Moskva rehberliyi SSRI ve dunya ermenilerinin potensialina arxalanirdi Hadiseler 1988 ci ilin fevralindan daha aqressiv mecraya yoneldi Fevral gunlerinde Irevanda ve Xankendinde Stepanakert separatcilar ve ermeni milletcilerinin mitinqler dalgasi basladi Fevralin 20 de Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti Sovetinin sessiyasi vilayetin statusuna baxilmasi haqqinda Azerbaycan SSRI Ali Sovetine muraciet etdi Azerbaycanin o zamanki rehberliyi ve genis ictimaiyyeti ise ermeni separatcilarinin ve onlarin mudafiecilerinin yeni taktikasi qarsisinda hazirliqsiz idi Fevralin 20 de Esgeran rayonunda ermeni separatci terrorculari terefinden iki azerbaycanli gencin qetle yetirilmesi 19 neferin yaralanmasi da ermenilerin planlarina qarsi dusunulmus siyasi xett hazirlanmasi ile neticelenmedi Separatci terrorcu ermeni vehsiliklerinin bas alib getdiyi bu dovrde Sovet Ittifaqi Kommunist Partiyasi Merkezi Komitesi ve Sovet hokumetinin veziyyetin real qiymetlendirilmesinde maraqli olmamasi da aydin sekilde uze cixdi 1988 1995 ci illerde Azerbaycan SSR in Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin sosial iqtisadi inkisafini suretlendirmek tedbirleri haqqinda 1988 ci il 24 mart tarixli qerar bilerekden meselenin separatciliq akti olmasini ort basdir etmeye yonelmisdi Bele bir destek ermeni separatcilarini daha da ruhlandlirdi ve onlarin tecavuzkarligini daha da artirdi Moskva qarsisinda mutilik numayis etdiren E Vezirov basda olmaqla Azerbaycan rehberliyi oz xalqina xeyanet tecavuzkara ise guzest movqeyi tuturdu Nehayet Moskva Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetini Azerbaycan SSR in terkibinden cixarmaq istiqametinde daha bir addim atdi SSRI Ali Soveti Reyaset Heyeti 1989 cu il yanvarin 12 de Azerbaycan SSRI in Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde xususi idarecilik formasinin tetbiqi haqqinda qerar qebul etdi Meqsed aydin idi Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde yaradilmis Xususi Idare Komitesi Muxtar Vilayetin Azerbaycandan alinib Ermenistana verilmesini temin etmeli idi Lakin bunu basa dusen Azerbaycan xalqinin demokratik mubarizesi neticesinde noyabrin 28 de Xususi Idare Komitesi legv edildi Ancaq bunun evezinde yeni bir qurum Teskilat Komitesi yaradildi Ermenistan SSR bu veziyyetden istifade ederek dekabrin 1 de Dagliq Qarabagin Ermenistana birlesdirilmesi haqqinda antikonstitusion qerar qebul etdi Bu Ermenistan terefinden Azerbaycan SSR in erazi butovluyune qarsi aciq huquqi mudaxile akti idi Moskva gozlenildiyi kimi bu kobud mudaxile faktina da goz yumdu 1991 ci il avqustun 30 da Azerbaycan SSRI Ali Soveti dovlet musteqilliyinin berpa edilmesi haqqinda beyanat qebul etdi oktyabrin 18 de ise Dovlet musteqilliyi haqqinda Konstitusiya Akti qebul olundu Dagliq Qarabagin ermeni separatcilari da yaranmis veziyyetden istifade ederek separatci siyasi teskilatlanmani davam etdirirdiler Onlar 1991 ci ilin sentyabrinda Dagliq Qarabag respublikasi adlanan oyuncaq qurumun yaradildigini elan etdiler Azerbaycan Respublikasi hemin qurumu tanimaqdan imtina etdi noyabr ayinin 26 da ise Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin statusu legv olundu Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin tarixi Redakte SSRI 1952 1991 Qafqazin