Nizami Gəncəvi

Nizami Gəncəvi (fars. نظامی گنجوی, tam adı: Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif; təxm. 1141, Gəncə, Eldənizlər dövləti (hazırkı Azərbaycan Respublikasının ərazisi) – təxm. 1209, Gəncə) — fars dilli poeziyasının klassiki, orta əsrlər şərqinin ən böyük şairlərindən biri, fars dilli epik ədəbiyyatın ən böyük romantik şairi, farsdilli epik poeziyaya danışıq dili və realistik stili gətirmiş sənətkardır.

Nizami Gəncəvi
fars. نظامی گنجوی
Qəzənfər Xalıqov tərəfindən çəkilmiş Nizami Gəncəvinin bədii təsviri (1940)
İlk adı	Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif
Təxəllüsü	Nizami Gəncəvi
Doğum tarixi	1141
Doğum yeri	Gəncə, Arran əyaləti, Azərbaycan Atabəylər dövləti
Vəfat tarixi	1209
Vəfat yeri	Gəncə
Vəfat səbəbi	Ürək xəstəliyi
Dəfn yeri	Nizami məqbərəsi, Gəncə
Vətəndaşlığı	Eldənizlər dövlət i
Həyat yoldaşı	Afaq
Uşağı	Məhəmməd
Atası	Yusif ibn Zəki
Anası	Rəisə
Fəaliyyəti	Yazıçı
Əsərlərinin dili	farsca
İstiqamət	farsdilli epik, lirik ədəbiyyatı, hikmət ədəbiyyatı
Janr	qəzəl, qəsidə
İlk əsəri	Sirlər xəzinəsi
Tanınmış əsərləri	Xəmsə
Nizami Gəncəvi Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şifahi xalq ədəbiyyatı və yazılı tarixi salnamələrin ənənəvi mövzularından istifadə edən Nizami, islamdan əvvəlki və islam dövrü İranını birləşdirmişdir. Nizaminin qəhrəmanlıq-romantik poeziyası sonrakı əsrlər boyunca, fars dilinin istifadə olunduğu bütün ərazilərdə özünü ona oxşatmağa çalışan gənc sənətkarların yaradıcılığına təsir etmiş, nəinki Persiyada, həm də Azərbaycan, Əfqanıstan, Gürcüstan, Hindistan, İran, Pakistan, Tacikistan, Türkiyə və Özbəkistan kimi müasir ölkələrin mədəniyyətinin formalaşmasında rol oynamışdır. Nizaminin yaradıcılığı, Hafiz Şirazi, Mövlana Cəlaləddin Rumi və Sədi Şirazi kimi böyük sənətkarların yaradıcılığına təsir etmişdir. Onun, müxtəlif ictimai, mədəni və elmi mövzuları işıqlandıran beş məsnəvisi bütün şərq ölkələrində böyük məşhurluğa malik olmuşdur ki, bunu da, şairin əsərlərinin çoxlu sayda və müxtəlif dövrlərə aid əlyazmalarının dövrümüzə çatması sübut edir. Nizaminin "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun" və "İsgəndərnamə" kimi əsərlərinin qəhrəmanları, indi də, bütün islam ölkələrində, eləcə də dünyada tanınmaqdadır.

Şairin 850 illik yubileyi şərəfinə 1991-ci il UNESCO tərəfindən "Nizami ili" elan edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 880 illik yubileyi şərəfinə 2021-ci ilin “Nizami Gəncəvi İli” elan edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır.

Tarixi-mədəni mühit

 

Nizami Eldənizlər dövlətinin hökmdarı Qızıl Arslanın qəbulunda. 1481-ci ilə aid əlyazmadan miniatür, Uolters Sənət Muzeyi

1135/1136-cı ildən 1225-ci ilə kimi Azərbaycan (əsasən indiki Cənubi Azərbaycan ərazisini əhatə edirdi) və Arran əyalətləri səlcuq sultanlarının İraqi-Əcəmdəki Böyük atabəyləri kimi Eldənizlər sülaləsi tərəfindən idarə olunmuşdur. Eldənizlər (bəzən Eldəgəzlər və ya Eldəgizlər də adlandırılır) sülaləsinin əsası, İraqi-Əcəmdəki səlcuq sultanının azad edilmiş qulamı (döyüşçü-qul) olmuş qıpçaq mənşəli Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən qoyulmuşdur. Səlcuq imperiyasının dağılması dövründə Azərbaycan atabəyləri (yəni, səlcuq taxtı varislərinin regenti) olmuş Eldənizlər, 1181-ci ildən etibarən müstəqil yerli hakim kimi ərazini idarə etməyə başladılar. Eldənizlər dövlətinin varlığına, 1225-ci ildə daha əvvəl gürcülər tərəfindən ələ keçirilmiş ərazilər də daxil olmaqla, dövlət ərazilərinin Cəlaləddin tərəfindən tutulması ilə son qoyulmuşdur. Ehtimal ki, Şəmsəddin Eldəniz Azərbaycan üzərində nəzarəti 1153-cü ildə, Sultan Məsud ibn Məhəmmədin sonuncu favoriti Qass bəy Arslanın ölümündən sonra əldə etmişdir.

Həmin dövrdə Arran və Azərbaycanla qonşuluqda yerləşən Şirvan ərazisində Kəsranilər sülaləsi tərəfindən idarə edilən Şirvanşahlar dövləti mövcud idi. Kəsranilər sülaləsi ərəb mənşəyinə malik olsa da, farslaşmış və bu sülalədən olan şahlar özlərini qədim Sasani şahlarının varisləri elan etmişdilər.

Nizaminin doğum tarixinə kimi türk-səlcuqların İran və Cənubi Qafqazı ələ keçirməsindən yüz il keçmişdi. Fransa tarixçisi Rene Qrussenin fikrincə, özləri türkman mənşəli olan Səlcuqlular, İran taxtını ələ keçirdikdən sonra, ölkədə türkləşdirmə siyasəti aparmamış, əksinə, "könüllü şəkildə fars oldular və qədim böyük Sasani şahları kimi İran əhalisini köçərilərin hücumlarından, iran mədəniyyətini isə türkman təhlükəsindən xilas etdilər." .

Nizaminin "Xəmsə"yə daxil olan poemalar üzərində işləməyə başladığı XII əsrin sonuncu rübündə, Səlcuqların ali hakimiyyəti parçalanma dövrünü yaşayır, siyasi və sosial narazılıqlar isə artırdı. Lakin, fars mədəniyyəti, mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin mövcud olduğu dövrlə müqayisədə yerli hakimiyyətlərə parçalanma dövründə daha yaxşı inkişaf edir, fars dili isə əsas ədəbiyyat dili olaraq qalırdı. Bu xüsusiyyət, o zaman fars mədəniyyəti forpostu xüsusiyyəti daşımış, Nizaminin də yaşadığı və irandilli əhalinin üstünlük təşkil etdiyi Qafqaz şəhəri olan Gəncəyə də aid idi. Həmin dövrdə Gəncədə irandilli əhalinin üstünlük təşkil etməsinə, Nizaminin müasiri olmuş və onun kimi Gəncə şəhərində yaşayıb-yaratmış tarixçi Kirakos Qandzaketsi (təxm. 1200–1271) də şahidlik edir. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr ermənidilli ədəbiyyatda bütün irandilli xalqlar "parsik" – farslar adlandırılırdı ki, bu da Qandzaketsinin əsərinin ingiliscə tərcüməsində də əksini tapmışdır. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncənin fars mədəniyyətinin çiçəkləndiyi şəhərlərdin biri olmasını göstərən faktlardan biri də, XIII əsrə aid Nüzhət əl-Məclis antologiyasında, XI-XII əsrlərdə şəhərdə yaşayıb-yaratmış 24 farsdilli şairin əsərinin toplanmasıdır. XI-XII əsrlər Gəncəsinin irandilli əhalisi arasında xüsusilə kürdləri qeyd etmək lazımdır ki, onların da burada məskunlaşmasına vaxtilə şəhəri idarə etmiş kürd mənşəli Şəddadilər sülaləsi təkan vermişdir. Nizaminin atasının Qumdan Gəncəyə köçməsi və valideylərinin bu şəhərdə məskunlaşmasını da bəzi tədqiqatçılar şəhədə kürdlərin üstünlüyə malik olması və Nizaminin anasının kürd mənşəli olması ilə izah edirlər.

Nizamidən yüz il sonra yaşamış İran tarixçisi Həmdullah Qəzvini "xəzinələrlə dolu" Arran şəhəri Gəncəni İranın ən zəngin və çiçəklənən şəhəri kimi təsvir edir. O dövrdə, Azərbaycan, Arran və Şirvan Xorasandan sonra fars mədəniyyətinin ikinci ən böyük yeni mərkəzi idi. Mütəxəssislər fars poeziyasının Xorasan stili daxilində qərb məktəbini ayırırlar ki, bu da Azərbaycan məktəbi, bəzən isə Şirvan, Arran və ya Qafqaz məktəbi adlandırılır. Bu məktəb mürəkkəb metaforik və fəlsəfi məzmunu, həmçinin xristian ənənəsindən alınmış obrazların istifadəsi ilə seçilir. Nizami, Qərb məktəbinin ən mühüm nümayəndələrindən biri hesab edilir.

Həyatı

Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat var; şairin həyatı haqqında yeganə məlumat mənbəyi onun əsərləridir ki, bu əsərlərdə də kifayət qədər aydın informasiya verilməmişdir. Buna görə də Nizaminin adı və şəxsiyyəti ətrafında çoxlu əfsanələr yaranmış və onun bioqrafiyasını bəzəmişdir.

Adı və ləqəbi

Şairin əsl adı İlyas, atasının adı Yusif, babasının adı Zəki olmuşdur: oğlu Məhəmmədin doğulmasından sonra onun da adı şairin tam adına keçmiş və onun tam adı Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd olmuşdur. Ədəbi ləqəb kimi şair "Nizami" sözünü seçmişdir ki, bunu da bəzi təzkirəçilər, şairin ailəsinin ənənəvi olaraq tikməçiliklə məşğul olması ilə izah edirlər; Nizami ədəbiyyatla məşğul olmaq üçün ailə sənətindən imtina etmiş, toxuyucu səbri ilə əsərləri üzərində çalışmışdır. Şairin Nizam əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd olmuşdur. Yan Rıpka şairin rəsmi adının Hakim Camal əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd Nizami olduğunu qeyd edir.

Doğum tarixi və yeri

 

 

Nizami Gəncəvinin Gəncə şəhərində 1946-cı ildə (heykəltəraş:Fuad Əbdürrəhmanov) və 2012-ci ildə (heykəltəraş:Şərif Şərifov) ucaldılmış heykəlləri.

Nizaminin dəqiq doğum tarixi bilinmir. Məlum olan odur ki, şair, 1140-1146-cı (hicri 535—540) illər arasında doğulmuşdur. Nizaminin bioqrafları və müasir tədqiqatçılar, onun dəqiq doğum tarixini altı il arasında göstərirlər (535-40/1141-6). Formalaşmış ənənəyə əsasən və UNESCO-nun da qəbul etdiyi tarixə əsasən şairin doğum tarixi kimi 1141-ci il qəbul olunur. Bu tarixə şair özü də, "Xosrov və Şirin" poemasının "Kitab üçün üzr" bölməsində işarə edərək deyir:

Fələk yaradırkən deyib mənə "şir", Lakin bu vücudum bir yun heykəldir, Deyiləm düşmənlə vuruşan şirdən, Yetər ki, özümlə döyüşürəm mən. (R.Rzanın tərcüməsi)

Bu beytlərdən məlum olur ki, şair Şir bürcü altında doğulmuşdur. Həmin bölmədəcə Nizami bildirir ki, poema üzərində işə başlayarkən onun qırx yaşı olmuşdur, poemanı yazmağa isə şair, hicri təqvimlə 575-ci ildə başlamışdır. Bu hesaba əsasən belə nəticə alınır ki, Nizami hicri 535-ci ildə (miladi 1141-ci il) doğulmuşdur. Həmin il ulduzlar 17-22 avqust tarixlərində Şir bürcü altında düzülmüşdür ki, buna əsasən də Nizaminin 17-22 avqust 1141-ci ildə doğulması güman edilir.

