fbpx
Wikipedia

Cavad xanlığı

Cavad xanlığı (azərb-ərəb. جواد خان‌لیغی‎, fars. خانات جاواد) — bir çox Azərbaycan xanlıqları kimi Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra yaranmışdır. İndiki Azərbaycan Respublikasının ərazisində Qarabağ xanlığı ilə Şamaxı xanlığınınSalyan sultanlığının arasında yerləşirdi. Cavad xanlığı 1747-ci ildə yaradılmışdır. Mərkəzi Cavad qalası idi.

جاواد خانلیغی
Cavad xanlığı
17471805
Cavad xanlığı qonşu xanlıqlarla
StatusuXanlıq
PaytaxtıCavad
Ən böyük şəhəriQalaqayın
Cavad
Rəsmi dilləriAzərbaycan dili
Fars dili
Dini
İslam (Şiə)
İdarəetmə formasıMütləq monarxiya
Xan 
• 1747-1750
Qiyas xan (ilk)
• 1794-1805
Səfi xan (son)
Tarixi 
• Yaranması
1747
• Quba xanlığından asılılıq
1768
• Şamaxı xanlığından asılılıq
1796
• Süqutu
1805
Ərazisi
• Ümumi
4.956 km²
Əhalisi
• Təxmini
Azərbaycan türkləri - 9000
ValyutasıAbbası
Şahı
Sahibqıran

Coğrafi ərazisi

 
Şirvan sərhədləri yaxınlığında ticarət kəsişməsi. Kür və Araz çaylarının birləşməsi. Cavad və Qalaqayın. (1714-cü il)

Cavad xanlığının mərkəzi Araz çayının kəsişdiyi nöqtədə, Kür çayının sol sahilində və Şamaxının cənub-qərbində yerləşən Cavad qala şəhəridir. Çulkova görə "Cavadın bu əsas ərazisi böyük yaşayış yeridir".

Xanlıq qərbdə Qarabağ və Qaradağ xanlığı,şimalda Şamaxı xanlığı,cənubda Talış xanlığı,şərqdə isə Salyan sultanlığı ilə əhatə olunmuşdur.Muğan əsasən Cavad xanlığına aid idi. Q.B.Abdullayevin yazdığına görə "Cavad xanlığı nisbətən kiçik idi və əslində sultanlığın ölçüsünü aşmırdı".

 
Azərbaycan xanlıqları

Tarixi

1768-ci ildə Cavad xanı Taleh Həsən xan könüllü surətdə Quba xanlığından asılılığı qəbul etdi.. Lakin Cavadda xan hakimiyyəti saxlanıldı.

Bu hadisə Quba xanlığın ərazisinin genişlənməsi ilə yanaşı onun əhalisinin say dinamikasına da müəyyən təsir göstərdi. Tarixi qaynaqlar Cavad xanlığının könüllü olaraq Quba xanlığına birləşməsinin bu xanlığın əhalisinin kəmiyyət və keyfiyyətinə müsbət təsir göstərməsini qeyd edir. Muğan əhalisi XVIII əsrin 60-80-ci illərində stabil siyasi mühit şəraitində yaşamağa müvəffəq oldu. Cavad xanlığının tarixi qısa dövrü əhatə edir və hər hansı diqqəti cəlb edən hadisələrlə seçilmir, lakin, buna baxmayaraq XVIII əsrdə Azərbaycanda mövcud olmuş xanlıqlar sistemində onun mövcudluğunu inkar etmək mümkün deyildir. Cavad xanlığının tarixi mənzərəsini müəyyən etmək üçün tarix ədəbiyyatında və arxiv sənədlərində çox müxtəsər, məhdud və dağınıq məlumatlar saxlanılmışdır. Cavad xanlığının əhali tarixi haqqında qaynaqlar olduqca məhdud və epizodikdir. Buna baxmayaraq, əldə olan tarixi materiallar əsasında Cavad xanlığının Şimal-Şərqi Azərbaycan siyasi birliyində olan əhali payını müəyyən etməyə cəhd etmək olar. XVI əsrdə, hətta bir qədər ondan əvvəl siyasi vahid kimi tarix səhnəsinə çıxan Cavad XVIII əsrin ortalarında yarımmüstəqil xanlığa çevrilmişdi.Xanlığın mərkəzi Kür və Araz çaylarının qovuşduğu yerdə yerləşən Cavad şəhəri idi (Hal-hazırda həmin yerdə Sabirabad rayonunun Cavad kəndi yerləşir). Cavad xanlığı şimaldan Şamaxı xanlığı, cənubdan Talış xanlığı, şərqdən Salyan hakimliyi, qərbdən isə Qarabağ xanlığı ilə həmsərhəd idi. Şahsevənlərin və digər türk elat tayfalarının daimi qışlaq yeri olan Muğan düzənliyinin Cavad xanlığının tərkibində olması bu xanlığa xüsusi mövqe qazandırırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, mənbələrdə Cavad xanlığı bəzən Muğan xanlığı kimi də göstərilməkdədir.

 
Azərbaycan xanlıqları.
Quba, Dərbənd, Şamaxı, Bakı və Cavad xanlıqları.

Cavad xanlığının hərbi-siyasi vəziyyəti

Muğan düzündə və Cavad şəhərində yaşayan əhalinin demoqrafik vəziyyətinə əsaslı təsir göstərmiş tarixi hadisələrdən biri də Gilan xanı Hidayət xanın 1778-ci ildə bu bölgəyə hücumu ilə bağlıdır. P.Q.Butkov yazır ki, 1768-ci ildə Şamaxının ardınca "...Cavad xanı (Fətəli xan) da ondan asılı vəziyyətə düşdü".

Tarixi ədəbiyyatdan bəllidir ki, dinc yolla Quba xanlığına birləşdirilən Cavad xanlığının xanı Həsən xan tezliklə Fətəli xanın ən yaxın adamlarından birinə çevrilir. Cavad xanı Fətəli xanın ən inanılmış adamlarından biri olub, onun gizli məşvərətlərində iştirak edirdi. Cavad Quba xanlığın bir hissəsi olandan sonra Quba xanı Fətəli xan Taleh Həsən xanı şahsevənlərin başçısı təyin etdi. İstər yerləşməsi, istərsə də hərbi-strateji baxımdan əhəmiyyətli olan Muğanın xanlığa qatılması sonuncunun getdikcə güclənməsi demək idi. Xanlığı birləşdirməklə Quba xanı cənubi Azərbaycan xanlıqları, döyüşkən elatları, həmçinin Şəki, Qarabağ, QaradağƏrdəbil könüllüləri ilə təmasda ola bilərdi. Muğan uzun illər müxtəlif xanlıqlar arasında mübarizə obyekti olmuşdu. 1758-ci ildə Qarabağın və Şəkinin birləşmiş qoşunları Muğan uğrunda Astrabad və Mazandaran hakimi Məhəmmədhəsən xan Qacar ilə döyüşmüşdülər. Muğanın Quba xanlığının himayəsinə daxil olaraq özü üçün xarici basqınlara qarşı etibarlı dayaq əldə etdi.

Qubalı Fətəli xanın dövlətçilik mənafeyini üstün tutaraq böyük dövlətlər (Rusiya, Qacarlar, Osmanlı) arasında diplomatik manevr siyasətini Quba xanının rəqibləri qəbul etmirdi. Fətəli xanın Muğan düzənliyini və Cavad xanlığını öz torpaqlarına birləşdirməsi bir sıra Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının mənafeyinə uyğun gəlmirdi. Belə ki, yuxarıda göstərilən xanlıqların əhalisinin köçmə maldarlıqla məşğul olan tərəkəmə hissəsinin ənənəvi qışlaq yeri olan Muğançölün böyük bir hissəsinin Fətəli xanın nəzarəti altına düşməsi, eyni zamanda Ərdəbildən və Muğandan şahsevənlərin müəyyən qisminin Quba xanlığına köçürülməsi Gilan, Ərdəbil,Qaradağ və digər xanlıqların mənafeyinə uyğun gəlmirdi. Əvvəllər Quba xanlığına qarşı diplomatik fitnəkarlıqla məşğul olan bir sıra Cənub xanlıqları Fətəli xanın 1774-cü ildə Gavduşan vuruşmasındakı məğlubiyyətindən bir qədər sonra açıq hərbi müdaxiləyə başladılar.

Gilanlı Hidayət xanın Cavad xanlığına hücumu

Bu işdə Gilanlı Hidayət xan xüsusilə canfəşanlıq edirdi. O, keçmiş Şamaxı xanı Ağası xan və Qaraqaytaq usmisi ilə ittifaq bağladı. Hidayət xanın qoşunları 1778-ci ilin əvvəllərində Talış xanlığını,sonra isə Salyan hakimliyini qarət etdikdən sonra Muğanda onu gözləyən şamaxılı Ağası xanın qoşunlarıyla birləşərək aprelin 6-da Cavad xanlığının mərkəzi sayılan Cavad şəhərinə doğru irəlilədilər və qala divarlarını mühasirəyə aldılar. 1778-ci ilin aprel ayında Cavad şəhərinə əvvəlcə 7 bomba və toplarla atəş açandan sonra camaat böyük təşvişə düşdü. Cavad qalasının mühasirəsi aprelin 5-i (bəzi mənbələrdə 6 aprel) günorta başlamışdı.


 
Gilanlı Hidayət xan və müttəfiqi şamaxılı Ağası xanın Cavad xanlığına hücumu. 6 aprel 1778-ci il.

Həsən xan güclü rəqiblərinə qarşı dura bilməyəcəyini hiss edərək qardaşı və oğlunu götürərək "hər birinin boynunda təslim olduğu mənasını daşıyan qılıncla bütün sakinlərin bağışlanması üçün" Gilan xanı Hidayət xanın düşərgəsinə getdi. Tale Həsən xanın özünün onun düşərgəsinə gəlməsini tələb etmişdi. Ertəsi gün Cavad xanının özü Hidayət xanın düşərgəsinə getmiş, lakin Hidayət xan onu həbs etdirmişdi. Hidayət xanın qoşunları Cavada daxil olaraq şəhəri qarət etmişdilər. Bu zaman şəhərdə sakinlərdən başqa 150 dağıstanlı döyüşçü, 1500 nəfər Ağası xanın təbəəsi, 600 şəkili və 300 qubalı vardı. Hidayət xan dağıstanlı döyüşçülərin hər birinə xələt və pul verərək onları usminin yanına göndərmişdi. Şamaxı xanı Cavadın alınmasında köməklik göstərdiyinə görə Hidayət xan qaçqın şamaxılıları da sərbəst buraxmışdı. Qalan 900 nəfəri, şəkililəri və qubalıları isə Rəştə göndərmək niyyətində idi. Hidayət xan buranın əhalisini Gilan,RəştƏnzəliyə köçürtdü. Bir məlumata görə şəhərdən 900 nəfər əhali köçürülmüşdü. Digər bir tarixi qaynağa görə isə şəhərdən 7500 nəfər əhali köçürülmüşdü. Onları ağır torpaq işlərində, qala tikintilərində və kənd təsərrüfatı işlərində istifadə üçün Rəşt və Ənzəli istiqamətində apardılar. Ənzəlidəki rus konsulluğunun tərcüməçisi Vanslov Həştərxan qubernatoru Yakobiyə göndərdiyi 28 aprel 1778-ci il tarixli məlumatında yazırdı ki,

  həmin ilin fevral ayında gilanlı Hidayət xan Muğan çölünə daxil olub usmiyə qiymətli xəzinələr göndərərək Fətəli xana qarşı mübarizədə ondan yardım istəmişdir. Buna görə də Fətəli xan Hidayət xanın onun himayəsində olan muğanlı Tale Həsən xana basqın etmək niyyətindən xəbər tutub ona qarşı çıxmaq istədikdə usmi ona işarə vermişdi ki, əgər Fətəli xan onun dostu Hidayət xanın düşmənlərini müdafiə edəcəksə, usmi Dərbəndə həmlə edəcəkdir.  

Bu səbəbdən də Fətəli xan Dərbəndi tərk etməyə cəsarət etməmiş, Hidayət xan Cavad qalasını almış və qarət etmişdi. Hidayət xan Cavadı qarət edərkən eşitmişdi ki, Tale Həsən xan gilanlıların hücumu ərəfəsində öz əmlakını qarabağlı İbrahimxəlil xanın yanına göndərmişdir. Hidayət xan məktub göndərərək İbrahimxəlil xandan Tale Həsən xanın əmlakını tələb etmiş, əks halda ona qarşı yürüş edəcəyini bəyan etmişdi. İbrahimxəlil xan cavab vermişdi ki,

  Hidayət xanla aralarındakı dostluğa görə Tale Həsən xanın əmlakını ona xoşluqla verir.  

Bu hadisə Cavad xanlığı əhalisinin tarixi demoqrafik durumuna mənfi təsir göstərdi. Cavad şəhəri dağıdıldı və bir daha əvvəlki vəziyyətinə dönmədi. 1781-ci ildə Həsən xanın qoşunu Azərbaycan xanlarının (Quba xanı, Dərbənd xanı, Bakı xanı, Şamaxı xanı, Cavad xanı, Şəki xanı, Qarabağ xanı, Lənkəran xanı və Ərdəbil xanı) o zaman İranın taxt-tacına namizədlərdən biri olan Ağa Məhəmməd şah Qacara qarşı birgə yürüşündə iştirak etdi. 1783-cü ildə Həsən xan qubalı Fətəli хanın 13 min nəfərlik qоşunun tərkibində Qarabağa hücum еtmişdi. Qubalı Fətəli xan 1784-cü ilin mayında hücum edərək Ərdəbili və Meşkini tutdu.

 
Qubalı Fətəli xanın müttəfiq və vassallarla Qarabağ xanlığına yürüşü. 1783-cü il.
 
Qubalı Fətəli xanın Həsən xanla Ərdəbil xanlığına yürüşü. May 1784-cü il.

Şahsevən əmirləri ona tabe oldular. Yerli hakim Nəzərəli xan Şahsevəni qovaraq Həsən xanı Ərdəbilə hökmdar təyin etdi.