inzibati xeritesi Azerbaycan torpaqlarinda ikinci ermeni dovletinin qurulmasina yol acan muxtar vilayet 1923 cu ilin iyulunda yaradilir Azerbaycan Sovet Sosialist Resublikasi adindan 1923 cu il iyulun 7 de verilmis dekretde DQMV nin yaradilmasi bele esaslandirilir Kecmis Rusiya imperiyasinda milli azliqlari esaretde saxlayan car mutleqiyyeti hetta azliqda qalan ayri ayri milliyyetleri bir birinin ustune salisdirmaqla mehv etmeye el atmaqdan bele cekinmirdi Zaqafqaziyada 1905 ci ilde ermeni muselman qirgini velikorus mutleqiyyetinin mehvedici siyasetine en yaxsi subut ola biler Zaqafqaziyanin inqilabi fehle kutleleri onlarin sermayesinin zulmune qarsi oz hiddetlerini aciq sekilde bildirdiyi hemin vaxtlarda car generallari Vorontsov Daskovlarin eli ile tarixen bir biri ile dogma olmus iki xalqin ermeniler ve muselmanlarin arasinda edavet toxumu sepildi Bu ozunu Zaqafqaziya milli azliqlar uzerinde agaligi on plana ceken bir ovuc milli sovinistlerin musavatcilarin dasnaklarin ve menseviklerin Qerb kapitali nokerlerinin rehber rolu ele kecirdikleri uc musteqil dovlete parcalananda ozunu butun cilpaqligi ile bir daha gosterdi Bu dovletlerin movcud olduqlari qisa muddet erzinde Qarabag daglarinda ve Zaqafqaziyanin diger hisselerinde emekci kendlilerin qani az tokulmedi Hansi formada tezahur etmesinden asili olmayaraq milli zulmun ve qeyri beraberliyin mehv edilmesi milli edavetin ve nifretin zehmetkeslerin beynelmilel hemreyliyi vahid dovlet ittifaqinda xalqlarin qardascasina emekdasligi ile evez edilmesi fehle kendli inqilabinin ve sovet hakimiyyetinin esas vezifelerinden biridir Azerbaycan Sovetleri Merkezi Icraiyye Komitesinin dekretine gore Dagliq Qarabagin ermeniler yasayan hissesinde merkez Xankendi olmaqla muxtar vilayet yaradilir Icraiyye Komitesi ve yerli sovetler vilayetin idare orqanlari mueyyen olunur Vilayetin esasnamesinin islenib hazirlanmasi ve inzibati vahidlerin faktik olaraq muxtar vilayete verilmesi habele muxtar vilayetin serhedlerinin mueyyenlesdirilmesi ucun dagliq ve duzen Qarabag Kurdustan ve Azerbaycan SSR merkezi hakimiyyetinin numayendelerinden ibaret qarisiq komissiya yaradilir Sovet hakimiyyetinin sonraki illerinde DQMV nin hududlari ve selahiyyetlerinin genislendirilmesi prosesi gedir bolgede ermenilerin say ve movqe ustunluyu temin olunur 1981 ci il iyunun 16 da Azerbaycan SSR Ali Soveti Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti haqqinda qanun qebul edir Bu qanunla DQMV nin selahiyyetleri daha da artirilir 1988 ci ilde Dagliq Qarabag munaqisesinin indiki merhelesi baslayanda erazisi 4 4 min kvadratkilometr olan bolge ermenilerin coxluq teskil etdiyi Xankendi seheri paytaxt Agdere Esgeran Xocavend ve kecmis Hadrut rayonlari ve azerbaycanlilarin coxluq teskil etdiyi Susa seherinden ibaret idi Muxtar vilayetin butun tarixi erzinde zaman zaman separatci suarlar Ermenistana birlesmek telebleri ireli suren ermeniler sonuncu defe 1988 ci ilin fevralinda ayaga qalxirlar Fevralin 13 de vilayetde Ermenistanla birlesmek suariyla mitinqler dalgasi baslayir Fevralin 20 de DQMV Xalq Deputatlari Sovetinin sessiyasi SSRI Ali Soveti qarsisinda bolgenin Ermenistana birlesdirilmesi xahisiyle vesatet qaldirir Azerbaycan torpaqlarina 1988 ci il boyunca davam eden tecavuzun ardinca