Şairin doğum yeri də uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdur. Lütfəli bəy Azər (XVIII əsrdə yaşamışdır) "Atəşgədə" adlı təzkirəsində Nizaminin aşağıda göstərilən və "İsgəndərnamə" poemasından olması iddia edilən (poemanın Abdulla Şaiq və Mikayıl Rzaquluzadə tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuş variantında həmin beyt yoxdur) beytə istinadən Nizaminin mərkəzi İrandakı Qum şəhərində doğulmasını iddia edir:/

 

Gəncə şəhərində yerləşən Nizami məqbərəsi

Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da, dağlarda yerləşən Qum şəhərindənəm. (Əhməd İsayevin tərcüməsi)

Nizaminin orta əsr bioqraflarının hamısı (Aufi Sədidəddin (XIII əsr), Dövlətşah Səmərqəndi (XV əsr) və s.) şairin doğulduğu şəhər kimi, onun bütün ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi Gəncə şəhərini göstərirlər. Akademik Y.E. Bertels qeyd edir ki, Nizaminin ona məlum olan ən yaxşı və qədim əlyazmalarında belə Qum haqqında məlumata rast gəlməmişdir. Hazırda, akademik müəlliflər tərəfindən qəbul edilmiş ortaq fikrə əsasən, Nizaminin atasının Qumdan olmasına, lakin Nizaminin özünün Gəncədə doğulmasına, onun əsərlərində Qumda doğulması ilə bağlı iddianın isə mətn səhvi olmasına inanılır. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncə şəhəri, 1077-1307-cü illərdə mövcud olmuş Böyük Səlcuq imperiyasının (və onun yerli təmsilçiləri olan Azərbaycan Atabəylərinin) hakimiyyəti altında olmuşdur.

Nizami şəhərdə doğulmuş və ömrünün sonuna kimi şəhərdə yaşamışdır. Onun doğma şəhəri olan Gəncədə o dövrdə irandilli əhali üstünlük təşkil etdiyinə görə fars mədəniyyəti hakim olmuşdur. Həyatı haqqında az məlumat olmasına baxmayaraq, şairin ömrünün sonuna kimi Cənubi Qafqazda yaşaması güman edilir. Nizaminin həyatı haqqında cüzi məlumatlar onun əsərlərində verilmişdir.

Valideynləri və qohumları

Nizaminin Qumdan (Mərkəzi İran) Gəncəyə köçmüş atası Yusif ibn Zəki ehtimal ki, dövlət işçisi olmuşdur. Nizaminin iran mənşəli anası Rəisə, şairin özünün sözlərinə görə kürd olmuşdur. Ehtimal ki, kürd sülalə başçısının qızı olan həmin xanım, bəzi ehtimallara görə, Atabəylərdən əvvəl Gəncədə hakim olmuş Şəddadilər sülaləsindən olmuşdur.

Nizami valideynlərini erkən itirmişdir. Atasının ölümündən sonra İylası anası tərbiyələndirmiş, anasının ölümündən sonra isə uşaq dayısı Xoca Ömərin himayəsində qalmışdır. “Xosrov və Şirin” əsərində yazır:

“Türklüyüm bu Həbəşdə heç getmir. Dadlı dovğaya xalq meyl etmir”.

“Xosrov və Şirin” əsərində yazır:

“Türklüyüm bu Həbəşdə heç getmir. Dadlı dovğaya xalq meyl etmir”. “Dağ kimi ucalmışdı bir zaman Türk dövləti deyən” Nizami necə ərəb yaxud farsa xidmət edə bilərdi?

Dövlətşah Səmərqəndi (1438–1491) özünün "Təzkirət ət-şüəra" adlı traktatında (1487-ci ildə tamamlanmışdır) Nizaminin, Qivami Mütərrizi adlı şair qardaşı olmasını qeyd etmişdir.

Təhsili

Yaşadığı dövrün standartlarına görə Nizaminin parlaq təhsili olmuşdur. Nizaminin yaşadığı dövrdə belə hesab edilirdi ki, şair müxtəlif fənnlər üzrlə bilikli olmalıdır. Lakin, buna baxmayaraq, Nizami öz savadı ilə şairlər arasında seçilə bilmişdi: Nizaminin əsərləri onun ərəb və fars ədəbiyyatının şifahi və yazılı ənənələrinə gözəl bələd olmasına, riyaziyyat, astronomiya, astrologiya, əlkimya, tibb, botanika, teologiya, Quran təfsiri, şəriət, xristianlıq, iudaizm, İran mifləri və əfsanələri, tarix, etika, fəlsəfə, ezoterika, musiqi və təsviri sənəti yaxşı bilməsinə dəlalət edir.

Baxmayaraq ki, Nizamini mənbələrdə tez-tez "həkim" (müdrik) adlandırırlar, o, Fərabi, İbn Sina və Sührəvərdi kimi filosof və ya İbn əl-Ərəbi və Əbdürrəzzaq əl-Kaşani kimi sufizm nəzəriyyəçisi olmamışdır. Buna baxmayaraq, daha sonrakı dövrdə yaşamış, müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərmələrinə baxmayaraq fəlsəfə, qnosis və teologiyanı birləşdirməyə çalışmış Qütbəddin Şirazi və Baba Əfzəl Kaşani kimi, İslam fəlsəfi fikrinin müxtəlif sahələrinə yaxşı bələd olan filosof və qnostik hesab edirlər.

Şəxsi həyatı

 

Nizami Gəncəvi şahın qəbulunda, 1570-ci ilə aid miniatür, Azərbaycan Tarix Muzeyi

Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat saxlanılsa da, dəqiq bilinir ki, o, saray şairi olmamış, çünki bu halda dürüstlüyünü itirəcəyindən qorxmuş və ilk növbədə azad yaradıcılıq imkanı arzulamışdır. Buna baxmayaraq, Nizami əsərlərini müxtəlif sülalələrdən olan hökmdarlara həsr etmişdir. Məsələn, "Leyli və Məcnun" poemasını Nizami, şirvanşaha, "Yeddi gözəl" poemasını isə Eldənizlərin rəqibi Ağsunqurilər sülaləsindən Əlaəddin Körpə Arslana ithaf etmişidr.

Nizami, bütün həyatı boyunca Gəncədə yaşamış və üç dəfə evlənmişdir. Şairin ilk və ən sevimli həyat yoldaşı Afaq adlı qıpçaq qul olmuşdur. Ona bir çox şeirlər həsr edən Nizami, "ləyaqətli görünüşlü və gözəl ağıllı" adlandırmışdır. Afaq, Nizamiyə Dərbənd hakimi Dara Müzəffərəddin tərəfindən hədiyyə edilmiş, Nizami isə onu azad edərək evlənmişdir. 1174-cü ildə onların oğlan övladı dünyaya gəlmiş və şair oğlunu Məhəmməd adlandırmışdır. 1178-1179-cu illərdə "Xosrov və Şirin" poemasının tamamlanması zamanı Afaq vəfat etmişdir. Nizaminin sonrakı iki həyat yoldaşı da vaxtından əvvəl vəfat etmiş, onların hər birinin ölümü, şairin yeni epik poemasını tamamlaması ilə üst-üstə düşmüşdür ki, bu münasibətlə də Nizami yazmışdır:

İlahi, nəyə görə, mən hər poemaya görə bir həyat yoldaşı qurban verməliyəm

Nizami, siyasi qeyri-stabillik və intensiv intellektual aktivlik dövründə yaşamışdır ki, bu da onun şerlərində və poemalarında əks olunmuşdur. Şairin himayədarları ilə qarşılıqlı münasibəti, əsərlərinin dəqiq yazılma tarixi haqqında məlumatlar yoxdur, bilinən tarixlər isə Nizamidən sonrakı dövrdə yaşamış təzkirəçilərin verdiyi məlumatlardan əldə edilmişdir. Hələ sağlığında Nizami böyük hörmət və izzət sahibi olmuşdur. Atabəylər dəfələrlə Nizamini saraya dəvət etmiş, lakin, şairin israrla imtina etmişdir, buna baxmayaraq, Nizamini müqəddəs hesab edən hökmdar ona beş min dinar və 14 kənd bağışlamışdır.

Dini inancına görə Nizami sünni müsəlman olmuşdur. Şairin doğum tarixi kimi, vəfat tarixi də mübahisəlidir. Nizaminin vəfat tarixini qeyd edən orta əsr bioqrafları bir-biri ilə 37 il (575—613/1180-1217) fərqi olan müxtəlif rəqəmlər göstərirlər. Hazırda dəqiq olan yeganə məlumat odur ki, Nizami XIII əsrdə vəfat etmişdir. Nizaminin vəfat tarixinin hicri 605-ci ilə (miladi 1208/1209) uyğunlaşdırılması, Gəncədən tapılmış və Bertels tərəfindən nəşr edilmiş ərəb dilli kitabəylə əsaslandırılmışdır. Şairin vəfat tarixi ilə bağlı ikinci məlumat isə, Nizaminin ölümündən sonra ehtimal ki, onun oğlu tərəfindən yazılmış və "İsgəndərnamə" poemasının "İqbalnamə" adlı ikinci hissəsində antik filosoflar Platon, Sokrat və Aristotelin ölümü ilə bağlı şerə əlavə edilmiş beytlərdir. Bu beytlərdə şairin yaşı müsəlman təqviminə əsasən göstərilmiş və buna uyğun olaraq da, onun vəfat tarixi hicri 598-ci (1201/1202) il kimi hesablanmışdır.

Altmış üç yaşından altı ay qədər Keçmişkən, istədi eləsin səfər. Keçmiş alimlərdən danışdı bütün, O da onlar kimi yatacaq bir gün. Mikayıl Rzaquluzadənin tərcüməsi

Yaradıcılığı

Nizami dövrü fars mədəniyyəti, qədim köklərə, əzəmət və dəbdəbəyə malik olması ilə məşhurdur. Davamlı olaraq, ölkə ərazisinə yürüş edən yadelli xalqların təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq, islamaqədərki fars mədəniyyəti, musiqi, memarlıq və ədəbiyyatda zəngin özünüifadə ənənələri formalaşdıraraq, özünü saxlamaq, qismən dəyişilmək və yad elementləri özünə uyğunlaşdırmaq xüsusiyyətinə malik idi. Nizaminin də sonuncu poemasını həsr etdiyi Makedoniyalı İskəndər, fars mədəniyyətinin əsirinə çevrilmiş çoxsaylı tarixi şəxslərdən biridir. Nizami, Şərq mədəniyyətinin səciyyəvi məhsulu idi. O, islamaqədərki və islamdansonrakı İran, həmçinin İran və Qədim dünya arasında körpü yaratmışdır. İranın türk-Səlcuq hakimiyyəti altında olduğu dövrdə yaşayan Nizami Gəncəvi bu dövlətin ucqar bölgəsi olan Qafqazda yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, "Yeddi gözəl" poemasında İranı "dünyanın ürəyi" adlandırmışdır:

İran, bir ürəkdir, bu aləm bədən, Olmaz xəcalətli, belə söz deyən. Çünki, ürəyidir bu yerin İran, Ürək yaxşı olar bədəndən, inan! Orijinal mətn  (fars.)   همه عالم تن است و ایران دل نیست گوینده زین قیاس خجل چونکه ایران دل زمین باشد دل ز تن به بود یقین باش Məmməd Rahimin tərcüməsi

Ədəbi təsir

Professor Çelkovskinin fikrincə, Firdovsinin "Şahnamə" əsərini oxumaq Nizaminin sevimli məşğuliyyəti olmuşdur. Qətran Təbrizi, Sənai, Fəxrəddin Əsəd Gurgani, Təbəri kimi müəlliflərin Nizami yaradıcılığıa təsir etmələrinə baxmayaraq, Firdovsi yaradıcılığı, şair üçün əsas ilham mənbəyi və "İsgəndərnamə" poemasının yazılması zamanı əsas mənbə olmuşdur. Nizami, öz əsərlərində, xüsusilə "İsgəndərnamə"nin girişində tez-tez "Şahnamə"yə istinad edir. Belə hesab etmək olar ki, Firdovsinin əsərinə heyran olan Nizami, qarşısında həmin əsərə layiq olan epik poemalar yaratmaq məqsədi qoymuş və həmin poemalardan üçünün – "Xosrov və Şirin", "Yeddi gözəl" və "İsgəndərnamə" – yaradılması üçün mənbə kimi "Şahnamə"dən istifadə etmişdir. Nizami Firdovsini "həkim" – "müdrik", "daana" – "bilgin" və orator sənətinin "sözü təzə gəlin kimi bəzəyən" böyük ustadı adlandırmışdır. O, oğluna "Şahnamə"ni oxumağı və müdrik insanın dəyərli fikirlərini yadda saxlamağı tövsiyə edirdi. Yevgeni Bertelsin fikrinə görə isə, "Nizami öz əsərlərini Firdovsinin əsərindən üstün hesab edir", "palaz"ı "ipəyə", "gümüş"ü "qızıl"a çevirdiyini bildirir.