Mədəniyyət

 
Baba Samid məqbərəsinin müasir görünüşü. (Şıxlar kəndi)

Ən qədim tarixi memarlıq abidəsi Baba Samid türbəsidir. Türbə Şıxlar kəndi ərazisində magistral yolun kənarında yerləşir. XVI əsr tarixi memarlıq abidəsi haqqında Azərbaycan Tarix İnstitutunun professoru, tarix elmləri doktoru xanım Nemətova araşdırmalar aparmış və türbənin kitabəsini oxuyaraq açıqlamalar vermişdir. Alim "Əsrlərin daş yaddaşı" və "Azərbaycanda pirlər" adlı kitabında maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür.

 
Qalaqayın məscidində daş kitabə. (Qalaqayın)

Qalaqayın məscidinin daş kitabəsi bu gün də qorunub saxlanılır. Kitabənin üstündə 1657-ci tarixi məscidin inşa olunması qeyd olunmuşdur. Məscid isə özü müasir tiplidir.

Sənətkarlıq

Cavad şəhərinin adı XVI əsr mənbələrində çəkilsə də arxeoloji tədqiqatlar təsdiq edir ki, kəndin əsası daha 500 il əvvəl XI əsrdə qoyulmuşdur. Buradan böyük ticarət və karvan yolları keçmişdir.XVII əsrdə Nadir şahın və onunla birgə farsların ağalığı tənəzzülə uğradıqdan sonra Kür, Araz çaylarının ərazisi və digər ərazilərdə böyük və kiçik xanlıqlar yarandı. Kiçik xanlıqların içərisində Cavad xanlığı diqqəti cəlb edir. Kür və Araz çaylarının sahillərində yaşayan əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik olmuşdur. Cavad kəndi qəza kimi fəaliyyət göstərdiyi dövrdə maldar tayfalar qış aylarında bu yerlərə qışlağa gəlirdilər. Taxılçılıq, tütün, bostançılıq, heyvandarlıq da əhalinin əsas məşğuliyyəti idi. Oturaq əhali kustar əl əməyi ilə məşğul olur, saxsıdan, metaldan, şüşədən, müxtəlif məmulatlar düzəldir, həsir, xalça, palaz, çuval və s. əşyalar toxuyurdular.

Muğan bölgəsində yaşayan əhalinin məşğuliyyətini əks etdirən materiallar bölgə tarix-diyarşünaslıq muzeyində qorunub saxlanılır.

Şahsevənlərə aid ipək və metal örtüklü at üçün örtük. 1850-1900-cu illər.
 
Palaz

Bu gün də bir çox sənətkarlıq növləri ilə bir qisim əhali məşğul olur. Taxta işi, dəmirçilik, qalayçılıq, papaqçılıq, pinəçilik, toxuculuq, tikişçilik və s. sahələr inkişaf etdirilir.

Milli geyimlər

Ötən əsrlərdə qadınlarımız əsasən qırçınlı və büzməli tuman, köynək, yundan əl ilə sırınmış sırıqlı geyinər, başlarına ağ, noxudu kəlağayı, qrebdişin və tirmə şallar örtər, zərbafta ilə işlənmiş yay və qış arxalıqları geyinərdilər. Kişilər və uşaqlar ətəkləri büzməli şalvarlar geyinər, qışda altdan dizlik, əyinlərinə gödəkçə, sırıqlı, ayaqlarına yun corab və başlarına isə papaq geyinərdilər.

İqtisadiyyat

Xanlığın paytaxt şəhəri olmuş Cavad Avropa-Şərq ölkələri arasındakı ticarət yolunun üstündəki əsas məntəqələrdən biri sayılırdı. Yazıları bizə gəlib çatmış bir sıra Avropa və rus səyyah və diplomatları – ingilis Antoni Cenkinson (6 oktyabr 1561), rus Artemi Suxanov (1551-1552-ci illər), Fyodor Kotov (avqust, sentyabr 1623), alman Adam Oleari (31 mart 1637), hollandiyalı Yan Streys (1671-1672-ci illər), şotlandiyalı Bel (7 dekabr 1716) Cavadda olmuş, buradakı zəncirlərlə bir-birinə bağlanmış gəmilərin üstündən salınmış körpüdən keçərək İrana getmişlər. Onların bəziləri burada şəhəri xatırladan qəsəbə olduğunu, kərpicdən, qamışdan tikilib palçıqla suvanmış evlər, bağ-bağat, xalça və müxtəlif ipək parçalar istehsal edən çox məşhur sənətkarların yaşadığını, hətta toxucu dəzgahlarını da gördüklərini yazmışlar. "Moskva kompaniyası"nın agenti olan tacir-səyahətçi Antoni Cenkinson bildirir: "Yenə də həmin 1562-ci il oktyabrın 6-da mən öz yoldaşlarımla Şamaxıdan çıxdım və 60 mil getdikdən sonra kralın (Şirvan bəylərbəyisi Abdulla xan Ustaclı nəzərdə tutulur) hər cür növlü meyvələrlə bol bağları olan gozəl sarayının yerləşdiyi CAVAD (Javate) şəhərinə çatdım". Səyyah Adam Olearinin fikrinə görə "cavas" sözündən qaynaqlanır,keçid-bərə mənasını verir. O,1563-cü ildə İrandan geri qayıdarkən aprelin 6-da Cavadda Şirvan bəylərbəyisi Abdulla xan Ustaclı ilə Cavadda onun sarayında görüşür. O, bəylərbəyidən sərbəst ticarət icazə verən bir sənəd də alır. A. Cenkinsonun xatirələrində surəti saxlanılan bu sənəddə bəylərbəyi onun Cavad şəhərindəki sarayında yazıldığını, hakimiyyətdə olduğunun 12-ci ilində möhürlə təsdiq edildiyini bildirir və özünü “Şirvan və Girganın hakimiyyət başında olan padşahı” adlandırır. Cavad XVII—XVIII əsrlərdə də böyük qəsəbə olmuşdur. Səyyahlardan Övliya Çələbi, İ. Lerx, İ.Qerberq Şirvanın başqa nahiyələri ilə yanaşı Cavadda da ipək parçalar, xalçalar və digər şeylər istehsal edən böyük feodal toxucu ustalarının birləşdikləri “fabrik və manifakturalar” olduğunu görmüş və bu barədə də öz fikirlərini yazmışdır.İ.Q.Qerberq Cavad yaşayış məntəqəsi haqqında 1726-cı ilə dair məlumatlarında qeyd edir ki, Cavad sərhəd zolağında, həm də Rusiyanın tərəfində yerləşir. Onun ətrafında çoxlu tut bağları var və iranlıların hakimiyyəti dövründə buradan ipək qurdu bəsləmək üçün çoxlu məhsul yığılırdı və eyni zamanda çoxlu ipək istehsal olunurdu. Cavad qəsəbəsində isə müxtəlif ipək parçalar istehsal etmək üçün manufaktura olmuşdur. Lakin həmin müəssisə qiyamçılar tərəfindən dağıdılmışdır və yaxın vaxtlarda bərpa olunana oxşamır. Əvvəllər buralarda yaşayan əhali isə dağılışmış, yeni hücumlardan çəkinərək yaşayış yerlərinə qayıtmaq istəmirlər. Qazıqumuxlu Surxay xanHacı Davudun başçılığı altında dağlı qiyamçılar 1720-ci ildə tarixi Şirvan torpağının digər bölgələri kimi Cavadı və onun ətrafında olan kəndləri də dağıtmışdılar.1726-cı ilin payızında general - leytenant Ştof başda olmaqla rus qoşunları Kür çayı üzərindəki Cavad qəsəbəsinə daxil oldular. Qəsəbə Kür üzərində yerləşirdi və qiyamçılar tərəfindən həddindən artıq dağıdılmışdı. Sərhəd Kür çayı ilə Araz çayları ətrafındakı tut bağlarından keçirdi. Kür çayı üzərində və Araz çayının Kürə töküldüyü yerlə üzbəüz yerləşən, əvvəllər böyük şəhər olan Cavad haqqında indi yalnız xatirələr yaşayır.Səfəvilər dövləti dağılmasından sonra adıyla eyni olan xanlığın mərkəz şəhəri olmuşdur.Azərbaycan xanlıqlarının işğalı prosesində çarizm gəmiçiliyin inkişafı üçün əlverişli yer : ayılan Cavadda gömrük məntəqəsinin yaradılmasını da yaddan çıxartmamışdı. Pavel Sisiyanovun Nikolay Rumyantsevə 29 avqust 1805-ci il tarixli 594 saylı təqdimatında sözügedən məsələ haqqında məlumat verilir. Cavad bu dövrdə hətta XIX əsrin birinci yarısında da avropalıların da istifadə etdikləri dəniz və quru ticarət yolunun üstündə mühüm məntəqə olmuşdur. Həştərxan-Rəşt yolu adlanan bu xəttin bir qolu da “Şamaxı-Cavad” və “Cavad-Lənkəran” olmuşdur. Cavad yolu el arasında da çox şöhrətli olmuşdur.

Nəhayət, bu da məlumdur ki, qraf Valerian Zubov çar qoşunları ilə Azərbaycana gələndə 1795-ci il noyabrın 21-də Cavad yaxınlığında düşərgə salmışdı. İki çayın qovuşduğu bu ərazidə o vaxt Yekaterinoserd adlı bir şəhər salmaq, orada iki minə yaxın çar əsgəri yerləşdirmək, onları bura gətiriləcək erməni və gürcü qızları ilə evləndirmək, torpaq və kənd təsərrüfatı alətləri ilə təmin edib məskunlaşdırmaq istəyirdilər. Həştərxandan gələn gəmilər yükünü burada boşaltmalı idi. Bu şəhərdən Gürcüstan, Gəncə, Bakı, Salyan, Şamaxı ilə əlaqə yaratmaq, İranla ticarətdə dayaq məntəqəsi kimi istifadə etmək niyyətində idilər. Bu ildə çoxdan düşünülmüş Cavad şəhərini yaratmaq üçün çiy kərpicdən ilk ikimərtəbəli bina və pravoslav kilsəsi tikilir. Lakin sonradan şəhər salmaq fikrindən əl çəkilir.

 
Cavad şəhəri. 1724-cü il.

Qalaqayında icarə haqqı 150 şirvan rublu olan boyaq evi var idi. İcarə haqqını əvvəllər (1820-ci ilə qədər - S.İ.) Mustafa xana verirdilər. İrandan və digər yerlərdən Muğan mahalı ərazisindən keçən karvanın hər bir yükünə mahal bəyinin xeyrinə 6 abbası gömrük haqqı alınırdı. Qalaqayından 6 ağaclıqda 6 duz gölü var idi. Yerli əhali duz göllərindən vergi ödəmədən istifadə etdikləri halda, Şirvan əyalətinin digər yerlərindən duz aparmağa gələnlər hər yükə - taya 1 abbası verməli idilər. Kür arxasında yaşayan muğanlılardan çervondan (çervon 10-luq qızıl pul) başqa, digər vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olunurdular. Bunun əvəzində muğanlılar İran tərəfdən, Rusiyaya qarşı Muğançöldən gələn hər hansı təhlükənin qarşısını almalı, gözətçilik etməli və hərbi xidmətə həmişə hazır olmalı idilər. Beləliklə, muğanlılar ildə xəzinəyə hər ailəyə təqribən 1 çevron vergi ödəyirdilər.

Əhali

Tarixin bir az dərin qatlarına nəzər salsaq, onda görərik ki, V-VII əsrlərdən X əsrə qədər Mil və Muğan düzlərində sıx oturaq əhali yaşamış və bu düzənliklərdə çoxlu suvarma kanalları qazılmış, böyük əkin sahələri və zəngin bağlar salınmışdı. Xanlıq dövründə isə Muğanda yerləşən yaşayış məskənləri bərbad vəziyyətdə idi. XVI-XVII əsrlərdə baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibələri Muğan düzündə əkinçilik mədəniyyətinin dirçəlməsinə imkan vermirdi və Muğançöldən daha çox qışlaq yeri kimi istifadə olunurdu. Muğan düzünün böyük bir hissəsinə sahib olan Cavad xanlığı - Ərdəbil, Qaradağ, Gilan xanlıqları ərazisindən - Muğançöldə qışlamaq üçün axışan Şahsevən tayfaları qarşısında aciz idi. Tarixi məxəzlərdə Cavad xanlığını idarə etmiş iki xanın - Həsən xanın və Səfi xanın adı saxlanılmışdır. 1780-ci ildə Bakıda olmuş konsul Tumanovski Cavadlı Həsən xanın Kür və Araz çaylan arasında olan əraziləri idarə etdiyini və Fətəli xandan asılı olduğunu təsdiq edir. Həmin dövrdə Cavad xanı Muğanı da idarə edirdi. Bumaşevin 1786-cı ilə dair tarixi məlumatında Muğançöldə yaşayan əhali haqqında qeydlər vardır. O, yazırdı ki, burada Həsən xanın başçılığı altında 1500 ailədən ibarət köçərilik edən tərəkəmə elləri yaşayır.

 
Şahsevən tayfasına aid qızlar.
 
Şahsevən qızı.