SSRI Ali Soveti Dagliq Qarabagda birbasa Moskvanin tabeciliyi altinda calisan Xususi Idareetme Komitesi yaradir 1989 cu ilin sonunda bu komite legv edilerek Bakiya tabe olan Respublika Teskilat Komitesiyle evezlenir Hemin ilin dekabrinda Ermenistan parlamenti Dagliq Qarabagin bu respublikaya birlesdirilmesi haqda qerar qebul edir 1991 ci ilin avqustunda SSRI nin dagilmasi prosesi suretlenir Avqustun 30 da Azerbaycan parlamenti respublikanin musteqilliyini beyan edir Bundan 2 gun sonra DQMV ve bu bolgeye hec bir dexli olmayan Saumyan rayonu Xalq Deputatlari sovetleri birge sessiya kecirerek Dagliq Qarabag Respubliaki adli saxta qurum yaradirlar Respublika Teskilat Komitesi Xankendiden Agdama kocmeli olur Ardinca Dagliq Qarabagda azerbaycanlilarin total etnik temizlenmesi qanli muharibe balayir 1991 ci il noyabrin 20 de Xocavendin azerbaycanlilar yasayan kendlerine ucan numayende heyetini aparan vertolyot Qarekend uzerinde terrora meruz qalir Azerbaycanin dovlet katibi Tofiq Ismayilov bas nazirin muavini Zulfu Haciyev dovlet musaviri Mehemmed Esedov bas prokuror Ismet Qayibov prezidentin metbuat katibi Osman Mirzeyev dovlet hokumet xadimleri Vaqif Ceferov Veli Memmedov Qurban Namazeliyev DQMV huquq muhafize tehlukesizlik orqanlarina basciliq eden rusiyali generallar daxil 20 den cox adam helak olur Bu hadise DQMV nin legvine tekan verir Noyabrin 26 da Azerbaycan parlamenti DQMV ni milli erazi qurumu kimi legv edir Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin yaradilmasi haqqinda Azerbaycan Merkezi Icraiyye Komitesinin 1923 cu il 7 iyul dekreti ve Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti haqqinda Azerbaycan SSR in 1981 ci il 16 iyun qanununu quvveden dusmus sayir Stepanakert Mardakert Martuni seherlerinin tarixi adlari qaytarilaraq Stepanakert Xankendi Mardakert Agdere Martuni Xocavend adlandirilir Esgeran ve Hadrut rayonlari legv edilir Xocali seheri merkez olmaqla Xocali rayonu yaradilir legv edilmis Esgeran rayonunun erazisi Xocali rayonunun terkibine Hadrut rayonunun erazisi ise Xocavend rayonunun terkibine verilir Hazirda kecmis DQMV ve onun etrafinda daha 7 rayon tam ve ya qismen ermeni isgalindadir 12 Dagliq Qarabag problemi Redakte Dagliq Qarabag probleminin kokleri qedime daha dogrusu 18 ci esre qeder uzanir Cunki ermeniler Qarabagda meqsedyonlu fealiyyeti neticesinde yaylasi ve Anadoludan kocurulerek meskunlasdirilmislar Tedricen coxalan ermeniler erazi iddiasi ile de cixis etdiler Hele Qarabag xanligi dovrunde onlar separatci fealiyyet gostererek xanliga xarici quvvelerin yuruslerini teskil edirdiler Qarabag xanligi Rusiya terefinden isgal olunduqdan sonra buraya hemcinin Irevan Naxcivan erazilerine ermenilerin kocurulmesi intensivlesdi Hetta Turkmencay muqavilesine bu prosesi resmilesdiren bendler de daxil edildi Iyirminci esrin evvellerinden ise ermeniler Qarabag Irevan ve Naxcivan torpaqlarina real iddialarla cixis etdiler ve Iran ve Rusiyadan guclu destek gorduler 1918 ci ilde bu meqsedle Azerbaycanin her yerinde soyqirim toredildi Meqsed Denizden Denize Boyuk Ermenistan yaratmaq idi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti qurulduqdan sonra qedim turk Azerbaycan torpagi Irevanin ermenilere guzeste gedilmesi ile zahiren her sey duzeldi Sovetler