fbpx
Wikipedia

Naxçıvan Muxtar Respublikası

Bu məqalə Naxçıvan Muxtar Respublikası haqqındadır. Naxçıvan şəhəri üçün Naxçıvan (şəhər) səhifəsinə baxın.

Naxçıvan Muxtar Respublikası (1920–1923-cü illərdə Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası, 1923–1924-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Diyarı, 1924–1990-cı illərdə Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, 1990-cı ildən bu günə kimi Naxçıvan Muxtar Respublikası) — Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlət. Şimalda və şərqdə Ermənistan Respublikası (sərhəd xəttinin uzunluğu 246 km), qərbdə Türkiyə Cümhuriyyəti (sərhəd xəttinin uzunluğu 15 km), cənubda isə İran İslam Respublikası (sərhəd xəttinin uzunluğu 204 km) ilə həmsərhəddir.

Muxtar respublika
Naxçıvan Muxtar Respublikası
Bayraq Gerb
Azərbaycan himni

39°20′ şm. e. 45°30′ ş. u.


Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
İnzibati mərkəz Naxçıvan
Ən böyük şəhərləri Naxçıvan, Culfa, Ordubad, Şərur
Ali Məclis sədri Vasif Talıbov
Baş Nazir Səbuhi Məmmədov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 9 fevral 1924
Sahəsi 5 502.75 km²
Hündürlük
  •  Maksimal


  • 3904 m (Qapıcıq zirvəsi) m
Əhalisi
Əhalisi 461.530 nəfər (2021)
Əhalinin sıxlığı 83 nəfər/km²
Etnik tərkib Azərbaycanlılar – 99.55 %,
Türklər – 0.45 % (2009)
Dini tərkib Müsəlmanlar
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-NX
Telefon kodu +994 60
İnternet domeni .az
Avtomobil nömrəsi 67,68,69,70,71,72,73,74,75
Rəsmi sayt
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 9 fevral 1924-cü ildə yaradılmışdır. Naxçıvan MR-in Ermənistan ilə təbii sərhəddini, əsasən Zəngəzur və Dərələyəz silsiləsinin suayırıcıları, Türkiyəİranla sərhəddini isə Araz çayı təşkil edir. Ərazisi şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru 158 km məsafədə uzanır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının şimalda ən ucqar nöqtəsi Saraybulaq silsiləsinin Şərur rayonu ərazisindəki Kömürlü dağı (2064 m), ən cənub nöqtəsi isə Araz çayının sol sahilində 600 m yüksəklikdə yerləşən Zerəni dəmir yol stansiyasıdır. Şimaldan cənuba doğru ən böyük məsafəsi 75 km-ə bərabərdir.

Qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzurun 1920-ci ildə sovet rəhbərliyi tərəfindən Ermənistana verilməsi nəticəsində 44–45 km enində zolaq Araz çayına doğru uzanaraq, Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycan Respublikasının qalan ərazisindən ayırmışdır. 1924-cü ildə Naxçıvan MSSR-də 3 qəza və 12 dairə təşkil olunmuş, 1925-ci ildə qəzalar ləğv edilmiş, dairələrin sayı 8-ə endirilmişdi: Baş Noraşen, Qıvraq, Tumbul, Əbrəqunis, Nərimanov, Culfa, Parağa və Ordubad dairələri. 1930-cu ilin birinci yarısında Şahbuz rayonu əlavə edilməklə Şərur, Naxçıvan, Culfa, OrdubadƏbrəqunis rayonları yaradılmışdır. 1948-ci ildə Əbrəqunis rayonu Culfa rayonu ilə birləşdirildikdən sonra, Naxçıvan MSSR inzibati cəhətdən beş rayona (Naxçıvan (1978-ci ildən Babək), Şərur, Şahbuz, CulfaOrdubad) bölünmüşdür. 1990-cı il 28 avqustda Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fərmanına əsasən Türkiyə ilə həmsərhəd bölgənin sosial-iqtisadi inkişafını daha da sürətləndirmək və gücləndirmək məqsədi ilə, həmçinin ərazinin geostrateji mövqeyi nəzərə alınaraq, Sədərək kəndi və ona məxsus ərazilər əsasında Sədərək rayonu yaradılmışdır. 2013-cü ildə Şərur rayonunun 10 kəndi hesabına Kəngərli rayonu yaradılmışdır.

1929-cu il 18 fevralda Zaqafqaziya MİK totalitar inzibati-amirlik şəraitində Naxçıvan MSSR-in doqquz kəndinin – Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Şahbuz nahiyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kəndinin torpaqlarının bir hissəsinin, əkin sahələri və torpaqları ilə birlikdə Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Zaqafqaziya MİK-in Naxçıvanın sərhədləri məsələsinə baxması, Moskva müqaviləsi (1921)Qars müqaviləsi (1921) sənədlərini imzalayan tərəflərin iştirakı olmadan Naxçıvan ərazisinin bir hissəsinin Ermənistana verilməsi beynəlxalq hüquq normalarının kobudcasına pozulması olmuşdur.

1 yanvar 2014-cü ilə olan rəsmi məlumatlara əsasən Muxtar Respublikası inzibati cəhətdən yeddi rayon və Naxçıvan şəhər inzibati ərazi dairəsindən ibarətdir; Muxtar Respublikada 6-sı şəhər (Naxçıvan, Ordubad, Culfa, Şərur, ŞahbuzBabək), 7-si şəhər tipli qəsəbə, 206-sı kənd olmaqla ümumilikdə 219 yaşayış məntəqəsi yerləşir. Muxtar Respublikanın inzibati mərkəzi qədim Naxçıvan şəhəridir.

Yerləşməsi

Naxçıvan, Qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşir. Onun ərazisi 38°51'-39°47' ş.e. və 44°46'-46°10' q.u. yerləşir. Ərazinin demək olar ki, 75%-i 1000 m-dən yuxarıda yerləşir. Şimalda Dərələyəz, şərqdə Zəngəzur sıra dağları uzanır. Ərazinin Araz çayı boyunca uzanan, cənub və cənub-qərb hissəsi – 600–1000 m hündürlüyündə yerləşən, üçüncü və dördüncü dövr çöküntülərindən ibarət düzənlikdir. Üçüncü dövr çöküntüləri, "bedlend" tipli relyefi yaradan və asan dağılmaya məruz qalan, duzlu lay süxurlarıdır.

Araz çayının sol sahilində yerləşən və üst örtüyü qənbər-çınqıl çöküntülərindən ibarət olan maili düzənliklər, qədim akkumulyasiya sahələridir. Onlar müasir tektonik hərəkətlərin təsiri altında ümumdağ qalxma hərəkətinə qoşulublar və gərgin parçalanmaya məruz qalırlar. Cavan tektonik hərəkətlər öz əksini, Naxçıvan ərazisində geniş yayılmış düzəlmə səthlərinin deformasiyasında, terras səviyyələrinin dəyişməsində, onların Arazın müasir çöküntüləri altında qalmasında və s. tapır.

Naxçıvan ərazisi Zaqafqaziyanın qırışıq-qaymalı silsilələri arasında ən hündürüdür və parçalanmış dağlıq relyeflə səciyyələnir. Ərazinin ən alçaq nöqtəsi Araz çayının dərəsidir – 400 m, ən hündür nöqtəsi isə Qapıcıq dağıdır – 3904 m. Ərazinin orta hündürlüyü – 1400 m-dir.Naxçıvan Muxtar Respublikası şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru 158 km məsafədə uzanır və ərazisinin forması düzgün olmayan rombu xatırladır. Onun şimaldan cənuba ən geniş yeri 75 km bərabərdir. Respublikanın şimalda ən ucqar nöqtəsi Saraybulaq sıra dağlarının Şərur rayonu ərazisinə daxil olan qolu üzərindəki Kömürlü dağdır. Zəngəzur sıra dağlarının Soyuq dağdan başlayaraq sıldırım yamacla alçalıb Arazın sol sahilində 600 m çatdığı yerdə yerləşən Zerəni dəmir yol dayanacağı isə respublika ərazisinin ən cənub nöqtəsidir. Muxtar respublikanın qərbdən ən ucqar nöqtəsi Sədərək qəsəbəsindən qərbdə, Araz yaxınlığında yerləşən keçmiş Urmiya kəndi, şərqdə isə Zəngəzur sıra dağlarının cənub qollarından olan Zerəni dağının zirvəsidir.

Naxçıvanın ərazisi, ətrafı hündür dağlarla əhatələnmiş "dərəni" xatırladır. Bunun nəticəsi olaraq, Xəzər və Qara dənizlərinin rütubətli hava axınları bura daxil ola bilmirlər. Məhz bu, yerli relyefə təsir edən, quru və sərt-kontinental iqlimin hökm sürməsinin səbəblərindən biridir.

Relyefinin sərt parçalanması, ərazinin qeoloji quruluşundan (paleozoydan başlayaraq, müxtəlif litoloji tərkibli intensiv dislokasiya süxurların geniş yayılması) və müasir iqlim şəraitindən müəyyən olunur. İqlimin təsiri özünü daha çox relyefin parçalanma səviyyəsində, onun müasir morfoskulpturlarında və denudasyon proseslərin intensivliyində biruzə verir.

Naxçıvan MR çayları az suludurlar və bəziləri yayda quruyurlar. Əsas çaylar Arazın sol qollarıdır – Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Qilənçay, Ordubadçay, Qazançay, Kilitçay və s.

Naxçıvan molibden, travertin, polimetallik filizlər, daş duz, civə, tikinti materialları və s. faydalı qazıntılarla zəngindir. Respublika mineral sularla da zəngindir – Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdaq və s.

Torpaq örtüyü nazikdir və əsasən akkumulyativ relyef formalarının üzərində inkişaf edir. Respublikanın düzən və dağlıq ərazilərinin torpaq örtüyü, əsasən kserofitlərdən təşkil olunur. Meşə, demək olar ki, mövcud deyil.

Naxçıvanın ərazisi 5,5 min km2 təşkil edir. Bundan 1,3 min km2 – düzənliklər, 4,2 min km2 – dağlar tutur. Muxtar Respublikanın paytaxtı – Naxçıvan şəhəridir.

Naxçıvanın cənub və cənub-qərbi, Araz çayı boyunca İran İslam Respublikası və Türkiyə (13 km) ilə, şimal-şərq, şimal və şimal-qərbi, Zəngəzur, Dərələyəz və Saraybulaq sıra dağları boyunca Ermənistan Respublikası (224 km) ilə sərhədlənir.

Naxçıvan MR ilə Ermənistan Respublikasının qərb sərhəddindən Dəhnə və Vəlidağ dağlarının təpəsinə kimi, Arazın İrəvan dərəsinin cənub-şərq hissəsi olan Sədərək maili düzənliyi yayılır. Adı çəkilən təpələrin arasında yerləşən çökəklik "Qurd qapısı" adlanır. "Qurd qapısı"ndan cənub-şərqə, oroqrafik baxımdan Dərələyəz sıra dağının cənub qurtaracağı olan Qıvraq yüksəkliklərinə kimi, daha geniş olan Şərur maili düzənliyi yayılır. Qıvraq yüksəkliklərindən şərqə, Duzdağın yastı yüksəkliyinin qərb yamaclarına kimi, qərb hissəsi Duzdağla və şərq hissəsi Əlincəçay ilə qapanan, Böyükdüz maili düzənliyi yayılır.

Naxçıvan düzənliyindən şərqdə, Araz çayının sol qollarının gətirmə konusları olan və biri-birindən kiçik təpələrlə ayrılan, bəzi yerlərdə Araz çayına yaxın yerləşən, bir neçə kiçik maili düzənliklər yerləşir. Məsələn, bu düzənliklərdən biri Qaradərə çayının mənsəbində, Yayca kəndinin yanında, başqası – Düylünçayın mənsəbində, lap şərqdə olan ən genişi isə – Ordubad şəhərindən cənubda yerləşir.

Naxçıvan MR-nın ərazisini şərqdən əhatələyən Zəngəzur sıra dağları, meridional istiqamətdə, şimaldan cənuba Qısırdağ dağından Araz çayına kimi, 120 km məsafədə uzanır. Onun orta hündürlüyü 3223 m-dir. Dərələyəz silsiləsi enlilik istiqamətlidir lakin, Naxçıvançayın və Arpaçayın (Qəlinqaya dağının yanında) suayrıcında istiqamətini meridionala dəyişir. Ən qərbdə, İrəvan və Sədərək maili düzənliklərinin qovuşmasında, Araz çayının dərəsinə batan, Saraybulağ sıra dağlarının şərq qurtaracağı yerləşir.1

Naxçıvan Muxtar Respublikasında 7 rayon və şəhər var.

İnzibati bölgü

 
Naxçıvan MR-in rayonları

Naxçıvan Muxtar Respublikası, Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlətdir. 1995-ci il 12 noyabrda referendum yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsidir və onun statusu bu Konstitusiya ilə müəyyən edilir.

Naxçıvan MR-ın idarəetmə qaydaları,hakimiyyətin bölgüsü və s. mühüm məsələlər Naxçıvan MR-ın Konstitusiyası ilə tənzimlənir.Bu konstitusiya Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu formasında qəbul edilir.Naxçıvan MR-ın sonuncu konstitusiyası 29.12.1998-ci ildə qəbul edilib.

Naxçıvan MR–də qanunvericilik hakimiyyətini Naxçıvann MR–in parlamenti – Naxçıvan MR Ali Məclisi, icra hakimiyyətini Naxçıvan MR Nazirlər Kabineti, məhkəmə hakimiyyətini muxtar respublikanın məhkəmələri həyata keçirir.

Konstitusiyaya əsasən, Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri muxtar respublikanın ali vəzifəli şəxsidir. O, Ali Məclisdə seçilir. Naxçıvan MR Ali Məclisi 45 deputatdan ibarətdir. Muxtar Respublikanın şəhər və rayon ərazi vahidləri icra hakimiyyətləri tərəfindən idarə edilir. İcra hakimiyyətlərinin başçıları Naxçıvan MR Ali Məclisi sədrinin təqdimatı ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən təyin olunur. Naxçıvan MR–də yerli idarəetmə orqanları – bələdiyyələr fəaliyyət göstərir.

Xəritədə yeri. Rayon Mərkəz İnzibati vahid Ərazi (km²) Əhali (1 yanvar 2019 rəsmi əhali təxmini) Qeyd
1 Babək rayonu Babək Rayon 828,42 75,600 Əvvəllər Naxçıvan adlanan rayon 1991-ci ildə Babək Xürrəminin şərəfinə Babək adlandırılmışdır.
2 Culfa rayonu Culfa Rayon 926,30 46,700 Bəzi mənbələrfə Cuğa da adlandırılır.
3 Kəngərli rayonu Qıvraq Rayon 704,89 32,400 2004-cü ildə Babək rayonu ərazisinin bir hissəsində yaradılmışdır.
4 Naxçıvan şəhəri Naxçıvan şəhəri şəhər 191,57 93,700 1991-ci ildə Babək rayonundan ayrılmışdır.
5 Ordubad rayonu Ordubad Rayon 978,99 50,000 Sovetləşmə dövründə Culfadan ayrılmışdır
6 Sədərək rayonu Heydərabad Rayon 163,74 15,900 1990-cı ildə Şərur rayonundan ayrılmışdır; ermənilərin işğalı altında olan Kərki kəndi də "de yure" bu rayona tabedir.
7 Şahbuz rayonu Şahbuz Rayon 836,58 25,200 Sovetləşmə dövründə Naxçıvan (Babək) rayonundan ayrılmışdır.
8 Şərur rayonu Şərur Rayon 872,26 116,600 Sovet dövründə Baş-Noraşen, daha sonra isə 1990-cı ilə kimi İliç (Vladimir İliç Leninin şərəfinə) adlandırılmışdır.
Cəmi 5502,75 456,100

Tarixi

  Əsas məqalə: Naxçıvan tarixi

Arxeoloji tədqiqatlar

Naxçıvan MR ərazisində zəngin maddi mədəniyyət nümunələrinin aşkar olunması burada qədim daş dövründən başlayaraq ardıcıl yaşayış olduğunu, bu mədəniyyətlər arasında qırılmaz varislik əlaqələrinin olduğunu göstərir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, Naxçıvanda insanlar 500–300 min il bundan əvvəl məskunlaşmışdır. 100 – 35 min il bundan əvvəl Mustye mədəniyyəti dövründə burada ibtidai insanların məskunlaşması davam etmişdir. Batabat yaylağında, Qazma mağarasında, NaxçıvançayƏlincəçay vadilərində, Ordubad rayonu ərazisindəki Kilit mağarasında, İlandağın Cənub ətəyində və digər abidələrdə daş dövrü mədəniyyətinin izləri aşkar olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Qazma mağarasından, əsasən, çaxmaqdaşı və obsidiandan hazırlanmış Mustye dövrü əmək alətləri, ovlanmış heyvanların çapılıb doğranmış sümükləri aşkar olunmuşdur. I Kültəpə yaşayış yeri yaxınlığından Aşel mədəniyyəti dövründə hazırlanmış əl çapacağı qeydə alınmışdır.

Naxçıvan şəhərindən 8 km şimal-şərqdə, indiki KültəpəSirab kəndlərinin ərazisində Neolit dövrü (e.ə. VII–VI minilliklər) yaşayış məskənləri yerləşir. Naxçıvanda Yeni Neolit abidələri Sədərək, Şorsu, Yeni yol və Uçan Ağılda aşkar olunmuşdur. Naxçıvanda Neolit mədəniyyəti əsasında mis metalın kəşf olunduğunu Eneolit dövrü mədəniyyəti (e.ə. VI–V minilliklər) inkişaf tapmışdır. I Kültəpənin ən qədim mədəni təbəqəsindən mis-mərgümüş qatışıqlı müxtəlif alətlər və bəzək nümunələri əldə edilmişdir. I Kültəpə yaşayış yerinin Eneolit təbəqəsinin alt qatlarında düzplanlı, orta qatda dairəvi və düzplanlı, son mərhələdə üst qatlarda isə yalnız düzplanlı tikinti qalıqlarına rast gəlinmişdir.

Eneolit dövrü oturaq əkinçi-maldar qəbilələr Naxçıvançay, Arpaçay vadilərində və digər ərazilərdə məskunlaşmışlar. Eneolit dövrü I Kültəpə, Ovçulartəpəsi, Damlama, Xələc yaşayış yerlərində və Sədərəkdə tədqiq edilmişdir. Bu dövrdə Naxçıvanda əsas təsərrüfat sahələri kimi əkinçilik və maldarlıq, eləcə də mütalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, toxuculuq və sair sənət sahələri inkişaf tapmışdı. Arxeoloji materiallar göstərir ki, bütün Eneolit dövrü ərzində Azərbaycan, eləcə də qədim Naxçıvan əhalisi ilə Mesopotamiya arasında əlaqələr olmuşdur.

 
Alban çarı Cavanşirin Naxçıvan şəhərindən tapılmış tunc heykəli. VII əsr (Orijinalı Sankt-Peterburqda Ermitajda, kopyası isə Bakıda Azərbaycan Tarix Muzeyində saxlanılır.)