Onların özünəməxsus dili var və məhəmmədi dininə inanırlar. Həsən xan Fətəli xandan asılıdır. Mənbələr Cavad xanlığı əhalisinin dilini tatarca, qarışıq türk dili kimi göstərir. Beləliklə, XVIII əsrin 80-ci illərində Muğan xanlığında azəri türkcəsində danışan 1500 ailənin hər birini orta hesabla 6 nəfər götürsək, onda bu erazidə 8000 nəfər əhali yaşadığı məlum olar. Rus hərb tarixçisi P.Butkov isə 1796-cı ilə dair məlumatlarında yazırdı ki, indi - 1796-cı ildə Cavad bölgəsində əksəriyyəti tərəkəmələrdən ibarət olan 470 ailə və ya 1410 nəfərdən ibarət kişi cinsli əhali yaşayır. Buranı Cavad qəsəbəsində əyləşən Səfi xan idarə edir. Kişi əhalinin sayı qədər qadın olduğunu qəbul etsək, onda təqribən Cavadda həmin dövrdə 2820 nəfərin yaşadığı bəlli olar. P. Butkovun məlumatı Cavad xanlığı Muğan mahalı əhalisinin ümumi sayına uyğun gəlir. Xanlığın Rudbar mahalına daxil olan kəndlərin əhalisinin sayı isə rus zabitinin tarixi qeydlərində göstərilmir. XVIII əsrin 80-ci illərində Cavadda əyləşən Səfi xan idarə edir. Kişi əhalinin sayı qədər qadın olduğunu qəbul etsək, onda təqribən Cavadda həmin dövrdə 2820 nəfərin yaşadığı bəlli olar. P. Butkovun məlumatı Cavad xanlığın Muğan mahalı əhalisinin ümumi sayına uyğun gəlir. Xanlığın Rudbari mahalına daxil olan kəndlərin əhalisinin sayı isə rus zabitinin tarixi qeydlərində göstərilmir. XVIII əsrin 80-ci illərində Azərbaycan xanlıqlarında əhalinin siyahıya alınması keçirilmədiyindən polkovnik Bumaşevin Muğan əhalisinin ümumi sayı haqqındakı məlumatları elmi baxımdan şübhə doğurmaya bilməz. Belə ki, Bumaşev digər Azərbaycan xanlıqlannda (Dərbənd, Şəki) yaşayan xristian əhalinin sayım xeyli şişirdir və onun tarixi qeydləri digər statistik qaynaqlarla təsdiqlənmir. Beləliklə, yuxarıdakı rəqəmlər öyrənilən dövrün tarixi reallığım tam əks etdirmir, çünki qışda maldarlığın inkişafı üçün təbii otlaqlarla zəngin olan Muğan düzənliyinin və Cavad bölgəsinin əhalisi gəlmə əhali hesabına xeyli çoxalırdı. XIX əsrə dair tarixi qaynaqlann birində Şirvan əyalətinin tarixi coğrafiyası ilə bağlı qeydlərdə Muğançölün əhalisi haqqında ötəri məlumat verilir. Bu əyalətin əhalisinin sayı ciddi dəyişikliyə məruz qalmışdır. Deyilənlərə görə, təkcə Muğan düzü 40000-ə qədər ailənin məskunlaşdığı yer olmuşdur.

 
Şahsevənlər.

Doğrudan da Cavad bölgəsi, həmçinin Muğançöl Rusiya işğalına qədər Araz çayının (o taylı - bu taylı) həm şimalında, həm də cənubunda yerləşən Azərbaycan xanlıqlarının tərəkəmə əhalisinin təbii qışlaq yeri olmuşdur. Rusiya işğalından sonra isə bu ənənə pozulmuşdur. XVIII əsrdə Cavad xanlığında da əhalinin sayımı keçirilmədiyindən buraya gələn və gedən əhalinin miqdarındakı fərqi müəyyən etmək mümkün deyildir. Lakin, buna baxmayaraq, mənbələr Cavad xanlığında yerləşən kəndlərin əhalisinin tarixi-demoqrafik durumu haqqında müəyyən məlumat verməkdədir. Muğan bölgəsi əhalisinin tərkibinə mənfi təsir göstərmiş amillərə nəzər yetirək. Hələ Cavad xanlığı yaran mamışdan xeyli qabaq buranın əhalisi müəyyən demoqrafik dəyişikliyə məruz qalmışdı. Rusiya çarı və İran şahı II Təhmasib arasında 1723-cü il Osmanlı Portası ilə 1724-cü il müqavilə traktatlarına görə Cavad üç ölkənin sərhəd məntəqəsinə düşüb. 1724-cü il 24 iyun Osmanlı Türkiyəsi ilə Rusiya arasındakı İstanbul müqaviləsinə əsasən Azərbaycan torpaqları iki yerə parçalanmış Türkiyə və Rusiyaya keçən torpaqlar arasında üç sərhəd ayırıcı qoyulurdu. Üçüncü mərəz Kür ilə Arazın kəsişdiyi Suqovuşan adlı yerə düşürdü. Əlbəttə, belə bir siyasi şəraitdə yerli əhalinin əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtması qeyri - mümkün idi. Göstərilən bölgədə sərhədçilər yerləşdirilirdi. Şəhərin dağıdılmasını digər qaynaqlar da təsdiq edir. Osmanlı Türkiyəsi, Səfəvi dövləti və Rusiya dövlətlərinin sərhədləri Cavadda kəsişirdi. Bölgüyə görə Cavad Rusiyanın payına düşürdü. Beləliklə, hələ Azərbaycan xanlıqlar yaranmamışdan xeyli qabaq Muğan və Cavad əhalisi ciddi demoqrafik dəyişikliyə məruz qalmışdılar. Muğan düzündə və Cavad şəhərində yaşayan əhalinin demoqrafik vəziyyətinə əsaslı təsir göstərmiş tarixi hadisələrdən biri də Gilan xanı Hidayət xanın 1778-ci ildə bu bölgəyə hücumu ilə bağlıdır. Tarixi ədəbiyyatdan bəllidir ki, dinc yolla Quba xanlığına birləşdirilən Cavad xanlığının xanı Həsən xan tezliklə Fətəli xanın ən yaxın adamlarından birinə çevrilir. Cavad xanı Fətəli xanın ən inanılmış adamlarından biri olub, onun gizli məşvərətlərində iştirak edirdi. İstər yerləşməsi, istərsə də hərbi-strateji baxımdan əhəmiyyətli olan Muğanın xanlığa qatılması sonuncunun getdikcə güclənməsi demək idi. Qubalı Fətəli xanın dövlətçilik mənafeyini üstün tutaraq böyük dövlətlər (Rusiya, Qacarlar, Osmanlı) arasında diplomatik manevr siyasətini Quba xanlığının rəqibləri qəbul etmirdi. Fətəli xanın Muğan düzənliyini və Cavad xanlığını öz torpaqlanna birləşdirməsi bir sıra Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının marağına əks idi. Belə ki, yuxarıda göstərilən xanlıqların əhalisinin köçmə maldarlıqla məşğul olan tərəkəmə hissəsinin ənənəvi qışlaq yeri olan Muğançölün böyük bir hissəsinin Fətəli xanın nəzarəti altına düşməsi, eyni zamanda Ərdəbildən və Muğandan şahsevənlərin müəyyən qisminin Quba xanlığına köçürülməsi Gilan, Ərdəbil,Qaradağ və digər xanlıqların mənafeyinə uyğun gəlmirdi.

Əvvəllər Quba xanlığına qarşı diplomatik fitnəkarlıqla məşğul olan bir sıra Cənub xanlıqları Fətəli xanın 1774-cü ildə Gavduşan vuruşmasındakı məğlubiyyətindən bir qədər sonra açıq hərbi müdaxiləyə başladılar. Bu işdə Gilanlı Hidayət xan xüsusilə canfəşanlıq edirdi. O, keçmiş Şamaxı xanı Ağası xan və Qaraqaytaq usmisi ilə ittifaq bağladı. Hidayət xanın qoşunları 1778-ci ilin əvvəllərində Talış xanlığını, sonra isə Salyan hakimliyini qarət etdikdən sonra Muğana çıxıb Cavad xanlığının mərkəzi sayılan Cavad şəhərinə doğru irəlilədilər.Əhalini əsir aldılar.Onları ağır torpaq işlərində, qala tikintilərində və kənd təsərrüfatı işlərində istifadə üçün Rəşt və Ənzəli istiqamətində apardılar. Bu hadisə Cavad xanlığı əhalisinin tarixi demoqrafik durumuna mənfi təsir göstərdi. Cavad şəhəri dağıdıldı və bir daha əvvəlki vəziyyətinə dönmədi.

Fətəli xanın ölümündən sonrakı dövrdə (XVIII əsrin 90-cı illərində) keçmiş Cavad xanlığının ərazisi əvvəlcə Qarabağ xanlığının, 1795-ci ildən sonra isə Şamaxı xanlığının tərkibinə qatılır.

 
Cavad (Dschawat) və Qalaqayın (Kalagail).1804-cü il.

Şirvan xanlığının inzibati ərazisi kimi

  Əsas məqalə: Rudbar mahalı

Şamaxı xanlığındakı 17 mahaldan ikisi - Muğan və Rudbar mahallarının ərazisi Cavad xanlığının tarixi ərazisinə uyğun gəldiyindən, Şirvan əyalətinin Rudbar və Muğan mahalları əhalisinin kəndlər üzrə paylanmasına dair bir neçə tarixi sənəd tədqiqat işinə daxil edilmişdir. Belə ki, xanlıqlar dövrünə dair qaynaqlar sırasında Cavad xanlığında yaşayan əhalinin kəndlər üzrə yerləşməsi, təbii və mexaniki hərəkəti, eləcə də ümumi siyahıya alınması və tərkibinə aid tarixi material olmadığından Şirvan əyaləti əhalisinin 1820-ci il təsviri və 1831-ci il kameral təsvirinin materiallan Muğan və Rudbar mahallarında (tarixi Cavad xanlığı ərazisinin əksəriyyət hissəsini məhz bu mahallar təşkil etmişdir) əhalinin ailə hesabıyla kəndlər üzrə yerləşməsi, kişi cinsli əhalinin ümumi say miqdarına dair məlumat almaq baxımından mühüm elmi maraq kəsb edir.Aşağıdakı cədvəldən göründüyü kimi, Rudbar mahalında 18 kənd üzrə 422 ailə məskunlaşmışdı.

Kür çayı boyunca həm üzüaşağı, həm üzüyuxarı sahil boyunca yerləşən kəndlər Rudbar mahalı adı altında birləşmişdi. XIX əsrin əvvəllərinə dair qaynaqlardan məlum olur ki. Cavad qəsəbəsindən sonra Kür çayının aşağı axarı boyunca üç eyniadlı Rudbar kəndi - Aşağı, Orta və Yuxarı Rudbar kəndləri mövcud olmuşdur. Cavaddan sonra Kür çayından üzüyuxarı eyniadlı üç Kovlar kəndi - Aşağı, Orta, Yuxarı Kovlar yerləşir.Mənbədə həmin kəndlər əhalisi çox olan kəndlər kimi qeyd olunur. Mənbədə həmin kəndlər əhalisi çox olan kəndlər kimi qeyd olunur. 1820-ci il təsvirində Rudbar mahalında 18 kəndin yerləşdiyi göstərildiyi halda, 1831-ci il kameral təsvirinin yekun sənədlərində Rudbar mahalında 15 kəndin adı çəkilir.Mahalın naibi Darğa Məmmədxan idi. Nəticədə,tərəkəmə ellərinə başçılıq edən bəylərin siyahısı Rudbar mahalında 524 ailədə 1361 nəfər kişi cinsli əhalinin yaşadığı göstərilir.

Rudbar mahalı əhalisinin kəndlər üzrə yerləşməsi (1820-ci il)

Sıra sayı Kəndlər Əhali/ailələrlə
1 CAVAD 92
2 Bəlvan 10
3 Davağlar 4
4 Qoralar 15
5 Yenikənd 39
6 Qəzili 58
7 Əhmədbəyli 4
8 Quruzmanlı 22
9 Abdulyan 49
10 Yenicə 5
11 Mustafalı 16
12 Axtaçı 5
13 Meyniman 9
14 Həzrət 51
15 Surra-Ağamoğlan 7
16 Surra-Ağabədil 8
17 Surra-Məmməd 5
18 Surra-Abdulla bəy 23
Cəmi 18 422

Rudbar mahalı əhalisinin kəndlər üzrə yerləşməsi (1831-ci il)

Sıra sayı Kəndlər Həyətlərin sayı Kişi cinsli əhali (nəfərlə)
1 Kavratlı 93 256
2 Meyneman 12 26
3 Mustafalı 9 21
4 Axtaçı 6 14
5 Əli-Mədətli 6 18
6 Yeni donlu 17 37
7 Abdulyanlı 65 188
8 Əhmədbəyli 2 6
9 Qunızmanlı 33 87
10 Qəzili 62 159
11 Yenikənd 46 125
12 Surra 52 110
13 Qaralar 19 50
14 Bəlvan-Dabaqlar 16 26
15 CAVAD 86 238
Cəmi 15 524 1361
 
Xəritədə CavadQalaqayın.
1823-cü il.
 
Xəritədə CavadQalaqayın.
1818-ci il.
  Əsas məqalə: Muğan mahalı

Hələ 1820-ci ildə keçmişdə Cavad xanlığına (mərkəzi indiki Cavad kəndi) bağlı olan istehkam qala vardı.1 istehkam-qala (Qalaqayın) və 44 obada (onların bir hissəsinin adı məlumdur: Bildik, Ulucalı-Xəlfəli, Məmişli, Kürkəndi, Cəngən, Birinci Rəncbərlər, Müridlər, İkinci Rəncbərlər, Qarağlı, Minbaşı, Molla Vaizli, Dəymədağıldı, Əli Sultanlı, Şahatlı, Quştan, Məlday, Mustafabəyli, Haşımxanlı, Potular) 500 ailə yaşayırdı.

Muğan mahalını idarə edən mahalbəyi (naibi) Qalaqayında əyləşirdi.Muğan mahalının naibi Həsən xan,sonra əmisi oğlu Mustafa bəy olmuşdur. Mənbədə Qalaqayın qalasında 100-ə qədər ailənin, ümumilikdə Muğan mahalında isə 400-ə qədər tərəkəmə ailəsinin məskunlaşdığı qeyd olunurdu.300 ailə vergi verirdi. Ellərə başçılıq edən bəylərin siyahısı cədvəldə verilir.Kollegiya qeydiyyatçısı Suşko tərəfindən tərtib olunmuş Şirvan əyaləti əhalisinin kameral təsvirinə dair sənədlərdə Muğan mahalının 19 kəndində 468 ailənin olduğu, bu ailələrdə 1216 kişi cinsli əhalinin yaşadığı göstərilir.