XI əsr fars şairi Fəxrəddin Əsəd Gurganinin yaradıcılığı Nizami yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Poemaları üçün bir çox süjetləri Firdovsi yaradıcılığından alan Nizami, poeziya yazı sənəti, obrazlı danışıq və kompozisiya qurma texnikasını əsasən Gurganidən almışdır. Bu, "Xosrov və Şirin" poemasında, xüsusilə, Gurganinin "Veys və Ramin" poemasından əsas səhnənin təkrarı olan "Aşiqlərin mübahisəsi" səhnəsində açıq görünür. Bundan başqa, Nizami poemanı, Gurganinin də poemasını yazdığı həzəc bəhrində yazmışdır. Gurgani yaradıcılığının Nizami yaradıcılığına təsirini həm də ikincinin astrologiya elminə olan marağı ilə izah etmək mümkündür.

İlk monumental əsəri olan "Sirlər xəzinəsi"ni Nizami, Sənainin "Hədiqət-ül-həqaiq" poemasının təsiri ilə yazmışdır..

Əsərləri

Xəmsə

Sirlər xəzinəsi

 

"Sultan Səncər və qoca qarı" hekayətinə
Sultan Məhəmməd tərəfindən çəkilmiş
miniatür, Təbriz miniatür məktəbi,
1539–1543, Britaniya kitabxanası.

 

"İki rəqib alimin hekayəti" çəkilmiş miniatür, Təbriz miniatür məktəbi, 1539–1543, Britaniya kitabxanası.

Sirlər xəzinəsi Nizami Gəncəvinin ilk iri həcmli əsəridir . Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında didaktik poema janrının ən qiymətli nümunələrindən biri olan bu əsər şairin yaradıcılığında epik şeir sahəsində ilk qələm təcrübəsi idi. Əsər hicri tarixilə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimilə 1174-1175-ci illərə uyğun gəlir. "Sirlər Xəzinəsi" zahirən Nizamiyə qədər Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan didaktik əsərlər silsiləsinə daxildir. Mövzuca, məqsədcə müəyyən dərəcədə "Kəlilə və Dimnə", "Qutadqu bilik", "Hədiqətül-həqiqə", "Siyasətnamə", "Qabusnamə", "Cəhar məqalə" və sair kimi əsərlərə yaxın olan "Sirlər Xəzinəsi" həm də onlardan fərqlənir. Nizami sanki özünəqədərki didaktik ədəbiyyatı yekunlaşdırıb ona daha yüksək humanist və demokratik istiqamət vermişdir.

Nizami Gəncəvi "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən özünə qədər şərq ədəbiyyatında sabitləşmiş bir sıra ənənələri təkmilləşdirərək orijinal mövqedən çıxış etmişdir. Həmin cəhət birinci dəfə hind alimi Ə. A. Əhmədin diqqətini cəlb etmişdir. O, qeyd edir: "Xacə Nizami Gəncəvi qədim üslubu dəyişərək məsnəvi deməkdə yeni bir tərz ixtira edib, sözü bəzəmiş və birinci olaraq o, bu nazik, çətin yolla getməklə namünasib sözün sir-zibilini, xoşagəlməz, daş-kəsəkli və bəyənilməz qafiyələri bu yoldan təmizləyərək, şer mülkünü nizama salmışdır." Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ndə əsas mətləbə başlamazdan əvvəl tövhid, nət, merac, əsərin ithaf edildiyi şəxsə xitab, kitabın yazılması səbəbi və sonda xətmi-kitab, habelə hər bir nəzəri məqalətə aid yalnız bir didaktik hekayə vermək kimi formaları ədəbiyyata gətirməklə didaktik poema janrını forma cəhətdən təkmilləşdirmişdir. Fars dəri dilində Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"nə kimi əruz vəzninin səri bəhrində ayrı-ayrı beytlər olsa da, böyük həcmli didaktik poemalarda bu bəhrdən istifadə edilməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. "Sirlər Xəzinəsi"ndən əvvəl yazılmış didaktik poemalar isə Əruzun Həzəc bəhrində yazılmışdır.

Nizaminin xəmsəsində külli miqdarda atalar sözlərindən, zərbi-məsəllərdən, aforizm və idiomatik ifadələrdən istifadə etmiş və öz əsərinin bədii dəyərini artırmışdır. Həm də onun xalq yaradıcılığından, folklordan aldığı ifadələr, əsasən Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuşdur. Elə buna görə də, Azərbaycan xalqının adət və ənənələrini, dil və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən "Sirlər xəzinəsi"ndə aforizm və zərbi-məsəllərlə ifadə edilmiş dərin mənanı tamamilə qavramaq qeyri-mümkündür. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bədii dilindən danışarkən göstərir ki, şair bu əsərində bədii sözün bütün həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edir. Buna görə də, "Sirlər Xəzinəsi"ni dərindən başa düşmək üçün hərtərəfli, universal biliyə malik olmaq lazımdır. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bir sıra beytlərinin Qərb və Şərq tədqiqatçıları tərəfndən doğru şərh edilmədiyini göstərmiş, dərin mənalı aforizmlərlə ifadə edilmiş beytləri açıb təhlil etmişdi. Bununla birlikdə Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"ndə çətin anlaşılan təşbih və tərkiblərin işlədildiyini, şairin əsərin dilini bilərəkdən çətinləşdirdiyini qeyd edir. "Sirlər Xəzinəsi" xalq yaradıcılığından gələn çoxmənalı ifadələrlə, idiomlarla, frazeoloji birləəşmələrlə zəngin olduğu üçün onun dərin mənasını başa düşmək doğrudan da bəzi çətinliklər törədir. Y. E. Bertelsin poemanın dili haqqındakı mülahizələri onu bu nəticəyə gətirir ki, "Sirlər Xəzinəsi" sadə xalq kütlələri üçün deyil, yüksək savadlı zadəgan təbəqə üçün yazılmışdır.

H. Araslı "Sirlər Xəzinəsi"nin əsas ideya və mövzusunun ədalət və əmək mövzusu olduğunu, ümumiyyətlə bu mövzuda dövrün mühüm ictimai-siyasi və əxlaqi məsəllərinin öz əksini tapdığını qeyd edir. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin mövzusundan danışdıqda əsərin əsasında şairin ədalət və əmək haqqında fikirləri, verilən sözün üstündə durmaq, rəhmli olmaq, qızıla nifrət, həqiqi dostluq kimi əxlaqi məsələlərin durduğunu göstərmişdir. F. Qasımzadə "Sirlər Xəzinəsi"nin ayrı-ayrı məqalələrində qoyulmuş mövzu və ideyaları əsasən ədalət, əmək və əxlaq kimi üç istiqamətdə qruplaşdırıb təhlil etməyin mümkün olduğunu qeyd edir.

Xosrov və Şirin

 

"Şapurun Xosrovun rəsmini Şirinə göstərməsi",
1439–1543, Mirzə Əli, Təbriz məktəbi,
Britaniya kitabxanası.

 

Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri,
1439–1543, Ağa Mirək Mirzə Qiyas,
Təbriz məktəbi,
Britaniya kitabxanası.

Xosrov və Şirin Nizami Gəncəvinin ikinci poemasıdır. Əsər 1180-ci ildə fars dilində yazılmışdır. Nizami Gəncəvi, bu əsəri Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə (1173–1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178–1194) və Qızıl Arslanın (1186–1191) da adları çəkilir.

Əsərin süjetinin əsasında Sasani şahnı II Xosrov Pərviz (590-628) və onun həyat yoldaşlarından biri olan Şirin haqqında şərqdə geniş yayılmış "Xosrov və Şirin" əfsanəsi durur. Hələ Nizamidən çox qabaq "Xosrov və Şirin" dastanını ilk dəfə Firdovsi (X əsr) "Şahnamə"nin tərkibində nəzmə çəkmişdir. Lakin Firdovsi əsərinin içində epizodik bir səhnə yaratmaqla "Xosrov və Şirin" dastanına yüngülcə toxunmuşdur. Bu mövzunu geniş planda işləməyi Nizami Gəncəvi öz öhdəsinə götürmüş və ilk dəfə "Xosrov və Şirin" mövzusunda məsnəvi yazmışdır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə isə Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin"i Fəxrəddin Əsəd Gurganinin "Veys və Ramin" poemasının müstəqim təsiri altında yazmışdır.

İranda "Xosrov və Şirin"in elmi tənqidi mətnini Vəhid Dəstgerdi hazırlayıb nəşr etdirmişdir. Vəhid Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə otuz qədim və mötəbər əlyazmasının müqayisəsi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Bu nüsxələr 1300-1689-cu illər arasında yazılmışdır. Bu və digər cəhətlərinə görə Vəhid Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə poemanın ən etibarlı nüsxələrindən biri hesab edilir. əstgerdinin tərtib etdiyi nüsxədə poemanın misralarının sayı 12508-dir. Digər mühüm mənbə olan L. A. Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədə misraların sayı 12330-dur. Xetaqurovun tərtib etdiyi elmi-tənqidi mətn dünyanın məşhur kitabxanalarında saxlanılan on ən qədim, etibarlı nüsxə əsasında tərtib olunmuş, habelə Dəstgerdinin nəşrindən də istifadə edilərək dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədən 278 misra artıqdır.