Tunc dövründə (e.ə. IV – II minilliklər) qədim Naxçıvan qəbilələrinin iqtisadi, ictimai və mədəni həyat tərzində böyük təkamül baş vermişdir. Naxçıvanda da etnik proseslər güclənmiş və iri tayfa ittifaqları yaranmışdır. I və II Kültəpə, Maxta, Ovçulartəpəsi, Daşarx və sair Kür-Araz mədəniyyəti abidələrində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, e.ə. IV minilliyin II yarısı-III minillikdə Naxçıvan qəbilələrinin əkinçilik, maldarlıq mədəniyyəti yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, texniki tərəqqi yüksəlmiş, əmək alətlərinin çeşidi və keyfiyyəti daha da artmışdır. Bu dövrdə tuncun kəşfi mühüm rol oynamışdır.

Yaxın Şərq ölkələri ilə Azərbaycanı, eləcə də bütün Qafqazı əlaqələndirən əsas yolların kəsişdiyi əlverişli mövqedə yerləşən iri tayfa ittifaqları mərkəzləri iqtisadi, mədəni cəhətdən yüksəldi və nəticədə II minilliyin əvvəllərindən Naxçıvanda ilkin şəhər mərkəzləri yarandı.Belə şəhər mərkəzlərindən olan II Kültəpədə, Govurqala, Qarabağlar, Oğlanqala, Plovtəpə, Qazançıda arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Tunc dövründə Naxçıvan yüksək incəsənəti ilə Yaxın Şərq dünyasında tanınmışdır. Gəmiqaya təsviri sənət abidələri, bədii tərtibatlı boyalı qablar (Boyalı Qablar mədəniyyəti), tunc məmulatları və sair Naxçıvanın qədim tayfalarının həyat tərzini, dini – ideoloji və fəlsəfi estetik dünyagörüşünü əks etdirir.

E.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində Naxçıvan ərazisinin tarixi mürəkkəb ictimai – siyasi hadisələrlə zəngin olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində Xocalı – Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətinin formalaşması prosesi getmişdir. Naxçıvan ərazisində bu mədəniyyətə aid abidələr I Kültəpə, Şahtaxtı, Kolanı, Sarıdərə, Haqqıxlıq, Bəyəhməd, Qarabulaq, Zeyvə və sairləri aşkar edilmişdir. Bu abidələrin tədqiqi Xocalı – Gədəbəy mədəniyyətini yaradan tayfaların qədim dövrdən bu ərazilərdə məskunlaşmış aborigenlərdən ibarət olduğunu göstərmişdir. Bu dövrdə Naxçıvan ərazisi üçün əsas təhlükə qonşuluqda olan Urartu dövləti tərəfindən yaranmışdır. Culfa rayonu ərazisindəki İlandağda e.ə. 820 – 810-cu illərə aid mixi yazılı kitabə aşkar olunmuşdur. Kitabədən məlum olur ki, Urartu çarları İşpuini və onun oğlu Minuanın dövləti birgə idarə etdikləri dövrdə bu əraziyə basqınlar edilmişdir. İşğalçılara qarşı mübarizə məqsədi ilə regionun qədim yaşayış yerlərində möhtəşəm müdafiə istehkamları (Oğlanqala, Qalacıq, Govurqala və sair) inşa edilmişdir.

I KültəpəII Kültəpə yaşayış yerlərindən aşkarlanmış saxsı qab nümunələri (Azərbaycan Tarix Muzeyinin kollesksiyası)

E.ə. IX–VI əsrlərdə Naxçıvan ərazisi Azərbaycan ərazisində ilk mərkəzləşmiş dövlət olan Mannanın, daha sonra isə, onun tarixi və mədəni varisi olan Midiyanın tərkibində olmuşdur. Qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş materiallar Naxçıvan ərazisinin, həmçinin, Manna mədəniyyətinin təsir dairəsinə daxil olduğunu sübut etmişdir. Midiyanın süqutundan sonra Əhəmənilərin hakimiyyəti altına düşən Naxçıvan, e.ə. IV əsrin sonlarından Atropatenanın, eramızın III əsrindən isə Sasanilər imperiyasının tərkibinə daxil olmuşdur.

Atropatena hökmdarlarının əsas iqamətgahı olan Qazaka şəhəri Naxçıvana yaxın ərazidə — Güney Azərbaycanın Marağa şəhəri yaxınlığında yerləşdiyindən Naxçıvan, Yaxın Şərqin bir sıra şəhərləri ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri gücləndirmiş, antik dünya xalqları ilə sıx ticarət əlaqələri yaratmışdı. Bu barədə, qədim yunan, Roma, ərəb, erməni, Suriya müəlliflərinin əsərlərində məlumatlar vardır. Şərur rayonun Püsyan kəndi yaxınlığındakı yaşayış yeri və nekropoldan, Oğlanqala, Qoşatəpə, Babatəpə və s., Babək rayonu ərazisində Meydantəpə, Nurudərəsi abidələrindən antik dövr mədəniyyətinin izləri qeydə alınıb, ilkin tədqiqat işləri aparılmışdır. Naxçıvan nekropollarından əldə edilən saxsı məmulatı, metal, şüşə, bəzək əşyaları, qliptika nümunələri, Şahbuz rayonu ərazisindən tapılan Makedoniyalı İskəndərin adından kəsilmiş gümüş pullar (e.ə. IV əsr) bu bölgədə küp qəbirlərinin e.ə. IV əsrdən gec olmayaraq yayıldığını göstərir.

Naxçıvan bölgəsinin orta əsrlər dövrünün ayrı-ayrı mərhələlərinə aid abidələr öz zənginliyi ilə xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əlincəçay vadisindəki Zoğallı abidəsindən tapılmış sütun altlıqları, tunc qrifon, Cavanşirin tunc heykəli (Naxçıvan şəhəri), Batabat yaxınlığındakı Fərhad evi, onun üzərindəki kitabə, yaxınlığından keçən qədim karvan yolu və bir çox abidələrdən aşkar olunmuş materialların müqayisəli təhlili göstərmişdir ki, Naxçıvan orta əsrlərdə Azərbaycanın əsas ticarət mərkəzlərindən biri olmuş, Yaxın ŞərqQafqazla iqtisadi, mədəni əlaqələrin daha da genişlənməsində önəmli rol oynamışdır.

Siyasi tarix

 
Naxçıvan ərazisi Urartu dövlətinin tərkibində
 
Naxçıvan ərazisi Midiya dövlətinin tərkibində

Antik dövr

Midiya dövləti dövründə E. ə. IX–VI əsrlərdə Naxçıvan tanınmış şəhərlərdən biri idi. E. ə. 633-cü ildə Naxçıvan skiflərin hücumuna məruz qalaraq xeyli zərər çəkmişdi. E. ə. VI əsrin ortalarından (e. ə. 550-cii ildə Midiya dövləti tənəzzülə uğradıqdan sonra) e.ə. IV əsrin 30-cu illərinədək Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında olan Naxçıvan IV əsrin sonlarından e. ə. I əsrin 1-ci yarısınadək Atropatenanın (Kiçik Midiyanın) tərkibində olmuşdur. Eramızın əvvəllərində Naxçıvan Albaniyada (Qafqaz) şəhər və vilayət olmuşdur. Qafqaz Albaniyasının Araksena (Arazın orta və aşağı axarı boyunda yerləşirdi) vilayəti Naxçıvan ərazisini də əhatə edirdi. Naxçıvan MR ərazisinin cənub – qərb hissəsi Vaspurakan tarixi vilayətinə daxil edildi. Naxçıvan MR-in qalan ərazisi isə Sünik (mərkəzi müasir Naxçıvan şəhəri) və Qoğtən (mərkəzi müasir Ordubad ərazisi) vilayətlərinin tərkibinə daxil idi. Eyni zamanda Sünikin öz alban mənşəli yerli hakim sülaləsi və kilsəsi də olmuşdur. Naxçıvan IV əsrdən isə Sasanilər İmperiyasının tərkibində olmuşdur. Sasani hökmdarı II Şapur [309–379] yürüşü zamanı (364–367 illər) Naxçıvanı dağıtmış, şəhərdən 18 min ailə əsir aparmışdı. Bəzi vaxtlarda Albaniya Sasanilərin nüfuz dairəsində olduğuna görə Naxçıvan da Sasani canişinləri–mərzbanlar tərəfindən idarə edilmiş, Sasani mərzbanlarının iqamətgahı Dəbildən (Dvin) Naxçıvana köçürülmüşdür. VI əsrin 1-ci yarısından Naxçıvanda Sasanilərə məxsus zərbxana olmuşdur. Bu, Azərbaycanda ən qədim zərbxanalardan biri sayılır. Mehranilər sülaləsinin Qafqaz Albaniyasında yenidən dövlətçiliyi bərpa etməsindən sonra isə Naxçıvan və Qoğtən qəti şəkildə Albaniyanın tərkibinə qatılmışdır.

Orta əsrlər dövrü

 
Naxçıvan ərazisi Sasani dövlətinin tərkibində
 
1554-cü ildə Səfəvi-Osmanlı müharibələri çərçivəsində Sultan Süleyman Qanuninin Naxçıvana yürüşü olmuşdur. Matrakçı Nasuhun "Süleymannamə"sindən Qanuninin Naxçıvan yürüşünü göstərən miniatür
 
Naxçıvan ərazisi Sünikin tərkibində
 
1578-ci ildə Naxçıvan zərbxanasında kəsilmiş gümüş sikkə (Azərbaycan Tarix Muzeyinin kolleksiyasl)

VII əsrin II yarısından başlamış ərəb istilaları nəticəsində yaranan Xilafətin tərkibinə daxil edilmiş Vaspurakan ərəb mənbələrində Basfurcan adı ilə qeydə alınmışdır. Ərəb istilalarına xüsusi əsər həsr etmiş ərəb tarixçisi əl-Bəlazurinin (IX əsr) məlumatına görə Basfurcan ərəblərin Cənubi Qafqazda tutduqları yerləri özündə birləşdirən yeni ərəb inzibati bölgüsünə daxil edilir. Burada və digər ərəb mənbələrində Nəşavə (Naxçıvan) həmin bölgüyə əsasən, Arran vilayətinə daxil edilən Basfurcanın əsas şəhəri adlandırılır. Bu dövrdə Azərbaycanda yayılmış Xürrəmilər hərəkatı Naxçıvanı da əhatə etmiş, Naxçıvan ərazisi həm xürrəmilərin, həm də əsasən xristian dinli əhali arasında yayılmış Pavlikan hərəkatının əsas dayaq nöqtələrindən biri olmuşdur.

IX əsrdə Naxçıvan Sacilər dövlətinin tərkibinə daxil edilir və X əsrin 30-cu illərinədək bu sülalənin hakimiyyəti altında qalır. Sacilər xanədanı süquta uğradıqdan sonra (942) Naxçıvan bir müddət bu sülaləyə sadiq olan Deysəm ibn İbrahimin hakimiyyəti altında qalmışdır. 942–981-ci illərdə Naxçıvan Salarilər dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdur. X əsrin sonundan XI əsrin 60-cı illərinə kimi Naxçıvan şəhəri əsasən müasir Naxçıvan MR və qisəmən də Ermənistan (Qərbi Azərbaycan) ərazisini əhatə edən və ərəb mənşəli Əbudüləfilər sülaləsi tərəfindən idarə olunan Naxçıvanşahlıq dövlətinin mərkəzi olmuşdur.

XI əsrin I yarısından Azərbaycan, eyni zamanda Naxçıvan bölgəsi Səlcuqluların başçılıq etdikləri oğuzlar və başqa türk tayfaları tərəfindən ələ keçirilir. 1018–1021-ci illərdə Araz çayını keçən oğuzlar cənub istiqamətindən Arran torpaqlarına yürüş edərək, Naxçıvan, daha sonra isə ermənilərin qədim paytaxt şəhərlərindən olan Dəbil şəhərini ələ keçirirlər.

1038-ci ildə Səlcuq dövləti yarandı. Onun ilk hökmdarı Toğrul bəyin (1038–1063) varisi Alp Arslan (1063–1072) Azərbaycanın cənub vilayətlərində Rəvvadilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra səlcuqlular bütün Naxçıvana yiyələndilər. (1064) Səlcuqlular imperiyasının süqutundan sonra 1136-cı ildə qıpçaq mənşəli Eldənizlər sülaləsinin idarə etdiyi Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136–1225) yaranmış və Naxçıvan şəhəri bu dövlətin ilk paytaxtı olmuşdur.

Atabəylərin xəzinəsi həmişə atabəyin olduğu yerdə saxlanırdı. Əsas dövlət xəzinəsi isə Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı Əlincə qalasında mühafizə olunurdu. Şəmsəddin Eldənizin dövründən başlayaraq dövlətin bütün gəlirləri burada toplanırdı. Bu dövrdə Naxçıvan paytaxt kimi xeyli inkişaf edir, şəhərdə qiymətli memarlıq abidələri – qalalar, saray, məscid, hamam və xatirə abidələri inşa edilirdi.

Eldənizlərdən sonra Naxçıvan bir müddət xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlal əd-Din Məngburninın nüfuz dairəsində qalır. Həmin dövrdə Naxçıvanın hakimi Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Zahidə Xatundan olan qızı Cəlaliyyə Xatun idi.

XIII–XIV əsrlərdə Naxçıvan bölgəsi Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Yaxın Şərqdə gedən siyasi – iqtisadi, mədəni proseslərin mərkəzlərindən birinə çevrilir. Hülakülərin, Çobanilərin, Cəlairilərin nüfuz dairələrində olan Naxçıvan bu dövlətlərin siyasi həyatında da yaxından iştirak edir. Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri və Naxçıvanda ona göstərilən müqavimət bölgənin tarixində mühüm yer tutur. Dövrün mənbələrindən aydın olur ki, inzibati ərazi baxımından 9 tümənə ayrılan Azərbaycanın bir tüməni olan Naxçıvan bölgəsi dövlətə 10.000 döyüşçü vermək qüdrətində idi. Tarixçi Həmdullah Qəzviniyə görə, Azərbaycanın 27 şəhərindən 5-i Naxçıvan, Ordubad, Azad, Əncan və Makuyə Naxçıvan tüməninə daxil idi və o, geniş ərazini – Araz çayının şimal və cənub tərəflərini əhatə edirdi.

XV əsrdə Naxçıvan ərazisi əvvəlcə Qaraqoyunlu, daha sonra isə Ağqoyunlu dövlətlərinin tərkibində idi. 1501-ci ildə Şərur döyüşündə qızılbaşların Ağqoyunlular üzərində qələbəsindən sonra Naxçıvan Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə 280 – 300 min km² ərazini əhatə edən tarixi Azərbaycan vilayəti inzibati-ərazi baxımından dörd bəylərbəyliyə bölünmüşdü: Şirvan, Gəncə (Qarabağ), ÇuxursədTəbriz bəylərbəylikləri. Naxçıvan ərazisindən yalnız Ordubad şəhəri Təbriz bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil idi. Naxçıvan MR – in digər əraziləri isə Çuxursəd bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil olmuşdur.

Çuxursəd bəylərbəyliyinin mərkəzi İrəvan şəhəri idi. İrəvan, eləcə də Naxçıvan şəhəri qızılbaş ustaclılar tayfasının iqamətgahı olmuşdur. Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə (XVI–XVII əsrlər) Naxçıvan ərazisi döyüş meydanına çevrildi. Dəfələrlə əldən-ələ keçən Naxçıvan şəhəri isə dağıntılara məruz qaldı. Dövrün hərbi-siyasi hadisələri üzündən Naxçıvan şəhəri əski əzəmətini, Azərbaycanın iqtisadi-siyasi, mədəni həyatındakı rolunu və mövqeyini itirmişdi. Culfa, Ordubad, Əylis kimi mərkəzlərə də xeyli zərər dəymişdi. I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə (1587–1629) isə Naxçıvandan İrana çoxlu əhali sürgün olundu.

XVII–XVIII əsrlərdə Naxçıvan ərazisi ustaclılar tayfasının idarəsinə verilmişdi. Bu tayfanın tərkibinə daxil olan Kəngərlilər Naxçıvanın siyasi və mədəni həyatında aktiv iştirak edirdilər.

XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycana sahib olmaq uğrunda iki türk sülaləsi – OsmanlılarSəfəvilər arasında mübarizə yenidən gücləndi. 1724-cü ilin sentyabrında osmanlılar Naxçıvan şəhərini, bir neçə gün sonra isə Ordubad şəhərini tutdular. Naxçıvan vilayətinin böyük bir hissəsi yeni təşkil olunmuş Naxçıvan sancağının tərkibinə daxil edildi. Osmanlılar dövründə Naxçıvan sancağı 14 nahiyyəyə bölünmüşdü: Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvazeyi-Xatun, Qarabağ, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərəşürgüt, Sisyan, Dərələyəz. Ordubad ayrıca nahiyyə təşkil etməyərək Azadciran nahiyyəsinə daxil idi.

1735-ci ildə Azərbaycanın digər əraziləri kimi, Naxçıvan da Nadir xanın hakimiyyətinə keçdi. 1736-cı il Muğan qurultayında özünü şah elan edən Nadir şah Əfşar Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu. Mərkəzləşdirmə siyasəti yeridən Nadir şah inzibati — ərazi bölgüsünü dəyişdi., bəylərbəylikləri ləğv edərək Azərbaycanın bütün ərazisini vahid Azərbaycan vilayəti (mərkəzi Təbriz şəhəri) adı altında birləşdirdi və vilayətin idarəsini qardaşı İbrahim xana həvalə etdi. Naxçıvan bölgəsində yaşayan Kəngərli tayfası Nadir şaha itaətsizlik göstərdiyinə görə bu tayfanın bəzi üzvləri Əfqanıstana sürgün edildi. Nadir şah Naxçıvan əyalətinə eyni zamanda iki hakim təyin etdi: "Hakim-e ölkə-ye Naxçıvan" (tayfa vəkili və əyalətdən toplanan qoşunun rəisi) və "Hakim-e tümən-e Naxçıvan" (şah tərəfindən təyin olunur, iqtisadi-inzibati idarə işlərinə rəhbərlik edirdi).

1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın sui – qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan özünü Naxçıvanın müstəqil xanı elan edərək Naxçıvan xanlığının əsasını qoydu. Zəngəzur dağlarından Araz vadisinə qədər ərazini əhatə edən xanlığın mərkəzi Naxçıvan şəhəri oldu. Xanlıq inzibati cəhətdən Əlincə, Xok, Dərələyəz, Ordubad, Əylis, Dəstə, Çənənəb və Biləv mahallarına bölünmüşdü.

Yeni dövr

1826–1828-ci illər Rusiya – Qacar müharibəsi dövründə Naxçıvan rus qoşunları tərəfindən işğal olundu, Türkmənçay müqaviləsinə əsasən isə xanlığın ərazisi Çar Rusiyasına ilhaq olundu. İstiladan sonra çar hökuməti İrandanTürkiyədən 10 minlərlə erməni ailəsini Naxçıvana köçürmüş və diyarın demoqrafik quruluşunu ciddi surətdə dəyişmiş, Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ərazisində Erməni vilayəti yaradılmışdı. Naxçıvan diyarı, çar hökumətinin Qafqazda apardığı inzibati islahata (1840, 10 aprel) əsasən Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibində Naxçıvan qəzası kimi təşkil edildi. 1849-cu ildən isə İrəvan quberniyasının tərkibinə keçirildi.