Muğan mahalı bəylərinin siyahısı (1820-ci il)

1-2 Məmməd Rza bəy Məlik bəy
3-4 Məhəmməd Əli bəy Abdulla bəy
5-6 Yolçu bəy Səfi Mirzə bəy
7-8 Əhməd bəy Molla Abdulla
9-10 Cəmşid bəy Məhəmməd Hüseyn bəy
11-12 Ağa bəy Əsədulla bəy
13-14 Məhəmməd Xəlif bəy Şahmurad bəy
15-16 Kəlbəlai bəy Abdulla Hüseyn bəy
17-18 MəlikMəmməd bəy Əli xan
19-20 Əhməd Əli bəy Əli bəy
21-22 Talib bəy Şərif bəy
23-24 Məmməd Əli bəy Hüseyn bəy
25-26 Cəfər bəy Məşədi Həsən Əli bəy
27-28 Əhməd bəy Mehmed bəy
29-30 Qaynaqdan oxunmur Cosuz bəy
31-32 Əli Məmməd bəy Potu bəy
33-34 Əli Mirzə bəy Axund Qasım bəy
35-36 Ağa Rəhim bəy Seyid Qasım bəy
37-38 Allahverdi bəy İbrahim bəy

1820-ci ildə Şirvan xanlığının sonucu xanı Mustafa xandan narazı olan Muğandan 50 ailə Talış xanlığına, 60 ailə isə Qarabağ xanlığına qaçmışdı. 1820-ci ildə Talış xanlığına qaçan ailələr geri qayıtsalar da Qarabağ xanlığına gedənləri Mehdiqulu xan hələ də geri qaytarmamışdı.

Muğan mahalı əhalisinin kəndlər üzrə yerləşməsi

Sıra sayı Kəndlər Həyətlərin sayı Kişi cinsli əhali (nəfərlə)
1 Bəylik 31 79
2 Mənbədən oxunulmur 13 39
3 Məmişli 23 61
4 Kürkəndi 13 47
5 Çəngən 13 29
6 Rəncbər-1 16 46
7 Mənbədən oxunulmur 2 3
8 Rəncbər-2 13 29
9 Qırağlı 24 46
10 Minbaşıh 18 52
11 Potubəyli 28 67
12 Molla-Vaizli 24 90
13 Mənbədən oxunulmur 31 79
14 Əli-Sultanlı 24 58
15 Saatlı 28 67
16 Quzman 24 65
17 Molday 27 66
18 Mustafa bəyli 20 60
19 QALAQAYIN 96 233
Cəmi 19 468 1216

Hakimləri

1. Qiyas xan Şahsevən 1747—1750
2. Həsən xan Muğanlı 1750—1789
3. İbrahim xan Muğanlı 1789—1794
4. Səfi xan Muğanlı 1794—1805

Qeyd

  1. Cədvəl general Mədətov tərəfindən 1820-cü ildə həyata keçirilmiş Şirvan əyalətinin (Rudbar mahalı) təsviri əsasında tərtib olunub.
  2. Cədvəl Ali Gürcüstan Hökumətinin Xəzinə Ekspedisiyasının kollegiya qeydiyyatçısı Suşko tərəfindən həyata keçirilmiş 1831-ci ildə Şirvan əyaləti əhalisinin (Rudbar mahalı) kameral təsviri əsasında tərtib olunub.
  3. Cədvəl general Mədətov tərəfindən 1820-cü ildə həyata keçirilmiş Şirvan əyalətinin (Muğan mahalı) təsviri əsasında tərtib olunub.
  4. Cədvəl Ali Gürcüstan Hökumətinin Xəzinə Ekspedisiyasının kollegiya qeydiyyatçısı Suşko tərəfindən həyata keçirilmiş 1831-ci ildə Şirvan əyaləti əhalisinin (Muğan mahalı) kameral təsviri əsasında tərtib olunub.

Mənbə

  • Abbasqulu ağa Bakıxanov. (2000. Təkrar nəşr (düzəlişsiz)). Gülüstani-İrəm (tərcümə edən: M.Əsgərli) (PDF) (Minarə). Bakı: Minarə. Buraxılışa məsul Haçı Əli Dərkah oğlu İbrahimov. 224. ISBN B-47020600000 108M-00.
  • ŞAHİN FƏRZƏLİYEV- tarix elmləri doktoru, professor. (2012). Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. Bakı: "Elm". 336. ISBN 978-9952-453-43-0.
  • Г.Б. Абдуллаев (1965). Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку: Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР. 620.
  • Mustafazadə Tofiq. (2005). Quba xanlığı (PDF) ("Elm"). Bakı: A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. 480. ISBN 5-8066-1747-5.
  • Nailə Bayramova. (2009). Şamaxı xanlığı. Bakı: Təhsil.
  • Гербер И.Г. (1958). Описание стран и народов вдоль запад- ного берега Каспийского моря 1728 г. История, география и этнография Дагестана ΧVΙΙΙ-ΧΙΧ вв., М.: Изд-во восточной литературы,с. 60-119.
  • Prof.S.Əliyarlı (1996). Azərbaycan tarixi. Bakı:Azərbaycan. 870.
  • Абдуллаев Г.Б. (1960, №4). Иранские происки против кубин- ского ханства и Картли - Кахетинского царства в 1776 и 1778 гг. Известия АН Азербайджанской ССР (серия общественных наук). 13–25.
  • Аzərbaycan Respublikası Dövlət Тarix Аrxivi (АRDТА). Bakı.
  • Бутков П.Г. (1868). Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г. Ч.1. СПб. Изд-во Императорской Академии Наук. 620.
  • АКАК Т.ΙΙ. Издание под редакцией председателя ко- миссии Ад. Берже. Тифлис: Главное Управление Наместника Кавказа. 1868. 1238.
  • Дубровин Н. (1886). История войны и владычества русских на Кавказе. Т.ΙΙΙ, СПб, типография И.Н.Скороходова. 550.
  • Левиатов Вадим Николаевич. (1948). Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку: "Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР". 227.
  • Описание Ширванской провинции, составленное въ 1820 году, по распоряжению главноуправляющего въ Грузии А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовымъ и действи- тельным статским советником Могилевским. Тифлис: типо- графия Главного Управления наместника Кавказского. 1867. 287.
  • Аzərbaycan Respublikası Dövlət Тarix Аrxivi (АRDТА). Bakı.
  • Обозрение Российских владений за Кавказомь въ статистическомъ, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях. Ч.ΙΙΙ. СПб, типография департамента внешней торговли. 1836. 397.
  • Броневский С.М. (1823). Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. Ч.2. М.: Типография С.Селивановского. 465.
  • "MOḠĀN". Encyclopædia Iranica. 2013-01-21 tarixində arxivləşdirilib.

İstinadlar

  1. Bournoutian George A. (2016). The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan: A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia. Gibb Memorial Trust. səh. xvii. ISBN 978-1909724808.
  2. Mirzə Rəhim Fəna (2006). Qarabağnamələr. Bakı,Şərq-Qərb. 247. ISBN 9952-34-070-2,978-9952-34-070-9.
  3. Gegeichnet von I.C.M. Reinecke. Schirwan. 1804
  4. Dilavər Əzimli-AMEA-nın A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. (2018). Beynəlxalq ticarət əlaqələrində Xəzər ticarətinin rolu. Bakı.
  5. Cavad (Tzawat) və Qalaqayın (Cellan)
  6. Гербер И.Г., 1958. səh. 100
  7. Сумбатзаде А. С. (1990). Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". səh. səh: 100. ISBN 5-8066-0177-3. (#parameter_ignored)
  8. Bertsch, Gary Kenneth (2000). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. Routledge. 297: "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today).". ISBN 0415922739.
  9. Петрушевский И. П. (1949). Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв (Восточный Научно-Исследовательский Институт). Ленинград. səh. 7. (#parameter_ignored)
  10. Абдуллаев Г.Б. Азербайджан в ΧVΙΙΙ веке и его взаимоотношения с Россией. Баку: Изд-во Академии Наук Азербайджанской ССР, 1965, 621 с.
  11. Серебров А.Г. Историко-этнографическое описание Дагестана 1796 г. История, география и этнография Дагестана ΧVΙΙΙ-ΧΙΧ вв. М.: Изд-во восточной литературы, 1958, с. 173- 197
  12. Симонович Ф.Ф. Описание Южного Дагестана 1796 год. История, география и этнография Дагестана ΧVΙΙΙ-ΧΙΧ вв. М.: Изд-во восточной литературы, 1958, с. 138-157
  13. Бутков П.Г. Сведения о Кубинском и Дербентском владениях - 1798 г. История, география и этнография Дагестана ΧVΙΙΙ-ΧΙΧ вв. М.: Изд-во восточной литературы, 1958, с. 209-212.
  14. Обозрение Российских владений за Кавказомь въ статистическомъ, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях. Ч.ΙΙΙ. СПб, типография департамента внешней торговли, 1836, 397 с.
  15. Обозрение Российских владений за Кавказомъ, въ статистическомъ, этнографическом, типографическом и финансовом отношениях. Ч.ΙV. СПб, типографии департамента внешней торговли, 1836, 401 с
  16. Абдуллаев Г. Б., 1965. səh. 230
  17. "MOḠĀN". Encyclopædia Iranica. 2013-01-21 tarixində arxivləşdirilib.Moḡān was mostly under the khan of Javāt.
  18. Абдуллаев Г. Б. (1960). Труды Института истории АН Азербайджанской ССР. Баку.: Из истории Азербайджана во второй половине XVIII в. 58. (#parameter_ignored)
  19. А.С.Сумбатзаде (1990). Азербайджанцы – этногенез и формирование народа, АН Азербайджанской ССР. Элм. 254. ISBN 5806601773, 9785806601774. (#parameter_ignored)
  20. Абдуллаев Г.Б, 1965. səh. 231
  21. T.Mustafayev (2011). Azərbaycan xanlıqlarının qısa tarixi. səh:270. (#parameter_ignored)
  22. Абдуллаев Г. Б. (1958). Из истории Северо-Восточного Азербайджана в 60-80-х гг. XVIII в. Изд-во АН Азербайджанской ССР. səh. 52. (#parameter_ignored)
  23. Prof.S.Əliyarlı, 1996. səh. 527
  24. Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. (2012). "Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi" (PDF) (azərb.). Elm.
  25. Salman Ərzuman oğlu İbişov. (2007). (PDF) (azərb.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. 2019-01-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  26. Абдуллаев Г. Б., 1965. səh. 565
  27. Сумбатзаде А. С. (1990). Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. Элм. 254. ISBN 5806601773, 9785806601774.
  28. Абдуллаев Г. Б., 1965. səh. 566
  29. Абдуллаев Г.Б., 1960. səh. 22
  30. Mustafazadə Tofiq, 2005. səh. 132
  31. Mustafazadə Tofiq, 2005. səh. 132-133
  32. АВПРИ, f.77, siy.6,i ş481, v. 222
  33. Richard Tapper (1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. səh. 119-120. ISBN 0521583365, 9780521583367.
  34. РГВИА, f.52/1, iş 131, v.31
  35. Butkov, II his., 140 – 141
  36. Abdullayev (1958), 123
  37. Управление делами Президента Азербайджанской Республики. Административно-территориальное деление. С. 120
  38. Mədəniyyət
  39. Гербер И.Г., 1958. səh. 100
  40. АКАК Т.ΙΙ. Издание под редакцией председателя ко- миссии Ад. Берже. 69, c.II, sənəd 455, 1868. səh. 246
  41. Дубровин Н. cild 3., 1886. səh. 193
  42. Зубов (1873), 889-890)
  43. Alexander, 1989. səh. 321
  44. Ismail bey Zardabli (2018). "Ethnic and political history of Azerbaijan.From ancient times to the present day" (ingilis). Published by Rossedale Books 3101 Hillsborough Street Suite 210 Raleigh,NC 27607-5436 United States of America. səh. 570. ISBN 978-0-244-99782-3.
  45. Левиатов, 1948. səh. 188
  46. Левиатов В.Н., 1948. səh. 41
  47. Г.Б. Абдуллаев, 1965. səh. 231
  48. ARDTA,iş.581
  49. Бутков П.Г., 1868. səh. 246
  50. Обозрение Российских владений за Кавказомь въ статистическомъ, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях,cild 3, 1836. səh. 37
  51. Броневский С.М., 1823. səh. 433
  52. Prof.S.Əliyarlı, 1996. səh. 484
  53. Salman Ərzuman oğlu İbişov. (2007). (PDF) (azərb.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. 2019-01-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  54. Г.Б. Абдуллаев, 1965. səh. 233
  55. Prof.S.Əliyarlı., 1996. səh. 527
  56. А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовы, 1867. səh. 244-253
  57. Броневский С.М., 1823. səh. 433
  58. ARDTA, siy.2, iş.347, vər.5
  59. Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. (2012). "Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi" (PDF) (azərb.). Elm.
  60. АRDТА, fond 24, siy.1, iş.347, vər.5
  61. Bayramova Nailə (2009). (PDF). Bakı: "Təhsil". səh.44.
  62. А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовы, 1867. səh. 252
  63. ARDTA 2, iş.347, vər.5
  64. Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. (2012). "Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi" (PDF) (azərb.). Elm.
  65. А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовы, 1867. səh. 244-253
  66. ARDTA, fond 24, siy.1, iş.347, vər.5

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

 
   

Vikianbarda Cavad xanlığı ilə əlaqəli mediafayllar var.

 
   

Vikisitatda Cavad xanlığı ilə əlaqəli məlumatlar var.