"Xosrov və Şirin" poeması Nizami Gəncəvi Xəmsəsinin ən maraqlı əsərlərindən biri olsa da, sırf bu əsərin tədqiqinə həsr edilmiş tədqiqatlar olduqca azdır. Bu sahədə Q. Beqdeli və Q. Əliyevin əsərləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. İran alimlərindən Vəhid Dəstgerdi ilk dəfə şairin əsərlərinin mükəmməl elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb nəşr etdirmiş, həmçinin Nizami əsərlərində çətin anlaşılan sözlərin lüğətini tərtib etmişdir. Lakin, əsərlərin elmi təhlili ilə məşğul olmamışdır. İran alimlərindən Nizami əsərlərinin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirəni "Əhvalo asare-qəsaedo qəzəliyyate-Nizami Gəncəvi" əsərinin müəllifi Səid Nəfisidir. Müəllif bu əsərində əsasən Nizaminin dövrü, əsərlərini kimə həsr etməsi haqqında fikirlər söyləsə də, şairin bütün poemalarının yığcam təhlilini də vermişdir. Səid Nəfisi əsasən "Xosrov və Şirin" poemasının əxlaqi-didaktik xüsusiyyətlərindən danışmış, siyasi-ictimai və fəlsəfi əhəmiyyətindən bəhs etmiş, lakin, obrazların təhlilinə diqqət yetirməmişdir. Digər İran alimi, "Nizami şairi-dastansəra" əsərinin müəllifi Əli Əkbər Şəhabi şairin yaşadığı dövr və yaradıcılığı haqqında məlumat verməklə bərabər, sələfləri ilə müqayisədə Nizaminin əsərlərinin təhlili üzərində daha çox dayanıb, Xəmsənin bütün qəhrəmanlarının qısa səciyyəsini vermişdir. 1954-cü ildə Qahirədə Misir alimi Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneynin "Nizami əl-Gəncəvi" adlı monoqrafiyası nəşr edilmişdir. Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneyn sələflərinə nisbətən "Xəmsə" haqqında daha geniş fikir söyləmiş, hər poema üzərində ayrıca dayanaraq, onların təhlilini vermişdir. "Xosrov və Şirin" poeması haqqında fikir söyləyən Sovet alimlərindən Y. E. Bertels Nizami yaradıcılığı haqqında bir neçə tədqiqat əsərinin müəllifidir. Bertels özünün ayrı-ayrı əsərlərində "Xosrov və Şirin" poemasının ideya məzmunundan bəhs etmişdir. Bertels Xosrov, Şirin və Fərhad obrazlarının əsas səciyyələri barədə çox yığcam fikir söyləyib, əsərin digər surətlərindən də qısa şəkildə bəhs etmişdir.

Leyli və Məcnun

 

"Məcnun heyvanlar arasında",
1439–1543, Ağa Mirək, Təbriz məktəbi,
Britaniya kitabxanası.

 

Leyli və Məcnunun bir-birini görərək huşunu itirməsi, 1550–1560,
Konqres Kitabxanası.

Leyli və Məcnun Nizami Gəncəvinin üçüncü poemasıdır. "Leyli və Məcnun" mövzusunda məsnəvi yazmağı 1188-ci ildə Nizami Gəncəviyə XXI Şirvanşah olan I Axsitan məktub göndərməklə sifariş etmişdi. Ç. Sasanian I Axsitanın pomadan narazı qalmasını düşünür və yazır: "Leyli və Məcnun poemasında Axsitanı razı salmayan cəhət, həmən "türki sifətlər" və "köhnə sözlər"dir ki, hökmdar məktubunda şairə xatırlatmışdı." A. Krımski isə yazır ki, "Nizami əsərinin türkobrazlığı həqiqətdə şirvanşah sarayının zövqünə uyğun olmamışdır."

"Leyli və Məcnun" poemasını Axsitanın bəyənməyib mükafatlandırmaması və şairin ölümünə qədər onun hardasa baxımsız qalması, ehtimal ki, XIII əsrin I yarısında poemanın yenidən redaktə olunmaq zərurətini yaratmışdır. Şirvanşahın əsərdəki əsatiri xüsusiyyətlərə, türk xarakterlərinə mənfi münasibəti nəticəsində poema sonradan redaktə edilərək dəyişdirilmişdir. Əsərdə üslub müxtəlifliyinin müşahidə edilməsi, müəyyən fəsillərdə nəzərə çarpan əlaqəsizlik, mətləbdən kənara çıxmaq, əsərin ümumi ideyasına zidd olan beyt və şerlərin yer tutması sübut edir ki, poemanı sənətkarlıq cəhətdən Nizamidən zəif olan bir şair redaktə etmişdir.

Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının ilk elmi-tənqidi mətni İran alimi Vəhid Dəstgerdi tərəfindən 30 əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanaraq, 1934-cü ildə Tehranda nəşr edilmişdir. O, bu mətni hazırlayarkən, XIII-XVII əsrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarına əsaslanmışdır. Dəstgerdi əsərin mətninə yazdığı izahatında qeyd edir: "...bu gün "Leyli və Məcnun"un ən səhih nüsxəsi bizimkidir və bütün əlyazma və çap kitabları oxunmaq üçün faydasızdır." Nizaminin "Leyli və Məcnun"unun mövcud çap nüsxələri içərisində V. Dəstgerdi nəşrindən sonra 1965-ci ildə AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun əməkdaşları Ə. Ələsgərzadə və F. Babayevin çap etdirdikləri elmi-tənqidi mətni alimlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Akademik Yevgeni Bertelsin redaktə etdiyi bu kitaba akademik Ə.Ə. Əlizadə müqəddimə yazmışdır. Tənqidi mətn 10 əlyazması və V. Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə əsasında tərtib edilmişdir. İstifadə edilmiş əlyazmaların ikisi XIV əsrə aiddir və bunlar ən qədim nüsxə hesab edilir. Katib Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Sane tərəfindən 1361-ci ildə köçürülmüş və Fransa Milli Kitabxanasında saxlanan nüsxə mətndə əsas götürülmüşdür.

Leyli və Məcnun özünün ideya və məzmununa görə "Xəmsə"yə daxil olan digər poemalardan bütünlüklə fərqlənən orijinal bir əsərdir. Y. Bertels və A. Boldırev "Leyli və Məcnun"u Nizami yaradıcılığında bir uçurum hesab edirlər. Onların fikrincə Nizami bu əsərində bütün yaradıcılığı boyu davam etdirdiyi siyasi, ictimai ideyalardan uzaq düşmüşdür. Y. Bertels yazır ki, ""Leyli və Məcnun"da doğrudan da şairin, onu məşğul edən əsas fikirdən kənarda qalması zənn olunur..." Bu fikri daha sonra A.N. Boldırev davam etdirərək yazır: "Leyli ilə Məcnunun məhəbbəti haqqındakı əfsanənin ciddi çərçivəsi Nizamiyə üçüncü əsərində mühüm siyasi motivləri nəzərə çarpdırmağa imkan verməmişdir...Ola bilsin ki, ancaq buna görə Nizami Şirvanşah Axsitanın sifarişinə könülsüz yanaşmışdır."

Nizami "Leyli və Məcnun" poemasında insanın mənəvi əsarətinə və məhəbbətin faciəsinə səbəb olan ictimai-dini ziddiyyətləti tənqid etmişdir. "Leyli və Məcnun"da ideya və məzmun iki əsas ədəbi priyom üzərində qurulmuşdur. Birinci halda Nizami iki gəncin faciəli məhəbbətini ictimai-dini şəraitlə əlaqələndirir. Əsərin bu hissəsində orta əsr həyat həqiqətlərinin güclü ifadəsi müşahidə edilir. İkinci halda isə, mövcud ictimai mühitdə insan səadətinin qeyri-mümkünlüyü fonunda yalnız maddi aləmi seyr edib ruhani aləmdəki əbədi gözələ qovuşmaq yolu ilə xoşbəxtliyə çatmağın mümkünlüyü göstərilir.

Poemaya belə bir nəzərlə yanaşdıqda iki Leyli və Məcnun və iki şərait görünür. Birincidə Leyli və Məcnun real, maddi insandır və buna görə də, mövcud ictimai şərait gerçək tarixi şəraitdir. Əsərin bu hissəsində Nizami hadisələri real zəmində təsvir edir. İkincidə isə Leyli və Məcnun məcazi obrazlar kimi təsvir olunurlar. Əsərin bu hissəsindəə təkcə insan sürətləri deyil, varlıq, şərait özü də məcazi baxımdan təcəssüm edilir. Bu cəhətdən əsərin ikinci hissəsində hadisələri ürfani məzmunda tərsim və tərənnüm edilmişdir. Həm də Nizami bu iki mühüm cəhəti əsərdə tam vəhdət halında birləşdirmiş, ikinci birincinin məntiqi davamı kimi verilmişdir. Poemanın birinci hissəsində cərəyan edən real hadisələr və real ictimai-tarixi zəmin üzərində inkişaf edən süjet əsərin sonuna doğru fəlsəfi-ürfani məzmun kəsb edir.

Yeddi gözəl

 

"Bəhram Gur Qara sarayda
Hindistan gözəlinin hekayəsini
dinləyərkən", 1548, Şiraz məktəbi,
Frir Sənət Qalereyası.

 

"Mahan tilsimli bağda", 1648, Buxara məktəbi, Rusiya Milli Kitabxanası.

Nizami Gəncəvinin dördüncü poemasıdır. Əsər 1197-ci ildə, fars dilində yazılmışdır. Nizami bu poemanı Ağsunqurlar sülaləsindən olan Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etmişdir. Poemanın adını hərfi şəkildə həm "Yeddi Portret", həm də "Yeddi Gözəl" kimi tərcümə etmək olar. Əsərin adında metaforizm vardır. Nizami bilərəkdən söz oyunu edərək, əsərə bu cür iki anlamlı ad vermişdir.

Əsərin süjetinin əsasında Sasani şahı Bəhram Gur (420-439) haqqında əfsanə durur. Poemanın demək olar ki, yarısı, qədim mifologiyaya uyğun olaraq hərəsi bir planetə və ya həftənin gününə uyğun rəngli saraylarda yaşayan yeddi gözəlin hekayələrindən ibarətdir. Yeddi gözəl poeması erotik ədəbiyyatın şah əsərlərindən biri olsa da, ciddi mənəvi anlama malikdir.

Əruz vəzninin Xəfif bəhrində yazılan "Yeddi gözəl" poeması müxtəlif hesablamalara görə 4637-5136 beytdən ibarədir. Əsərin tənqidi nəşrinə yazdığı ön sözdə Almaniya şərqşünası Hellmut Ritter "Yeddi gözəl"i "yeni fars ədəbiyyatının ən yaxşı və ən gözəl eposu" kimi təsvir edir və eyni zamanda "şərqi hind-avropa ədəbiyyatının ən vacib bədii əsərlərindən biri" olduğunu göstərir. Poemanı yazarkən Nizami müxtəlif qədim mənbələrdən istifadə edib ki, onların da arasında Firdovsinin "Şahnamə"si və şairin çoban və sadiq olmayan it haqqında hekayəni götürdüyü güman edilən Nizam-əl-Mülkün "Siyasətnamə"sini qeyd edirlər. Ola bilsin ki, Nizami yeddi gözəlin danışdığı novellaları da yazarkən hansısa daha qədim ədəbi abidələrdən yararlanmışdır, lakin, məlum olan qədim şərq ədəbiyyat nümunələrinin heç biri ilə paralellər qurmaq mümkün olmamışdır.

Nizami tərəfindən yazılmış hekayələr sonrakı dövrdə farsdilli ədəbiyyat, şərq ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatının inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Məsələn, dördüncü (slavyan) şahzadənin söylədiyi qəddar şahzadə haqqında hekayə qərbdə Pöti de la Kruanın tərcüməsində "Turandot" adı ilə məşhur olsa da, müəllifin Nizami olduğu bilinməmişdir.

Poemanın tənqidi mətni Hellmut Ritter və Yan Rıpka tərəfindən on beş əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanmış və 1848-ci ildə Bombeydə əldə edilmiş litoqrafiyalarla birlikdə 1934-cü ildə Praqada hazırlanmış və həmin ildə İstanbulda nəşr edilmişdir. Bu nəşr ciddi tekstual-tənqidi metodologiya əsasında hazırlanmış azsaylı klassik farsdilli mətnlərdən biridir: mütəxəssislər əlyazmaları "A" və "B" adlandırdıqlar iki qrupa bölmüşdür. Yalnız hər iki qrup əlyazmalarda yer alan beytlər orijinal hesab edilmişdir. "B" qrupunda yer alan əlyazmalar nəşr üçün əsas hesab edilmiş, "A" qrupunda yer alan əlyazmalardan əlavə olunmuş beytlər isə kvadrat mötərizələrlə işarələnmişdir. "A" qrupu üçün xarakterik olan beytlər tənqidi hissələrlə verilmişdir. 1936-cı ildə İran alimi Vahid Dəstgirdi əsəri nəşr etdirmiş və bu nüsxə sonralar da bir neçə dəfə təkrarən nəşr olunmuşdur. Dəstgirdi "hicri 700-1000-ci illəri əhatə edən" on üç qədim əlyazma nüsxəsindən istifadə etmişdir.