1917-ci ilin fevralında Rusiyada çar mütləqiyyəti devrildikdən sonra imperiyanın bir çox əyalətlərində olduğu kimi, Naxçıvanda da ikihakimiyyətlilik meydana gəldi. Naxçıvanda yerli hakimiyyət orqanlarının – qəza və kənd ictimai təşkilatları icraiyyə komitələrinin təşkilinə başlanıldı. Naxçıvan diyarında vəziyyət daha da mürəkkəbləşdi. 1918-ci ildə erməni-daşnak hökumətinin maddi və mənəvi yardımına arxalanan "erməni milli komitəsi" Naxçıvan bölgəsində qarşıdurmanı, qırğınları daha da artırdı.

1918-ci ilin payızında yerli əhalini erməni qırğınlarından qorumaq və Naxçıvanın yad əllərə keçməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə Araz-Türk Respublikası yaradıldı. Türk ordusunun polkovniki Xəlil bəy Araz-Türk Respublikasında səlahiyyətli nümayəndəliyin başçısı təyin olundu. Araz-Türk Respublikasının ərazisində Naxçıvan, Şərur, Mehri, Vadibasar, Qəmərli dairələri daxil idi. Araz-Türk Respublikasının silahlı qüvvələrinin köməyi ilə və yerli əhalinin fəal müqaviməti nəticəsində Ermənistanın daşnak hökumətinin Naxçıvanı ilhaq etmək siyasətinin qarşısı alındı. 1919-cu ilin əvvəllərində ingilislər Naxçıvanı işğal edərək Araz-Türk Respublikasını və Naxçıvan Milli Komitəsini ləğv etdilər.

1919-cu ilin iyulunda daşnak hərbi dəstələri ingilislərin köməyi ilə Şərur mahalını tutdular. Yerli əhali canını xilas etmək üçün Güney Azərbaycana qaçmalı oldu. Az sonra Naxçıvan Milli Komitəsinin hərbi dəstələri daşnakların hərbi birləşmələrini Naxçıvandan qovdu. 1919-cu ilin yay və payızında ŞərurDərələyəzdəNaxçıvanda Amerika general – qubernatorluğunun yaradılması təşəbbüsü də uğursuzluqla nəticələndi.

1920-ci il 28 apreldə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası bərqərar oldu. Naxçıvan əhalisi kömək üçün Azərbaycan SSR hökumətinə müraciət etdi. 28 iyul 1920-ci ildə Naxçıvan Sovet Respublikası elan olundu. Naxçıvanda əmin-amanlığın yaradılmasında, diyarın daşnak ünsürlərindən təmizlənməsində A. Şadlinskinin başçılığı ilə "Qırmız tabor" fəal iştirak etdi. Bu dövrdə tarixi Azərbaycan ərazisi olan Zəngəzur mahalı Ermənistan respublikasına verildi. Naxçıvan ərazisini Azərbaycandan ayıran Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi Naxçıvanın muxtariyyət məsələsini zəruri etdi. Ermənistan SSR hökuməti dəfələrlə Naxçıvanı özünə ilhaq etmək üçün siyasi cəhdlər göstərdi. Lakin, 1921-ci ilin yanvarında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə keçirilmiş rəy sorğusunda Naxçıvan əhalisinin 90 faizdən çoxu Naxçıvan mahalının muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR – in tərkibində qalmasına səs verdi. Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsi altında muxtariyyət statusu RSFSR və Türkiyə Cümhuriyyəti arasında bağlanmış Moskva müqaviləsində (1921) daha sonra isə, Rusiya, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyə arasında bağlanmış Qars müqaviləsində (1921) təsbit edildi. Hər iki müqavilə Türkiyəyə Naxçıvan ərazisinə Azərbaycan ordusundan başqa bir ordunun daxil olması halında, Naxçıvanın təhlükəsizliyini özü üzərinə götürmək hüququ verdi.

I Zaqafqaziya Sovetlər Qurultayı (1922, dekabr) Naxçıvan məsələsi üzrə qəbul etdiyi xüsusi qərarında Naxçıvanın muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR – in ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu təsdiq etdi. Azərbaycan MİK Naxçıvan Muxtar Diyarının Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına çevrilməsi haqqında qərar qəbul edərək, onun təsdiq olunmasını Zaqafqaziya MİK – dən xahiş etdi. 1924-cü il, 8 yanvarda Zaqafqaziya MİK – in plenumu Q. Musabəyovun məruzəsini və Azərbaycan MİK – in qərarını müzakirə edərək, Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası elan olunmasını təsdiq etdi. Azərbaycan SSR MİK – in 1924-cü il, 9 fevral tarixli dekreti ilə Naxçıvan Muxtar Diyarının Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına çevrilməsi rəsmiləşdirildi.

1929-cu ildə Zaqafqaziya MİK–in qərarı ilə Naxçıvanın 657 km² ərazisi — Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Şahbuz nahiyyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kəndinin torpaqlarının bir hissəsinin, əkin sahələri və torpaqları ilə birlikdə Ermənistan SSR — ə verildi. 1930-cu ildə isə Aldərə, Lehvaz, Astazur, Nüvədi və sair yaşayış məntəqələri Ermənistana verilmiş və həmin ərazilərdə Ermənistan SSR – in Mehri rayonu yaradılmışdır.

Naxçıvanın muxtar ərazi ststusunun möhkəmləndirilməsində 18 aprel 1926-cı ildə V Ümumnaxçıvan Sovetlər Qurultayında qəbul olunmuş Naxçıvan MSSR-in birinci Konstitusiyasının, 17 sntyabr, 1937-ci ildə Naxçıvan MSSR-in X fövqəladə Sovetlər Qurultayında qəbul olunmuş Naxçıvan MSSR-in ikinci Konstitusiyasının, 30 may, 1978-ci ildə Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin IX çağırış növbədənkənar VIII sessiyasının qəbul etdiyi üçüncü Konstitusiyasının mühüm əhəmiyyəti olmuşdur.

Naxçıvan MSSR SSRİ dövründə sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlərə görə Lenin ordeninə, Xalqlar DostluğuOktyabr İnqlabı ordenlərinə layiq görülmüşdür.

Müasir dövr

 
Naxçıvanın müasir tarixində Heydər Əliyevin dərin izi vardır.
 
Naxçıvan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibində

1990-cı ilin yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet qoşunlarının Bakıya yeridilməsindən 8 saat əvvəl sovet-erməni silahlı dəstələri Naxçıvan MR ərazisinə hücuma keçdi və ermənilər Sədərək rayonunun Kərki kəndini işğal etdilər. Ermənistanın apardığı təcavüzkarlıq siyasəti nəticəsində vaxtilə ümumittifaq şəbəkəsinə daxil olan, Azərbaycanı Naxçıvanla bağlayan dəmir yolu xəttləri kəsildi, Naxçıvan Azərbaycandan təcrid olunmuş vəziyyətdə, blokada şəraitində yaşamağa başladı. 1992-ci ilin mayında Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyi, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin və onun rəhbəri tanınmış alim və siyasətçi Əbülfəz Elçibəyin iqtidara gəlməsi də Naxçıvanın vəziyyətini dəyişdirmədi. Əksinə RusiyaErmənistanın hərbi – iqtisadi blokadaya aldığı Naxçıvan AXC iqtidarının da siyasi blokadası ilə üzləşdi.

Hələ 1990-cı ilin yayında seçilmiş Naxçıvan MSSR Ali sovetinin 17 noyabrda keçirilən I sessiyasının qərarı ilə "Sovet" və "Sosialist" sözləri Muxtar Rrespublikanın adından çıxarıldı, Ali Sovetin adı dəyişdirilərək Ali Məclis adlandırılması qərara alındı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci ildə qəbul edilmiş üçrəngli bayrağı Naxçıvan MR-in də bayrağı kimi qəbul olundu. Elə həmin vaxtdan H. Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan MR–in ali qanunvericilik orqanı Qarabağda vəziyyət, Bakıda fövqəladə vəziyyətin aradan götürülməsi, habelə, 1990-cı ilin 19–20 yanvar hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi haqqında qərarlar qəbul etdi. Muxtar respublika ərazisində kommunist partiyasının fəaliyyətinin dayandırılması, Naxçıvan əhalisinin SSRİ–nin saxlanması barədə referendumda iştirakdan imtina etməsi, 31 dekabrın Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü elan olunması kimi siyasi aksiyalar həyata keçirildi.

Muxtar respublikanın əhalisi müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulması və möhkəmləndirilməsi, Azərbaycanda demokratik dəyərlərin bərqərar olması kimi amallara qovuşmaq üçün Heydər Əliyevin respublika rəhbərliyinə qayıtması uğrunda mübarizənin ön sıralarında getmişdir. 3 sentyabr 1991-ci ildə Naxçıvan MR Ali Məclisinin fövqəladə sessiyasında Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri vəzifəsini öhdəsinə götürmüşdür. 1992-ci ilin noyabrında isə Azərbaycanın bir çox görkəmli ziyalıları Naxçıvan şəhərinə üz tutur. Naxçıvan şəhərində H. Əliyevin sədrliyi ilə Yeni Azərbaycan Partiyasının əsası qoyuldu.

12 noyabr 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul edildi, Azərbaycan və Naxçıvan Parlamentlərində ilk demokratik seçkilər keçirildi. V. Y. Talıbov Naxçıvan Ali Məclisinin sədri seçildi. Azərbaycan Konstitusiyası Naxçıvan MR-ə Azərbaycanın tərkibində muxtar dövlət statusu verdi. Azərbaycan Konstutusiyası əsasında Naxçıvan MR-in Konstitusiyası hazırlandı və 28 aprel 1998-ci ildə muxtar respublikanın Ali Məclisində qəbul edilərək, həmin il 29 dekabrda Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiqləndi.

Təbiət

Naxçıvan MR Kiçik Qafqazın Cənub–Qərbində yerləşir. Azərbaycan Respublikası ərazisinin geomorfoloji rayonlaşdırılması bölgüsündə Naxçıvan MR–in ərazisi Kiçik Qafqaz geomorfoloji vilayətinin Arazyanı dağlar və Naxçıvan (Orta Araz) çökəkliyi yarımvilayətlərinə aid edilir. Arazyanı dağlar yarımvilayəti muxtar respublika ərazisində Dərələyəz və Zəngəzur silsilələrini, Naxçıvan çökəkliyi geomorfoloji yarımvilayəti isə, əsasən, Arazboyu düzənlikləri əhatə edir. Dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 1450 m-dir. Ərazinin üçdə iki hissəsi hündürlüyü 1000 m–dən yuxarı olan dağlıq sahələrdir. Ərazinin üçdə bir hissəsi isə bir-birindən dağ qolları və tirələri ilə ayrılan maili Arazboyu düzənliklər (Sədərək, Şərur, Böyükdüz, Naxçıvan, Culfa, Yaycı, Kəngərli, Dəstə, Ordubad və s.) tutur. Bu düznliklərin ümumi sahəsi 10 min hektara qədərdir. Arazboyu düznliklərin ən geniş yeri Şərqi Arpaçayın mənsəb hissəsində olub, bu ərazidə bir tərəfdən tektonik çökmənin, digər tərəfdən isə akkumulyasiya prosesinin getməsi nəticəsində yaranmışdır.

Relyef

Muxtar Respublika ərazisinin çox hissəsini Kiçik Qafqazın Zəngəzur və Dərələyəz silsilələri və onların Araz çayının dərəsinə doğru uzanan və müasir relyefdə orta və alçaq dağlıq yaradan qolları əhatə edir. Zəngəzur silsiləsi Kiçik Qafqazın ən yüksək silsilələrindəndir; ən hündür zirvəsi Qapıcıq dağı (3906 m) eyni zamanda Kiçik Qafqazın Azərbaycan Respublikası ərazisindəki ən yüksək zirvəsidir və daimi qar xəttindən 41 m yuxarıda yerləşir. Alt Pliosen yaşlı kiçik intruzivlər və ekstruzivlər silsilənin cənub-qərb yamacında konusvari, gümbəzvari çıxıntılar yaradaraq təkrarolunmaz relyef əmələ gətirir. Hündür zirvələri Yağlıdərə dağı – 3827 m, Qazangöldağ – 3814 m, Sarıdərə dağı – 3754 m, Dəvəboynu dağı – 3560 m və sairdir. Dağ aşırımlarının mütləq hündürlüyü 2346 metrlə (Biçənək aşırımı), 3362 metr (Ayçonqal aşırımı) arasındadır.

Dərələyəz silsiləsi muxtar respublika ərazisinin şimal-qərb hissəsində yerləşir və Zəngəzur silsiləsinə nisbətən alçaqdır (ən uca zirvəsi Küküdağ – 3120 m). Silsilənin Cəhri çayından qərbdəki hissəsi qövs şəklində cənuba doğru uzanaraq alçalır. Burada ən hündür zirvə Keşəltəpə dağıdır (2740 m). Silsilənin muxtar respublika ərazisinə daxil olan hissəsi mürəkkəb oroqrafik quruluşa malikdir. Bu mürəkkəblik relyefdə, xüsusilə Keçəltəpə dağından cənubda daha aydın nəzərə çarpır. Silsilədən Qaranquş, Cəhri, Qaraultəpə, Rəmlər və Buzqov qolları ayrılır. Dərələyəz silsiləsinin Cəhri çayından şimaldakı əsas hissəsi şərqə və cənub – qərbə doğru uzanır. Burada mütləq yüksəklik 2900–3110 m-dir (Sipər dağı – 3117 m, Keçəldağ – 3118 m, Küküdağ 3120 m). Silsilənin suayırıcısı bəzən ensiz, bəzən də geniş və hamardır. Dərələyəz silsiləsinin şimal – şərq qurtaracağı hündürlüyü 3087 m olan adsız zirvənin yaxınlığında Zəngəzur silsiləsi ilə birləşir. Silsilənin cənub – qərb hissəsi isə Cəhri və Naxçıvan çaylarının arası ilə uzanır.

Muxtar respublika ərazisinin şimal-qərb qurtaracağı mürəkkəb oroqrafik quruluşa malikdir. Buradakı dağ zirvələrinin hündürlüyü 2000–2100 m-dən artıq deyildir (Kömürlü – 2064 m, Ardıc – 2034 m, Mehridağ – 1869 m, Qabaqyal – 1824 m); əsasən alçaq və orta dağlıqdan ibarətdir. Respublikanın orta və alçaq dağlıq zonalarında müasir relyefdə tam əksini tapmış Miosen – Alt Pliosen yaşlı qalxmalar (Paradağ, Nurs, Tirkeş) inkişaf etmişdir.

Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar

Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Yerin müxtəlif yaşlı geoloji qatlarının aydın çıxışları, təkrarolunmaz və cazibədar intruziv süxurların mövcudluğu geoloq və səyyahların diqqətini hələ XVIII əsrdən cəlb etmişdir. Bu, istər Qərbi Avropa, istərsə də Rusiya geoloji ədəbiyyatında Alp qurşağının stratiqrafik məsələlərinin həllində öz əksini tapmışdır. Alp qurşağında bənzəri olduqca az tapılan Naxçıvan lakkolitləri və Culfa dərəsində Paleozoyun ardıcıl qatları dünya şöhrəti qazanmış və bu günədək klassik qiymətini itirməmişdir. Faydalı qazıntı sahələrində (Duzdağ, Darıdağ, Şəkərdərə, Gömür, Quyuludağ, Qızılqaya və s.) mağaraların, quyuların aşkar olunması, ibtidai əmək alətlərinin tapılması Naxçıvan ərazisində hələ qədim vaxtlardan duz, mərgümüş, mis, qızıl, kükürd və sair çıxarıldığını göstərir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda elmi-təsviri mineralogiya traktatları – "Cəvahirnamə" yaranmışdır. Ərazidə ilk geoloji tədqiqatlar və mineral sərvətlərin öyrənilməsi XVIII əsrin II yarısından başlamış, planauyğun surətdə, müntəzəm öyrənilməsi isə Naxçıvan MR-in yaranmasından sonrakı dövrə aiddir.

Muxtar respublikanın ərazisi geoloji cəhətdən Kiçik Qafqazın Naxçıvan qırışıqlıq tektonik zonasında yerləşir. Digər tektonik zonalardan fərqli olaraq, geoloji quruluşu ümumi qalınlığı 14 km-ə qədər Kaynozoy, Mezozoy, Paleozoy dövrlərinin çökmə, vulkanogen – çökmə, yerüstü vulkanların püskürmə qatlarından və intruziv, metamorfik komponentlərindən təşkil olunmuşdur. Bunların yer üzərində çıxışları ərazinin 400 milyon illik geoloji tarixini bərpa etməyə imkan vermişdir. Naxçıvan qırışıqlıq zonasının tektonik quruluşunda Hersen qırışıqlığını təmsil edən Şərur-Culfa antiklinoriumu, Alp qırışıqlığında yaranmış Ordubad sinklinoriumu və Naxçıvan çuxuru iştirak edir. Tektonik quruluşunun özülü isə Baykal tektonik siklində (600 milyon il bundan əvvəl) yüksək dərəcədə metamorfizmə uğramış müxtəlif mənşəli və tərkibli (çöküntü, maqmatik və sair) süxur qatları təbəqələrindən, Yer qabığının "qranit" qatından ibarətdir. Onların yer səthinə yaxın yatımlarında DevonTrias çöküntülərinn çıxışları sahəsində təsadüf olunur və Dəhnə dayaq quyusunda 331 m dərinlikdə 1414 m-ə qədər kəsiliblər. Dəhnə qalxıntısının Arazın sağ sahilində metamorfik süxurlar Yer səthinə çıxır. Ərazinin dərinlik quruluşunda Yer qabığının qalınlığı 48–54 km olaraq, "qranit" qatı 15–20 km-ə, "bazalt" qatı 20–25 km-ə çatır.

Şərur–Culfa antiklinoriumu terrigen-karbonat və karbonat fasiyası və qalınlığı 3000–3600 metrə çatan Devon, Alt Karbon, Perm və Triasın lay qatları Dərələyəz qitəkənarı açıq dəniz hövzəsinin (400–211 milyon illər arasında) çökmə süxurlarıdır. Dərələyəz dənizi ərazidə uzun sürən kontinental quru paleocoğafi şəraiti əvəz etmişdir. Orta və Üst Karbon dövründə hövzənin geotektonik inkişafını təmsil edən boksit təzahürləri Yer qatının laterit aşınmasının məhsuludur. Dərinlik qırılmalarında yerləşən kvarslı qabro-dolerit kiçik intruziyaları ilə Gümüşlü sink-qurğuşun yatağı və təzahürləri əlaqədardır. Paleozoy və Triasın çökmə süxurlar qatında geniş yayılmış məmulat daşları (çəhrayı dolomit, araqonit) tikinti daşları (qara mərmər, mozaika lövhələri üçün rəngli üzlük daşlar) və şüşə məmulatı (kvarsitlər, kvarsitli qumdaşılar) yerli sənaye üçün əhəmiyyət kəsb edir. Ordubad sinklinoriumu muxtar respublika ərazisinin şimal və şimal-şərq sahələrini əhatə edərək, kənar sərhədləri qərbdə Culfa–Əznəbürt qırılması, şərqdə isə Zəngəzur silsiləsindən sonra Giryataq qırılması ilə izlənir. Sinklinoriumun müstəqil geotektonik inkişafı Mezotetisin dərya qabıqlı Zəngəzur troqunun Üst Tabaşirdə başlanmasından sonra davam etmişdir. Onun quruluşunda iştirak edən Mezokaynozoy qatları müxtəlif geodinamik şəraiti təmsil edir. Sinklinoriumun qərb kənarındakı Alt Yura yaşlı bazalt vulkanizmi ərazidə riftogen proseslərin başlanğıcından və Zəngəzur dərya qabıqlı dərin hövzənin əmələ gəlməsindən xəbər verirsə, Yura dövrünün aalen – kellovey mərtəbələrinin ardıcıl gilli-qumlu qatları dərin dəryavari hövzəni passiv kontinental ətəyinin çöküntüləridir.