  • "Countries An-Az" (ingilis). rulers.org. İstifadə tarixi: 2018-12-23.
  • Vahid Ömərov-fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru (2012-10-10). "Azərbaycan xanlıqları" (azərb.). sesqazeti.az. İstifadə tarixi: 2018-12-23.
  • A.N.Abbasbəyli, S.Z.Yusifzadə (2011-11-14). "Azərbaycanda xanlıqlar" (azərb.). kayzen.az. İstifadə tarixi: 2018-12-23.

cavad, xanlığı, azərb, ərəb, جواد, خان, لیغی, fars, خانات, جاواد, çox, azərbaycan, xanlıqları, kimi, nadir, şah, əfşarın, ölümündən, sonra, yaranmışdır, indiki, azərbaycan, respublikasının, ərazisində, qarabağ, xanlığı, ilə, şamaxı, xanlığının, salyan, sultanl. Cavad xanligi azerb ereb جواد خان لیغی fars خانات جاواد bir cox Azerbaycan xanliqlari kimi Nadir sah Efsarin olumunden sonra yaranmisdir Indiki Azerbaycan Respublikasinin erazisinde Qarabag xanligi ile Samaxi xanliginin ve Salyan sultanliginin arasinda yerlesirdi Cavad xanligi 1747 ci ilde yaradilmisdir Merkezi Cavad qalasi idi جاواد خانلیغیCavad xanligi1747 1805Cavad xanligi qonsu xanliqlarlaStatusuXanliq 1 PaytaxtiCavadEn boyuk seheriQalaqayin 2 3 Cavad 4 5 Resmi dilleriAzerbaycan dili 6 7 8 Fars dili 9 DiniIslam Sie Idareetme formasiMutleq monarxiyaXan 1747 1750Qiyas xan ilk 1794 1805Sefi xan son Tarixi Yaranmasi1747 Quba xanligindan asililiq1768 Samaxi xanligindan asililiq1796 Suqutu1805Erazisi Umumi4 956 km Ehalisi TexminiAzerbaycan turkleri 9000 10 11 12 13 14 15 ValyutasiAbbasiSahi SahibqiranSelefi XelefiEfsarlar dovleti Sirvan xanligiRusiya imperiyasi Mundericat 1 Cografi erazisi 2 Tarixi 3 Cavad xanliginin herbi siyasi veziyyeti 3 1 Gilanli Hidayet xanin Cavad xanligina hucumu 4 Medeniyyet 4 1 Senetkarliq 4 2 Milli geyimler 5 Iqtisadiyyat 6 Ehali 6 1 Sirvan xanliginin inzibati erazisi kimi 6 2 Rudbar mahali ehalisinin kendler uzre yerlesmesi 1820 ci il 6 3 Rudbar mahali ehalisinin kendler uzre yerlesmesi 1831 ci il 6 3 1 Mugan mahali beylerinin siyahisi 1820 ci il 6 3 2 Mugan mahali ehalisinin kendler uzre yerlesmesi 7 Hakimleri 8 Qeyd 9 Menbe 10 Istinadlar 11 Hemcinin bax 12 Xarici kecidlerCografi erazisi Redakte Sirvan serhedleri yaxinliginda ticaret kesismesi Kur ve Araz caylarinin birlesmesi Cavad ve Qalaqayin 1714 cu il Cavad xanliginin merkezi Araz cayinin kesisdiyi noqtede Kur cayinin sol sahilinde ve Samaxinin cenub qerbinde yerlesen Cavad qala seheridir Culkova gore Cavadin bu esas erazisi boyuk yasayis yeridir 16 Xanliq qerbde Qarabag ve Qaradag xanligi simalda Samaxi xanligi cenubda Talis xanligi serqde ise Salyan sultanligi ile ehate olunmusdur Mugan esasen Cavad xanligina aid idi 17 Q B Abdullayevin yazdigina gore Cavad xanligi nisbeten kicik idi ve eslinde sultanligin olcusunu asmirdi 18 Azerbaycan xanliqlariTarixi Redakte1768 ci ilde Cavad xani Taleh Hesen xan konullu suretde Quba xanligindan asililigi qebul etdi 19 20 Lakin Cavadda xan hakimiyyeti saxlanildi 21 Cavad xanligi ve Muganin hakimi Hesen xan Muganli Bu hadise Quba xanligin erazisinin genislenmesi ile yanasi onun ehalisinin say dinamikasina da mueyyen tesir gosterdi Tarixi qaynaqlar Cavad xanliginin konullu olaraq Quba xanligina birlesmesinin bu xanligin ehalisinin kemiyyet ve keyfiyyetine musbet tesir gostermesini qeyd edir Mugan ehalisi XVIII esrin 60 80 ci illerinde stabil siyasi muhit seraitinde yasamaga muveffeq oldu Cavad xanliginin tarixi qisa dovru ehate edir ve her hansi diqqeti celb eden hadiselerle secilmir lakin buna baxmayaraq XVIII esrde Azerbaycanda movcud olmus xanliqlar sisteminde onun movcudlugunu inkar etmek mumkun deyildir Cavad xanliginin tarixi menzeresini mueyyen etmek ucun tarix edebiyyatinda ve arxiv senedlerinde cox muxteser mehdud ve daginiq melumatlar saxlanilmisdir Cavad xanliginin ehali tarixi haqqinda qaynaqlar olduqca mehdud ve epizodikdir Buna baxmayaraq elde olan tarixi materiallar esasinda Cavad xanliginin Simal Serqi Azerbaycan siyasi birliyinde olan ehali payini mueyyen etmeye cehd etmek olar XVI esrde hetta bir qeder ondan evvel siyasi vahid kimi tarix sehnesine cixan Cavad XVIII esrin ortalarinda yarimmusteqil xanliga cevrilmisdi Xanligin merkezi Kur ve Araz caylarinin qovusdugu yerde yerlesen Cavad seheri idi Hal hazirda hemin yerde Sabirabad rayonunun Cavad kendi yerlesir Cavad xanligi simaldan Samaxi xanligi cenubdan Talis xanligi serqden Salyan hakimliyi qerbden ise Qarabag xanligi ile hemserhed idi Sahsevenlerin ve diger turk elat tayfalarinin daimi qislaq yeri olan Mugan duzenliyinin Cavad xanliginin terkibinde olmasi bu xanliga xususi movqe qazandirirdi Qeyd etmek lazimdir ki menbelerde Cavad xanligi bezen Mugan xanligi kimi de gosterilmekdedir Azerbaycan xanliqlari Quba Derbend Samaxi Baki ve Cavad xanliqlari Cavad xanliginin herbi siyasi veziyyeti RedakteMugan duzunde ve Cavad seherinde yasayan ehalinin demoqrafik veziyyetine esasli tesir gostermis tarixi hadiselerden biri de Gilan xani Hidayet xanin 1778 ci ilde bu bolgeye hucumu ile baglidir P Q Butkov yazir ki 1768 ci ilde Samaxinin ardinca Cavad xani Feteli xan da ondan asili veziyyete dusdu Tarixi edebiyyatdan bellidir ki dinc yolla Quba xanligina birlesdirilen Cavad xanliginin xani Hesen xan tezlikle Feteli xanin en yaxin adamlarindan birine cevrilir Cavad xani Feteli xanin en inanilmis adamlarindan biri olub onun gizli mesveretlerinde istirak edirdi 22 Cavad Quba xanligin bir hissesi olandan sonra Quba xani Feteli xan Taleh Hesen xani sahsevenlerin bascisi teyin etdi Ister yerlesmesi isterse de herbi strateji baximdan ehemiyyetli olan Muganin xanliga qatilmasi sonuncunun getdikce guclenmesi demek idi 23 Xanligi birlesdirmekle Quba xani cenubi Azerbaycan xanliqlari doyusken elatlari hemcinin Seki Qarabag Qaradag ve Erdebil konulluleri ile temasda ola bilerdi Mugan uzun iller muxtelif xanliqlar arasinda mubarize obyekti olmusdu 1758 ci ilde Qarabagin ve Sekinin birlesmis qosunlari Mugan ugrunda Astrabad ve Mazandaran hakimi Mehemmedhesen xan Qacar ile doyusmusduler Muganin Quba xanliginin himayesine daxil olaraq ozu ucun xarici basqinlara qarsi etibarli dayaq elde etdi Qubali Feteli xanin dovletcilik menafeyini ustun tutaraq boyuk dovletler Rusiya Qacarlar Osmanli arasinda diplomatik manevr siyasetini Quba xaninin reqibleri qebul etmirdi Feteli xanin Mugan duzenliyini ve Cavad xanligini oz torpaqlarina birlesdirmesi bir sira Cenubi Azerbaycan xanliqlarinin menafeyine uygun gelmirdi Bele ki yuxarida gosterilen xanliqlarin ehalisinin kocme maldarliqla mesgul olan terekeme hissesinin enenevi qislaq yeri olan Mugancolun boyuk bir hissesinin Feteli xanin nezareti altina dusmesi eyni zamanda Erdebilden ve Mugandan sahsevenlerin mueyyen qisminin Quba xanligina kocurulmesi Gilan Erdebil Qaradag ve diger xanliqlarin menafeyine uygun gelmirdi Evveller Quba xanligina qarsi diplomatik fitnekarliqla mesgul olan bir sira Cenub xanliqlari Feteli xanin 1774 cu ilde Gavdusan vurusmasindaki meglubiyyetinden bir qeder sonra aciq herbi mudaxileye basladilar 24 25 Gilanli Hidayet xanin Cavad xanligina hucumu Redakte Bu isde Gilanli Hidayet xan xususile canfesanliq edirdi O kecmis Samaxi xani Agasi xan ve Qaraqaytaq usmisi ile ittifaq bagladi 26 Hidayet xanin qosunlari 1778 ci ilin evvellerinde Talis xanligini sonra ise Salyan hakimliyini qaret etdikden sonra Muganda onu gozleyen samaxili Agasi xanin qosunlariyla birleserek aprelin 6 da Cavad xanliginin merkezi sayilan Cavad seherine dogru irelilediler ve qala divarlarini muhasireye aldilar 1778 ci ilin aprel ayinda Cavad seherine evvelce 7 bomba ve toplarla ates acandan sonra camaat boyuk tesvise dusdu Cavad qalasinin muhasiresi aprelin 5 i bezi menbelerde 6 aprel gunorta baslamisdi 27 Gilanli Hidayet xan ve muttefiqi samaxili Agasi xanin Cavad xanligina hucumu 6 aprel 1778 ci il Hesen xan guclu reqiblerine qarsi dura bilmeyeceyini hiss ederek qardasi ve oglunu goturerek her birinin boynunda teslim oldugu menasini dasiyan qilincla butun sakinlerin bagislanmasi ucun Gilan xani Hidayet xanin dusergesine getdi 28 Tale Hesen xanin ozunun onun dusergesine gelmesini teleb etmisdi Ertesi gun Cavad xaninin ozu Hidayet xanin dusergesine getmis lakin Hidayet xan onu hebs etdirmisdi Hidayet xanin qosunlari Cavada daxil olaraq seheri qaret etmisdiler Bu zaman seherde sakinlerden basqa 150 dagistanli doyuscu 1500 nefer Agasi xanin tebeesi 600 sekili ve 300 qubali vardi Hidayet xan dagistanli doyusculerin her birine xelet ve pul vererek onlari usminin yanina gondermisdi Samaxi xani Cavadin alinmasinda komeklik gosterdiyine gore Hidayet xan qacqin samaxililari da serbest buraxmisdi Qalan 900 neferi sekilileri ve qubalilari ise Reste gondermek niyyetinde idi Hidayet xan buranin ehalisini Gilan Rest ve Enzeliye kocurtdu Bir melumata gore seherden 900 nefer ehali kocurulmusdu Diger bir tarixi qaynaga gore ise seherden 7500 nefer ehali kocurulmusdu Onlari agir torpaq islerinde qala tikintilerinde ve kend teserrufati islerinde istifade ucun Rest ve Enzeli istiqametinde apardilar Enzelideki rus konsullugunun tercumecisi Vanslov Hesterxan qubernatoru Yakobiye gonderdiyi 28 aprel 1778 ci il tarixli melumatinda yazirdi ki hemin ilin fevral ayinda gilanli Hidayet xan Mugan colune daxil olub usmiye qiymetli xezineler gondererek Feteli xana qarsi mubarizede ondan yardim istemisdir Buna gore de Feteli xan Hidayet xanin onun himayesinde olan muganli Tale Hesen xana basqin etmek niyyetinden xeber tutub ona qarsi cixmaq istedikde usmi ona isare vermisdi ki eger Feteli xan onun dostu Hidayet xanin dusmenlerini mudafie edecekse usmi Derbende hemle edecekdir Bu sebebden de Feteli xan Derbendi terk etmeye cesaret etmemis Hidayet xan Cavad qalasini almis ve qaret etmisdi 29 30 Hidayet xan Cavadi qaret ederken esitmisdi ki Tale Hesen xan gilanlilarin hucumu erefesinde oz emlakini qarabagli Ibrahimxelil xanin yanina gondermisdir Hidayet xan mektub gondererek Ibrahimxelil xandan Tale Hesen xanin emlakini teleb etmis eks halda ona qarsi yurus edeceyini beyan etmisdi Ibrahimxelil xan cavab vermisdi ki Hidayet xanla aralarindaki dostluga gore Tale Hesen xanin emlakini ona xosluqla verir 31 32 Aga Mehemmed sah Qacar Mehemmedhesen xan Qovanli Qacar Feteli xan Qubali Ibrahimxelil xan Bu hadise Cavad xanligi ehalisinin tarixi demoqrafik durumuna menfi tesir gosterdi Cavad seheri dagidildi ve bir daha evvelki veziyyetine donmedi 1781 ci ilde Hesen xanin qosunu Azerbaycan xanlarinin Quba xani Derbend xani Baki xani Samaxi xani Cavad xani Seki xani Qarabag xani Lenkeran xani ve Erdebil xani o zaman Iranin taxt tacina namizedlerden biri olan Aga Mehemmed sah Qacara qarsi birge yurusunde istirak etdi 1783 cu ilde Hesen xan qubali Feteli hanin 13 min neferlik qosunun terkibinde Qarabaga hucum etmisdi Qubali Feteli xan 1784 cu ilin mayinda hucum ederek Erdebili ve Meskini tutdu Qubali Feteli xanin muttefiq ve vassallarla Qarabag xanligina yurusu 1783 cu il Qubali Feteli xanin Hesen xanla Erdebil xanligina yurusu May 1784 cu il Sahseven emirleri ona tabe oldular Yerli hakim Nezereli xan Sahseveni qovaraq Hesen xani Erdebile hokmdar teyin etdi 33 34 35 36 Medeniyyet RedakteHemcinin bax Baba Samid meqberesi ve Qalaqayin mescidi Baba Samid meqberesinin muasir gorunusu Sixlar kendi En qedim tarixi memarliq abidesi Baba Samid turbesidir Turbe Sixlar kendi erazisinde