İsgəndərnamə

 

Yar Məhəmməd əl-Həravi -
Makedoniyalı İsgəndər yeddi filosofun
əhatəsində, 1516, Uolters Sənət Muzeyi.

 

Kəmaləddin Behzad -
İsgəndərin su pərilərini görməsi, 1479, Herat, Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi.

İsgəndərnamə, Nizami Gəncəvinin beşinci və sonuncu poemadır. Poema 1200-1203-cü illər arasında fars dilində yazılmışdır. "İsgəndərnamə" poeması iki hissədən ibarətdir: birinci hissə "Şərəfnamə", ikinci hissə "İqbalnamə" adlanır. "Şərəfnamə" Azərbaycan Atabəylərindən Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə, "İqbalnamə" isə Mosul hakimi Məlik İzzəddinə ithaf edilmişdir. İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, epopeya da adlandırıla bilər. Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir.

Şair bu əsərdə ictimai-siyasi hadisələri fəlsəfi və bədii lövhələrlə işıqlandırmışdır. Poemada elmi-fəlsəfi məzmun yüksək bədii forma ilə birlikdə verilir ki, burada Nizami qələminin gücü özünü göstərir. M. F. Axundov Nizami İskəndərnaməsini "həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm" adlandırır. Firudin bəy Köçərli isə qeyd edir ki, Nizami kimi "fəsih, rəvan təb və şirin zəban şair dünya üzünə az gəlibdir."

Ə. Abbasov qeyd edir ki, "İsgəndərnamə" əzmun (bəzi sahələrdə) və forma cəhətdən Nizami yaradıcılığında müstəsna mövqe tutmaqla yanaşı, şairin başqa poemalarından üstünlük təşkil edir. S. Nəfisi isə qeyd edir ki, İsgəndərnamə bədii cəhətdən şah əsər olmaqla yanaşı, şairin "Xosrov və Şirin" və "Leyli və Məcnun" poemalarına nisbətən ikinci dərəcəli əsərdir.

İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, epopeya da adlandırıla bilər. Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir. Poema əruz vəzninin mütəqarebe məqsur (məhzuf) bəhrində yazılmışdır. Saqinamə və müğənninamələr İskəndərnamədə bir yenilikdir. Şair hər dastanın məzmununu nəql etməzdən əvvəl, adətən, giriş xarakterli nəsihətnamə verir. Müəllifin digər poemalarında da bəzən həmin üsula rəayət edilsə də, ancaq İsgəndərnamədə bu bir sistem şəklini alır. Nizami bir qayda olaraq hər epizodun sonunda yığcam nəticələr çıxarır.

XIX əsrdən başlayaraq Nizaminin başqa əsərləri ilə yanaşı "İsgəndərnamə" poeması da Avropada tanınmağa başlayır. Məşhur şərqşünas Hammer "İsgəndərnamə"dən 100-ə qədər beyti alman dilinə tərcümə edir. Avropa şərqşünaslarından Darmsteter, Ete, Yakob, Braun, Arberru, Miller və başqaları öz əsərlərinə "İsgəndərnamə" poemasından qısa şəkildə bəhs edirlər. Macarıstan şərqşünası V. Baxer 1871-ci ildə Nizaminin həyat və yaradıcılığına aid yazdığı kitabında Ceyms Darmesteter Şərqdə "İskəndərnamə" rəvayətindən danışarkən yeri gəldikcə Nizaminin əsərindən də bəhs edir. O, göstərir ki, Nizaminin İsgəndəri peyğəmbər, Allahı sevən və İbrahimin nəvəsidir. Darmsteterin fikrincə, Nizaminin atəşgahların dağıdılmasına aid olan qədim mənbələrdən məlumatlı olduğunu demək çətindir. Ete Herman İsgəndərin dirilik suyu ardınca zülmət dünyasına getməsi epizodunun fars mətninin almancaya tərcüməsini və şərhini vermişdir. O, özünün "Fars ədəbiyyatı tarixi" adlı başqa bir əsərində də yeri gəldikcə "İsgəndərnamə" haqqında fikirlər söyləmişdir. Arberriyə görə "İsgəndərnamə" Şairin dördüncü poemasıdır. Müəllif nədənsə "Şərəfnamə"ni (I hissə) "İqbalnamə", "İqbalnamə"ni (II hissə) isə "Xirədnamə" adlandırır.

"İsgəndərnamə" Nizami Gəncəvinin poemaları arasında elmi-tənqidi mətni olan ilk əsərdir. Akademik Ə. Əlizadə və F. Babayev tərəfindən hazırlanmış bu nəşr dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılan ən qədim on əlyazma əsasında tərtib edilmişdir.

Lirikası

Farsca divanı

  Əsas məqalə: Nizami Gəncəvinin divanı

Nizami Gəncəvinin lirik əsərlərinin toplandığı divan. Mənbələrdə Nizami divanının 20.000 beytə yaxın olduğu göstərilsə də, onun çox kiçik bir hissəsi dövrümüzə çatmışdır. Bütün yaradıcılığı boyunca Nizami epik əsərlərində Divanını xatırlatmış, lirik şeirləri və qəzəlləri ilə fəxr etmişdir. Şair qəzəllərindən birinin sonunda, Şirvanşah I Axsitanı öz divanının sahibi adlandırır.

Nizaminin lirik irsindən əldə olan nümunələr klassik şərq şeirinin ancaq üç şəklini – qəsidə, qəzəl və rübai şəkillərini əhatə edir. Bu nümunələr şairin zəngin lirik irsinin çox az bir hissəsini təşkil etsə də, onlar sənətkarın lirik yaradıcılığının ümumi ideya istiqaməti, bədii xüsusiyyətləri haqqında danışmağa, müəyyən elmi nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir. Bu əsərlər göstərir ki, insan, onun həyatı, taleyi, arzu və istəkləri Nizami lirikasının əsas mövzusu olmuşdur.

Nizami divanının öyrənilməsi daha gec başlanılsa da, şairin divanı haqqında hələ təzkirə müəllifləri müəyyən fikirlər söyləmişlər. Divanın bəzi hissələri müxtəlif orta əsr cüng və təzkirələrində yaşamışdır. Nizami divanının əldə edilmiş hissələri göstərir ki, o, özündən əvvəl yazıb-yaratmış Rudəki, Nasir Xosrov Qubadyani, Sənai, Ənvəri, Qətran Təbrizi və Xaqani kimi şairlərin mütərəqqi ənənələrini davam və inkişaf etdirmiş, poeziyanı həyata, insanın arzu və əməllərinə yaxınlaşdırmışdır.

Türkcə divanı

  Əsas məqalə: Nizami Gəncəvinin türkcə divanı

2013-cü ildə Zəncan Universitetinin professoru, azərbaycanlı alim Hüseyn Türksoy Misirin Xədəviyyə kitabxanasında, Nizami qovluğunda Nizami Gəncəviyə aid olduğu iddia edilən azərbaycanca-türkcə divan nüsxəsi tapmışdır. Prof. Sənan İbrahimov divana ön söz yazaraq, onu transliterasiya edib, nəşr etdirmişdir.

Dünya səviyyəsində tanınması

20 Aprel 2012-ci ildə İtaliyanın paytaxtı Roma şəhərində Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və Azərbaycanın İtaliyadakı səfirliyinin iştirakı ilə Roma şəhərindəki məşhur "Villa Borghese" parkında Nizami Gəncəvinin abidəsinin açılışı olub. Abidənin açılışında Neapol Şərqşünaslıq Universitetinin professoru Mineli Bernardini çıxış edərək Nizami Gəncəvinin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib və Azərbaycanın Gəncə şəhərində dünyaya göz açan dahi şairin əsərlərini bütün dövrlər üçün əvəzsiz xəzinə adlandırıb. Professor bildirmişdir ki, dahi Nizaminin yaradıcılığı Azərbaycan xalqına xidmət etməklə yanaşı, digər xalqlar üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır. "Nizamini İtaliyada da yaxşı tanıyırlar", - deyən alim xalqımızın dahi oğlunun əsərlərinin italyan dilinə tərcümə edildiyini və sevildiyini, onun bütün yaradıcılığının bəşəri əhəmiyyət daşıdığını diqqətə çatdırib.

Adına kəsilmiş pul və poçt markaları

•  

  500 Azərbaycan manatı

•  

  Nizami Gəncəvinin 850 illiyi münasibəti ilə buraxılmış SSRİ-nin 1 rublluq yubiley monetası

•  

  Nizami Gəncəvinin adına SSRİ-nin poçt markası

•  

  Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkənin üz tərəfi

•  

  Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkənin arxa tərəfi

Şeirləri əsasında musiqi əsərlər

 

Elmira Şahtaxtinskaya – Nizaminin portreti

Romanslar

• Bülbül – musiqi: Üzeyir Hacıbəyov
• Müslüm Maqomayev – Sənsiz – musiqi: Üzeyir Hacıbəyov
• Yaşar Səfərov – Gülüm – musiqi: Fikrət Əmirov
• Bülbül – Gül camalın – musiqi: Cahangir Cahangirov
• Qəzəl (xor üçün). musiqi: Cahangir Cahangirov
• Gözün aydın gözümə. musiqi: Tofiq Quliyev
• Qəzəl. musiqi: İzzət Əliyeva
• Qəzəl. musiqi: Hökümə Nəcəfova
• Yarım gəldi. musiqi: Hökümə Nəcəfova
• Mobil Əhmədov – Tez gəl. musiqi: Hökümə Nəcəfova
• Nə lazım. musiqi: Ağabacı Rzayeva
• Könlüm. musiqi: Ağabacı Rzayeva, Firəngiz Əlizadə
• Cahanda. musiqi: Şəfiqə Axundova
• Şövkət Ələkbərova – Necə səbr etsin. musiqi: Şəfiqə Axundova
• Nə gözəl. musiqi: Şəfiqə Axundova
• Vəslin həvəsi. musiqi: Ədilə Hüseynzadə
• Sərvi xuramanım mənim. musiqi: Süleyman Ələsgərov
• Lütfiyar İmanov – Ey gözüm. musiqi: Qəmbər Hüseynli
• Nizami oratoriyası. musiqi: Ramiz Mustafayev
• Payız (xor üçün). musiqi: Qara Qarayev
• Ey gül (xor üçün). musiqi: Cövdət Hacıyev
• "Qəzəl" (soprano və simfonik orkestr üçün). musiqi: Məmməd Quliyev
• "Lirik poema" (soprano, 2 fleyta, fortepiano və simli orkestr üçün). musiqi: Məmməd Quliyev

Muğamlar

• Gülağa Məmmədov – "Yenə tövbə evimə" təsnif
• Gülağa Məmmədov – "Gözün aydın gözümə" təsnif

Operalar

• Xosrov və Şirin (opera) – musiqi: Niyazi

Simfonik əsərlər

• "Bəhram Gur" simfonik poeması – musiqi: Midhət Əhmədov
• Leyli və Məcnun (balet) – musiqi: Qara Qarayev
• Yeddi gözəl (balet) – musiqi: Qara Qarayev

Nizamiyə ithaf

• Nizami (opera) – musiqi: Əfrasiyab Bədəlbəyli
• Nizami (balet) – musiqi: Fikrət Əmirov
• VII Simfoniya (1993) – "Xəmsədən damlalar" – musiqi: Məmməd Quliyev
• "Nizami haqqında dastan" oratoriya – qarışiq xor üçün – a capella – musiqi: Məmməd Quliyev, sözləri: Ələkbər Salahzadə

Təbiətşünaslıq "Xəmsə"də

Nizami belə daşlara poetik dil vermiş,onları danışdırmış, müxtəlif dövrlərdə xalq sənətini, xalqın iqtisadi və siyasi həyatını, məfkurəsini poeziyanın kömeyi ilə bizə çatdırmışdır. O, Xəmsəyə daxil olan poemalarının hər birində firuzə, əqiq, almaz, brilyant, yaqut, kəhraba, ləl, zümrüd, mirvari kimi qiymətli və yarımqiymətli daşların, mineralların, xarakter xüsusiyyətlərini sanki bir mineroloq kimi təsvvür etmiş, onları görmüş və adlarını çəkməklə, dövrün şəraitinə onların xüsusiyyətlərindən insan qəlbinə, hissinə və zəkasına təsir göstərə bilən, elmi,məntiqi və bədii obrazlar yaratmışdır. "İsgəndərnamə"ni oxuduqda məlum olur ki şair "İsgəndərin Bərdədə Nüşabə ilə məclisdə oturması" hekayətində İsgəndərin qonaqlara payladığı qiymətli daş-qaşların: zümrüd, firuzə, brilyant, gövhər, zər, zivər. qızıl və.s. adları çəkilir, eyni zamanda onlardan hazırlanmış əşyaların formaları və xassələri təsbir olunur.