Naxçıvan çuxuru Ordubad sinklinoriumu və Şərur–Culfa antiklinoriumunun üstünü örtür və bu prosesdə qərbə doğru miqrasiya qeyd olunur. Dağarası çuxurun əmələ gəlməsi bir neçə qırılmanın, əsasən, onun şimal-şərq kənarı boyu izlənən Naxçıvan dərinlik qırılmasının Oliqosen və Miosen dövrlərində aktiv fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Naxçıvan çuxuru ətrafında baş verən zəlzələlər bu qırılma ilə bağlıdır. Həmin qırılma çöküntü qatlarının qalınlığına nəzarət etməklə bərabər, maqmatik proseslərin fəaliyyət mərkəzi olmuşdur. Oliqosenin ekstruziv avtoplastik kütlələri (Qaracəlal, Qurddağ, Xalxal, Qutandağ, Quyuludağ) qırılma boyu nüfuz etmiş və Miosenin vulkanogen qatı (14,8–15,9 mln. il) Əsədkəf, Kaşırdağ və Qırxlardağ sahələrini əhatə edir. Antropogendə isti mineral bulaqlar gölündə travertinlər əmələ gəlmişdir. Travertinlərdən başqa Naxçıvan çökəkliyinin təbii sərvətlərindən zəngin duz (Duzdağ, PüsyanNehrəmdə), Palıqroskit gili (Yurdçu, Kabullu), gips – antihidrit – qaja və teşenit üzlük daşı yataqları və onun şimal-şərq kənarı boyu səpələnmiş filiz (uran, mis, bor) təzahürləri aşkar olunmuşdur. Darıdağ sürmə-mərgümüş yatağı da bu dövrdə əmələ gəlmişdir.

Naxçıvan təbiəti

Mineral sular

Mineral su bulaqlarının rəngarəngliyinə görə Naxçıvan MR dünyanın ən diqqətəlayiq bölgələrindəndir. Muxtar respublikanın 5,5 min km 2 – lik sahəsində 250–dən artıq mineral su mənbəyi qeydə alınmışdır. Bu bulaqların böyük əksəriyyəti Şərqi Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay, Qaradərə və Əylis çaylarının vadilərində və yaxınlıqlarındadır. Onlar kimyəvi tərkiblərinə görə müxtəlif tipli olub təsərrüfatda, içməli su təchizatında, müalicə məqsədi ilə və sənayedə istifadə edilir. Ərazidə suların təbii formalaşmasında relyefin, çay şəbəkəsinin, yarandıqları geoloji mühitin, iqlimin böyük əhəmiyyəti vardır. Naxçıvanın müalicə suları müxtəlif tərkibli və yaşlı çöküntülərdən çıxır və bu onların kimyəvi – balneoloji xassələrini müəyyənləşdirir. Ərazidə ən qədim su daşıyan süxurların yaşı 400 milyon illə 500–700 milyon il arasında dəyişir. Tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, həmişə dirilik suyu, şəfa suyu olan bulaqlardan bəhrələnib, onların müalicə qüdrətinə "Tanrı ocağı" deyə inanmışlar.

Naxçıvanın mineral suları ta qədim zamanlardan insanların diqqətini cəlb etmişdir. Naxçıvan MR-də mineral su bulaqlarının və onların formalaşdığı mühitin – geologiyası və tektonikasının öyrənilməsinə 1843-cü ildən başlanılmışdır. Lakin bu sahədə planlı kəşfiyyat işləri XX yüzillikdən aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, Naxçıvanda mineral suların 6 tipi, 16 sinfi və 33 müxtəlif növü mövcuddur. Bu suların 98%-i karbon qazlı olub, hidrokarbonat tipli sulara aid edilir. Yer səthinə təbii çıxışları olan mineral su bulaqlarından yüksək hərarətlisi demək olar ki, yoxdur. Mineral suların əksəriyyətinin tempraturu 8 °C – 22 °C arasındadır. Sirabda və Darıdağda buruq quyularının hərarəti 50 °C və daha yuxarı olan sular aşkar edilmişdir. Azərbaycanda olan karbon qazlı suların 35%-i Naxçıvan MR ərazisindədir. Mineral-müalicə su bulaqlarının ion tərkibinin əsas komponentlərini kalsium-ca, qələvilər – Na + K və maqnezium – Mg kationları və hidrokarbonat – HCO3, sulfat — SO4 və xlor-cl anionları təşkil edir. Muxtar respublikanın mineral su mənbələri gün ərzində yer səthinə 24 milyon litr su axıdır. Əsas mineral su mənbələri ərazi üzrə aşağıdakı şəkildə yerləşmişdir:

Ordubad rayonunda təqribən 1000 km² sahədə 29 mineral su bulağı vardır. Onların tərkibində suların müalicə xassələrini müəyyənləşdirən qələvilər mühüm rol oynayır. Rayonun qələvili – hidrokarbonatlı sularının bir qismi məşhur "Narzan" suyunun tərkibi ilə oxşardır.

Culfa rayonunda 900 km² sahədə 85 mineral su bulağı qeydə alınmışdır; onlardan 42 – si buruq quyuları vasitəsiylə aşkar edilmişdir. Bu sular qiymətli karbonat-mərgümüşlü olub, mieral suların karbonatlı – mərgümüşlü – dəmirli – xlorlu – hidrokarbonatlı – natriumlu tipinə aid edilir. Burada 37 mənbə, o cümlədən, 32 quyu vardır. Darıdağ mineral sular qrupunun debiti üst – üstə 3125783 l/gün, tempreturu 17 – 52 °C arasındadır. Mənbələrin bir çoxu qaynayır və fontanla yer üzünə çıxır.

Şahbuz rayonu ərazisindəki çay vadiləri boyu 40 km² sahədə 50–dək mineral su mənbəyi kəşf olunmuşdur. Rayonun mineral bulaqları arasında məşhur Badamlı mineral sular qrupu xüsusi yer tutur. Bu sular, olduqca şəffaf, iysiz və rəngsizdir. İçmək üçün çox dadlıdır. Debiti üst – üstə 2750640 l/gündür. Kimyəvi tərkibinə görə əsasən, karbon turşulu – hidrokarbonatlı – natriumlu – xloridli – kalsiumludur. Badamlının müalicə əhəmiyyəti tədqiq edilmiş və onun qaraciyər və öd kisəsi xəstəliklərində müsbət təsir göstərməsi müəyyənləşdirilmişdir.

Babək rayonunun 1200 km² ərazisi daxilində 50 mineral su – müalicə mənbəyi öyrənilmiş, onların 27-si buruq quyuları vasitəsiylə aşkar olunmuşdur. Rayon ərazisindəki məşhur Sirab mineral sularının debiti 2247265 l/gündür. Temperaturu 16–24 °C-dir. Müalicə əhəmiyyətinə görə Sirab, Qahab, Vayxır, Cəhri və Qızılvəng bulaqları üstündür.

Şərur rayonu mineral su bulaqları baxımından zəngin deyildir. Rayonun 1316 km² ərazisində cəmi 7 mineral su mənbəyi öyrənilmişdir.

İqlim

Muxtar respublikanın iqliminə onun coğrfi mövqeyi — ərazinin hər tərəfdən dağ silsilələri (Koqnur – Alangöz, Zəngəzur və Dərələyəz) ilə əhatə olunması və iri su hövzələrindən (Qara dənizXəzər dənizi) uzaqda yerləşməsi çox təsir göstərir. Ərazinin iqlimi beş tipə ayrılır:

1. Yayı quraq keçən mülayim – isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi – Arazboyu düzənlikləri və qismən alçaq – dağlıq sahələri (600–1100 m) əhatə edir. Burada orta illik tempratur 10 – 14 °C, orta illik yağıntı 300 mm-dək, mümkün buxarlanma 1200–1400 mm-dir. Ən isti ayın (iyul) orta tempraturu 29C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu isə −3 −6 °C – dir. İl ərzində qar örtüyü 20–40 gün davam edir.
2. Qışı quraq keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi – alçaq dağlıq qurşağın yuxarı, orta dağlıq qurşağın aşağı hissəsini (1100 – 1600 m) əhatə edir. Orta illik tempratur 8 – 10C, orta illik yağıntı 300 – 350 mm, mümkün buxarlanma 800–1100 mm-dir. Ən isti ayın (iyul) orta tempraturu 21 – 26C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu −4 −6C – dir.
3. Yayı quraq keçən soyuq yarımsəhar və quru çöl iqlimi – orta dağlıq qurşağın yuxarı, yüksək dağlıq qurşağın isə aşağı hissəsini (1600 – 2600 m) əhatə edir. Orta illik tempratur 6 – 10 °C, ən isti ayın (iyul) orta tempraturu 15 – 20 °C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu −6 −10 °C – dir. Orta illik yağıntının miqdarı 400 – 800 mm arasında dəyişir, bunun 300 – 400 mm – i ilin isti yarısında, 200 – 400 mm – i isə soyuq yarısında düşür.
4. Yayı quraq və sərin keçən soyuq iqlim – yalnız Zəngəzur silsiləsinin cənub – qərb yamacında, yüksək dağlıq qurşağın mərkəz zolağında, 2600 – 3200 m yüksəkliklərdə yayılmışdır. Burada yağıntının orta illik miqdarı 600 – 700 mm – dir. Havanın orta illik tempraturu 1 – 3C, ən isti ayın (avqust) orta tempraturu 8 – 12C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu −10 −13 °C – dir.
5. Dağlıq tundra iqlimi — ərazinin yüksək dağ zirvələrini (3200 m – dən yuxarı) əhatə edir, qışın və yayın soyuq keçməsi, yağıntının isə özündən əvvəlki tipə nisbətənaz olması və ifratrütubətlənmə ilə səciyyələnir. Orta illik tempratur −3 −8C, ən isti ayın orta tempraturu 2 −8C, ən soyuq ayın orta tempraturu −13 −16C – dir.

IV və V iqlim tiplərinin hakim olduğu ərazilərdəki günəş radiasiyasının ümumi miqdarı (150 – 160 k/kal sm2 ) bütün Cənubi Qafqaz regionu üçün maksimum miqdar hesab edilir.

Ərazidə yüksəklik artdıqca havanın tempraturu azalır. Ən aşağı tempratur yancar ayında müşahidə olunur. Tepratur fevraldan marta doğru artmağa başlayır. Gilançaydan qərbdə tempratur 7,3 – 8,3 °C, şərqdə (Ordubad – Bist) 6,7 – 6,8 °C təşkil edir. Martdan aprelə doğru artım 7,1 – 7,5 °C – yə çatır. Yayda tempratur daha müntəzəm dəyişir. Havanın maksimum tempraturu avqust ayında olur. Sentyabrdan başlayaraq isə tempratur intensiv şəkildə aşağı düşür. Mütləq minimum tempratur – 31C (Dərvişlər), mütləq maksimum tempratur 44C – dir (Culfa). Bu eyni zamanda Azərbaycan respublikası ərazisində ən yüksək və ən alçaq tempraturdur.

Muxtar respublikanın ərazisi, xüsusilə Araz dərəsi böyük su hövzələrindən uzaqda olduğundan buraya rütubətli hava kütlələri daxil olmur, ona görə də Azərbaycanın digər regionları ilə müqayisədə bu ərazi atmosfer yağıntılarının azlığı ilə səciyyələnir. Yağıntının çox hissəsi yaz mövsümündə düşür, iyul, avqust və sentyabr ayları demək olar ki, tamamilə yağıntısız olur. Güclü leysan yağışları çox təsadüfi hallarda baş verir. Əsasən yerli dağ – dərə küləkləri əsir. Onların istiqamətləri çox vaxt relyef xüsisyyətlərindən asılı olur. Küləyin orta illik surəti 2 – 4 m/san – dir. Küləklər əsasən yayda şərq və cənub – şərq, qışda qərb istiqamətli olur.

Muxtar respublika ərazisinin 1500 m – dən yüksəkdə yerləşən dağlıq hissəsində qar oktyabr – noyabrda düşür və martadək yerdə qalır, 2000 m – dən yüksək yerlərdə isə aprelin axırı, mayın ortalarınadək qalır. Dağlıq hissədə qar örtüyünün qalınlığı 0,2 – 1 m olur. Ərazinin düzənlik hissəsində qar dekabrda yağmağa başlayır və martadək yerdə qalır. Burada qar örtüyünün qalınlığı və davamlığı kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafında, səth və yeraltı sularının artmasında, torpağın nəmliyinin çoxalmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İllik yağıntı Arazboyu düzənliklərdə 200 – 300 mm, yüksək dağlıq yerlərdə 500 – 800 mm – dir.

Daxili sular

 
Araz çayı Culfa rayonu ərazisində

Naxçıvan MR hidroqrafik cəhətdən Araz çayı hövzəsinə aiddir. Ərazinin mərkəzi və cənub-şərq hissəsində çaylar başlanğıcını Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrindən götürür. Muxtar respublikanın hidroqrafik şəbəkəsi uzun geoloji dövrdə yaranmış və bu müddətdə xeyli dəyişikliyə uğramışdır. Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacında Naxçıvan çökəkliyinə doğru istiqamətlənən qədim çay dərələrinin qalıqları izlənilir. Zəngəzur silsiləsində — Sağarsuyun yuxarı axarında, Qazangöldağ, Qapıcıq, Gəmiqaya bölgələrində qədim buzlaq relyefi formaları (troq, kar, moren), həmçinin zirvələrdə yayda əriməyən qar kütlələri vardır. Süni su arxları (kanallar) və su anbarları da hidroqrafik şəbəkəyə aid edilir. Çayların bir çoxundan suvarmada və su təchizatında istifadə edildiyindən aşağı axarında onların suyu mənsəbə çatmır, tam quruyur.

Çaylar

Muxtar respublika ərazisində ümumi uzunluğu 1,8 min km olan təqribən 400 böyük və kiçik çay var. Bunlardan 334 – nün uzunluğu 5 km – dək, 31 – ki 6 – 10 km, 24 – kü 11 – 25 km, 7 – ki 25 – 50 km, 3 – kü (Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay) 51 – 100 km, 1 – ki (Şərqi Arpaçay) isə 100 km – dən artıqdır.

Çay şəbəkəsinin inkişafına və dəyişməsinə müxtəlif fiziki-coğrafi amillər – iqlim, relyef, geoloji quruluş, torpaq və bitki örtüyü təsir göstərir. Ərazidə çay şəbəkəsi bərabər inkişaf etməmişdir. Naxçıvançaydan qərbdə son dərəcə zəif, ondan şərqdə, Zəngəzur silsiləsindən axan çaylar isə sıx şəbəkə təşkil edir. Ərazinin şimal – qərbindən cənub – şərqinə doğru dağlar Araza yaxınlaşdığından bu istiqamətdə çayların uzunluğu , sutoplayıcı sahələri və axımları azalır. Dağlıq hissədə çay şəbəkəsi daha çox inkişaf etmişdir ki, bu da yağıntının bol olması ilə əlaqədardır.

Çaylar yeraltı sular və qar-yağış suları ilə qidalanır. Çay hövzələrində əsas rütubət ehtiyatı (35–50 %) qış dövründəki yağıntılar hesabına yaranır. Ərazidən axan çayların əsas xüsusiyyəti onların qidalanmasında yeraltı suların nəzərə çarpacaq dərəcədə (35–45 %) iştirakıdır. Çaylar ilin 6 – 8 ayı ərzində, başlıca olaraq yeraltı sular hesabına qidalanır.

Yazda və yayda daşqınlar olur. Azərbaycan Respublikasında baş verən sellərin 33–35 %-i Naxçıvan MR-in payına düşür. Muxtar respublika çaylarının ehtiyatları həm suvarma, həm də enerji mənbəyi kimi istifadədə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu çayların ümumi enerji gücü 183,4 min kvt-dır. Onların suyundan isə mənbəyindən başlamış mənsəbinə kimi bütün çaylar boyunca suvarma məqsədi üçün istifadə edilir.

Göllər

Muxtar respublikanın ərazisi qurq iqlimə malik olduğundan burada göllərin sayı az, sahəsi və həcmi kiçikdir. Əksər göl çalalarının formalaşmasında tektonik hərəkətlərin və bulaqların rolu olmuşdur. Ərazinin təbii gölləri, əsasən, Naxçıvançayın və Gilançayın hövzələrinə aiddir. Qanlıgöl və Salvartı gölləri eyniadlı çayların mənbələrində yerləşir. Naxçıvan MR ərazisində iyirmiyədək göl (əksəriyyətinin sahəsi 10 hektardan azdır) var.

Naxçıvan MR–də bir neçə su anbarı (Arpaçay, Uzunoba, Nehrəm, Heydər dəryaçası, Qahab, Xok və sair) yaradılmış, suvarma kanalları çəkilmişdir. Araz su qovşağı su anbarının bir hissəsi Naxçıvan MR ərazisindədir. Araz çayı üzərində hidrotexniki kompleksin, su anbarlarının, suvarma sisteminin tikilməsi və geniş miqyaslı meliorasiya-irriqasiya işlərinin görülməsi sayəsində kənd təsərrüfatının suvarma imkanları və təchizatı yaxşıdır.

Torpaq örtüyü

Naxçıvan MR ərazisində torpaq tipləri, yarımtipləri və sair taksonomik vahidlər relyef xüsusiyyətlərinin, torpaqəmələgətirən proseslərin təsiri altında formalaşmışdır. Müəyyən edilmiş torpaq tipləri fiziki-coğrafi şəraitə uyğun olaraq bir-birindən aydınşəkildə fərqlənməklə bütün səciyyəvi-zonal əlamətlərə malikdirlər. Bölgədə yayılmış dağ və düzən torpaqlarını əsasən ibtidai və torflu dağ-çəmən, çimli dağ-çəmən, bozqır dağ-çəmən, yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə, karbonatlı və qismən bozqırlaşan qəhvəyi dağ-meşə, mədəniləşmiş tünd və aid dağ-şabalıdı, qismən çürüntülü-sulfatlı (əhəngli) və tam inkişaf etməmiş dağ şabalıdı, suvarılan tipik-boz, açıq və ibtidai boz-çəmən, suvarılan sibasar-allüvial-çəmən, tipik və şoranlı şorakətlər tiplərinə bölürlər.

Naxçıvan MR ərazisində dağ-mədən tullantıları ilə pozulmuş torpaqlar, çaqıldaşı çay yataqları, həmçinin çılpaq qayalıqlar və səthə çıxmış gilli süxurların arealları da mövcuddur.

Torpaqların mexaniki tərkibi, yüngül mexaniki tərkibdən (qumsal), ağır mexaniki tərkibə (gilli) qədər dəyişir. Suvarılan tipik boz, açıq və ibtidai boz, çəmən boz, yüksək humuslu boz-çəmən, orta və al humuslu boz-çəmən torpaqları müxtəlif dərəcədə şoranlaşmaya məruz qalmışdır.