magistral yolun kenarinda yerlesir XVI esr tarixi memarliq abidesi haqqinda Azerbaycan Tarix Institutunun professoru tarix elmleri doktoru xanim Nemetova arasdirmalar aparmis ve turbenin kitabesini oxuyaraq aciqlamalar vermisdir Alim Esrlerin das yaddasi ve Azerbaycanda pirler adli kitabinda maraqli fikirler ireli surmusdur 37 Qalaqayin mescidinde das kitabe Qalaqayin Qalaqayin mescidinin das kitabesi bu gun de qorunub saxlanilir Kitabenin ustunde 1657 ci tarixi mescidin insa olunmasi qeyd olunmusdur Mescid ise ozu muasir tiplidir 37 Senetkarliq Redakte Cavad seherinin adi XVI esr menbelerinde cekilse de arxeoloji tedqiqatlar tesdiq edir ki kendin esasi daha 500 il evvel XI esrde qoyulmusdur Buradan boyuk ticaret ve karvan yollari kecmisdir XVII esrde Nadir sahin ve onunla birge farslarin agaligi tenezzule ugradiqdan sonra Kur Araz caylarinin erazisi ve diger erazilerde boyuk ve kicik xanliqlar yarandi Kicik xanliqlarin icerisinde Cavad xanligi diqqeti celb edir Kur ve Araz caylarinin sahillerinde yasayan ehalinin esas mesguliyyeti ekincilik olmusdur Cavad kendi qeza kimi fealiyyet gosterdiyi dovrde maldar tayfalar qis aylarinda bu yerlere qislaga gelirdiler Taxilciliq tutun bostanciliq heyvandarliq da ehalinin esas mesguliyyeti idi Oturaq ehali kustar el emeyi ile mesgul olur saxsidan metaldan suseden muxtelif memulatlar duzeldir hesir xalca palaz cuval ve s esyalar toxuyurdular Mugan bolgesinde yasayan ehalinin mesguliyyetini eks etdiren materiallar bolge tarix diyarsunasliq muzeyinde qorunub saxlanilir Qarabag xalcaciliq mektebine xas Mugan xalcasi XIX esr Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Sahsevenlere aid ipek ve metal ortuklu at ucun ortuk 1850 1900 cu iller Palaz Bu gun de bir cox senetkarliq novleri ile bir qisim ehali mesgul olur Taxta isi demircilik qalayciliq papaqciliq pinecilik toxuculuq tikiscilik ve s saheler inkisaf etdirilir Milli geyimler Redakte Oten esrlerde qadinlarimiz esasen qircinli ve buzmeli tuman koynek yundan el ile sirinmis siriqli geyiner baslarina ag noxudu kelagayi qrebdisin ve tirme sallar orter zerbafta ile islenmis yay ve qis arxaliqlari geyinerdiler Kisiler ve usaqlar etekleri buzmeli salvarlar geyiner qisda altdan dizlik eyinlerine godekce siriqli ayaqlarina yun corab ve baslarina ise papaq geyinerdiler 38 Iqtisadiyyat RedakteXanligin paytaxt seheri olmus Cavad Avropa Serq olkeleri arasindaki ticaret yolunun ustundeki esas menteqelerden biri sayilirdi Yazilari bize gelib catmis bir sira Avropa ve rus seyyah ve diplomatlari ingilis Antoni Cenkinson 6 oktyabr 1561 rus Artemi Suxanov 1551 1552 ci iller Fyodor Kotov avqust sentyabr 1623 alman Adam Oleari 31 mart 1637 hollandiyali Yan Streys 1671 1672 ci iller sotlandiyali Bel 7 dekabr 1716 Cavadda olmus buradaki zencirlerle bir birine baglanmis gemilerin ustunden salinmis korpuden kecerek Irana getmisler Onlarin bezileri burada seheri xatirladan qesebe oldugunu kerpicden qamisdan tikilib palciqla suvanmis evler bag bagat xalca ve muxtelif ipek parcalar istehsal eden cox meshur senetkarlarin yasadigini hetta toxucu dezgahlarini da gorduklerini yazmislar Moskva kompaniyasi nin agenti olan tacir seyahetci Antoni Cenkinson bildirir Yene de hemin 1562 ci il oktyabrin 6 da men oz yoldaslarimla Samaxidan cixdim ve 60 mil getdikden sonra kralin Sirvan beylerbeyisi Abdulla xan Ustacli nezerde tutulur her cur novlu meyvelerle bol baglari olan gozel sarayinin yerlesdiyi CAVAD Javate seherine catdim Seyyah Adam Olearinin fikrine gore cavas sozunden qaynaqlanir kecid bere menasini verir O 1563 cu ilde Irandan geri qayidarken aprelin 6 da Cavadda Sirvan beylerbeyisi Abdulla xan Ustacli ile Cavadda onun sarayinda gorusur O beylerbeyiden serbest ticaret icaze veren bir sened de alir A Cenkinsonun xatirelerinde sureti saxlanilan bu senedde beylerbeyi onun Cavad seherindeki sarayinda yazildigini hakimiyyetde oldugunun 12 ci ilinde mohurle tesdiq edildiyini bildirir ve ozunu Sirvan ve Girganin hakimiyyet basinda olan padsahi adlandirir Cavad XVII XVIII esrlerde de boyuk qesebe olmusdur Seyyahlardan Ovliya Celebi I Lerx I Qerberq Sirvanin basqa nahiyeleri ile yanasi Cavadda da ipek parcalar xalcalar ve diger seyler istehsal eden boyuk feodal toxucu ustalarinin birlesdikleri fabrik ve manifakturalar oldugunu gormus ve bu barede de oz fikirlerini yazmisdir I Q Qerberq Cavad yasayis menteqesi haqqinda 1726 ci ile dair melumatlarinda qeyd edir ki Cavad serhed zolaginda hem de Rusiyanin terefinde yerlesir Onun etrafinda coxlu tut baglari var ve iranlilarin hakimiyyeti dovrunde buradan ipek qurdu beslemek ucun coxlu mehsul yigilirdi ve eyni zamanda coxlu ipek istehsal olunurdu Cavad qesebesinde ise muxtelif ipek parcalar istehsal etmek ucun manufaktura olmusdur Lakin hemin muessise qiyamcilar terefinden dagidilmisdir ve yaxin vaxtlarda berpa olunana oxsamir Evveller buralarda yasayan ehali ise dagilismis yeni hucumlardan cekinerek yasayis yerlerine qayitmaq istemirler Qaziqumuxlu Surxay xan ve Haci Davudun basciligi altinda dagli qiyamcilar 1720 ci ilde tarixi Sirvan torpaginin diger bolgeleri kimi Cavadi ve onun etrafinda olan kendleri de dagitmisdilar 1726 ci ilin payizinda general leytenant Stof basda olmaqla rus qosunlari Kur cayi uzerindeki Cavad qesebesine daxil oldular Qesebe Kur uzerinde yerlesirdi ve qiyamcilar terefinden heddinden artiq dagidilmisdi 39 Serhed Kur cayi ile Araz caylari etrafindaki tut baglarindan kecirdi Kur cayi uzerinde ve Araz cayinin Kure tokulduyu yerle uzbeuz yerlesen evveller boyuk seher olan Cavad haqqinda indi yalniz xatireler yasayir Sefeviler dovleti dagilmasindan sonra adiyla eyni olan xanligin merkez seheri olmusdur Azerbaycan xanliqlarinin isgali prosesinde carizm gemiciliyin inkisafi ucun elverisli yer ayilan Cavadda gomruk menteqesinin yaradilmasini da yaddan cixartmamisdi Pavel Sisiyanovun Nikolay Rumyantseve 29 avqust 1805 ci il tarixli 594 sayli teqdimatinda sozugeden mesele haqqinda melumat verilir 40 Cavad bu dovrde hetta XIX esrin birinci yarisinda da avropalilarin da istifade etdikleri deniz ve quru ticaret yolunun ustunde muhum menteqe olmusdur Hesterxan Rest yolu adlanan bu xettin bir qolu da Samaxi Cavad ve Cavad Lenkeran olmusdur Cavad yolu el arasinda da cox sohretli olmusdur Nehayet bu da melumdur ki qraf Valerian Zubov car qosunlari ile Azerbaycana gelende 1795 ci il noyabrin 21 de Cavad yaxinliginda duserge salmisdi Iki cayin qovusdugu bu erazide o vaxt Yekaterinoserd adli bir seher salmaq orada iki mine yaxin car esgeri yerlesdirmek onlari bura getirilecek ermeni ve gurcu qizlari ile evlendirmek torpaq ve kend teserrufati aletleri ile temin edib meskunlasdirmaq isteyirdiler 41 42 43 44 Hesterxandan gelen gemiler yukunu burada bosaltmali idi Bu seherden Gurcustan Gence Baki Salyan Samaxi ile elaqe yaratmaq Iranla ticaretde dayaq menteqesi kimi istifade etmek niyyetinde idiler Bu ilde coxdan dusunulmus Cavad seherini yaratmaq ucun ciy kerpicden ilk ikimertebeli bina ve pravoslav kilsesi tikilir Lakin sonradan seher salmaq fikrinden el cekilir 45 Cavad seheri 1724 cu il Qalaqayinda icare haqqi 150 sirvan rublu olan boyaq evi var idi Icare haqqini evveller 1820 ci ile qeder S I Mustafa xana verirdiler Irandan ve diger yerlerden Mugan mahali erazisinden kecen karvanin her bir yukune mahal beyinin xeyrine 6 abbasi gomruk haqqi alinirdi Qalaqayindan 6 agacliqda 6 duz golu var idi Yerli ehali duz gollerinden vergi odemeden istifade etdikleri halda Sirvan eyaletinin diger yerlerinden duz aparmaga gelenler her yuke taya 1 abbasi vermeli idiler Kur arxasinda yasayan muganlilardan cervondan cervon 10 luq qizil pul basqa diger vergi ve mukellefiyyetlerden azad olunurdular Bunun evezinde muganlilar Iran terefden Rusiyaya qarsi Mugancolden gelen her hansi tehlukenin qarsisini almali gozetcilik etmeli ve herbi xidmete hemise hazir olmali idiler Belelikle muganlilar ilde xezineye her aileye teqriben 1 cevron vergi odeyirdiler Ehali RedakteTarixin bir az derin qatlarina nezer salsaq onda gorerik ki V VII esrlerden X esre qeder Mil ve Mugan duzlerinde six oturaq ehali yasamis ve bu duzenliklerde coxlu suvarma kanallari qazilmis boyuk ekin saheleri ve zengin baglar salinmisdi 46 Xanliq dovrunde ise Muganda yerlesen yasayis meskenleri berbad veziyyetde idi XVI XVII esrlerde bas vermis Osmanli Sefevi muharibeleri Mugan duzunde ekincilik medeniyyetinin dircelmesine imkan vermirdi ve Mugancolden daha cox qislaq yeri kimi istifade olunurdu Mugan duzunun boyuk bir hissesine sahib olan Cavad xanligi Erdebil Qaradag Gilan xanliqlari erazisinden Mugancolde qislamaq ucun axisan Sahseven tayfalari qarsisinda aciz idi Tarixi mexezlerde Cavad xanligini idare etmis iki xanin Hesen xanin ve Sefi xanin adi saxlanilmisdir 1780 ci ilde Bakida olmus konsul Tumanovski Cavadli Hesen xanin Kur ve Araz caylan arasinda olan erazileri idare etdiyini ve Feteli xandan asili oldugunu tesdiq edir 47 Hemin dovrde Cavad xani Mugani da idare edirdi Bumasevin 1786 ci ile dair tarixi melumatinda Mugancolde yasayan ehali haqqinda qeydler vardir O yazirdi ki burada Hesen xanin basciligi altinda 1500 aileden ibaret kocerilik eden terekeme elleri yasayir Sahseven tayfasina aid qizlar Sahseven qizi Onlarin ozunemexsus dili var ve mehemmedi dinine inanirlar 48 Hesen xan Feteli xandan asilidir Menbeler Cavad xanligi ehalisinin dilini tatarca qarisiq turk dili kimi gosterir Belelikle XVIII esrin 80 ci illerinde Mugan xanliginda azeri turkcesinde danisan 1500 ailenin her birini orta hesabla 6 nefer gotursek onda bu erazide 8000 nefer ehali yasadigi melum olar Rus herb tarixcisi P Butkov ise 1796 ci ile dair melumatlarinda yazirdi ki indi 1796 ci ilde Cavad bolgesinde ekseriyyeti terekemelerden ibaret olan 470 aile ve ya 1410 neferden ibaret kisi cinsli ehali yasayir Burani Cavad qesebesinde eylesen Sefi xan idare edir 49 Kisi ehalinin sayi qeder qadin oldugunu qebul etsek onda teqriben Cavadda hemin dovrde 2820 neferin yasadigi belli olar P Butkovun melumati Cavad xanligi Mugan mahali ehalisinin umumi sayina uygun gelir Xanligin Rudbar mahalina daxil olan kendlerin ehalisinin sayi ise rus zabitinin tarixi qeydlerinde gosterilmir XVIII esrin 80 ci illerinde Cavadda eylesen Sefi xan idare edir Kisi ehalinin sayi qeder qadin oldugunu qebul etsek onda teqriben Cavadda hemin dovrde 2820 neferin yasadigi belli olar P Butkovun melumati Cavad xanligin Mugan mahali ehalisinin umumi sayina uygun gelir Xanligin Rudbari mahalina daxil olan kendlerin ehalisinin sayi ise rus zabitinin tarixi qeydlerinde gosterilmir XVIII esrin 80 ci illerinde Azerbaycan xanliqlarinda ehalinin siyahiya alinmasi kecirilmediyinden polkovnik Bumasevin Mugan ehalisinin umumi sayi haqqindaki melumatlari elmi baximdan subhe dogurmaya bilmez Bele ki Bumasev diger Azerbaycan xanliqlannda Derbend Seki yasayan xristian ehalinin sayim xeyli sisirdir ve onun tarixi qeydleri diger statistik qaynaqlarla tesdiqlenmir Belelikle yuxaridaki reqemler oyrenilen dovrun tarixi realligim tam eks etdirmir cunki qisda maldarligin inkisafi ucun tebii otlaqlarla zengin olan Mugan duzenliyinin ve Cavad bolgesinin ehalisi gelme ehali hesabina xeyli coxalirdi XIX esre dair tarixi qaynaqlann birinde Sirvan eyaletinin tarixi