Dəyərli üzüklər, zümrüd, firuzə

Brilyant, daş qaşlar gülümsər üzə

Qızıldan parlaq tac-zümrüd naxışlı

Gövhərlə işlənmiş naxışlı, daşlı (İsgəndərnamə)

"Leyli və Məcnun" adlı poemasında isə "Nofəlin ikinci müharibəsi" adlı hekayətində göy rəngli əqiq haqqında deyilir.

Qumları sel kimi apardıqca qan

Əqiq göyərirdi sarı qumlardan (Leyli və Məcnun)

Ləl haqqında isə "İqbalnamə" də verilən başqa bir misrada maraq doğurur

Tünd şərab qədəhə tökülsə əgər

Ləl lacövhərdə şəbxun eyləyər (İqbalnamə)

"Sirlər xəzinəsi" adlı poemasında isə "Paxıllara məzəmmət" hekayətində incinin, sədəfin dənizdən çıxarılmasına işarə edilir

Sular bol-bol çoxdakı axıb dolar sədəfə

Bircə yağış damlası inci olar sədəfə (Sirlər xəzinəsi)

"Yeddi gözəl" əsərində "Bəhramın anadan olması " hekayətində tikan yarasının yaqutla sağalmasından bəhs edilmişdir.

daşda yaqut olar tikanda xurma

o şikəst etsəydi kimi nə zaman

Bundan yetişərdi xəstəyə dərman (Yeddi gözəl)

Məlumdur ki, kimyanın tədqiq obyekti materiyadır. Materiya iki formada mövcuddur. 1. maddə. 2. sahə. Hər ikisi bir-birilə səx əlaqədədir. Nizami araşdırmaları göstərir ki, "Xəmsə" dəki materiya, maddə,sahə və cism və s. haqqındakı anlayışlar tamamilə bir fikri isbat edir

Cövhər keşməkeşdən doğub parladı

"Hərəkət eyləyən cism" oldu adı ("İqbalnamə")

Şairin kainatın təsviri ilə bağlı fikirlərini daha canlı və elmi şəkildə vermək üçün həndəsi və coğrafi anlayışlardan bədii vasitə kimi istifadə etmişdir.

Dünyaya gəlmədən əvvəl xaçpərəst

Çəkdi bu dünyada xaç kimi bir xətt

Həmin bu dörd bucaq ətləsi xətlə

Həndəsi ölçünü keçirdi ələ (İqbalnamə)

Haqqında olan ədəbiyyat

• Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan şairi Nizami. Ankara: 1951.
• Babayeva T. Nizami Gəncəvinin ədəbi irsində şəxsiyyət problemi. Bakı: 2000, 200 s.
• Kərimli T. Nizami və tarix. Bakı: Elm, 2002, 241 s.
• Əlibəyzadə E. Nizami və tariximiz. Bakı: 2004, 186 s.
• Rzasoy S. Nizami poeziyası: Mif-tarix konteksti. Bakı: Ağrıdağ, 2003, 212 s.
• Arzumanlı V. Nizami Gəncəvinin dünya şöhrəti. Bakı: Qartal, 1997.
• Əhmədov Ə. Nizami-Elmşünaslıq. Bakı: 2001, 254 s.
• Məmmədov C. Nizami Gəncəvinin vətəni və milliyyəti ilə əlaqədar bir sira mübahisəli məsələlərə dair/ Sankt-Peterburq universitetinin "Xəbərləri". Seriya 13, buraxılış 1. Sankt-Peterburq, 2010. Səhifə. 106–116
• Rəhilə Qeybullayeva və Kristin van Ruymbeke.Nizami mədəni irsinin müasir dövrdə interpretasiyası. Avqust 25, 2020. 506 s.ISBN 978-3-631-82764-2.Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzi tərəfindən nəşr olunmuşdur.

İstinadlar

1. Chelkowski, Peter J. (1975). "Mirror of the Invisible World". New York: Metropolitan Museum of Art. səh. 117.

   «Nizami’s strong character, his social sensibility, and his poetic genius fused with his rich Persian cultural heritage to create a new standard of literary achievement. Using themes from the oral tradition and written historical records, his poems unite pre-Islamic and Islamic Iran»

2. Chelkowski, P. "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad". In P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Энциклопедия ислама Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.

   UNESCO recognised the 1141 date as his birth date and declared 1991 the year of Niẓāmī.

3. president.az. "Azərbaycan Respublikasında 2021-ci ilin "Nizami Gəncəvi İli" elan edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı" ( (azərb.)). president.az. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-05.
4. K. A. Luther (December 15, 1987). "ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN". Encyclopedia (eng). Iranica. 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-02.

   ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN, an influential family of military slave origin, also called Ildegozids, ruled parts of Arrān and Azerbaijan from about 530/1135-36 to 622/1225; as "Great Atābaks" (atābakān-e aʿẓam) of the Saljuq sultans of Persian Iraq (western Iran), they effectively controlled the sultans from 555/1160 to 587/1181; in their third phase they were again local rulers in Arrān and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians, were seized by Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh in 622/1225.

5. K. A. Luther (December 15, 1987). "ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN". Encyclopedia (eng). Iranica. 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-02.

   Īldegoz… He also sought to secure his position on the edges of the declining Saljuq empire by gaining control over parts of Azerbaijan; he probably gained clear control over it only after the death of Masʿūd’s last favorite, Ḵāṣṣ Beg Arslān b. Palangarī in 548/1153, who had been given a position in that area as well.

6. Bosworth, C. E. Encyclopaedia of Islam – Shirwan Shāh. 1997: Brill. səh. 488. (#accessdate_missing_url)

   We can also discern the progressive Persianisation of this originally Arab family (a process parallel to and contemporary with that of the Kurdicisation of the Rawwadids [q.v.] in Adharbaydjan). After the Shah Yazid b. Ahmad (381—418/991-1028), Arab names give way to Persian ones like Manuchihr, Kubadh, Faridun, etc., very likely as a reflection of marriage links with local families, and possibly with that of the ancient rulers in Shabaran, the former capital, and the Yazidids now began to claim a nasab going back to Bahrain Gur or to Khusraw Anushirwan.

7. Grousset, Rene (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. səh. 718. ISBN 0-8135-1304-9, 9780813513041.

   "It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia — no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace."

8. Peter J. Chelkowski, "Mirror of the Invisible World". — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975, P.2
9. De Blois, Francois (2004). Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period. Routledge. səh. 544. ISBN 0-947593-47-0, 9780947593476..

   Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi… His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation.

10. Гандзакеци, Киракос (1976). КРАТКАЯ ИСТОРИЯ ПЕРИОДА, ПРОШЕДШЕГО СО ВРЕМЕНИ СВЯТОГО ГРИГОРА ДО ПОСЛЕДНИХ ДНЕЙ, ИЗЛОЖЕННАЯ ВАРДАПЕТОМ КИРАКОСОМ В ПРОСЛАВЛЕННОЙ ОБИТЕЛИ ГЕТИК. М.: Наука. səh. 154.

    Глава 21. О разорении города Гандзак — "Этот многолюдный город [Гандзак] был полон персов, а христиан там было мало.

11. Gandzakatsi, Kirakos (1986). Kirakos Gandzakats'i's History of the Armenians. New York. səh. 197.

    This city was densely populated with Iranians and a small number of Christians.

    . Анонимный хронист начала XIII среди населения города упоминает две группы — христиане и персы (Анонимный хронист)
12. "NOZHAT AL-MAJĀLES". Encyclopædia Iranica. 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 iyun 2017.

    The most significant merit of Nozhat al-majāles, as regards the history of Persian literature, is that it embraces the works of some 115 poets from the northwestern Iran (Arrān, Šarvān, Azerbaijan; including 24 poets from Ganja alone), where, due to the change of language, the heritage of Persian literature in that region has almost entirely vanished.

13. Minorsky, V. (1948). review of G. H. Darab translation of Makhzan al-Asrar. BSOAS. səh. 5.

    "…Nizami’s mother was of Kurdish origin, and this might point to Ganja where the Kurdish dynasty of Shaddad ruled down to AH. 468; even now Kurds are found to the south of Ganja".

14. Minorsky, V. (1957). Studies in Caucasian History. Cambridge University Press. səh. 34.<

    "The author of the collection of documents relating to Arran Mas’ud b. Namdar (c. 1100) claims Kurdish nationality. The mother of the poet Nizami of Ganja was Kurdish (see autobiographical digression in the introduction of Layli wa Majnun). In the 16th century there was a group of 24 septs of Kurds in Qarabagh, see Sharaf-nama, I, 323. Even now the Kurds of the USSR are chiefly grouped south of Ganja. Many place-names composed with Kurd are found on both banks of the Kur"

15. Ḥamd-Allāh Mustawfī of Qazwīn. "The Geographical Part of the NUZHAT-AL-QULŪB". Persian Literature in Translation (ingilis). The Packard Humanities Institute. 2011-08-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-22.

    Several cities in Īrān are more opulent than many others, Richer and more productive, by reason of climate and soil, [<Arabic>] Of these is Ganjah, so full of treasure, in Arrān, Isfahān in `Irāq, In Khurāsān Marv and Ṭus, in Rūm (Asia Minor) Āq Sarāy.

16. Chelkowski, Peter (1974). Literature in Pre-Safavid Isfahan. Taylor & Francis, Ltd. on behalf of International Society for Iranian Studies. 112–131.

    "The three main literary styles which follow each other consecutively are known as: Khurasani, Iraqi, and Hindi. The time spans of each style are equally flexible. Within these broad geographical divisions we then come across certain "literary schools" which reflect regional peculiarities and idiosyncrasies and are identified with smaller entities like provinces or towns. For example, there are: the Azerbayjani school, the Tabriz school, or the Shirvan school."

17. Hunter, Shireen T. (1998). Iran and Transcaucasia in Post-Soviet Era" in Central Asia meets the Middle East. Psychology Press. 89–129.

    "Despite these myths, the historical and cultural elements of which the ex-Soviet Azerbaijanis are most proud, such as being the land of Zoroaster and the poet Nizami, have distinctly Iranian origins and characters"

18. Тамимдари, Ахмад (2007). История персидской литературы. Петербургское востоковедение. səh. 83. ISBN 5-85803-355-4, ББК Э383-4, УДК 297.
19. Rypka, Jan (January 1968). "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods", в "The Cambridge History of Iran". 578.

    Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami a native of Ganja in Azarbaijan… Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information.