Torpaqların eroziyaya uğraması prosesinə görə Naxçıvan MR ərazisi Azərbaycan Respublikasının digər bölgələrindən fərqlənir. Burada minlərlə hektar sahə bitki örtüyündən məhrumdur. Dağlıq ərazilərdə torpaqların şiddətli eroziyası əsasən, bozqır-dağ-meşə, tipik qəhvəyi dağ-meşə, karbonatlı və qismən bozqırlaşan qəhvəyi dağ-meşə, mədəniləşmiş tünd və aid dağ-şabalıdı, açıq dağ-şabalıdı torpaqlarda baş verir.

Flora

  Əsas məqalə: Naxçıvan florası

Naxçıvan MR ərazisi zəngin floraya və rəngarəng bitki örtüyünə malikdir. Bu, ilk növbədə burada təbii şəraitin, geoloji və geomorfoloji quruluşun son dərəcə mürəkkəb olması ilə əlaqədardır. Bitki örtüyünün formalaşmasında fiziki amillərdən başqa, antropoloji amillər də müəyyən rol oynamışdır. Muxtar respublikada iqlimin quraqlığı və kontinentallığı ilə əlaqədar bitki örtüyü və onun şaquli və üfüqi zonallığı Azərbaycanın digər rayonlarından kəskin şəkildə fərqlənir. Belə ki, bitki örtükləri eynilik təşkil etdiyi halda, Kür-Araz ovalığında səhralar hündürlüyü 28–350 m arasındakı əraziləri, muxtar respublikada isə 600–700 m-lə 1100 m arasındakı əraziləri əhatə edir. 1100–1200 m-lə 1500 m arasında friqana tipli kserofit bitkiliyi, 1500–1700 m-lə 1900 m arasında dağ-bozqır bitkiliyi, 1900–2350 m-də qarika, yaxud, çəmən-bozqır bitkiliyi, kserofit kollu çəmənliklər, bəzən kiçik meşəliklər (Biçənək meşəliyi), 2350–2400–2500 m-də subalp bitkiliyi, 2400–3000 m və 3500 m hündürlüklərdə isə subalp və xırda boylu Alp çəmənliyi və Alp xalıları geniş ərazilərdə öz müxtəlifliyi ilə fərqlənir.

Muxtar respublikanın florası Azərbaycanın digər botaniki-coğrafi rayonlarına nisbətən zəngindir. Ərazi cəhətdən çox da geniş olmayan buregionda ali bitkilərin 2782 növünə rast gəlinir; onlar da 773 cins və 134 fəsilədə cəmləşmişdir. Bu növlərdən 68-i mədəni halda becərilir. Yabanı bitkilərin 123 fəsiləsi və 697 cinsdi mövcuddur. Floristik bolluğuna görə ərazi 3 regiona bölünür: Arazboyu düzənliklər, orta dağlı və yüksək dağlıq qurşaqları. Ən çox bioloji müxtəliflik orta dağlıq qurşağa mənsubdur. Belə ki, Arazboyu düzənliklərdə 732 növ, orta dağlıqda 1326 növ, yüksək dağlıqda isə 640 növ floraya rast gəlinir.

Fauna

  Əsas məqalə: Naxçıvan faunası

Muxtar Respublikanın ərazisi təbii şəritinə görə Azərbaycanın digər bölgələrindən kəskin surətdə fərqlənir və bu bölgənin heyanlar aləminin zənginliyində öz əksini tapır. Burada olan heyvanların növ tərkibi və miqdarı Azərbaycan faunasının 60–80 %-ni təşkil edir. Muxtar respublikada endemik və yeni növlər məkən salmışlar; yalnız bu əraziyə xas olan çoxsaylı endemik və relikt, hətta, elm üçün yeni olan heyvan növləri mövcuddur. Belə çoxsaylılıq, ərazidə rast gəlinən bütün hüyvan qruplarında nəzərə çarpır. Buna görə də Naxçıvan MR ərazisi hələ qədimdən bir sıra yerli və xarici alimlərin marağına səbəb olmuşdur. Muxtar respublikanın faunası XIX əsrin II yarısından başlayaraq tədqiq olunur.

 
Nalburunkimilər fəsiləsindən Rhinolophus yarasa

Bir sıra xarici və rus alimlərinin Cənubi Qafqazda cücüləri öyrənilməsi ilə əlaqədar apardıqları tədqiqatlar nəticəsində toplanmış materiallarda Naxçıvan bölgəsinə, xüsusilə Ordubad rayonuna daha çox diqqət yetirilir. Sonralar, 1911-ci ildə alman alimi Y. Miller Ordubad rayonunda xeyli kəpənək növü toplamışdır. Bu alimlər bölgədə 117, Azərbaycan alimləri isə əlavə olaraq2 813 kəpənək növü aşkar etmişlər. Bunların da 150 növü yalnız Naxçıvan MR ərazisi üçün səciyyəvidir.

Ərazidə 4 növ qulağagirən, 3 növ yüyrük (1 növü elm üçün yeni), 4 növ dəvədəlləyi, 67 növ düzqanadlı (4 növü elm üçün yeni), və 75 növ cırcırama, 480 növ yarımsərtqanadlı (7 növü endemik) qeydə alınmışdır. Burada yayılmış 2250 böcək növünün 25 növü Cənubi Qafqaz üçün, 51 növü isə Naxçıvan bölgəsi üçün endemikdir. Böcəklər içərisində faydalı sayılan 46 pərəbüzən növündən 39-na Naxçıvan ərazisində rast gəlinir.

Ərazidə kənd təsərrüfatı heyvanları və insanlar arasında bir sıra qorxulu yoluxucu xəstəliklər yayan 42 növ nəm milçəyi qeydə alınmışdır ki, bunlardan da 5 növü elm üçün yeni, 10 növü isə endemikdir.

Muxtar Respublikanın çay və göllərində sümüklü balıqlar sinfinə daxil olan 29 növ balıq aşkara çıxarılmışdır ki, onlar da 4 dəstə, 8 fəsilə və 24 cinsdə cəmləşirlər. Həmin növlərə Kür altağızı, Kür qumlaqçası, Araz xramulyası, Kür şirbiti, Cənubi Qafqaz gümüşçəsi, qaraqaş, şərq qıjovçusu, Cənubi Qafqaz yastıqarını, anqor çılpaqcası, zərtəpər, qızılxallı, həşəm, mursa, çəki, naxa və s. aiddir.

Naxçıvan MR-də amfibiyaların 6 növü: Suriya sarımsaq iyli qurbağası, yaşıl quru qurbağası, göl qurbağası, Cənubi Qafqaz qurbağası və Kiçik Asiya qurbağası; sürünənlərin 19 növü (Xəzər tısbağası, Aralıq dənizi tısbağası, Qafqaz kələzi, yovşanlıq girdəbaşı, zolaqlı kərtənkələ, ştraux, Cənubi Qafqaz kərtənkələsi, koramal, cılız koramal, kor ilan, kiçik yatağan, adi suilanı, İran suilanı, suilanı, xaltalı kontiya, kələz ilan, gürzə və Naxçıvan gürzəsi) qeydə alınmışdır.

Azərbaycan respublikasında qeydə alınmış 366 növ quşun yarıdan çoxuna (218 növ) muxtar respublika ərazisində rast gəlinir. Burada səciyyəvi quşlardan qırmızıbaş alacöhrə, iri zəvzək, oxuyan silvi, dovdaq, bala dovda (cek), çillər, Suriya ağacdələni, səhra muymulu kəkliyi, Xəzər uları, quzuqapan və s. göstərmək olar. Ərazidə məməlilərin 61 növü məlumdur. Bunlar dörd qrupa bölünür: cücülərlə qidalanan məməlilər-adi kirpi, kiçik qonurdiş, su kutoru; yarasalar – böyük nalburun, nalburun, blazaus, uzunqanad yarasa, palazqulaq yarasa, cırtdan yarasa, payız palazqulağı; yırtıcı məməlilər-çaqqal, canavar, tülkü, qonur ayı, çöl donuzu, gəlincik, ağdiş dələ, bəbir, porsuq, qamış pişiyi, manul, vaşaq; cütdırnaq məməlilər-cüyür, bezoar keçisi, muflon; gəmirici məməlilər-meşə süleysini, kiçik rəb dovşanı, qara siçovul, boz siçovul, siçovul, Qafqaz siçanı, meşə siçanı, Asiya dağsiçanı, Vinoqradov qum siçanı, adi korca, dağ korcası, tirəndaz.

Muxtar respublikada yayılan 350 növ onurğalı heyvanlardan 45 növü Naxçıvan MR-in "Qırmızı kitab"ına salınmışdır.

Naxçıvan faunasının nümayəndələri: (soldan sağa) 1. Qonur ayı, 2. Bəbir, 3. Canavar, 4. Tülkü, 5. Çaqqal, 6. Kirpi


Demoqrafiya

  Əsas məqalə: Naxçıvan əhalisi
Naxçıvanda etnik qruplar
İl Azərbaycanlılar % Ermənilər % Digərləri 1 % CƏMİ
1831 17,1383 56.1 13,3424 43.7
27
1.2 30,507
1896 49,425 56.9 36,671 42.2 583 0.7 86,878
1897 64,151 63.7 34,672 34.4 1,948 1.9 100,771
1917 81,1003 60 53,900 40 135,000
1926 88,433 84.3 11,276 10.8 4,947 4.7 104,656
1939 108,529 85.7 13,350 10.5 4,817 126,696
1959 127,508 90.2 9,519 6.7 4,334 3.1 141,361
1970 189,679 93.8 5,828 2.9 6,680 3.3 202,187
1979 229,968 95.6 3,406 1.4 7,085 2.9 240,459
1989 281,807 95.9 1,858 0.6 10,210 3.5 293,875
1999 350,806 99.6 17 0 3,249 0.9 354,072
2009 396,709 99.6 6 0 1,608 0.4 398,323
1 Ruslar, Kürdlər, Türkiyə türkləri, Ukraynalılar, Gürcülər, Farslar və başqaları.
2 bunların 404 (11.1%) nəfəri yerli və 1,228 (33.6%) gəlmə olub.
3 Azərbaycan türklərinin sayı digər müsəlmanlarla birlikdə göstərilmişdir.
4 bunların 2,690 (8.7%) nəfəri yerli və 10,652 (34.9%) gəlmə olub.
5 ana dilinə əsasən.








 

Naxçıvan MR-nin milli tərkibi (2009)

  azərbaycanlılar (99,6 %)

  qalanları (0,4 %)

Naxçıvan MR-in əhalisi (99,1 %) Azərbaycan türklərindən ibarətdir. Burada həmçinin ruslar, gürcülər, kürdlər və sair xalqların nümayəndələri də yaşayır. Naxçıvan MR Azərbaycan Respublikasının özünəməxsus demoqrafik inkişaf xüsusiyyətlərinə malik regionlarından biridir.

Muxtar respublikanın 361,2 min əhalisi var (2001, avqust). Əhalinin 96, 2 min nəfəri, yaxud 26,6 %-i şəhər, 265 min nəfəri, yaxud 73,4 %-i isə kənd əhalisidir; 178,1 min nəfəri, yaxud 49,3 %-i kişilərdən, 183,1 min nəfəri, yaxud 50,7 %-i qadınlardan ibarətdir. Naxçıvan MR-in yarandığı 1924-cü ildən keçən dövr ərzində bütünlükdə Azərbaycanda olduğu kimi, burada da əhalinin doğum, ölüm və təbii artım göstəricilərində, həmçinin miqrasiyası prosesində tədricən müəyyən müsbət dəyişikliklər yaranmağa başlamış və bu dəyişikliklər əhalinin artımına zəmin yaratmışdır.

Muxtar respublikanın mövcud olduğu dövrdə əhalinin ən sürətli orta illik artımı bütünlükdə Azərbaycanda əhalinin demoqrafik inkişaf səviyyəsinin ən yüksək göstəriciyə malik olduğu 1960–1970-ci illərə təsadüf etmişdir. 1959–1970-ci illərin əhali siyahıyaalması dövründə Naxçıvan MR-də əhalinin sayı 43 % (Azərbaycan SSR-də 38,4 %) artmışdır. Həmin dövrdə bütünlükdə Azərbaycan SSR-də əhalinin orta illik artım surəti 3,5 % olduğu halda, Naxçıvan MSSR-də 3,9 % təşkil etmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl həmin dövrdə muxtar respublikada əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğum və təbii artım göstəricilərinin Azərbaycan SSR-dən xeyli yüksək olması ilə əlaqədar idi.

Muxtar respublikada 1970–1990-cı illərdə əhalinin sayı 48,6 % artaraq 205,7 min nəfərdən 305,7 min nəfərə, o cümlədən şəhər əhalisi 99,2 % artaraq 51,0 min nəfərdən 101,6 min nəfərə, kənd əhalisi isə 31,9 % artaraq 154,7 min nəfərdən 204,1 min nəfərə çatmışdı. 1990-cı illərin sosial-iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq, bu dövrdə burada əhalinin sayı 15,8 % artaraq 305,7 min nəfərdən 361,2 min nəfərə çatmışdır. Orta sıxlıq 1 km²-də 66 nəfərdir (2001, yanvar).

Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının əhalisinin sayı 2013-cü il mayın 1-nə olan statistikaya əsasən 430103 nəfərə çatıb. 2013-cü il mayın 1-nə olan statistikaya əsasən muxtar respublikada əhalinin sayı 2012-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 8728 nəfər və ya 2,1% artıb. 2013-cü ilin yanvar-aprel aylarında Naxçıvanda 3500 uşaq anadan olub.

İqtisadiyat

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırılmasında Naxçıvan MR ərazisi bütövlükdə ölkədaxili iqtisadi rayonlardan biri kimi qeyd olunmuşdur. Lakin o, özünün çoxsahəli strukturu ilə fərqlənir. Bu, muxtar respublikanın Azərbaycan Respublikasının əsas ərazisindən təcrid edilmiş coğrafi məkanda yerləşməsi və bununla əlaqədar burada yerli tələbatı müvafiq istehsal sahələri yaratmaq hesabına təmin etmək zərurəti ilə izah olunur. Son 80 ildə muxtar respublikada yeni istehsal sahələri yaradılmış, zəngin təbii ehtiyatlar aşkara çıxarılaraq istismara cəlb olunmuş, sənaye müasir texnika və texnologiya ilə təchiz edilmişdir. Naxçıvan MR inkişafda olan çoxsahəli sənaye və aqrar-sənaye respublikasıdır. Sənayedə yerli kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və faydalı qazıntı hasilatı xüsusi yer tutur. Elektronika, metal emalı, yüngül, tikinti materialları sənayesi var. Kənd təsərrüfatı, əsasən, üzümçülük, tütünçülük və bağçılıq sahəsində ixtisaslaşmışdır. Taxılçılıqheyvandarlıq inkişaf etmişdir.

Son illərdə muxtar respublikada iqtisadi islahatlar həyata keçirilmiş, torpaq islahatı başa çatdırılmış, azad sahibkarlığın, xüsusi mülkiyyətin və kiçik biznesin inkişafı üçün az da olsa imkanlar yaradılmışdır.

Sənaye

Naxçıvan MR sənayesi tarixən Azərbaycan iqtisadiyyatında önəmli yerlərdən birini tutmuşdur. Hələ 1970–1980-ci illərdə muxtar respublikada istehsal olunan yüzlərlə məhsul növünün xeyli hissəsi xarici ölkələrə ixrac olunurdu. 1990–2000-ci illərdə muxtar respublikada aparılmış elmi ixtisaslaşma və ictimai əmək bölgüsü sayəsində emal və hasilat sənayesi formalaşmışdır. Naxçıvan MR-in xarici ölkələrlə, xüsusilə İranTürkiyə, MDB ölkələri ilə ticarət-iqtisadi əlaqələri genişlənmişdir. Sənayenin ümumi məhsulunun həcmi 1924-cü ildəkinə nisbətən 1990-cı ildə 200 dəfədən çox, 2001-ci ildə isə 1995-ci illə müqayisədə 1,7 dəfə artmışdır. Bütünlükdə, regionun sənayesi yerli xammala əsaslanır və yüngül və yeyinti sənayesi müsissələri əksəriyyət təşkil edir.

Üzümçülüyün inkişafı, eyni zamanda şərabçılığın təşəkkül tapmasına şərait yaratmışdır. Badamlı-Vayxır-Naxçıvan mineral su kəmərinin çəkilməsi Naxçıvan MR-in mineral su istehsalını artırmışdır. Keyfiyyətinə və müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə məşhur olan mineral sular Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdağ və Nəhəcir mineral su zavodlarında xüsusi şəkildə qablaşdırılaraq satışa çıxardılır.

Maşınqayırma, metal və ağac emalı, elektrotexnika müəsissələri muxtar respublikanın sosial-iqtisadi inkişafında və əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsində əsaslı rol oynayır. Naxçıvan MR-in 4 hasilat və 14 emal sənaye müəsissəsi diyarda ümumi məhsulun 2/3 hissəsini istehsal edir.

Zəngin və çoxsaylı tikinti materiallarına məxsus muxtar respublikanın ərazisi, burada tikinti materialları, dəmir-beton, kərpic, travertin, mərmər və s. sənaye müəsissələrinin yaradılmasına və nadir tikinti məhsullarının dünya bazarına çıxarılmasına imkan vermişdir. Muxtar respublikada 91 tikinti-quraşdırma şirkəti fəaliyyət göstərir.

1999-cu ildə Ordubad rayonunun ParağaçayAğdərə mədən yataqlarının kəşfiyyat və istismarı üzrə Böyük Britaniya şirkətləri ilə bağlanmış müqavilə Naxçıvan MR-də mədən sənayesinin bərpası işlərinə başlamağa imkan vermişdir.

Kənd təsərrfüatı

Muxtar respublikanın iqtisadiyyatının əsasını çoxsahəli kənd təsərrüfatı təşkil edir. Buranın iqlim-torpaq şəraiti kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə əlverişli şərait yaradır. Bu inkişaf istifadəsiz qalmış yararlı torpaqların mənimsənilməsi, mövcud su ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi və suvarmanın təkmilləşdirilməsindən asılıdır. Araz çayı üzərində hidrotexniki kompleksin, Arpaçay, Sirab su anbarlarının, Sədərək, Naxçıvan, Əlincəçay suvarma sistemlərinin işə salınması, Fərhad, Nehrəm su anbarlarının tikilməsi və geniş miqyaslı meliorasiya işlərinin görülməsi sayəsində kənd təsərrüfatının suvarma imkanları və təchizatı yaxşı vəziyyətə gətirilmişdir.

2000-ci il muxtar respublikada torpaq islahatında həlledici il olmuş, nəzərdə tutulan 54,9 min ha torpağın hamısı xüsusi təsərrüfatçılara paylanmışdır. Özəlləşdirilmiş torpaq sahələrinin su təchizatını təmin etmək məqsədi ilə Sədərək, Şərur, Babək və Ordubad rayonlarının kəndlərində yeni nasos stansiyaları tikilmiş və köhnələri bərpa edilmiş, Şərur kollektor-drenaj şəbəkəsi yenidən qurulmuş Daşarx (Culfa), Quru arx və Şamlar (Şahbuz) kanallarında bərpa işləri aparılmış, Cəhri çayında (Babək) 2,5 km-lik kaptaj qazılmış, 17 nasos stansiyası, 80 subartezian quyusu bərpa edilərək istifadəyə verilmişdir.