dovrunde Zengezur ve Goyce de ermenilere verildi Belelikle Rusiya ve Iran neinki oz meqsedine cataraq Turkiye ve Azerbaycani ayirdi hemcinin Naxcivani da Azerbaycandan qopardi Sovet doneminde defelerle Qarabagi ermenilere vermeye calissalar da alinmamisdi Sovetler dagilana yaxin artiq ermeniler Qarabagda silahlandirilmisdi ve 1988 ci ilden aktiv emeliyyatlara basladilar Emeliyyatlar 1994 cu ilde ateskesle dayandirildi ve Qarabag ermeniler terefinden isgal edildi 27 sentyabr 2020 ci ilde baslayan 44 gunluk Ikinci Qarabag muharibesi zamani Azerbaycan Silahli Quvveleri Dagliq Qarabagin etrafindaki 4 rayonu ve Dagliq Qarabagin bir hissesini isgaldan azad etmisdir 10 noyabr 2020 ci il tarixinde Azerbaycan Respublikasi prezidenti Ilham Eliyev Rusiya Federasiyasi prezidenti Vladimir Putin ve Ermenistan Bas Naziri Nikol Pasinyan arasinda imzalanan beyanata esasen Dagliq Qarabag ve onun etraf rayonlari Azerbaycana qaytarildi 13 Dagliq Qarabagda separatci rejim Redakte 1980 ci illerin sonunda ve 1990 ci illerin evvelinde bu bolgede bas veren etnik qarsidurmalar ve Ermenistanin DQMV ni ozune birlesdirme telebleri Ermenistanla Azerbaycan arasinda muharibeye sebeb olur Ermenistan ordusu DQMV ni ve ona qonsu 7 rayonu Lacin Kelbecer Agdam Fuzuli Cebrayil Qubadli Zengilan isgal edir 1994 cu ilde Biskekde ateskes sazisi imzalanir Dagliq Qarabagda separatci rejim 1991 ci ilde musteqillik elan edir Hec bir beynelxalq qanunun huquqi teleblerine cavab vermeyen bu musteqillik indiye kimi haqli olaraq dunyada hec bir olke terefinden taninmayib Iqtisadiyyat RedakteDagliq Qarabag faydali qazintilarla ve mineral sularla cox zengindir Burada qizil gumus mis elvan metallar demir sink qranit mermer qiymetli daslar odadavamli gil ve s faydali qazintilara rast gelmek olar Qondarma Dagliq Qarabag Milli Statistika Komitesinin resmi melumatina esaslansaq gorerik ki Qondarma Qarabagda 2001 2006 ci illerde 3 lik inflyasiyanin qarsisinda Umumi Daxili Mehsulun UDM hecmi 11 13 artmisdir UDM ise 2007 ci ilde 232 10 mln ABS dollar olmusdur Bu gosterici 2006 ci il ile muqayisede 8 8 artmisdir Adambasina ise bu gosterici 1489 5 ABS dollar teskil edib Bu iller erzinde mehsul istehsali 3 9 senaye mehsullari 5 8 kend teserrufati mehsullarinin istehsali ise 5 4 artmisdir Ozel sektorda UDM 63 5 teskil etmisdir Bunun da 32 i kicik ve orta sahibkarligin payina dusur Qarabaga xarici yardimlar esasen ABS terefinden edilir Bele ki ABS konqresi terefinden qondarma Dagliq Qarabaga 1998 2006 ci illerde edilen humanitar yardimin hecmi 3 mln ABS dollari olmusdur 2007 2008 ci illerde bu gosterici 5 mln ABS dollari 2009 cu ilde ise 8 mln ABS dollari teskil etmisdir Bununla yanasi yalniz 2008 ci ilde Qarabagda 64 xeyriyye proqrami heyata kecirilmisdir ki bu proqramlarin da umumi deyeri 13 mln ABS dollari hecminde olmusdur Qondarma Dagliq Qarabaga ayrilan investisiyalar esasen ermeni diasporunun uzvleri terefinden ayrilir Investisiyalari qondarma Dagliq Qarabag hokumeti esasen regionun iqtisadi inkisafa yoneldir Investisiyalarin esasen Su Elektrik Stansiyalari uzumculuk kend teserrufati mehsullarinin istehsali tebii ehtiyatlarin menimsenilmesi turizm ve informasiya texnologiyalarina ayrilir Hazirda iqtisadiyyatin muxtelif sahelerine 100 mln ABS dollari deyerinde