cografiyasi ile bagli qeydlerde Mugancolun ehalisi haqqinda oteri melumat verilir Bu eyaletin ehalisinin sayi ciddi deyisikliye meruz qalmisdir Deyilenlere gore tekce Mugan duzu 40000 e qeder ailenin meskunlasdigi yer olmusdur 50 Sahsevenler Dogrudan da Cavad bolgesi hemcinin Mugancol Rusiya isgalina qeder Araz cayinin o tayli bu tayli hem simalinda hem de cenubunda yerlesen Azerbaycan xanliqlarinin terekeme ehalisinin tebii qislaq yeri olmusdur Rusiya isgalindan sonra ise bu enene pozulmusdur XVIII esrde Cavad xanliginda da ehalinin sayimi kecirilmediyinden buraya gelen ve geden ehalinin miqdarindaki ferqi mueyyen etmek mumkun deyildir Lakin buna baxmayaraq menbeler Cavad xanliginda yerlesen kendlerin ehalisinin tarixi demoqrafik durumu haqqinda mueyyen melumat vermekdedir Mugan bolgesi ehalisinin terkibine menfi tesir gostermis amillere nezer yetirek Hele Cavad xanligi yaran mamisdan xeyli qabaq buranin ehalisi mueyyen demoqrafik deyisikliye meruz qalmisdi Rusiya cari ve Iran sahi II Tehmasib arasinda 1723 cu il Osmanli Portasi ile 1724 cu il muqavile traktatlarina gore Cavad uc olkenin serhed menteqesine dusub 51 1724 cu il 24 iyun Osmanli Turkiyesi ile Rusiya arasindaki Istanbul muqavilesine esasen Azerbaycan torpaqlari iki yere parcalanmis Turkiye ve Rusiyaya kecen torpaqlar arasinda uc serhed ayirici qoyulurdu Ucuncu merez Kur ile Arazin kesisdiyi Suqovusan adli yere dusurdu 52 Elbette bele bir siyasi seraitde yerli ehalinin evvelki yasayis yerlerine qayitmasi qeyri mumkun idi Gosterilen bolgede serhedciler yerlesdirilirdi Seherin dagidilmasini diger qaynaqlar da tesdiq edir Osmanli Turkiyesi Sefevi dovleti ve Rusiya dovletlerinin serhedleri Cavadda kesisirdi Bolguye gore Cavad Rusiyanin payina dusurdu Belelikle hele Azerbaycan xanliqlar yaranmamisdan xeyli qabaq Mugan ve Cavad ehalisi ciddi demoqrafik deyisikliye meruz qalmisdilar 53 Mugan duzunde ve Cavad seherinde yasayan ehalinin demoqrafik veziyyetine esasli tesir gostermis tarixi hadiselerden biri de Gilan xani Hidayet xanin 1778 ci ilde bu bolgeye hucumu ile baglidir Tarixi edebiyyatdan bellidir ki dinc yolla Quba xanligina birlesdirilen Cavad xanliginin xani Hesen xan tezlikle Feteli xanin en yaxin adamlarindan birine cevrilir Cavad xani Feteli xanin en inanilmis adamlarindan biri olub onun gizli mesveretlerinde istirak edirdi 54 Ister yerlesmesi isterse de herbi strateji baximdan ehemiyyetli olan Muganin xanliga qatilmasi sonuncunun getdikce guclenmesi demek idi 55 Qubali Feteli xanin dovletcilik menafeyini ustun tutaraq boyuk dovletler Rusiya Qacarlar Osmanli arasinda diplomatik manevr siyasetini Quba xanliginin reqibleri qebul etmirdi Feteli xanin Mugan duzenliyini ve Cavad xanligini oz torpaqlanna birlesdirmesi bir sira Cenubi Azerbaycan xanliqlarinin maragina eks idi Bele ki yuxarida gosterilen xanliqlarin ehalisinin kocme maldarliqla mesgul olan terekeme hissesinin enenevi qislaq yeri olan Mugancolun boyuk bir hissesinin Feteli xanin nezareti altina dusmesi eyni zamanda Erdebilden ve Mugandan sahsevenlerin mueyyen qisminin Quba xanligina kocurulmesi Gilan Erdebil Qaradag ve diger xanliqlarin menafeyine uygun gelmirdi Evveller Quba xanligina qarsi diplomatik fitnekarliqla mesgul olan bir sira Cenub xanliqlari Feteli xanin 1774 cu ilde Gavdusan vurusmasindaki meglubiyyetinden bir qeder sonra aciq herbi mudaxileye basladilar Bu isde Gilanli Hidayet xan xususile canfesanliq edirdi O kecmis Samaxi xani Agasi xan ve Qaraqaytaq usmisi ile ittifaq bagladi Hidayet xanin qosunlari 1778 ci ilin evvellerinde Talis xanligini sonra ise Salyan hakimliyini qaret etdikden sonra Mugana cixib Cavad xanliginin merkezi sayilan Cavad seherine dogru irelilediler Ehalini esir aldilar Onlari agir torpaq islerinde qala tikintilerinde ve kend teserrufati islerinde istifade ucun Rest ve Enzeli istiqametinde apardilar 29 Bu hadise Cavad xanligi ehalisinin tarixi demoqrafik durumuna menfi tesir gosterdi Cavad seheri dagidildi ve bir daha evvelki veziyyetine donmedi Feteli xanin olumunden sonraki dovrde XVIII esrin 90 ci illerinde kecmis Cavad xanliginin erazisi evvelce Qarabag xanliginin 1795 ci ilden sonra ise Samaxi xanliginin terkibine qatilir Cavad Dschawat ve Qalaqayin Kalagail 1804 cu il Sirvan xanliginin inzibati erazisi kimi Redakte Esas meqale Rudbar mahaliSamaxi xanligindaki 17 mahaldan ikisi Mugan ve Rudbar mahallarinin erazisi Cavad xanliginin tarixi erazisine uygun geldiyinden Sirvan eyaletinin Rudbar ve Mugan mahallari ehalisinin kendler uzre paylanmasina dair bir nece tarixi sened tedqiqat isine daxil edilmisdir Bele ki xanliqlar dovrune dair qaynaqlar sirasinda Cavad xanliginda yasayan ehalinin kendler uzre yerlesmesi tebii ve mexaniki hereketi elece de umumi siyahiya alinmasi ve terkibine aid tarixi material olmadigindan Sirvan eyaleti ehalisinin 1820 ci il tesviri ve 1831 ci il kameral tesvirinin materiallan Mugan ve Rudbar mahallarinda tarixi Cavad xanligi erazisinin ekseriyyet hissesini mehz bu mahallar teskil etmisdir ehalinin aile hesabiyla kendler uzre yerlesmesi kisi cinsli ehalinin umumi say miqdarina dair melumat almaq baximindan muhum elmi maraq kesb edir Asagidaki cedvelden gorunduyu kimi Rudbar mahalinda 18 kend uzre 422 aile meskunlasmisdi 56 Sonradan Sirvan xanligina aid olan Rudbar mahali Kur cayi boyunca hem uzuasagi hem uzuyuxari sahil boyunca yerlesen kendler Rudbar mahali adi altinda birlesmisdi XIX esrin evvellerine dair qaynaqlardan melum olur ki Cavad qesebesinden sonra Kur cayinin asagi axari boyunca uc eyniadli Rudbar kendi Asagi Orta ve Yuxari Rudbar kendleri movcud olmusdur Cavaddan sonra Kur cayindan uzuyuxari eyniadli uc Kovlar kendi Asagi Orta Yuxari Kovlar yerlesir Menbede hemin kendler ehalisi cox olan kendler kimi qeyd olunur 57 Menbede hemin kendler ehalisi cox olan kendler kimi qeyd olunur 1820 ci il tesvirinde Rudbar mahalinda 18 kendin yerlesdiyi gosterildiyi halda 1831 ci il kameral tesvirinin yekun senedlerinde Rudbar mahalinda 15 kendin adi cekilir Mahalin naibi Darga Memmedxan idi Neticede terekeme ellerine basciliq eden beylerin siyahisi Rudbar mahalinda 524 ailede 1361 nefer kisi cinsli ehalinin yasadigi gosterilir 58 59 Rudbar mahali ehalisinin kendler uzre yerlesmesi 1820 ci il Redakte Sira sayi Kendler Ehali ailelerle1 CAVAD 922 Belvan 103 Davaglar 44 Qoralar 155 Yenikend 396 Qezili 587 Ehmedbeyli 48 Quruzmanli 229 Abdulyan 4910 Yenice 511 Mustafali 1612 Axtaci 513 Meyniman 914 Hezret 5115 Surra Agamoglan 716 Surra Agabedil 817 Surra Memmed 518 Surra Abdulla bey 23Cemi 18 422 56 q 1 Rudbar mahali ehalisinin kendler uzre yerlesmesi 1831 ci il Redakte Sira sayi Kendler Heyetlerin sayi Kisi cinsli ehali neferle 1 Kavratli 93 2562 Meyneman 12 263 Mustafali 9 214 Axtaci 6 145 Eli Medetli 6 186 Yeni donlu 17 377 Abdulyanli 65 1888 Ehmedbeyli 2 69 Qunizmanli 33 8710 Qezili 62 15911 Yenikend 46 12512 Surra 52 11013 Qaralar 19 5014 Belvan Dabaqlar 16 2615 CAVAD 86 238Cemi 15 524 1361 60 q 2 Xeritede Cavad ve Qalaqayin 1823 cu il Xeritede Cavad ve Qalaqayin 1818 ci il Esas meqale Mugan mahaliHele 1820 ci ilde kecmisde Cavad xanligina merkezi indiki Cavad kendi bagli olan istehkam qala vardi 1 istehkam qala Qalaqayin ve 44 obada onlarin bir hissesinin adi melumdur Bildik Ulucali Xelfeli Memisli Kurkendi Cengen Birinci Rencberler Muridler Ikinci Rencberler Qaragli Minbasi Molla Vaizli Deymedagildi Eli Sultanli Sahatli Qustan Melday Mustafabeyli Hasimxanli Potular 500 aile yasayirdi 61 Sonradan Sirvan xanligina aid olan Mugan mahali Mugan mahalini idare eden mahalbeyi naibi Qalaqayinda eylesirdi Mugan mahalinin naibi Hesen xan sonra emisi oglu Mustafa bey olmusdur Menbede Qalaqayin qalasinda 100 e qeder ailenin umumilikde Mugan mahalinda ise 400 e qeder terekeme ailesinin meskunlasdigi qeyd olunurdu 300 aile vergi verirdi 62 Ellere basciliq eden beylerin siyahisi cedvelde verilir Kollegiya qeydiyyatcisi Susko terefinden tertib olunmus Sirvan eyaleti ehalisinin kameral tesvirine dair senedlerde Mugan mahalinin 19 kendinde 468 ailenin oldugu bu ailelerde 1216 kisi cinsli ehalinin yasadigi gosterilir 63 64 Mugan mahali beylerinin siyahisi 1820 ci il Redakte 1 2 Memmed Rza bey Melik bey3 4 Mehemmed Eli bey Abdulla bey5 6 Yolcu bey Sefi Mirze bey7 8 Ehmed bey Molla Abdulla9 10 Cemsid bey Mehemmed Huseyn bey11 12 Aga bey Esedulla bey13 14 Mehemmed Xelif bey Sahmurad bey15 16 Kelbelai bey Abdulla Huseyn bey17 18 MelikMemmed bey Eli xan19 20 Ehmed Eli bey Eli bey21 22 Talib bey Serif bey23 24 Memmed Eli bey Huseyn bey25 26 Cefer bey Mesedi Hesen Eli bey27 28 Ehmed bey Mehmed bey29 30 Qaynaqdan oxunmur Cosuz bey31 32 Eli Memmed bey Potu bey33 34 Eli Mirze bey Axund Qasim bey35 36 Aga Rehim bey Seyid Qasim bey37 38 Allahverdi bey Ibrahim bey 65 q 3 1820 ci ilde Sirvan xanliginin sonucu xani Mustafa xandan narazi olan Mugandan 50 aile Talis xanligina 60 aile ise Qarabag xanligina qacmisdi 1820 ci ilde Talis xanligina qacan aileler geri qayitsalar da Qarabag xanligina gedenleri Mehdiqulu xan hele de geri qaytarmamisdi Mugan mahali ehalisinin kendler uzre yerlesmesi Redakte Sira sayi Kendler Heyetlerin sayi Kisi cinsli ehali neferle 1 Beylik 31 792 Menbeden oxunulmur 13 393 Memisli 23 614 Kurkendi 13 475 Cengen 13 296 Rencber 1 16 467 Menbeden oxunulmur 2 38 Rencber 2 13 299 Qiragli 24 4610 Minbasih 18 5211 Potubeyli 28 6712 Molla Vaizli 24 9013 Menbeden oxunulmur 31 7914 Eli Sultanli 24 5815 Saatli 28 6716 Quzman 24 6517 Molday 27 6618 Mustafa beyli 20 6019 QALAQAYIN 96 233Cemi 19 468 1216 66 q 4 Hakimleri Redakte1 Qiyas xan Sahseven 1747 17502 Hesen xan Muganli 1750 17893 Ibrahim xan Muganli 1789 17944 Sefi xan Muganli 1794 1805Qeyd Redakte Cedvel general Medetov terefinden 1820 cu ilde heyata kecirilmis Sirvan eyaletinin Rudbar mahali tesviri esasinda tertib olunub Cedvel Ali Gurcustan Hokumetinin Xezine Ekspedisiyasinin kollegiya qeydiyyatcisi Susko terefinden heyata kecirilmis 1831 ci ilde Sirvan eyaleti ehalisinin Rudbar mahali kameral tesviri esasinda tertib olunub Cedvel general Medetov terefinden 1820 cu ilde heyata kecirilmis Sirvan eyaletinin Mugan mahali tesviri esasinda tertib olunub Cedvel Ali Gurcustan Hokumetinin Xezine Ekspedisiyasinin kollegiya qeydiyyatcisi Susko terefinden heyata kecirilmis 1831 ci ilde Sirvan eyaleti ehalisinin Mugan mahali kameral tesviri esasinda tertib olunub Menbe RedakteAbbasqulu aga Bakixanov 2000 Tekrar nesr duzelissiz Gulustani Irem tercume eden M Esgerli PDF Minare Baki Minare Buraxilisa mesul Haci Eli Derkah oglu Ibrahimov 224 ISBN B 47020600000 108M 00 SAHIN FERZELIYEV tarix elmleri doktoru professor 2012 Quba xanligi ehali tarixi ve azadliq mucadilesi Baki Elm 336 ISBN 978 9952 453 43 0 G B Abdullaev 1965 Azerbajdzhan v XVIII veke i vzaimootnosheniya ego s Rossiej Baku Izd vo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 620 Mustafazade Tofiq 2005 Quba xanligi PDF Elm Baki A A Bakixanov adina Tarix Institutu 480 ISBN 5 8066 1747 5 Naile Bayramova 2009 Samaxi xanligi Baki Tehsil Gerber I G 1958 Opisanie stran i narodov vdol zapad nogo berega Kaspijskogo morya 1728 g Istoriya geografiya i etnografiya Dagestana XVIII XIX vv M Izd vo vostochnoj literatury s 60 119 Prof S Eliyarli 1996 Azerbaycan tarixi Baki