20. Ganjavī, Niẓāmī (1995). The haft paykar: a medieval Persian romance (Julie Scott Meisami). Oxford: Oxford University Press. 305. ISBN 0-19-283184-4.

    "Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami… He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."

21. Scott Meisami, Julie (1995). "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". Oxford University. ISBN 0-19-283184-4. (#text_ignored)

    "Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209."

22. Zarrinkoob, Abdolhossein (1977). Nizami, a life-long quest for a utopia (Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975)). Roma: G. Bardi, deH'Accademia Nazionale dei Lincei. 7.

    The generous gifts of these royal patrons, which included a Turkish slave-maid with one or two pieces of land, offered a good opportunity for the poet to work on his poetical craft with the patience of a skillful embroiderer. In fact, some writers of Tadhkiras have stated(4) that embroidering was the inherited profession of the poet’s family and that, he himself had renounced it for the sake of poetry, although there is nothing in the poet’s work that might assure us of this point. … But in all these facts, there is nothing to assure us about the poet’s craft.

23. Scott Meisami, Julie (1995). "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". Oxford University. ISBN 0-19-283184-4. (#text_ignored)

    "Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle. He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."

24. Rypka, Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods" (1995). "The Cambridge History of Iran" (5 – The Saljuq and Mongol Periods). Cambridge: William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press. səh. 771. ISBN 0-521-06936-X, 9780521069366. İstifadə tarixi: 24 iyun 2017.

    As the scene of the greatest flowering of the panegyrical qasida, southern Caucasia occupies a prominent place in New Persian literary history. But this region also gave to the world Persia’s finest creator of romantic epics. Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami a native of Ganja in Azarbaijan, is an unrivaled master of thoughts and words, a poet whose freshness and vigor all the succeeding centuries have been unable to dull.

25. Rypka, Jan (January 1968). Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods. 578.

    "We can only deduce that he was born between 535 and 540 (1140–46) …"

26. Chelkowski, P. "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad". In P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Энциклопедия ислама Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.

    The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6)…

27. Низами Гянджеви. Избранное. — Баку: "Азернешр", 1989. — 6 с.
28. İsayev, Əhməd (01 Sentyabr 2012). "Gəncənin dünya şöhrətli övladı – ulu Nizami". Azərbaycan qəzeti. İstifadə tarixi: 26 iyun 2017.
29. Бертельс Е. Э. - Великий азербайджанский поэт Низами. — Баку: издательство АзФАН, 1940. — стр. 26:

    "В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. (1360 г. н. э.), этой строки не имеется."

30. "Nezami" (ingilis). Encyclopædia Britannica. 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-08.

    Neẓāmī, in full Elyās Yūsof Neẓāmī Ganjavī, Neẓāmī also spelled Niẓāmī (b. c. 1141, Ganja, Seljuq empire [now Ganca, Azerbaijan]—d. 1209, Ganja), greatest romantic epic poet in Persian literature, who brought a colloquial and realistic style to the Persian epic.

31. Rypka, Jan (January 1968). Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods. 578.

    We can only deduce that he was born between 535 and 540 (1140–46) and that his background was urban.

32. Rypka, Jan (January 1968). Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods. 578.

    "Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information."

33. Scott Meisami, Julie (1995). "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". Oxford University. ISBN 0-19-283184-4. (#text_ignored)

    "Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."

34. Rypka, Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods" (1995). "The Cambridge History of Iran" (5 – The Saljuq and Mongol Periods). Cambridge: William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press. səh. 771. ISBN 0-521-06936-X, 9780521069366. İstifadə tarixi: 24 iyun 2017.

    "At all events his mother was of Iranian origin, the poet himself calling her Ra’isa and describing her as Kurdish."

35. Rypka, Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods" (1995). "The Cambridge History of Iran" (5 – The Saljuq and Mongol Periods). Cambridge: William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press. səh. 771. ISBN 0-521-06936-X, 9780521069366. İstifadə tarixi: 24 iyun 2017.

    "At all events his mother was of Iranian origin, the poet himself calling her Ra’isa and describing her as Kurdish."

36. V. Minorsky. Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin. — CUP Archive, 1953. — Т. I. — С. 34. — 208 с.
37. Scott Meisami, Julie (1995). "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". Oxford University. ISBN 0-19-283184-4. (#text_ignored)

    "Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."

38. "The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4. pg 210:

    "His father, Yusuf and mother, Rai’sa, died while he was still relatively young, but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him"

39. "The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", New York, 2001. pg 2:

    "His father, Yusuf and mother, Rai’sa, died while he was still relatively young, but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him"

40. Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi. (1996). The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition. Mehdi Amin Razavi, Routledge. səh. 375. ISBN 0-7007-0314-4, 9780700703142.

    When Nizami, who was an unusual gifter child, began his formal education, he encountered a vast ocean of Islamic sciences. He studied the religious sciences as his work reflect and mastered the art of quaranic interpretation and Hadith which are the fundamental and foundational bases of the Islamic sciences.

41. Nizami (1966). The Story of Layla and Majnun, by Nizami. Translated Dr. Rudolf. Gelpke in collaboration with E. Mattin and G. Hill, Omega Publications. ISBN #0-930872-52-5.
42. Abel, A. "Iskandar Nama". In P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Encyclopaedia of Islam. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.

    "As a learned Iranian poet, Niẓami, who demonstrates his eclecticism in the information he gives (he says, "I have taken from everything just what suited me and I have borrowed from recent histories, Christian, Pahlavi and Jewish … and of them I have made a whole"), locates the story of his hero principally in Iran.

43. Maria, Subtelny (2007). Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, "Botanical progress, horticultural information and cultural changes". USA: Michel Conan and W. John Kress, Dumbarton Oaks. səh. 278. ISBN 0-88402-327-3, 9780884023272.

    In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar ("Treasury of Secrets"), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.

44. Chelkowski, P. "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad". In P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босвоpт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Encyclopaedia of Islam. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.

    From his poetry, it is evident that he was learned not only in mathematics, astronomy, medicine, jurisprudence, history, and philosophy but also in music and the arts.

45. Chelkowski, P. "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad". In P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Encyclopaedia of Islam. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.

    In recognition of his vast knowledge and brilliant mind, the honorific title of ḥakīm, "learned doctor, " was bestowed upon him by scholars.

46. Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi. (1996). The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition. Mehdi Amin Razavi, Routledge. səh. 375. ISBN 0-7007-0314-4, 9780700703142.

    Nizami was not a philosopher like Farabi, ibn Sina and Suhrawardi or the expositor of theoretical Sufism like Ibn 'Arabi and 'Abd al-Razzaq Kashani. However he should be regarded as philosopher and a gnostic who had who had mastered various fields of Islamic thought which he synthesized in a way to bring to mind the tradition of the Hakims who were to come after him such as Qutb al-Din Shirazi and Baba Afdal Kashani, who, while being masters of various school of knowledge, attempted to synthesize different traditions of philosophy, gnosis and theology.

47. Chelkowski, P. "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad". In P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Энциклопедия ислама Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.

    "Usually, there is more precise biographical information about the Persian court poets, but Nizāmī was not a court poet; he feared loss of integrity in this role and craved primarily for the freedom of artistic creation."

48. K. A. Luther (December 15, 1987). "ATĀBAKĀN-E MARĀḠA" (eng). Iranica. 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-02.

    "Alāʾ-al-dīn of Marāḡa… He seems to have been a man of pronounced literary interests, since at his request the poet Neẓāmī Ganǰavī composed the Haft peykar".

49. Scott Meisami, Julie (1995). "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". Oxford University. ISBN 0-19-283184-4. (#text_ignored)

    "… Nizami was brought up by an uncle. He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."

50. Iraj Bashiri (2000). "The Teahouse at a Glance – Nizami's Life and Works". 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-06.
51. Scott Meisami, Julie (1995). "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". Oxford University. ISBN 0-19-283184-4. (#text_ignored)

    "… He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad."

52. Scott Meisami, Julie (1995). "The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)". Oxford University. ISBN 0-19-283184-4. (#text_ignored)

    "… Nizami … He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."

53. "PREFACE". Lailî and Majnûn – Persian Literature in Translation (ingilis). The Packard Humanities Institute. 2000. 2011-08-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-31.

    In honour of Nizámi, it is related that Ata Beg was desirous of forming and cultivating an acquaintance with him, and with that view ordered one of his courtiers to request his attendance. But it was replied, that Nizámi, being an austere recluse, studiously avoided all intercourse with princes. Ata Beg, on hearing this, and suspecting that the extreme piety and abstinence of Nizámi were affected, waited upon him in great pomp for the purpose of tempting and seducing him from his obscure retreat; but the result was highly favourable to the poet; and the prince ever afterwards looked upon him as a truly holy man, frequently visiting him, and treating him with the most profound respect and veneration. Nizámi also receiv­ed many substantial proofs of the admiration in which his genius and learning were held. On one occasion, five thousand dinars were sent to him, and on another he was presented with an estate consisting of fourteen villages.

54. E.E. Bertels (1962), Selected Works, Nizami and Füzuli, "the fact that unlike the Shia Iranians, "Nizami was righteous Sunni"", Oriental Literature
55. Chelkowski, P. "Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad". In P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Энциклопедия ислама Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.

    The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6), and as much as thirty-seven years about the date of his death (575—613/1180-1217). Now there is no doubt, however, that he died in the 7th/13th century, and the earlier dates must be discarded as erroneous.

56. De Blois, Francois (2004). Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period. Routledge. səh. 544. ISBN 0-947593-47-0, 9780947593476.
57. De Blois, Francois (2004). Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period. Routledge. səh. 544. ISBN 0-947593-47-0, 9780947593476.
58. Chelkowski, Peter J. (1975). "Mirror of the Invisible World". New York: Metropolitan Museum of Art. səh. 117.

    The culture of Nizami’s Persia is renowned for its deep-rooted tradition and splendor. In pre-Islamic times, it had developed extraordinarily rich and exact means of expression in music, architecture, and daily life as well as in writing, although Iran, its center--or, as the poets believed, its heart--was continually overrun by invading armies and immigrants, this tradition was able to absorb, transform, and ultimately overcome foreign intrusion. Alexander the Great was only one of many conquerors, to be seduced by the Persian way of life.

59. Chelkowski, Peter J. (1977). Nezami's Iskandarnameh, Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno. Roma. səh. 13.

    Nizami was a typical product of the Iranian culture. He created a bridge between Islamic Iran and pre-Islamic Iran and also between Iran and the whole ancient world.

60. Rypka, Jan (1968). History of Iranian literature (перевод "Dějiny perské a tadžické literatury", Praha: ČSAV, 1956). Netherlands: Reidel Publishing Company. səh. 929. ISBN 9027701431.

    The centripetal tendency is evident in the unity of Persian literature from the points of view of language and content and also in the sense of civic unity. Even the Caucasian Nizami, although living on the far-flung periphery, does not manifest a different spirit and apostrophizes Iran as the Heart of the World.

61. Escobar, Pepe (2007). Globalistan: How the Globalized World is Dissolving into Liquid War. Nimble Books. səh. 368. ISBN 0-9788138-2-0, 9780978813826.

    … the great 12th century Persian poet Nezami, who in the famous Haft Peykar ("The Seven Portraits") wrote that "The world is the body and Iran is its heart".

62. نظامی گنجوی. "هفت پیکر". آثار سخنسرایان پارسی‌گو (fars). 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-10.

    چونکه ایران دل زمین باشد:

    Orijinal mətn  (fars.)  

    همه عالم تن است و ایران دل

    نیست گوینده زین قیاس خجل

    چونکه ایران دل زمین باشد

    دل ز تن به بود یقین باشد

63. Ganjavi, Nizami (1995). Haft Paykar: A Medieval Persian Romance. USA: Oxford University Press, J. S. Meisami (Editor). səh. 368. ISBN 978-0-19-283184-2. İstifadə tarixi: 8 iyul 2017.