Muxtar respublikanın düzənlik yerlərində, əsasən, ətlik-südlük və yunluq, dağlıq yerlərdən ətlik-yunluq heyvandarlıqla məşğul olunur. Balbas cinsli qoyunlar yetişdirilir. Muxtar respublikada quşçuluq, baramaçılıq və arıçılıqla da məşğul olunur.

Xarici iqtisadi əlaqələr

Naxçıvan diyarının xarici iqtisadi, xüsusilə ticarət əlaqələri ta qədim zamanlardan təşəkkül tapmış, onun nadir məhsulları bir sıra xarici ölkələrin də tələbatını ödəmiş və diyar müəyyən səviyyədə ölkələr arası inteqrasiyaya qoşula bilmişdir. Bunu Naxçıvan ərazisindən qədim dünyanın bir sıra dövlətlərinə məxsus sikkələrin, maddi-mədəniyyət nümunələrinin tapılması da sübut edir.

1991-ci ildə Türkiyə ilə birgə Ümid körpüsünün tikilib istifadəyə verilməsi, muxtar respublika ilə Türkiyə və İran arasında 3 gömrükxana və keçid məntəqəsinin yaradılması Azərbaycanın müstəqillik qazanmasından sonra blokada vəziyyətində olan Naxçıvanın xarici iqtisadi əlaqələr qurmasına imkan vermişdir. Naxçıvan MR-də istehsal olunan şəkər çuğunduru İran və Türkiyənin fabriklərində, şərab məmulatı isə Türkiyə müəsissələrində emal olunur. Təbrizdə İranla bağlanmış protokola görə muxtar respublikanın quşçuluq fabrikləri İranla müştərək müəsissələr kimi işlədilir.

Nəqliyyat

Avtomobil nəqliyyatı

Yüklərin əsas hissəsi avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə daşınır. Yüksək manevretmə qabiliyyəti, həm bərk örtüklü, həm də torpaq yollarda məhsulların bir məntəqədən digərinə qısa müddətdə çatdırılması bu nəqliyyat növünün əhəmiyyətini artırır.

1985-ci ilə nisbətən 1999-cu ildə minik avtomobillərinin sayı 30 dəfədən çox, yük avtomobillərinin sayı 2 dəfə, bütün növlərdən olan avtomobillərin sayı təqribən beş dəfə artmışdır.

Naxçıvan MR-da avtomobil yollarının ümumi uzunluğu 1473 km olub, Azərbaycan Respublikası üzrə olan avtomobil yollarının 7,7%-ni təşkil edir. Bunun da 945 km-i bərk örtüklü yolların, 528 km-i torpaq yolların payına düşür (cədvəl 11.9).

İqtisadi-coğrafi rayonda ümumi istifadədə olan avtomobil yolları, km (2012)

Cəmi Dərəcəsinə görə
I II III IV V
Naxçıvan MR 1473 3 251 419 299 501
Azərbaycan Res 14851* 330 1128 3764 8724 905
· — Respublika üzrə yolların ümumi uzunluğuna işğal altında olan rayonlardakı yollar daxil deyil

[Azərbaycanın nəqliyyatı – 2012].

Təsərrüfatın inkişaf etməsi ilə əlaqədar MR-də daşınan yüklərin və sərnişinlərin sayı daim artır. 2000–2012-ci illərdə daşınan yüklərin miqdarı 3,8 dəfə sərnişinlərin sayı 2,8 dəfə artmışdır.

Əsasən dağlıq ərazilərdə yerləşən OrdubadŞahbuz rayonları həmçinin ŞərurBabək rayonlarının payına daha çox avtomobil yolu düşür. Bərk örtüklü asfalt yollarda yük daşımaların maya dəyəri qrunt yollara nisbətən bir neçə dəfə ucuz başa gəlir. Cədvəl 11.10

İqtisadi-coğrafi rayonda avtomobil nəqliyyatının əsas göstəriciləri

Ərazilər 2000 2005 2010 2012
Daşınan yüklərin miqdarı, min t
Naxçıvan MR 3721 7033 11153 13952
Azərbaycan Res. 40434 69518 99891 118123
Daşınan yüklərin dövriyyəsi, mln. ton-km
Naxçıvan MR 236,0 423,7 678,3 783,1
Azərbaycan Res. 3513,0 7536,1 11325,1 13307,1
Daşınan sərnişinlərin sayı, min nəfər
Naxçıvan MR 31695 39185 66684 87429
Azərbaycan Res. 743301 845910 1200330 1417413
Sərnişin dövriyyəsi, sərnişin-km
Naxçıvan MR 126,8 137,3 176,3 197,7
Azərbaycan Res. 9154,0 10892,1 16633,0 20034,0

Dəmir yolu nəqliyyatı

Blokada vəziyyətində olması ilə əlaqədar Muxtar Respublikanı Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləşdirən dəmir yolu xətti işləmir.

Naxçıvan MR–də dəmir yolu nəqliyyatı mühüm əhəmiyyət daşıyır. Araz çayı boyunca Bakıİrəvan dəmir yolu keçir (Naxçıvan MR–də təqribən 190 km-dir). Həmin dəmir yolunun Culfa–İrəvan hissəsi 1906-cı ildə, Culfa–Mincivan (Zəngilan rayonu) hissəsi 1941-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Culfadan Təbrizə qol (1916-cı ildə Rusiya hökuməti çəkmişdir) ayrılır. Qarabağ müharibəsi nəticəsində vaxtilə ümumittifaq şəbəkəsinə daxil olan və muxtar respublikanı Azərbaycanla bağlayan (Zəngəzurun Ermənistana verilməsindən sonra) dəmir yolu xətti 1992-ci il, 24 apreldə tamamilə kəsildi və həmin vaxtan Naxçıvan MR Azərbaycandan təcrid olunmuş şəkildə, blokada vəziyyətində yaşayır.

1990-cı ildən dəmir yolları bütün istiqamətlərə işləmədiyi üçün avtomobillərin sayı xeyli artmışdır.

Hava nəqliyyatı

Muxtar respublikanın yeganə əlaqələri təyyarə nəqliyyatı vasitəsiylə həyata keçirilir. 1993–1995-ci illərdə Naxçıvan Hava Limanı genişləndirilərək yenidən qurulmuş, sərnişin və ağır yüklü nəqliyyat təyyarələrinin qəbul olunmasına imkan yaranmışdır.

Səhiyyə

1920-ci ilin oktyabrında Naxçıvanda ilk səhiyyə şöbəsi təşkil edilmiş, sonralar bu şöbə səhiyyə komissarlığına çevrilmişdir. 1920–1924-cü illərdə Naxçıvanda tibb müəsissələrinin açılmasına başlanmışdır. Naxçıvan şəhərində xəstəxana, şəhər ambulatoriyası, Ordubad şəhərində həkim məntəqəsi, Çənənəb, Culfa, Əbrəqunis, Cəhri, Qıvraq və Baş Noraşendə (indiki Cəlilabad kəndi) feldşer məntəqələri işə başlamışdır.

1950–1960-cı illərdə muxtar respublikada səhiyyə ocaqlarının sayı sürətlə artmağa başlamışdı. Malyariyaya qarşı tədbirlər nəticəsində, 1958-ci ildə muxtar respublikada bu xəstəliyin kökü kəsilmişdir. 1970–1990-cı illərdə də Naxçıvan səhiyyəsi inkişaf etmişdir.

2000-ci ildə Naxçıvan MR-də 55 xəstəxana müəsissəsi, 5 poliklinika, 49 ambulatoriya, 123 feldşer-mama məntəqəsi, 8 gigiyena və epidemiologiya mərkəzi, 3 təcili-tibbi yardım stanisyası və 62 aptek fəaliyyət göstərirdi.

İdman

  Əsas məqalə: Naxçıvanda idman

Naxçıvanda xalq arasında güc, çeviklik və bacarıq tələb edən milli idman oyunları qədimdən yaranmışdır. Güləş, at çapmaq, qılınc və gürz oynatmaq, nizə və ox atmaq, üzmək, qaçış və s. üzrə keçirilən yarışlarda əsas məqsəd gəncləri əməyə və hərbi işə hazırlamaq idi. Naxçıvanda pəhləvanların hazırlanmasında zorxanalar mühüm rol oynamışdı.

1924-cü ildə Naxçıvanda Bədən Tərbiyəsi və İdman Şurası yaradılmışdır. 1931–1934-cü illərdə Naxçıvan MSSR ƏMH və ƏMHO kompleksi nişançılarının hazırlanmasında mühüm işlər görmüşdü. 1937-ci ildə ağır atletika üzrə Azərbaycan birinciliyi Naxçıvan şəhərində keçirilmişdi. 1962-ci ildə Naxçıvan voleybol komandası Azərbaycan birinciliyində ikinci yeri, futbol komandası isə üçüncü yeri tutmuşdu.

Elm və təhsil

Naxçıvanda maarif və təhsil hələ orta əsrlərdən inkişaf etmiş, məktəb və mədrəsə təhsili geniş yayılmışdı. Elxanilər dövrünə aid bir fərmandan məlum olur ki, hələ XII əsrin sonlarında Naxçıvanda iki mədrəsə mövcud idi. Orta əsr mənbələrinə görə, XIII əsrin sonlarında Naxçıvanda 4 ali tipli mədrəsə, məscidlərin nəzdində mollaxana adlanan 60-a qədər ibtidai mədrəsə fəaliyyət göstərirdi. Dünyəvi fənlərin də təlim edildiyi NaxçıvanOrdubad mədrəsələrindəYaxın Şərq ölkələrindən gəlmiş tələbələr də təhsil alırdı. Naxçıvan şəhərində ilk dünyəvi məktəb Ehsan xan Kəngərlinin XIX əsrin 30-cu illərinin sonlarında açdığı rus-tatar qəza məktəbidir. Həmin məktəb 1879-cu ildə üçsinifli şəhər məktəbinə çevirilmişdi.

XIX əsrin sonlarında bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvanda da üsuli-cədid məktəbləri yaranmağa başladı. M. T. Sidqi Ordubadda "Əxtər" (1892), "Qız məktəbi" (1896) məktəbləri təsis etdi. 1920-ci ilədək Naxçıvanda 45 məktəb fəaliyyət göstərirdi. Sonrakı dövrlərdə Naxçıvanda təhsil daha da inkişaf etmiş, müxtəlif sahəli elm ocaqları yaradılmışdı.

1991–2001-ci illərdə muxtar respublikada 45 yeni məktəb binası inşa edilmiş, 18 məktəb binası isə əsaslı təmir edilərək yenidən qurulmuşdur. Hal hazırda muxtar respublikada 106 daimi məktəbəqədər uşaq tərbiyə müəsissəsi, 26 məktəbdənkənar müəsissə, 233 orta təhsil müəsissəsi, 14 uşaq idman və şahmat məktəbi fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə 6 peşə litseyi və 3 kollec(Naxçıvan Musiqi Kolleci,Texniki Kollec və Tibb Kolleci)də vardır. Naxçıvan MR-də ali təhsil sistemi də yaradılmışdır. C. Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Müəllimlər İnstitutu ,Naxçıvan Dövlət Universiteti və Naxçıvan Özəl Universiteti muxtar respublikanın müxtəlif elm sahələrində olan mütəxəssislərə olan tələbatının ödənilməsində mühüm rol oynayır.

Naxçıvan orta əsrlərdə Azərbaycan elminə, bütün Yaxın və Orta Şərqdə şöhrət qazanmış onlarla görkəmli alim, mütəfəkkir, filosof, hüquqşünas, tarixçi, filoloq, təbib və ilahiyyatçı bəxş etmişdir. Əbu Əbdüllah əl-Müfərric Nəşəvi, Əhməd ibn Hacəf Nəşəvi, Əkmələddin Naxçıvani, Hinduşah Naxçıvani, Məhəmməd Naxçıvani, Fəxrəddin Naxçıvani, Baba Nemətullah Naxçıvani, Kəmaləddin Naxçıvani, Nəcməddin Naxçıvani, İzzəddin Naxçıvani, Həsən ibn Ömər Naxçıvani, Fəzlullah Nəimi və başqa naxçıvanlı alimlər dünya elm xəzinəsinə dəyərli töhfələr vermişlər.

XX əsrin 20-ci illərindən Azərbaycanda, o cümlədən də Naxçıvan MR-də müasir elmin əksər sahələri böyük inkişaf yoluna qədəm qoydu. "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin Naxçıvan şöbəsinin yaradılması diyarın zəngin təbii sərvətlərinin aşkara çıxarılmasında, tarix, elm və mədəni irsin öyrənilməsində əhəmiyyətli rol oynadı. AMEA-nın yaradılması (1945) muxtar respublikada da elmin inkişafına güclü təkan verdi. Muxtar respublikada elmi idarələr, o cümlədən Araz (Naxçıvan) Kompleks Zona Təcrübə Stansiyası, Naxçıvan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq Stansiyası, AMEA – nın Naxçıvan Regional Elmi Mərkəzi, Elm və Texnika Mərkəzi, Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının Günəşi Müşahidə Stansiyası (Batabat rəsədxanası) yaradıldı. 1972-ci ildə təşkil olunmuş Naxçıvan Elm Mərkəzində fundamental elmin müxtəlif sahələri üzrə tədqiqatlar aparılır. Burada muxtar respublikanın təbii sərvətlərinin, tarix və mədəniyyət abidələrinin tədqiqi və öyrənilməsi sahəsində çoxlu işlər görülür. 1999-cu ildə yaradılmış Naxçıvan Elm və Texnika Mərkəzində muxtar respublikada yayılmış dərman bitkilərinin toplanması, öyrənilməsi, onlardan dərman preparatlarının hazırlanması işləri aparılmaqdadır.

Din

Muxtar Respublikada təxminən 300-ə yaxın məscid mövcuddur. Onlardan 100-ə yaxını daimi fəaliyyətdədir. 1993–2003-cü illər ərzində burada 80-nə yaxın məscid inşa olunmuş və ya əsaslı bərpa edilmişdir. 2003–2013-cü illərdə tikilmiş və ya bərpa olunmuş məscidlərin sayı təxminən 15-dir.

Mətbuat və televiziya

Naxçıvan MR–də ilk mətbuat orqanı Muxtar Respublika Ali Məclisinin və Nazirlər Kabinetinin orqanı olan "Şərq qapısı" qəzetidir. 1921-ci ildən nəşr olunan qəzetin "Cavanlar həyatı" (1921 noyabr – dekabr) və "Füqəra səsi" (1922 yanvar – mart); 1980–1990-cı illərdə isə "Sovet Naxçıvanı" və "Sovetskaya Naxiçevan" adları ilə Azərbaycan və rus dillərində çıxmışdır. 1996-cı ildən Naxçıvan Şəhər İcra Hakimiyyətinin "Nuh Yurdu" adlı qəzeti nəşr edilir. 30-cu illərdən muxtar respublikada yaradılmış inzibati rayonlarda Rayon İcra Hakimiyyətlərinin orqanları olan "Şərurun səsi" (Şərur), "El Həyatı" (Ordubad), "Şərqin səhəri" (Babək), "Arazın səsi" (Culfa), "Oğuz səsi" (Şahbuz), "Oğuz Yurdu" (Sədərək) qəzetləri çıxır. 2004-cü ildə yaradılmış Kəngərli rayonunda isə "Yeni Həyat"qəzeti çıxır.

1921-ci ildə yaradılmış Naxçıvan mətbəəsi 1938-ci ilə kimi "Şərq qapısı" qəzeti redaksiyasının tabeliyində fəaliyyət göstərmiş , həmin ildən müstəqil müəsissəyə çevrilmişdir. 1976-cı ildə mətbəə üçün xüsusi bina tikilmişdir. Muxtar respublikada çıxan qəzetlər burada rotasiya üsulu ilə çap edilmişdir. Mətbəə 1985-ci ildən Azərbaycan Nəşriyyat-Poliqrafiya və Kitab Ticarəti İşləri Komitəsinin (sonralar Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi) strukturuna daxil edilərək, Naxçıvan Şəhər Poliqrafiya Müəsissəsi adlandırılmışdır. 1997-ci ildən müəsissə "Əcəmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi kimi fəaliyyət göstərir. Bununla bərabər Naxçıvan Dövlət Universiteti nəzdində "Qeyrət" nəşriyyatı – mətbəəsi də fəaliyyət göstərir.

Naxçıvan MR – də radio verilişlərinə 1926-cı ildən, yerli radio verilişlərinə isə 1930-cu ildən başlanmışdır. 1963-cü ildə isə Naxçıvanda televiziya mərkəzi fəaliyyətə başlamışdır. Həmin il muxtar respublikanın Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yerli radionun bazasında Naxçıvan MR Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi yaradılmışdır.Hal-hazırda Naxçıvan ərazisində 2 televiziya(Naxçıvan Televiziyası və Kanal 35) və 2 radiostansiya (Naxçıvanın səsi) fəaliyyət göstərir.

Mədəniyyət

Ədəbiyyat

Naxçıvan diyarı qədim və zəngin ədəbi ənənələrə malikdir. Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatında Naxçıvan motivləri əhəmiyyətli yer tutur. Kitabi Dədə Qorqudun boylarında Naxçıvan bölgəsi ilə səsləşən süjetlərə və toponimlərə rast gəlinir. Qorqudşünaslar dastandakı "Basatln təpəgözü öldürdüyü boy" və "Bəkil oğlu İmran" boylarında cərəyan edən hadisələrin, əsasən, Naxçıvanla bağlı olduğunu göstərmişlər. Naxçıvan süjetləri və toponimləri Koroğlu, Əsli və KərəmQaçaq Nəbi dastanlarında da özünə yer almışdır.

Naxçıvan folklorunda Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatının bütün janrları təmsil olunmuşdur. Əsasən bu diyara xas olan janrlar (haxışta, gülümey, yallıbaşı mahnılar) və nümunələr də vardır. Diyarda xalq ədəbiyyatının mühüm qollarından olan aşıq sənəti də inkişaf etmişdir. Bu sahədə Şərur və Şahbuz rayonları fərqlənməkdədir.

Hələ qədim zamanlarda bir çox görkəmli şairlər, o cümlədən, Qətran Təbrizi bir müddət Naxçıvanda yaşayıb yaratmışdır. Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın sarayına yaxın olan, "təbiblər sulatnı" kimi şöhrət qazanmış Kəmaləddin Naxçıvani şair kimi də məşhur idi. Əbubəkr ibn Xosrovun Atabəylər sarayında xidməti dövründə yazdığı məşhur "Munisnamə" əsəri mühüm sosial-əxlaqi motivləri və humanizmi ilə seçilir. Orta əsrlərdə Əhməd ən – Nəşəvi, Nəcməddin Naxçıvani, Hinduşah Naxçıvani, Sadiq bəy Ordubadi, Baba Nemətullah Naxçıvani, Fəzlullah Nəimi və başqa mütəfəkkir Azərbaycan alimləri eyni zamanda bədii əsərləri ilə də Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmişlər.

XIX əsrdə maarifçilik hərəkatının geniş yayılması bu bölgədə də ədəbiyyat və mədəniyyətin sürətli inkişafına təkan verdi. Heyran xanım və Qönçəbəyimin yaradıcılığında məhəbbət lirikası ilə yanaşı, zəmanədən şikayət, zülmə, sosial ədalətsizliyə qarşı etiraz motivləri də güclüdür. Bu dövrdə Naxçıvan ədəbi mühitində ciddi canlanma nəzərə çarpır. Ordubadda yaradılmış "Əncüməni – şüəra" ədəbi məclisi (1838) klassik ədəbi ənənələrlə yanaşı, yeni maarifçi ədəbiyyatın da inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir. Məclisin fəali üzvlərindən Qüdsi Vənəndi, Fəqir Ordubadi, Əhmədağa Şəmi və başqalarının yaradıcılığında klassik məhəbbət lirikasının ənənəvi mövzuları ilə yanaşı, maarifçilik ideyaları, tənqidi – realistik – stairik meyllər də əhəmiyyətli yer tutur. T. Sidqinin (1854–1903) ədəbi pedoqoji irsinin də Azərbaycanın maarifçi – realist ədəbiyyatına özünəməxsus yeri var.