investisiya qoyulmusdur ki bu da iqtisadiyyatin muxtelif sahelerini ehate edir Onu da nezerinize catdirim ki Ermenistanda ve Dagliq Qarabagda eyni bank sistemi ve eyni pul vahidi fealiyyet gosterir Her ikisi eyni gomruk sistemine malikdir Lakin Dagliq Qarabagdan idxal ve ixrac olunan mehsullar birbasa xezineye daxil olmur Son iller Ermenistan banklari kicik ve orta sahibkarligin inkisaf etdirilmesi ile bagli kredit verme siyaseti heyata kecirir ve oz ipoteka bazarini genislendirir Dagliq Qarabagda movcud olan banklar kohne bank sistemi ile yeni VTB Armeniya banki fealiyyet gosterir Bununla yanasi Western Union ve Money Gram pul kocurmeleri de fealiyyetdedir Aqrar sahe Dagliq Qarabagda tarixen inkisaf etmis ve ixtisaslasmis sahelerden hesab olunur Hazirda aqrar sektor UDM in 15 7 ni verir 1994 1995 ci illerde kolxoz ve sovxozlar legv edildi ve kend teserrufati kooperativleri yaradildi 1998 1999 cu illerde ise torpaqlar kendliler arasinda paylandi ve her adambasi 0 6 ha torpaq sahesi ayrildi Hazirda Dagliq Qarabagda 15 min fermer qeydiyyata alinmisdir Kendliler torpaq vergisi istisna olmaqla butun vergilerden azaddirlar Torpaq vergisi ise il erzinde 3 10 ABS dollari arasinda deyisir 2001 ci ilden ise vergi sisteminde gelirden alinan vergi 32 den 5 e endirilmisdir qeyd edek ki Azerbaycanda bu gosterici 24 Ermenistanda ise 25 dir Kend teserrufati mehsullari istehsal eden muessiseler ise Elave Deyer Vergisinden azad olunmuslar Qondarma Dagliq Qarabagda esasen serab ve araq istehsalina ustunluk verilir Araqlar esasen bugda ve meyvelerden caxir ve serablar ise tut erik ve uzumden hazirlanir En boyuk muessiseleri ise Qarabag Gold ve Arsax Algo QSC dir Bu muessiseler terefinden istehsal olunan mehsulun yalniz 15 i daxili telebat ucun istifade olunur Yerde qalan 85 Ermenistana Rusiyaya Ukraynaya ve ABS a gonderilir Qeyd edim ki 2009 2012 ci illerde qondarma Dagliq Qarabagda kend teserrufatinin inkisaf etdirilmesi ile bagli plan hazirlanmisdir Esas meqsed ise regionda bugda istehsalinin artirilmasina nail olmaqdir Dagliq Qarabagda fealiyyet gosteren muessiseler icerisinde en boyuyu dag meden senayesidir Son iller dunya bazarinda qizilin qiymeti suretle artmaqdadir Mutexessisler ehtimal edir ki bele gederse qizilin 1 unsiyasi 33 qram 1500 dollari kececek Hazirda dunya bazarinda qizilin unsiyasi 1200 dollara yaxindir Azerbaycanin esas qizil ehtiyatlari olan eraziler Kelbecer ve Zengilan rayonlari isgal altindadir Qeyd edek ki Azerbaycan Respublikasinin Ekologiya ve Tebii Servetler Nazirliyi hazirda Azerbaycanin alti qizil yataginin Gedebey Qosa Kelbecer Ordubad bloku islenmesi ile bagli R V Investment sirketi ile sazis baglamisdir Xatirladaq ki hazirda legv edilmis Azerqizil Dovlet Sirketi ve ABS in R V Investment sirketi 1997 ci ilde 25 illiye 51 49 nisbetinde sazis imzalayib Bu sazisde Azerbaycanin ehtiyatlari 400 ton qizil 2500 ton gumus ve 1 5 milyon ton mis olan yataqlarinin islenmesini nezerde tuturdu Sazise esasen ABS terefi layiheye 500 milyon dollara yaxin sermaye yatirmali bunun 30 40 milyon dollarini kesfiyyat islerine yoneltmeli idi Ermenistan Azerbaycanin isgal edilmis erazileri de daxil olmaqla yeni yeni yataqlardan qiymetli metali hasil etmeye calisir Hazirda Ermenistanda kohne qizil yataqlari