    The world is a body, Iran its heart,

    No shame to him who says such a word

    Iran, the world’s most precious heart,

    excels the body, there is no doubt.

    Among the realms the kings posses,

    the best domain goes to the best.

64. NIZĀMĪ OF GANJA (Editor and translator – C. E. Wilson) (1924(London)). "THE HAFT PAIKAR (THE SEVEN BEAUTIES)". Persian Literature in Translation (ingilis). The Packard Humanities Institute. 2011-08-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-04.

    The world entire is body, Persia, heart,

    the writer shames not at this parallel;

    For since that land’s the heart of (all) the earth

    the heart is better than the body, sure*295.

    Of these dominions which the rulers have

    the best of places to the best accrue.

    Qeyd:

    295. The sense is apparently, "since Persia is the heart of the earth, Persia is the best part of the earth, because it is certain that the heart is better than the body."

65. Gəncəvi, Nizami (Bakı). Yeddi Gözəl (PDF). 2004: Lider nəşriyyatı, farscadan tərcümə: Məmməd Rahim, elmi redaktor: Xəlil Yusifli. səh. 337. ISBN 9952-417-07-X. İstifadə tarixi: 8 iyul 2017.
66. Chelkowski,, P. (1977). "Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami ela leggenda iranica di Alessandro magno. Roma.

    "It seems that Nezami’s favorite pastime was reading Firdawsi’s monumental epic Shahnameh(The book of Kings)"

67. Chelkowski,, P. (1977). "Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno. Roma.

    "However, it was not Tabari directly, but Ferdowsi who was Nizami’s source of inspiration and material in composing Iskandarnameh. Nizami constantly alludes to the Shahnameh in his writing, especially in the prologue to the Iskandarnameh. It seems that he was always fascinated by the work of Firdawsi and made it a goal of his life to write an heroic epic of the same stature."

68. Dr. Ali Asghar Seyed Gohrab (Jun 2003). "Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing". Brill Studies in Middle Eastern literature. 276.
69. Бертэльс,, Е. Э. (1981). "Низами и Фирдоуси". Баку.
70. Davis, Dick. VIS O RĀMIN (ingilis). 2011-08-28url=http://www.iranica.com/articles/vis-o-ramin tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#accessdate_missing_url)

    The poem had an immense influence on Neẓāmi, who takes the bases for most of his plots from Ferdowsi but the basis for his rhetoric from Gorgāni. This is especially noticeable in his Ḵosrow o Širin, which imitates a major scene (that of the lovers arguing in the snow) from Vis o Rāmin, as well as being in the same meter (hazaj) as Gorgāni’s poem. Nezami’s concern with astrology also has a precedent in an elaborate astrological description of the night sky in Vis o Rāmin. Given Nezami’s own paramount influence on the romance tradition, Gorgāni can be said to have initiated much of the distinctive rhetoric and poetic atmosphere of this tradition, with the exception of its Sufi preoccupations, which are quite absent from his poem.

71. J.T.P. De Bruijn (December 15, 2002). "ḤADIQAT AL-ḤAQIQA WA ŠARIʿAT AL-ṬARIQA" (ingilis). Iranica. 2011-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-06.

    The Ḥadiqat al-ḥaqiqa is not only one of the first of a long line of Persian didactical maṯnawis, it is also one of the most popular works of its kind as the great number of copies made throughout the centuries attest. Its great impact on Persian literature is evidenced by the numerous citations from the poem occurring in mystical as well as profane works. It has been taken as a model by several other poets, including Neẓāmi, ʿAṭṭār, Rumi, Awḥadi, and Jāmi.

72. JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis(Routledge) 1997 pp 97:

    The first poet who frankly acknowledged his indebtedness to Sanai as a writer of a didactical Masnavi was Ilyas ibn Yusuf Nizami of Ganja (1141–1209).

73. Nizami Gəncəvi – Sirlər Xəzinəsi, Önsöz, Bakı, 2004
74. X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 171
75. Ağa Əhməd – Həft Asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 37 – 38
76. Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 173
77. X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 28
78. Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 137 – 199
79. Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 200 – 201
80. H. Araslı – Sirlər Xəzinəsi (müəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1947, səh. 3-11
81. Е. Э. Бертельс – "Сокровищница тайн" (передисловие), Низами Гянджеви, Сокрови Сокровищница тайнщница тайн, Москва, 1959, səh. 11
82. F. Qasımzadə - "Məxzən-ül-əsrar" əsəri haqqında, (Müqəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1940, səh. 5
83. Müctəba Meynəvi, Vis və Ramin, "Söz" dərgisi, 6-cı il,nömrə 1, ; Fəxrəddin Əsəd Gurgani, Vis və Ramin Məhəmməd Cəfər Məhcubun səyi ilə, müqəddimə, 1959
84. Dick Davis (January 6, 2005), "Vis o Rāmin", in: İranika Ensiklopediyası Online Edition. Accessed on 01 iyun 2014.[1]
85. Vəhid nəşri, Tehran, 1313
86. Beqdeli, 224-226
87. Lev Aleksandroviç Xetaqurovun nəşri, Bakı, 1960
88. Səid Nəfisi. Nizami Gəncəvi həyatı, əsərləri, , qəsidələri, qəzəlləri. Tehran , şəmsi 1338
89. Nizami Gəncəvi. Doktor Əbdülnəim Məhəmməd Hüseyn. Qahirə, 1373 h., 1954 m.
90. Y. E. Bertels –Nizami. Həyatı və yaradıcılığı, Bakı, 1941
91. Е. Э. Бертелс – Низами. Творческий путь поэта, М., 1956
92. Низами Гянджеви. Лейли и Меджнун. К 840-летию Низами Гянджеви. Перевод с фарси, предисловие и комментарии Рустама Алиева. / Редактор А. В. Старостин. Баку: Элм. 1981. səh. 388.
93. Aşurbəyli, Sara (1983). Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.). Баку: Элм. səh. 341.

    В это же время большую известность на всем Ближнем Востоке получил другой гениальный поэт Низами, написавший в 1188 г. по заказу Ахситана поэму "Лейли и Меджнун".

94. Yamanaka, Yuriko (2001). The Desert as a Realm of Unbound Passion: Love and Madness in the Tale of Layla and Majnun // Cultural change in the Arab world / Edited by Tetsuo Nishio (№ 55). Kokuritsu Minzokugaku Hakubutsukan. 149.

    The most famous Persian rendering of this tale is the epic romance Layla va Majnun by Nizami Ganjavi (1141–1209 A.D.). His Layla and Majnun (1188 A.D.) is the third work in his Khamza (Quintet, a collection of five great epic poems), and was written by the order of Akhsatan, a king of the Shirvan-shah dynasty.

95. Suzuki, Michiko (1980). Oral Tradition of Epic and Folktales (Music culture in West Asia). National Museum of Ethnology. səh. 155.

    Its popularization was accelerated by Layli Majnun, a romantic epic of about 4,000 verses, composed in 1188 by Nizami, at the request of Akhsatan I of Azerbaijan.

96. Sasanian, 1985. səh. 49
97. Sasanian, 1985. səh. 50
98. Крымский, А. (1947). Низами и его изучение ("Низами" сб. статей). Баку. ISBN 178.
99. Dəstgerdi, 1985. səh. 275
100. Sasanian, 1985. səh. 9
101. Sasanian, 1985. səh. 67
102. "Nizami" (I kitab). Bakı: Elm. 1940. 175.
103. Болдырев, А.Н. (1960). Низами. Вступительная статья к поэме и стихотворения Низами. Москва. 22.
104. Sasanian, 1985. səh. 61
105. Sasanian, 1985. səh. 62
106. François de Blois. Haft Peykar (anql.) // Encyclopædia Iranica. — 15 dekabr 2002. — Т. XI. — С. 522—524.
107. Бертельс. А. Е. Низами Гянджеви // Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия.
108. François de Blois. Haft Peykar // Encyclopædia Iranica. — 15 December 2002. — V. XI. — pp. 522-524.
109. Nizami Gandjawi (англ.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1995. — Т. VIII. — С. 79. — ISBN 9004098348.
110. Pöti de la Krua Les mille et jours (Paris, 1710–1712) adlı külliyyatını İran səfəri zamanı tərtib etmişdir. Turandot mövzusunun ən ilkin fars nəsr versiyası Ovfinin Nizaminin ölümündən qısa müddət sonra tərtib etdiyi "Hekayələr külliyyatı"ndadır.
111. Рыпка Я. Опыт текстологического разбора первой главы поэмы "Хафт Пайкар" // Краткие сообщения Института народов Азии : Сборник памяти Е. Э. Бертельса. — М., 1964. — Т. 65. — С. 148.
112. S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 111-115
113. M. F. Axundov – Əsərləri, II Cild, Bakı, 1951, səh. 220
114. F.Köçərli – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, I cild, I hissə, Bakı, 1925, səh. 65
115. Abbasov, səh. 149
116. Abbasov, səh. 151
117. S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 108
118. W. Bacher – Nizammis Leben und Werke, Leipzig, 1871
119. Darmesteter James – Essais orienteaux La Legende d’Alexandre Coup d’oeil sur d’historie du people juif, Paris, , səh. 245
120. Ete Hermann – Alexanders Zug sum Lebensquell im Land der Finsterniss Sitzungber d bayerisch, Akad. 1871, səh. 343-405
121. A. Arberry – Classical Persian Literature, London, 1958, səh. 126
122. Abbasov, səh. 17-18
123. Elmin Nuri (2013-04-09). "Nizami Gəncəvinin Azərbaycan dilində divanı tapılıb – EKSKLÜZİV" ( (azərb.)). modern.az. 2015-09-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-09-09.
124. Elmin Nuri (2013-04-20). ""Türkcə "Divan"ı Nizami Gəncəvi yox, onun adaşı yazıb" – YENİ İDDİA" ( (azərb.)). modern.az. 2015-09-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-09-09.
125. ""Nizami türkcə şeirləri Gəncə ləhcəsində yazıb"" ( (azərb.)). azadliq.org. 2013-04-16. 2015-09-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-09-18.
126. . 2012-04-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-21.
127. Nizami Gəncəvi yaradıcılığı fənlərin tədrisində, bakı 1991
128. "Nizami mədəni irsinin müasir dövrdə interpretasiyası". Alamiya: https://www.peterlang.com/view/title/73066. 2020. 506.
129. Rəhilə Qeybullayeva və Kristin van Ruymbeke. "Milli Kitabxanada "Nizami mədəni irsinin müasir dövrdə interpretasiyası" kitabının təqdimatı keçirilib" ( (azərb.)). azertag.az. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-07.

Həmçinin bax

 

   

Vikianbarda Nizami Gəncəvi ilə əlaqəli mediafayllar var.

 

   

Vikimənbədə Nizami Gəncəvi ilə əlaqəli məlumatlar var.

 

   

Vikisitatda Nizami Gəncəvi ilə əlaqəli məlumatlar var.

• Nizami işığında
• Nizami Gəncəviyə Azərbaycanın milli şairi statusu verilməsi kampaniyası
• Nizami Gəncəvinin əsərlərinin tərcümə və nəşrləri
• Nizami krateri
• Nizami Gəncəvi adına qızıl medal

Xarici keçidlər

• Nizami Gəncıvi – 870  (azərb.)
• Nizami, Jamal al-Din Ilyas. A biography by Prof. Iraj Bashiri, University of Minnesota.
• The Legend of Leyli and Majnun
• "Axsitan niyə mənə deyirdi farsca yaz, türkcə yox" – Nizami Gəncəviylə söhbət Sərvər Şirinin heykəllərlə söhbət rubrikasından
• Londonda Y.Bertelsin “Böyük Azərbaycan şairi Nizami” kitabının ilk dəfə ingilis dilinə edilən tərcüməsinin təqdimatı keçirilib (FOTO)