XX əsrdə Naxçıvan diyarı Azərbaycanın ictimai, ədəbi-bədii fikrinə və mədəniyyətinə bir sıra böyük şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Dahi yazıçı, dramaturq və publisist, "Molla Nəsrəddin" jurnalının yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığı realis-demokratik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində müstəsna yer tutur. Ədib "Çay dəstgahı", "Kişmiş oyunu", "Danabaş kəndinin əhvalatları", "Poçt qutusu" kimi əsərlərini Naxçıvanda yaşadığı illərdə (1903-cü ilə kimi) yazmışdır.

Böyük romançı Məmməd Səid Ordubadi Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi-roman janrının əsasını qoymuş və onun kamil nümunələrini (dörd cildlik "Dumanlı Təbriz" epopeyası, "Qılınc və Qələm" və s.) yaratmışdır. "Dumanlı Təbriz" romanındakı süjetlərin əksəriyyəti ədibin həyatının Naxçıvan dövrü ilə bağlı müşahidələrinin məhsuludur. Milli romantik Azərbaycan şeri və dramaturgiyasının korifeyi Hüseyn Cavidin humanist lirikası, yaratdığı möhtəşəm əsərlər Azərbaycan ədəbiyyatının ən dəyərli nümunələri sırasına daxil olmuşdur.

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri olan İ. Səfərli, M. Araz, Ə. Əylisli, R. Behrudi də Naxçıvan torpağının yetirmələridir. Azərbaycan yazıçılarının böyük bir hissəsi Naxçıvanda yaşayıb yaratmaqdadır. Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin yaradılması da Naxçıvanda ədəbi – mühitə müsbət təsir göstərmişdir.

Memarlıq

  Əsas məqalə: Naxçıvanda memarlıq

Naxçıvan Azərbaycanın əsas memarlıq mərkəzlərindən biridir. E.ə. III minilliyin sonu – II minilliyin əvvəllərinə aid yaşayış məskənlıərindən Naxçıvanın qədim memarlığına aid çiy kərpic və möhrədən inşa edilmiş bina qalıqları, Naxçıvan ərazisində möhtəşəm qala divarları, düzbucaqlı və yarımdairəvi bürclərlə əhatə olunmuş erkən şəhər yerləri (I və II Kültəpə, Govurqala, Qarabağlar, Oğlanqala, Plovtəpə, Qazançı, Vayxır, Çalxanqala və s.) meydana gəlmişdir. Bu abidələr Azərbaycanın, eyni zamanda Naxçıvanın, QafqazYaxın Şərqin inkişaf tapmış mədəniyyət mərkəzləri ilə əlaqələrini aşkara çıxarmışdır. Naxçıvanın ayrı – ayrı yaşayış dövrlərinə aid yaşayış məskənləri, siklop tikililəri, madii mədəniyyət və memarlıq abidələri, qalaları, istehkamları, inşaat materialları, tikinti texnikası və sair zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Naxçıvan XII əsrdə qüdrətli Azərbaycan Atabəylər dövlətinin paytaxtı olaraq əzəmətli bir şəhər, Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəniyyət mərkıəzlərindən biri idi.Burada memarlıq sənəti yüksək səviyyəyə çatmışdı. Çoxsaylı dini memarlıq abidələri və mülkki binalar, zəngin ornamentlər və boyalarla bəzədilmiş əzəmətli məscidlər, öz möhtəşəmliyi, mozaikaları və incə tərtibatı ilə diqqəti cəlb edən monastır və kilsələr, türbələr, saraylar, karvansaralar, körpülər, qala və bürclər, mədrəsələr, bəzəkli yaşayış evləri, zəngin tərtibatlı hamamlar və s. inşa edilmişdi. Məşhur Atabəylər Memarlıq Kompleksi də məhz bu dövrün məhsuludur.

Azərbaycanda orta əsr xatirə memarlığının ən geniş yayılmış tipi olan qülləvari türbələrin yaradılmasında naxçıvanlı memarlar Əcəmi Əbubəkr oğluƏhəmd Əyyub oğlunun böyük xidmətləri olmuşdur. Memar Əcəminin XII əsrin II yarısında Naxçıvanda ucaltığı və dövrümüzədək salamat qalmış Yusif Küseyir oğlu türbəsiMömünə Xatun türbəsi dünya memarlığında insan xatirəsini monumental biçimlərlə əbədiləşdirən ən uğurlu örnəklərdəndir. Təkcə Azərbaycan memarlığında deyil, ümumilikdə İslam memarlığında ən uca və incə kompozisiyalı türbələrdən olan Mömünə Xatun türbəsinin belə uzunömürlülüyü, onun mühəndis həllinin bitkinliyi ilə izah olunur. Memar Əcəminin fəaliyyəti ilə Azərbaycan memarlığı tarixində Naxçıvan – Marağa memarlıq məktəbi kimi tanın üslub yaranmış və formalaşmışdır. Bu məktəbin təsiri ilə Yaxın Şərq ölklərində bir sıra memarlıq kompozisiyaları yaradılmışdır.

Naxçıvan memarlığı yalnız daş memarlıq abidələriilə deyil, əsas inşaat materialı qırmızı bişmiş və bənövşəyi kaşılı kərpiclər olan abidələrlə də məşhurdur (Naxçıvan İmamzadə kompleksi, Qarabağlar türbəsi və sair). Monqol istilaları nəticəsində əvvəlki əzəmətini itirmiş, Elxani hökmdarları dövründə digər Azərbaycan şəhərləri kimi dirçəlmiş, XIV əsrin II yarısında Çobani və Cəlairi əmirləri arasındakı dağıdıcı müharibələrdən zərə çəkmiş, Qızıl Orda xanları və Əmir Teymurun yürüşləri zamanı qətl-qarətlə üzləşmiş, XVI əsrdə dəfələrlə əldən-ələ keçmiş, XVII əsrdə iki dəfə ciddi dağıntılara məruz qalmış Naxçıvan əski əzəmətini, Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəni həyatındakı aparıcı rolunu itirmişdi. Hərbi siyasi hadisələr Cuğa, Ordubad, Əylis kimi mədəni mərkəzlərə də xeyli zərər yetirmişdi. Görkəmli memarların yaratdıqları yüzlərlə qiymətli tikinti və abidə ara müharibələri zamanı dağıdılmış, dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Çox zaman bunları yaradan sənətkarların və xalq ustalarının adı belə unudulmuşdur.

XVII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Naxçıvanın, Ordubadın, Culfanın şəhər həyatında müəyyən canlanma hiss olunur. Türk tarixçisi Övliya Çələbinin məlumatına görə, XVII əsrdə Naxçıvanda 20 min ev, 70 dini bina, 20 karvansara, 7 hamam və bazarlar olmuşdur. İmamzadə Memarlıq Kompleksi (XVI–XVII əsrlər), İsmayıl xan hamamı (XVIII–XIX əsrlər), Naxçıvan xan sarayı (XIX əsr), Ordubad Cümə məscidiOrdubad mədrəsəsi, zorxana, hamam və karvanasaralar tikilmişdir.

Naxçıvanın tarixi memarlıq abidələri: (soldan sağa)
1. Əbrəqunis monastırı, 2. Yusif Küseyir oğlu türbəsi, 3. Əlincəçay xanəgahı


Sənətkarlıq

 
Azərbaycan xalçalarının Naxçıvan məktəbinə aid olan xalça

Naxçıvan diyarı hələ qədim zamanlardan sənətkarları ilə Yaxın Şərqdə tanınmışdır. Qədim xalq sənəti sahələri olan dulusçuluq, metalişləmə, misgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, toxuculuq, zərgərlik və sair Eneolit və İlk Tunc dövrlərindən Naxçıvanda inkişaf etmişdir. Burada əkinçiliyin və maldarlığın intensiv inkişafı sənətkarlığın təkamülünə inkişaf yaratmışdır. Mədəni tələbatın artması bəzək əşyalarının, hətta əmək alətlərinin, məişət avadanlıqlarının, silahların müəyyən hissəsinin gözəl bədii təribatla hazırlanması ilə nəticələnmişdir.

Arxeoloji qazıntılar nəticəsində qədim yaşayış yerlərindən (III Kültəpə, Sədərək, Maxta, Ovçular təpəsi, Daşarx, Qızılburun, Şahtaxtı, Qarabağlar, Külüs, Kolanı və s.) müxtəlif əmək alətləri, məişət və bəzəkəşyaları aşkara çıxarılmışdır. Arazın sol sahilində yaşamış qədim tayfaların sosial həyat tərzi, dini –ideoloji dünyagörüşləri, inamları vəadət — ənənələri bu dövrün sənətkarlığında öz əksini tapmışdır. Naxçıvanın Tunc dövrü mədəniyyəti üçün səciyyəvi sayılan yüksək ustalıqla hazırlanmış bədii tərtibatlı boyalı gil qabları (bu dövrdə Naxçıvanda bir sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənən Boyalı Qablar mədəniyyəti təşəkkül tapmışdır), rəngarəng motivli bəzəklər, həmçinin tunc və gümüşdən nəfis zərgərlik məmulatı, qızıl bəzək əşyaları, müxtəlif minerallardan hazırlanmış muncuqlar, metal, ağac, sümük, gil və daşdan zərif sənətkarlıq əsərləri, gil və daş heykəlciklər buna parlaq sübutdur.

Qədim sənətkarlığın mühüm sahəsi olan dulusçuluq Naxçıvan ərazisində e.ə. IV minillikdə yaranmışdır. Arxeoloji materiallar göstərir ki, Eneolit və Tunc dövrlərinə aid gil qablar dulus çarxlarında hazırlanmış və xüsusi kürələrdə bişirilmişdir. Dulus kürələrinin ən qədim qalıqları I Kültəpə yaşayış yerində aşkar olunmuşdur. Tunc dövrünə aid II Kültəpə yaşayış yerindən əl ilə, qismən də dulus çarxında hazırlanmış müxtəlif formalı sadə, həndəsi və nəbati naxışlar, insan, heyvan və quş təsvirləri ilə bəzədilmiş boyalı qab nümunələri məlumdur. Yüksək keyfiyyəti, rəngarəngliyi və çeşidli formaları ilə seçilən dulus qablarının bəzədilməsi, şüyrələnməsi, şirlənməsi xalq sənətinin mühüm sahələridir.

Naxçıvan eyni zamanda dünyanınən qədim metal işləmə ocaqlarından biridir. I Kültəpənin ən qədim mədəni təbəqəsindən müxtəlif mis – mərgümüş, nikel – mərgümüş qatışığı olan alətlər və bəzək nümunələri əldə edilmişdir. Ordubad rayonunun Plovdağ nekropolundan çoxlu tunc sancaqlar, Kültəpədən tunc dövrünə aid başı ilgəkli dörd sancaq, bıçaq parçası və sair tapılmışdır. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkara çıxarılmış materiallar Naxçıvanın qədim sakinlərinin sümükdən və daşdan əmək alətləri və bəzək hazırlamaq məharətinə malik olduqlarını göstərmişdir.

Toxuculuq peşəsinə aid daş, sümük və gil iy başlıqlarına, həmçinin, çox zərif parça qalıqlarına rast gəlinmişdir. Orta əsrlərdə misgərlik, zərgərlik, ipəkçilik, xalçaçılıq kimi sənətlər xüsusilə vüsət almış, yüksək sənətkarlıq və zövq ilə hazırlanmış müxtəlif məişət əşyaları və zərgərlik məmulatları şöhrət qazanmışdı. Bu sənətkarlıq məhsulları xarici bazarlara da ixrac edilirdi. Bədii metal ustası Osman ibn Salman Naxçıvaninin oyma naxışlarla bəzədilmiş bürünc dolçası (1190) Fransanın məşhur Luvr muzeyində sərgilənməkdədir.

Erkən orta əsrlərdən başlayaraq istehsal texnikası təkmilləşmiş, ipək istehsalında ayaqla hərəkətə gətirilən təkərli mancanaqlar (baramaaçan dəzgahlar), ipək karxanalarında mütəhərrik toxucu dəzgahları tətbiq olunmuşdur. Ordubad şəhəri Azərbaycanın ipək parça istehsal edən əsas mərkəzlərindən biri idi. Culfa, Ordubad və Naxçıvanda bez istehsalı (bəzzazlıq) sənəti də geniş yayılmışdı.

Azərbaycanın qədim xalçaçılıq ənənəsinin formalaşmasında Naxçıvanın da öz rolu vardır. Orta əsrlərdə Naxçıvanda xalçaçılıq sənəti daha da inkişaf etmiş, sonrakı dövrlərdə Naxçıvan əhalisinin məişət və iqtisadiyyatında mühüm yer tutmuşdur. Naxçıvan xalçaçılıq məktəbi Azərbaycan xalçaçılığının xüsusi bir qolunu təşkil edir. Naxçıvanda xalçaçılıq bu gün də yaşadılmaqdadır.

Təsviri sənət

Naxçıvanda təsviri sənətin kökləri qədim Gəmiqaya rəsmlərinə (e.ə. VII–I minilliklər) gedib çıxır. Bu diyarın qədim sakinlərinin dünyagörüşünü, bədii – estetik təfəkkürünü əks etdirən həmin rəsmlərdə onların təsərrüfat həyatı və məişəti əbədiləşdirilmişdir. Ərazidən tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri, xüsusilə Əlincəçay vadisindəki Zoğala yaşayış yerindən tapılmış sütun altlıqları, orijinal tunc qrifon fiqurları (VI – VII əsrlər), Cavanşirin tunc heykəli və s. sənət əsərləri Naxçıvanda təsviri sənətin qədim tarixindən xəbər verir.

Orta əsrlərdə bütün müsəlman şərqində olduğu kimi Naxçıvanda da xəttatlıq, kitabşünaslıq və miniatür sənəti inkişaf etmişdir. Naxçıvanın məşhur sənətkarlarından Nəşəvi Həddad ibn Asim (XI əsr), İzzəddin Əbülfəzl Dövlətşah əs – Sahibi (XII əsr), Ətiq Ordubadi, Mirzə Məhəmməd Ordubadi (XVI – XVII əsrlər) və başqaları bütün Yaxın Şərqdə məşhur olmuşdu. Görkəmli şair Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr) həm də məşhur nəqqaş idi.

Naxçıvanda peşəkar rəssamlıq sənəti XX əsrin əvvəllərində yaranmışdır. Realist Azərbaycan rəssamlığının banisi Bəhruz Kəngərlinin əsərlərində dövrün kaloriti, öncül mövzuları əksini tapmışdır. Azərbaycan boyakarlığında mənzərə və portret janrlarının təşəkkülü onun adı ilə bağlıdır. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımı nəticəsində doğma yurdundan didərgin düşmüş insanların portretlər silsiləsi ("Qaçqın qadın", 1921-ci il, Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi və sair əsərlər) təkcə rəssamın yaradıcılığında deyil, həm də Azərbaycan boyakarlığında əhəmiyyətli yer tutur.

Məşhur Azərbaycan və türk boyakarı İbrahim Səfi, xalq rəssamları Hüseyn ƏliyevElmira Şahtaxtinskaya, əməkdar incəsənət xadimi Əyyub Hüseynov, əməkdar rəssam Cəmil Müfidzadə də Naxçıvan torpağının yetirməsidir. Əməkdar incəsənət xadimləri Şamil Qazıyev, Əyyub Fətəliyev, M. Qasımov isə əsasən teatr rəssamları kimi tanınmışdırlar. Ş. Qazıyevin "Çoban portreti" (1931) Tretyakov qalereyasında (Moskva) sərgilənməkdədir. Naxçıvan MR – də Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının filialı fəaliyyət göstərir.

Teatr

Naxçıvanda meydan teatrı və şəbeh tamaşaları formasında teatr sənəti hələ qədim dövrdən mövcud olmuşdur. Peşəkar teatrın isə 120 yaşı var. 1882-ci ildə tanınmış ziyalı E. Sultanovun təşəbbüsü ilə Naxçıvanda əsas üzvləri müəllimlərdən ibarət olan "Müsəlman şiə incəsənəti və dram cəmiyyəti", "Ziyalı məclisi" yaradılmışdı. E. Sultanov 1884-cü ildə birpərdəli "Tatarka" ("Azərbaycan qızı") pyesini yazmışdı. Cəmiyyət və məclis üzvlərinin təşəbbüsü ilə 12 avqust 1886-cı ildə mütərəqqi ziyalılardan Hacı Nəcəf Zeynalovun Naxçıvanın Zaviyə məhəlləsindəki evində M. F. Axundzadənin "Müsyo Jordan və Dərviş Məstəli Şah" komediyası oynanıldı. Bu tamaşa ilə Naxçıvan teatrının əsası qoyuldu.

Naxçıvan teatrının təşəkkülündə E. Sultanovla yanaşı C. Məmmədquluzadə, M. T. Sidqi, Q. Şərifov, Ə. Sultanov, M. C. Şürbi, sonralar isə B. Naxçıvani, R. Təhmasib, Ə. Qəmküsar, R. İsfəndiyarlı və başqalarının da rolu olmuşdur. Azərbaycan teatrının müqtədir ustadları H. Ərəblinskinin, M. Əliyevin, S. Ruhullanın tez – tez Naxçıvana gələrək, yerli aktyor və rejissorlarla birgə tamaşalar göstərməsi, Naxçıvan teatrının peşəkarlıq səviyyəinin artmasına və püxtələşməsinə güclü təsir göstərmişdir.

XX əsrin 20-ci illərindən Naxçıvan teatrı yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu dövrdə Naxçıvan aktyorları vahid truppada birləşdi. 1922-ci ildə Naxçıvan şəhərində Naxçıvan Dövlət Dram Teatrı yaradıldı. H. Cavid və C. Cabbarlının pyeslərinin tamaşaya qoyulması Naxçıvan teatrına yeni ab – hava gətirdi.

Azərbaycan hökumətinin 14 sentyabr 1989-cu il tarixli qərarı ilə uşaq və yeniyetmələrin milli – mənəvi — əxlaqi dəyərlər ruhunda tərbiyəsini gücləndirmək, dünyagörüşünü formalaşdırmaq məqsədi ilə Naxçıvan Dövlət Kukla Teatrı yaradılmışdır.

Musiqi

  Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi

Naxçıvan diyarında ta qədimdən həm xalq musiqisi, həm də klassik musiqi (muğam) yanaşı şəkildə yayılmışdı. Musiqi mədəniyyətinin inkişafında xalq yaradıcılığının – xalq mahnı və rəqs havalarının, aşıq sənətinin mühüm rolu olmuşdur. Mövsüm və mərasimlərlə (üzərliksalma, xan bəzəmə, cangülüm, duvaqqapma və s.), əmək fəaliyyəti ilə bağlı nəğmələr (qodu – qodu, sayaçı sözləri, xırman nəğmələri) Naxçıvanın musiqi folklorunun qədim nümunələridir. Xalq mahnıları, habelə, toy mərasimi ilə bağlı haxıştalar, gülümeylər, rəqs havaları, xüsusilə xalq yaradıcılığının sintetik janrı, vokal və instrumental musiqini özündə birləşdirən yallı və yallıbaşı mahnılar (bu sahədə Şərur bölgəsi seçilir) geniş yayılmışdı.