berpa edilir yeni yataqlar ise salinir Irevandan cenubda yerlesen Ararat daglarindaki qizil yataqlarinin hasil edilmesi Rusiya sirketine hevale edilib Rusiyanin Madneuli sirketi Ermenistanin esas qizil yataqlarina nezareti ele alib Lakin bu sirketin nezaretine verilen Zod qizil yatagi mubahiselidir Zod qizil yataginin bir hissesi Kelbecer rayonu erazinde yerlesir Melumatlara gore ermeniler qanunsuz olaraq isgal edilmis Kelbecer erazisinde de qizil hasil edirler Azerbaycan terefi Zod yataginin Madneuli sirketi terefinden alinmasina resmi etiraz edib Yataqdan qizil emali ucun istifade edilen sianid tursusu ise etraf caylara axidilir Bu da regionun ekoloji durumuna menfi tesir edir Bununla yanasi Beyz Metls zenginlesdirici mis kombinati da fealiyyet gosterir Kombinat 150 min ton polimetal filizin dagdan cixarilmasi ve istismari meqsedile yaradilmisdir Burada son 4 ilde planlasdirilandan da artiq 320 min ton polimetal filizi cixarilmisdir Gelecekde ise ilde buradan 400 min ton cixarilmasi planlasdirilir Polimetal filiz saflasdirildiqdan sonra qizil halina salinir ve Avropa bazarina gonderilir Kombinatin hazirda 1200 iscisi var Qondarma Dagliq Qarabagin elektrik enerjisinin teminatinin esasini Serseng SES verir Lakin bu umumi telebatin yalniz 45 ni odeyir Qalan hisse ise Ermenistandan gelir Bu baximdan yeni proqramin qebul olunmasi gozlenilir Proqrama esasen 25 yeni SES nin tikintisi nezerde tutulur Iqtisadiyyatin en gelirli sahelerden biri hesab olunan turizm sferasinin inkisaf etdirilmesi de nezerde tutulur Bu meqsedle turizm industriyasina 2007 ci ilde 655 min ABS dollari 2008 ci ilde 2 mln 857 min ABS dollari vesait ayrilmisdir Ermeni diasporu esasen Isvecrenin Sirkap Armeniya sirketinin komeyi ile 1 5 mln ABS dollari deyerinde bir nece mehmanxana ve otel tikdirmisdir Hazirda Dagliq Qarabagda 20 musteqil otel Xankendinde ise 10 mehmanxana fealiyyet gosterir Regionda Stepanakertur ve Asapar turizm sirketleri fealiyyet gosterir Bura gelen turistlerin ekseriyyeti ABS Fransa Kanada Rusiya Almaniya dovletlerdendir Bununla yanasi Boyuk Britaniya Avstriya Suriya Yaponiya Israil ve diger dovletlerden de turist axini olur Dagliq Qarabagdan esasen ixrac edilen mehsullar qizil mis serab araq konserv mehsullari ve xalcalardir Bu mehsullar esasen ABS a Avropa dovletlerine ve Rusiyaya ixrac olunur Medeniyyeti RedakteQarabag ozunun maddi ve menevi medeniyyetinin butun komponentleri ile tamamile Azerbaycan xalqina mexsus idi Qarabag xalcasi Qarabag geyim novleri eltikme isleri neinki Azerbaycanda hetta butun Serq olkelerinde taninmisdi ve yuksek qiymetlendirilirdi Qarabagda ozunemexsus ceki ve olcu vahidi movcud idi Kend teserrufatinda yuksek enenevi ekincilik ve suvarma medeniyyeti yaranmisdi Menevi medeniyyetinin en muhum sahelerinde de tarixen Qarabag spesifik xususiyyetlere malik olmusdur Hele XVII XVIII esrlerde Azerbaycan edebi dilinde aheng qanunu mehz Qarabag dialektinin tesiri ile ardicillasir Qarabag sairlerini birlesdiren Meclisi uns ve Meclisi feramusan oz uslubu ile secilirdi Qarabag musiqi mektebi ise hetta butun Serqde meshur idi Qarabagin bas seheri olan Susa Zaqafqaziyanin konservatoriyasi hesab olunmusdur Tarixi faktlar Redakte1945 ci ilin payizinda Ermenistan KP MK nin katibi A Harutyunov UIK b P