Azerbaycan 870 Abdullaev G B 1960 4 Iranskie proiski protiv kubin skogo hanstva i Kartli Kahetinskogo carstva v 1776 i 1778 gg Izvestiya AN Azerbajdzhanskoj SSR seriya obshestvennyh nauk 13 25 Azerbaycan Respublikasi Dovlet Tarix Arxivi ARDTA Baki Butkov P G 1868 Materialy dlya novoj istorii Kavkaza s 1722 po 1803 g Ch 1 SPb Izd vo Imperatorskoj Akademii Nauk 620 AKAK T II Izdanie pod redakciej predsedatelya ko missii Ad Berzhe Tiflis Glavnoe Upravlenie Namestnika Kavkaza 1868 1238 Dubrovin N 1886 Istoriya vojny i vladychestva russkih na Kavkaze T III SPb tipografiya I N Skorohodova 550 Leviatov Vadim Nikolaevich 1948 Ocherki iz istorii Azerbajdzhana v XVIII veke Baku Izd vo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 227 Opisanie Shirvanskoj provincii sostavlennoe v 1820 godu po rasporyazheniyu glavnoupravlyayushego v Gruzii A P Ermolova generalmaerom knyazem Madatovym i dejstvi telnym statskim sovetnikom Mogilevskim Tiflis tipo grafiya Glavnogo Upravleniya namestnika Kavkazskogo 1867 287 Azerbaycan Respublikasi Dovlet Tarix Arxivi ARDTA Baki Obozrenie Rossijskih vladenij za Kavkazom v statisticheskom etnograficheskom topograficheskom i finansovom otnosheniyah Ch III SPb tipografiya departamenta vneshnej torgovli 1836 397 Bronevskij S M 1823 Novejshie geograficheskie i istoricheskie izvestiya o Kavkaze Ch 2 M Tipografiya S Selivanovskogo 465 MOḠAN Encyclopaedia Iranica 2013 01 21 tarixinde arxivlesdirilib Istinadlar Redakte Bournoutian George A 2016 The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia Gibb Memorial Trust seh xvii ISBN 978 1909724808 Orijinal metn ing Serious historians and geographers agree that after the fall of the Safavids and especially from the mid eighteenth century the territory of the South Caucasus was composed of the khanates of Ganja Kuba Shirvan Baku Talesh Sheki Karabagh Nakhichivan and Yerevan all of which were under Iranian suzerainty Mirze Rehim Fena 2006 Qarabagnameler Baki Serq Qerb 247 ISBN 9952 34 070 2 978 9952 34 070 9 Orijinal metn azerb HUDUDI EYALETI QARABAG Cenub terefden mis medenleri olan Qapan daglarinin imtidadile bir yerde sariyal ru be mesriq gedir Araz cayinadek Oradan mecrayi nehri Araz ile bir yerde serqden gedir ta haman suyun qerbden serqe deryayi Xezere teref cari Kur nehrinin mecrasinadek ki oradan her iki nehrin suyu bir yere qarisib axar deryaye Bu noqte Qalaqayin adli qesebedir ki sabiqi Mustafaxanli pristavligina daxildir Gegeichnet von I C M Reinecke Schirwan 1804 Dilaver Ezimli AMEA nin A A Bakixanov adina Tarix Institutunun Azerbaycanin orta esrler tarixi sobesinin aparici elmi iscisi tarix uzre felsefe doktoru 2018 Beynelxalq ticaret elaqelerinde Xezer ticaretinin rolu Baki Orijinal metn azerb Moskva tacirleri Qerbi Avropaya xam ipek ipek par calar Hindistandan daxil olan edviyyati dasiyir olkeden Azerbaycan neftini de aparirdilar XVI esre dair Ticaret kitablari nda bu barede melumatlar vardir He min kitablara esasen bele bir neticeye gelmek olar ki neft Moskva tacirleri vasite sile Sirvandan Qerbi Avropaya dasinirdi Samaxiya Xezer denizi vasitesile gelen Moskva tacirleri Mugan duzunu kecib Cavad seherine daxil olur oradan da Erdebile gedirdiler Onlar Erdebilden iki istiqametde hereket edirdiler Bu yollardan biri Tebrize yonelirdi Diger yol ise Cenub Serq istiqametinde Qezvine ve Kasana gedirdi Hemin dovrde bu seherlerde qizgin ticaret gedirdi Cavad Tzawat ve Qalaqayin Cellan Gerber I G 1958 seh 100 Sumbatzade A S 1990 Azerbajdzhancy etnogenez i formirovanie naroda Elm seh seh 100 ISBN 5 8066 0177 3 parameter ignored Orijinal metn rus Vo vtoroj polovine XVIII v azerbajdzhanskij yazyk vpervye stanovitsya yazykom gosudarstvennyh aktov oficialnyh perepisok v administrativnyh uchrezhdeniyah v chastnosti v kancelyarii Severo vostochnogo obedineniya sozdannogo Fatali hanom Ob etom svidetelstvuyut sohranivshiesya v russkih arhivah teksty raznyh dokumentov podobnogo haraktera Tak naprimer v dokumente napravlennom Kizlyarskomu komendantu russkim chinovnikom nahodivshemsya v to vremya v gor Shemahe ochevidno kumykom po nacionalnosti Temur bekom v fevrale 1768 g na azerbajdzhanskom yazyke bylo napisano Kubinskij Fatali han so vnukom Adzhi Chelebievym Usejn hanom sobrav vojska svoi prinyali dvizhenie k novoj i staroj Shemahe kotorymi bez vojny ovladeli Sohranilsya tekst soglasheniya zaklyuchyonnogo v aprele 1776 g mezhdu yuzhnodagestanskimi feodalami i Fatali hanom ob ih primirenii V etom soglashenii na chisto azerbajdzhanskom yazyke bylo napisano sleduyushee Mezhdu nami i derbentskim i kubinskim Fatali hanom v nashi dela podvodim cherty i soglashaemsya na primirenie Bertsch Gary Kenneth 2000 Crossroads and Conflict Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia Routledge 297 Shusha became the capital of an independent Azeri khanate in 1752 Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today ISBN 0415922739 Petrushevskij I P 1949 Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv Vostochnyj Nauchno Issledovatelskij Institut Leningrad seh 7 parameter ignored Orijinal metn rus Yazykom oficialnyh aktov ne tolko v Kyzylbashskom gosudarstve no i v polunezavisimyh zakavkazskih hanstvah vplot do epohi prisoedineniya ih k Rossii i dazhe nekotoroe vremya posle nego byl novopersidskij farsi Abdullaev G B Azerbajdzhan v XVIII veke i ego vzaimootnosheniya s Rossiej Baku Izd vo Akademii Nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1965 621 s Serebrov A G Istoriko etnograficheskoe opisanie Dagestana 1796 g Istoriya geografiya i etnografiya Dagestana XVIII XIX vv M Izd vo vostochnoj literatury 1958 s 173 197 Simonovich F F Opisanie Yuzhnogo Dagestana 1796 god Istoriya geografiya i etnografiya Dagestana XVIII XIX vv M Izd vo vostochnoj literatury 1958 s 138 157 Butkov P G Svedeniya o Kubinskom i Derbentskom vladeniyah 1798 g Istoriya geografiya i etnografiya Dagestana XVIII XIX vv M Izd vo vostochnoj literatury 1958 s 209 212 Obozrenie Rossijskih vladenij za Kavkazom v statisticheskom etnograficheskom topograficheskom i finansovom otnosheniyah Ch III SPb tipografiya departamenta vneshnej torgovli 1836 397 s Obozrenie Rossijskih vladenij za Kavkazom v statisticheskom etnograficheskom tipograficheskom i finansovom otnosheniyah Ch IV SPb tipografii departamenta vneshnej torgovli 1836 401 s Abdullaev G B 1965 seh 230 MOḠAN Encyclopaedia Iranica 2013 01 21 tarixinde arxivlesdirilib Moḡan was mostly under the khan of Javat Abdullaev G B 1960 Trudy Instituta istorii AN Azerbajdzhanskoj SSR Baku Iz istorii Azerbajdzhana vo vtoroj polovine XVIII v 58 parameter ignored A S Sumbatzade 1990 Azerbajdzhancy etnogenez i formirovanie naroda AN Azerbajdzhanskoj SSR Elm 254 ISBN 5806601773 9785806601774 parameter ignored Abdullaev G B 1965 seh 231 T Mustafayev 2011 Azerbaycan xanliqlarinin qisa tarixi seh 270 parameter ignored Abdullaev G B 1958 Iz istorii Severo Vostochnogo Azerbajdzhana v 60 80 h gg XVIII v Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR seh 52 parameter ignored Prof S Eliyarli 1996 seh 527 Sahin Ferzeliyev tarix elmleri doktoru professor 2012 Quba xanligi ehali tarixi ve azadliq mucadilesi PDF azerb Elm Salman Erzuman oglu Ibisov 2007 Quba xanliginin ehalisi PDF azerb Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi A A Bakixanov adina Tarix Institutu 2019 01 23 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Abdullaev G B 1965 seh 565 Sumbatzade A S 1990 Azerbajdzhancy etnogenez i formirovanie naroda Elm 254 ISBN 5806601773 9785806601774 Orijinal metn rus V aprele 1778 g otryady gilyanskih vojsk vnezapnym napadeniem ovladeli Salyanom i razorili ego a zatem vyshli na Mugan gde soedinilis s silami ozhidavshego ih shemahinskogo Agasi hana 6 aprelya oni osadili krepostnye sooruzheniya gor Dzhavada Nepriyateli brosili v gorod 7 bomb potom palili iz pushek i ot togo v gorode sdelalos smyatenie posle chego gorod byl vzyat Po odnim svedeniyam iz gor Dzhavada bylo vyvezeno 900 plennyh a po drugim 7500 Abdullaev G B 1965 seh 566 1 2 Abdullaev G B 1960 seh 22 Mustafazade Tofiq 2005 seh 132 Mustafazade Tofiq 2005 seh 132 133 AVPRI f 77 siy 6 i s481 v 222 Richard Tapper 1997 Frontier Nomads of Iran A Political and Social History of the Shahsevan Cambridge University Press seh 119 120 ISBN 0521583365 9780521583367 RGVIA f 52 1 is 131 v 31 Butkov II his 140 141 Abdullayev 1958 123 1 2 Upravlenie delami Prezidenta Azerbajdzhanskoj Respubliki Administrativno territorialnoe delenie S 120 Medeniyyet Gerber I G 1958 seh 100 AKAK T II Izdanie pod redakciej predsedatelya ko missii Ad Berzhe 69 c II sened 455 1868 seh 246 Dubrovin N cild 3 1886 seh 193 Zubov 1873 889 890 Alexander 1989 seh 321 Ismail bey Zardabli 2018 Ethnic and political history of Azerbaijan From ancient times to the present day ingilis Published by Rossedale Books 3101 Hillsborough Street Suite 210 Raleigh NC 27607 5436 United States of America seh 570 ISBN 978 0 244 99782 3 Orijinal metn ing By the coming of winter Russian troops moved to Mughan Zubov prepared project about the strenghthening of the positions of Russian troops and providing economic conquer of the area According to this project there should be build new city near Javad which would be called by the name Ekaterina ll and there was planned to settle 2 thousand Russian soldiers who were married to georgian and armenian girls here Leviatov 1948 seh 188 Leviatov V N 1948 seh 41 G B Abdullaev 1965 seh 231 ARDTA is 581 Butkov P G 1868 seh 246 Obozrenie Rossijskih vladenij za Kavkazom v statisticheskom etnograficheskom topograficheskom i finansovom otnosheniyah cild 3 1836 seh 37 Bronevskij S M 1823 seh 433 Prof S Eliyarli 1996 seh 484 Salman Erzuman oglu Ibisov 2007 Quba xanliginin ehalisi PDF azerb Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi A A Bakixanov adina Tarix Institutu 2019 01 23 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib G B Abdullaev 1965 seh 233 Prof S Eliyarli 1996 seh 527 1 2 A P Ermolova generalmaerom knyazem Madatovy 1867 seh 244 253 Bronevskij S M 1823 seh 433 ARDTA siy 2 is 347 ver 5 Sahin Ferzeliyev tarix elmleri doktoru professor 2012 Quba xanligi ehali tarixi ve azadliq mucadilesi PDF azerb Elm ARDTA fond 24 siy 1 is 347 ver 5 Bayramova Naile 2009 Samaxi xanligi PDF Baki Tehsil seh 44 A P Ermolova generalmaerom knyazem Madatovy 1867 seh 252 ARDTA 2 is 347 ver 5 Sahin Ferzeliyev tarix elmleri doktoru professor 2012 Quba xanligi ehali tarixi ve azadliq mucadilesi PDF azerb Elm A P Ermolova generalmaerom knyazem Madatovy 1867 seh 244 253 ARDTA fond 24 siy 1 is 347 ver 5Hemcinin bax RedakteAzerbaycan xanliqlari Cavad qezasi Mugan mahali Rudbar mahaliXarici kecidler Redakte Vikianbarda Cavad xanligi ile elaqeli mediafayllar var Vikisitatda Cavad xanligi ile elaqeli melumatlar var Countries An Az ingilis rulers org Istifade tarixi 2018 12 23 Vahid Omerov felsefe uzre felsefe doktoru 2012 10 10 Azerbaycan xanliqlari azerb sesqazeti az Istifade tarixi 2018 12 23 A N Abbasbeyli S Z Yusifzade 2011 11 14 Azerbaycanda xanliqlar azerb kayzen az Istifade tarixi 2018 12 23 Menbe https az wikipedia org w index php title Cavad xanligi amp oldid 5826196, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.