MK nin muzakiresine Dagliq Qarabag Vilayetinin Ermenistana verilmesi barede teklif layihe teqdim edir Teklifde xususi vurgu ile bildirir ki Dagliq Qarabagin ehalisinin ekseriyyeti ermenilerden ibaret oldugu ucun hemin erazi Ermenistana verilmelidir Bu zaman UIK b P katibliyi Azerbaycan KP MK katibi M C Bagirovun reyini oyrenmek ucun ona muraciet edir A Harutyunovun mektub layihesindeki delilleri alt ust eden M C Bagirov bildirir ki eger ermenilerin esas goturdukleri sebebe gore Yuxari Qarabagin Ermenistana verilmesi meqbul sayilirsa ne olar qoy DQMV nin Susa rayonu istisna olunmaqla erazisi Ermenistana verilsin Ancaq bir sertle Ele bu arqumente amile esaslanaraq azerbaycanlilarin yasadigi Vedi Qarabaglar ve Yegeqnadzor rayonlari Naxcivana birlesdirilsin habele vaxtile Gurcustana ve Dagistana verilen Azerbaycan torpaqlari geri qaytarilsin Qarabag haqqinda umumi melumatlar Redakte Qarabag haqqinda heqiqi faktlar The series of The true facts about Garabagh kitablar seriyasinda melumat ingilis dilinde oldugundan oldugu kimi verilir Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti Erazi 4388 sq km Ehali 1989 189085 Ermeniler 145450 76 9 Azerbaycanlilar 40688 21 5 Ruslar 1922 1 Digerleri 1025 0 6 Dagliq Qarabag bolgesi etrafindaki diger rayonlar ve onlarin isgal tarixi azad olunma tarixleri Xankendi 25 dekabr 1991 53500 10 11 2020 Xocali 26 fevral 1992 6800 10 11 2020 Xocavend 2 oktyabr 1992 41725 10 11 2020 Susa 08 may 1992 24900 08 11 2020 Lacin 18 may 1992 71000 01 12 2020 Kelbecer 2 aprel 1993 74000 25 11 2020 Agdam 23 iyul 1993 165600 20 11 2020 Fuzuli 23 avqust 1993 146000 17 10 2020 Cebrayil 23 avqust 1993 66000 04 10 2020 Qubadli 31 avqust 1993 37900 25 10 2020 Zengilan 29 oktyabr 1993 39500 20 10 2020Tecavuzun qurbanlari Olenler 20000 Sikestler 50000 Itkinler 4866Dagintilar ve zererler Yerlesim yerleri 890 Evler 150000 Ictimai binalari 7000 Mektebler 693 Usaq bagcalari 855 Sehiyye muessiseleri 695 Kitabxanalar 927 Mebedler 44 Mescidler 9 Tarixi yerler 9 Tarixi abide ve muzeyler 464 Muzey 40000 Senaye ve kend teserrufati muessiseleri 6000 Avtomobil yollari 8000 km Korpuler 160 Su kemerleri 2300 km Qaz kemerleri 2000 km Elektrik xetleri 15 000 km Meseler 280000 ha Ekin sahesi 1000000ha Suvarma sistemleri 1200 kmUmumi zerer 60 milyard ABS dollari qeder texmin edilir Qarabag bizimdir qarabag Azerbaycandir Problemin beynelxalq alemde diqqete catdirilmasi Redakte Moskva Dovlet Universitetinin tarix fakultesi terefinden 2011 ci ilin yanvarinda buraxilmis Dagliq Qarabag munaqisesine hesr edilmis kitab Aparilan meqsedyonlu siyaset neticesinde beynelxalq alemde Dagliq Qarabag meselesi daim diqqet merkezinde saxlanilir Problem baresinde xarici musteqil tedqiqatcilar seminarlar kecirir dovri metbuatda cixis edir ve kitablar buraxirlar Son obyektiv tedqiqat eseri Moskva Dovlet Universitetinin tarix fakultesinin 2011 ci ilin yanvarinda buraxdigi Ot Majendorfa do Astany principialnye aspekty armyano azerbajdzhanskogo nagorno karabahskogo konflikta Mayendorfdan Astanaya Ermenistan Azerbaycan Dagliq Qarabag munaqisesinin prinsipial aspektleri kitabidir 14 Dagliq Qarabagin tebieti RedakteDagliq Qarabagin tebieti cox zengindir Iqlimi Mulayim isti dag tundra yayi mulayim kecen iqlim qisi soyuq ve quraq kecen iqlim Temperatur yazda 5 10 derece yayda 20 30 derece payizda 2 8 derece qisda 10 15 derece Cografiyasi adindan belli oldugu kimi e sasen dagliq erazide yerlesir En hundur noqteleri Murovdag Bovurxan dagi Vengli Meryemdag Cidir duzu ve Kirs Edebiyyat RedakteHeyder Eliyev Fondu terefinden hazirlanmis Qarabag haqqinda heqiqi faktlar The series of The true facts about Garabagh seriyasindan kitablar Qarabagin tarixi haqqinda qisa informasiya Brief Information of the history of Garabagh Azerbaycana qarsi ermeni terror destelerinin fealiyyeti Activity of Armenian terrorist organizations against Azerbaijan Xocali soyqirimi The Khojaly genocide Ermenistan terefinden Azerbaycana qarsi tecavuzun neticeleri Consequences of Armenian aggression against Azerbaijan Abdullayev V A Millet ideyasi siyasi aspekt Baki 1998 123 s Hemidov V V Azerbaycanda movcud siyasi cografi problemler ve onlarin helli yollari Baki 2009 184 s Memmedov C A Geosiyaset Baki 2005 232 s Semsizade N D Azerbaycan ideologiyasi Baki 1996 65 s Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 g Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti haqqinda Azerbaycan SSR Ali Sovetinin Qanunu 2011 08 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 08 02 Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin Prezident Kitabxanasi Dagliq Qarabag Munaqisesi Baki 2005 Arxivlenmis suret 2008 07 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 09 09 Dagliq Qarabagin tarixi 18 yuzyilda Ermeni Rus iliskileri Erivan 1967 s 204 205 ten aktaran Dursun Yildirim ve Cihat Ozonder Karabag Dosyasi Ankara Turk kulturunu Arastirma Enstitusu 1991 s 84 Arxivlenmis suret 2012 11 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 09 09 1 2 N N Savrov Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazie St Petersburg 1911 s 59 61 1 2 Tadeusz Swietochowski Musluman Cemaatten Ulusal Kimlige Rus Azerbaycani 1905 1920 Istanbul Baglam 1988 s 26 Dagliq Qarabag munaqisesi Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin Kitabxanasi 2005 seh 113 UIK b P MK nin Qafqaz Burosunun 1921 ci il 5 iyul tarixli plenumunun iclas protokolu AR Dovlet Tarix Arxivi f 1 siyahi 2 is 25 s 16 ob Nagornyj Karabah Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ermenistan Respublikasinin bas naziri ve Rusiya Federasiyasinin Prezidentinin Beyanati 2020 http news day az politics 248351 htmlXarici kecidler Redaktekarabakh co uk Arxivlesdirilib 2007 10 30 at the Wayback Machine Qarabag melumat portali Xocali seherinde Azerbaycanlilarin Soyqirimi Karabahskaya stranica Arxivlesdirilib 2005 12 15 at the Wayback Machine tarix az Arxivlesdirilib 2020 11 01 at the Wayback Machine Qarabag Senedlerde Arxivlesdirilib 2006 12 08 at the Wayback Machine Armenian Deception ingilis dilinde Naselenie Nagornogo Karabaha 1926 1979 Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin legvinden 17 il kecir Arxivlesdirilib 2011 08 23 at the Wayback Machine K istorii Karabahskogo voprosa rus dilinde Qarabag yalan ve heqiqet Nagornyj Karabah do armyanskoj okkupacii FOTO rus EhalisiHemcinin bax RedakteDagliq Qarabag Muxtar Vilayeti Dagliq Qarabag munaqisesiMenbe https az wikipedia org w index php title Dagliq Qarabag amp oldid 6057895, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.