Xalq yaradıcılığında özünəməxsus yeri olan aşıq sənəti, əsasən, Şərur və Şahbuz bölgələrində yayılmış və inkişaf etmişdir. Peşəkar klassik musiqi – muğam ifaçılığı, xanəndəlik isə əsasən, Ordubad və Naxçıvanda yayılmışdı. Məşhur çalğıçı Muradağa Naxçıvanlı Osmanlı sultanı IV Muradın saray musiqiçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərindən Naxçıvanda da müasir musiqi formalarına maraq artdı. Həmin dövrdə bu bölgədə dramatik və musiqili teatr yarandı, açıq konsertlər təşkil edilməyə başlanıldı. XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Naxçıvan şəhərinin mərkəzi istirahət parkında nəfəsli alətlər orkestrı və Şərq üçlüyü konsertlər verirdi. Sonralar onları xalq çalğı alətləri ansamblı əvəz etdi.

1937-ci ildə Ü. Hacıbəylinin təşəbbüsü ilə Naxçıvanda musiqi məktəbi (indiki musiqi texnikumu) açıldı, dahi bəstəkar məktəbə notlar bə "Berlin" markalı pianino hədiyyə etmişdi. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq muxtar respublikada musiqi mədəniyyətinin inkişafı yeni vüsət aldı. Naxçıvan musiqi məktəbinin yetirmələri təhsillərini Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (indiki Bakı Musiqi Akademiyasında) davam etdirirdilər.

1958-ci ildə Naxçıvan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı (1983-cü ildən Naxçıvan Dövlət Filarmoniyası) yaradıldı. Filarmoniyada instrumental ansambl, xalq çalğı alətləri orkestrı, simfonik heyət, rəqs kollektivi fəaliyyət göstərir. 1994-cü ildən Naxçıvan Dövlət Universitetində musiqi ixtisası üzrə mütəxəssislərin hazırlanmasına başlanıldı. 1998-ci ildə universitetin incəsənət fakültəsi nəzdində konservatoriya açılmışdır.

Mətbəx

  Əsas məqalə: Naxçıvan mətbəxi

Qalereya

İstinadlar

  1. Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: Demoqrafiya: 1 yanvar 2019-ci il tarixə Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi, əhalisinin sayı, sıxlığı və inzibati ərazi bölgüsü. . — yoxlanılıb: 06.07.2019
  2. Ümumi məlumat, səhifə 10. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
  3. "Azərbaycan ərazisi" (azərb.). www.azerbaijan.az. İstifadə tarixi: 2015-10-14.[ölü keçid] Arxivləşdirilib.
  4. "Naxçıvan: Ümumi məlumat" (azərb.). www.azerbaijans.com. İstifadə tarixi: 2015-10-14. Arxivləşdirilib.
  5. "Azərbaycan: Ümumi məlumat" (azərb.). Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. İstifadə tarixi: 2015-10-14. Arxivləşdirilib.
  6. (ingilis). Organization for Security and Co-operation in Europe POLIS. 25 iyun 2010. 2007-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-14. Arxivləşdirilib.
  7. Ümumi məlumat, səhifə 9. // . Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə. ISBN 5-86874-232-9
  8. Naxçıvan Muxtar Respublikası məqaləsi, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 365
  9. Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic :Nakhchivan Autonomous Republic
  10. Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic :Cities and regions
  11. Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 266
  12. Hewsen. Armenia: A Historical Atlas, p. 123.
  13. Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 264
  14. Ə. V. Salamzadə, K. M. Məmmədzadə — Arazboyu abidələr, Bakı, 1979
  15. N. Müseyibov – Qobustan və Gəmiqaya işarələrindəki bir qrup işarələr haqqında, "Azərbaycanın qədim və orta əsrlər tarixinin problemləri" kitabında, Bakı, 1992
  16. Vəli Baxşəliyev, Naxçıvanın arxeoloji abidələri, Bakı, 2008, səh 36
  17. Catherine Marro, Vəli Baxşəliyev, Səfər Aşurov. Excavation at Ovçulartepesi (Nakhchivan, Azerbaijan). Second Preliminary Report: The 2009–2010 Seasons // Anatolia Antiqua, XIX, 2011, s. 53–100.
  18. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası "AZƏRBAYCAN" səhifə 184, Bakı – 2007
  19. Vəli Əliyev. Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı: 1977, səh. 128–141
  20. Ə. İ. Novruzlu, V. B. Baxşəliyev. Culfa bölgəsinin arxeoloji abidələri, Bakı, 1999
  21. İnandağ məqaləsi, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 212
  22. В. Керимов – Оборонительные сооружение Азербайджана (историко – архитектурный очерк), Баку, 1998
  23. Кашкай С.М. О городах-крепостях на территории Манны. Древний Восток, 2, Ереван, 1976
  24. İqrar Əliyev – Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya, Bakı, 1965
  25. Меликишвили Г.А. – Некоторые вопросы истории Маннейского царства. ВДИ, 1949, №1
  26. Abdulla Fazili – Atropatena, Bakı, 1993
  27. Christensen A. L’Iran sous les Sassanides. Copenhague, 1944
  28. V. H. Əliyev – Naxçıvan şəhərinin antik dövrü küp qəbir abidələri, AMEA – nın Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1976, № 1.
  29. Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005 (rus dilində)
  30. "Naxçıvan Ensiklopediyası" — 2 cilddə, II cild, Naxçıvan, 2005, səh 63. ISBN 5-8066-1468-9
  31. Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005, səh 468
  32. Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005, səh 169
  33. Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература). — М.-Л.: 1959. — С. 299–305
  34. "Naxçıvan Ensiklopediyası" — 2 cilddə, II cild, Naxçıvan, 2005, səh 64. ISBN 5-8066-1468-9
  35. Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005, səh 527
  36. Əl-Bəlazuri, 203–204
  37. Z.Bünyadov "Azərbaycan Tarixi" Baki, 2005
  38. Г.М Бартикян. Источники для изучения истории павликианского движения, стр.30–34
  39. M. X. Şərifli – IX əsrin II yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feodal dövlətləri, Bakı, 1978
  40. N. Vəlixanlı – X əsrin ikinci yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feudal dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətləri və bird daha "Naxçıvanşahlıq" haqqında, AMEA – nın xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), BAkı, 2001, № 3
  41. Jackson, P. (2002). "Review: The History of the Seljuq Turkmens: The History of the Seljuq Turkmens". Journal of Islamic Studies (Oxford Centre for Islamic Studies) 13 (1): 70–78.
  42. Savory, R. M. and Roger Savory, Introduction to Islamic civilisation, (Cambridge University Press, 1976 ), p. 88
  43. . 2015-09-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-21.
  44. C.E. Bosworth, "Ildenizids or Eldiguzids", Encyclopaedia of Islam, Edited by P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs et al., Encyclopædia of Islam, 2nd Edition., 12 vols. with indexes and etc., Leiden: E. J. Brill, 1960–2005. Vol 3. pp 1110–111. Excerpt 1: "Ildenizids or Eldiguzids, a line of Atabegs of Turkish slave commanders who governed most of northwestern Persia, including Arran, most of Azarbaijan, and Djibal, during the second half of the 6th/12th century and the early decades of the 7th/13th century". Excerpt 2: "The Turkish Ildenizids shared to the full in the Perso-Islamic civilization"
  45. Encyclopaedia Iranica. K. A. Luther. Atabakan-e Adarbayjan.

    ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN, an influential family of military slave origin, also called Ildegozids, ruled parts of Arrān and Azerbaijan from about 530/1135–36 to 622/1225; as "Great Atābaks" (atābakān-e aʿẓam) of the Saljuq sultans of Persian Iraq (western Iran), they effectively controlled the sultans from 555/1160 to 587/1181; in their third phase they were again local rulers in Arrān and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians, were seized by Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh in 622/1225.

  46. Encyclopaedia Iranica. K. A. Luther — ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN
  47. Z. M. Bünyadov — Azərbaycan Atabəylər dövləti, Bakı, 2005, səh 158
  48. Джелал Ад-дин Менкбурны
  49. S. Aşurbəyli — Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2005
  50. R. Məmmədov — Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. Bakı. Elm, 1977, səh 235
  51. NAXÇIVAN DİYARININ TARİXİ COĞRAFİYASI
  52. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949, səh 159
  53. Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər Dövləti. Bakı, 2007
  54. NAXÇIVAN SANCAĞININ MÜFƏSSƏL DƏFTƏRİ
  55. Oberling, P. "Kangarlu" Encyclopedia Iranica
  56. Нахчыван в период ханства (1747–1828)[ölü keçid]
  57. Tadeusz Swietochowski Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. — Cambridge University Press, 2004. — С. 10,11
  58. The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II, By Richard G. Hovannisian
  59. С. Глинка. "Описание переселения армян адербижанских в пределы России", Москва, 1831, стр. 92
  60. Çarizmin ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürmə siyasətində Naxçıvan bölgəsinin yeri
  61. Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368
  62. О именовании присоединенных к России ханств Эриванского и Нахичеванского Областию Армянского // Полное собрание законов Российской империи.Собр. вт. т.III. СПб., 1830, ст.1888
  63. Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: a Historical Atlas. Chicago, IL: University of Chicago Press. p. 173
  64. Солмаз Рустамова-Тогиди. Март 1918 г. Баку. Азербайджанские погромы в документах. — Баку, 2009
  65. Гаджиев А. Из истории Карсской и Аразско-Тюркской Республик. Баку, 1994, səh 36
  66. Армяно-Азербайджанские вооруженные конфликты 1919–1920 гг.
  67. Коммунист (Баку), 2 декабря 1920. Цит. по:Нагорный Карабах в 1918–1923 гг. Сборник документов и материалов. Ереван, 1992, стр. 601
  68. К истории образования Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР. Документы и материалы. Баку-1989. стр 44. ПААФ ИМЛ. Ф. 1. Сп. 74. Д. 124. Л. 58–59
  69. Документы внешней политики СССР. М., 1959, Т. III, стр. 680
  70. О Карском Договоре[ölü keçid]
  71. . 2017-10-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-24.
  72. Документы внешней политики СССР. — Госполитиздат, 1959. — Т. 3. — С. 675.
  73. Гражданская война и военная интервенция в СССР: энциклопедия. — Советская энциклопедия, 1983. — С. 387
  74. BSE — Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика
  75. Naxçıvan Muxtar Respublikası, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2006
  76. Zverev, Alexei Этнические конфликты на Кавказе, 1988–1994 г.
  77. Naxçıvan Muxtar Respublikası
  78. Пространство и время в мировой политике и международных отношениях
  79. The New Azerbaijan Party
  80. NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
  81. Naxçıvan Muxtar Respublikası
  82. Naxçıvan MR-in Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar
  83. . 2010-12-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-25.
  84. Miriyeva Q.T. — Naxçıvan MR-da üst devon rinxonellidləri və onların stratiqrafik əhəmiyyəti, Bakı. 2003
  85. . 2011-08-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-25.
  86. Naxçıvan Muxtar Respublikasının mineral suları
  87. Təbiət və Sərvətlər — Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər NAzirliyinin saytı
  88. Torpaq örtüyü[ölü keçid] Azərbaycan Respublikası Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin saytı
  89. . 2012-04-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-26.
  90. T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 36
  91. T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 15
  92. http://www.rhinolophus.net/
  93. T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 65
  94. T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 49
  95. Z. M. Məmmədov – Naxçıvan Mr – in ərazisində meyvə bitkilərinin zərəvericiləri və onların parazitləri, Bakı, 1969, səh 23
  96. Z. M. Məmmədov – Naxçıvan Mr – in ərazisində meyvə bitkilərinin zərəvericiləri və onların parazitləri, Bakı, 1969, səh 47
  97. M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR–in heyvanat aləmi, "Naxçıvan MR – in 50 illiyi münasibəti ilə" kitabında, Bakı, 1975, səh 98
  98. M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR–in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 125
  99. M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR – in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 33
  100. M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR – in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 58
  101. M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR – in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 16
  102. Ivan Shopen (1852). Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской Империи (Russian). Saint Petersburg: Имп. Академия наук (Imperial Academy of Sciences). (#parameter_ignored)
  103. Массальский В. М.(ru) (1890—1907). "Нахичевань" . Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб..
  104. Демокоп Weekly :Нахичеванский уезд
  105. "Кавказский календарь на 1917 г.", с. 214–221  (rus.)
  106. Christopher J. Walker, ed., Armenia and Karabakh, op. cit., pp. 64–65
  107. НАХИЧЕВАНСКАЯ ССР (1926 г.)
  108. Население Азербайджана  (rus.)
  109. НАСЕЛЕНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНА
  110. . 2018-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-02-17.
  111. Ethnic composition of Azerbaijan 2009
  112. Naxçıvan Muxtar Respublikası, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA,Bakı, 2002, səh 379
  113. Naxçıvan Muxtar Respublikası əhalisinin sayı açıqlanıb
  114. Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası, III cild, Regional Coğrafiya, Bakı, 2015. səh 400 (Eminov Z.N)
  115. M. Əliyev – Naxçıvan Muxtar Respublikasında bədən tərbiyəsi və idman hərəkatı, Naxçıvan, 1999
  116. İ. Mollayev – Naxçıvanda xalq maarifinin inkişafı tarixindən, "Azərbaycan tarixində Naxçıvan", Bakı, 1996, səh 91–103
  117. Y. Axundlu – Naxçıvanda ədəbi mühit, "Qobustan" toplusu, 1992, № 2
  118. İ. Həbibbəyli – Ədəbi yüksəliş, Bakı, 1985, səh 36–41
  119. (PDF). 2018-01-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-04.
  120. . 2016-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-27.
  121. Селимханов И. Р., Торосян Р. M. Металлографический анализ древнейших металлов в Закавказье.- Советская археология, 1969, ј 3, с. 229–294
  122. . 2010-09-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-28.
  123. . 2009-09-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-28.
  124. С е и д о в А.Г. Памятники Куро-Аракской культуры Нахичевани, Б., 1993
  125. Qadir Qədirzadə — Dörd çay nəzəriyyəsi və Naxçıvanda sivilizasiya məsələsi
  126. Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2006, III cild, səh 265
  127. Naxçıvan xalçası 2016-03-13 at the Wayback Machine — Naxçıvan Rəssamlar Birliyinin saytı
  128. Nəqqaşlar
  129. Кенгерли Бехруз Ширалибек оглы — BSE
  130. L. Hüseynzadə — Naxçıvan teatrının tarixindən, Azərbaycan incəsənəti, c.3, Bakı, 1950, səh 48–52
  131. Ə. Xəlilov – Naxçıvan teatrının tarixi, Bakı, 1964
  132. C. Vəzirov – Qədim sənət məbədi, "Qobustan" toplusu, 1999, № 2
  133. N. Quliyev – Naxçıvan musiqi mədəniyyəti tarixindən, Bakı, 1999

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Kəlbizadə Elnur Naxçıvanın tarixi coğrafiyası (XII–XVIII əsrin I yarısı). Naxçıvan:Əcəmi, 2016, 200 s. 2017-07-31 at the Wayback Machine
  • Budaqova Sahibə. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyası (XVIII əsrin II yarısı—XIX əsrin I qərinəsi). 2017-06-30 at the Wayback Machine — Bakı: Elm, 1995. — s. 96.
  • Naxçıvan Muxtar Respublikası

naxçıvan, muxtar, respublikası, məqalə, haqqındadır, naxçıvan, şəhəri, üçün, naxçıvan, şəhər, səhifəsinə, baxın, 1920, 1923, illərdə, naxçıvan, sovet, sosialist, respublikası, 1923, 1924, illərdə, naxçıvan, muxtar, diyarı, 1924, 1990, illərdə, naxçıvan, muxtar. Bu meqale Naxcivan Muxtar Respublikasi haqqindadir Naxcivan seheri ucun Naxcivan seher sehifesine baxin Naxcivan Muxtar Respublikasi 1920 1923 cu illerde Naxcivan Sovet Sosialist Respublikasi 1923 1924 cu illerde Naxcivan Muxtar Diyari 1924 1990 ci illerde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 1990 ci ilden bu gune kimi Naxcivan Muxtar Respublikasi Azerbaycan Respublikasinin terkibinde muxtar dovlet Simalda ve serqde Ermenistan Respublikasi serhed xettinin uzunlugu 246 km qerbde Turkiye Cumhuriyyeti serhed xettinin uzunlugu 15 km 2 3 4 5 6 7 cenubda ise Iran Islam Respublikasi serhed xettinin uzunlugu 204 km ile hemserheddir Muxtar respublikaNaxcivan Muxtar RespublikasiBayraq GerbAzerbaycan himni source source track track track track track track 39 20 sm e 45 30 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanInzibati merkez NaxcivanEn boyuk seherleri Naxcivan Culfa Ordubad SerurAli Meclis sedri Vasif TalibovBas Nazir Sebuhi MemmedovTarixi ve cografiyasiYaradilib 9 fevral 1924Sahesi 5 502 75 1 km Hundurluk Maksimal 3904 m Qapiciq zirvesi mEhalisiEhalisi 461 530 nefer 2021 Ehalinin sixligi 83 nefer km Etnik terkib Azerbaycanlilar 99 55 Turkler 0 45 2009 Dini terkib MuselmanlarReqemsal identifikatorlarISO kodu AZ NXTelefon kodu 994 60Internet domeni azAvtomobil nomresi 67 68 69 70 71 72 73 74 75Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllarNaxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 9 fevral 1924 cu ilde yaradilmisdir Naxcivan MR in Ermenistan ile tebii serheddini esasen Zengezur ve Dereleyez silsilesinin suayiricilari Turkiye ve Iranla serheddini ise Araz cayi teskil edir Erazisi simal qerbden cenub serqe dogru 158 km mesafede uzanir Naxcivan Muxtar Respublikasinin simalda en ucqar noqtesi Saraybulaq silsilesinin Serur rayonu erazisindeki Komurlu dagi 2064 m en cenub noqtesi ise Araz cayinin sol sahilinde 600 m yukseklikde yerlesen Zereni demir yol stansiyasidir Simaldan cenuba dogru en boyuk mesafesi 75 km e beraberdir Qedim Azerbaycan torpagi olan Zengezurun 1920 ci ilde sovet rehberliyi terefinden Ermenistana verilmesi neticesinde 44 45 km eninde zolaq Araz cayina dogru uzanaraq Naxcivan Muxtar Respublikasini Azerbaycan Respublikasinin qalan erazisinden ayirmisdir 1924 cu ilde Naxcivan MSSR de 3 qeza ve 12 daire teskil olunmus 1925 ci ilde qezalar legv edilmis dairelerin sayi 8 e endirilmisdi Bas Norasen Qivraq Tumbul Ebrequnis Nerimanov Culfa Paraga ve Ordubad daireleri 1930 cu ilin birinci yarisinda Sahbuz rayonu elave edilmekle Serur Naxcivan Culfa Ordubad ve Ebrequnis rayonlari yaradilmisdir 1948 ci ilde Ebrequnis rayonu Culfa rayonu ile birlesdirildikden sonra Naxcivan MSSR inzibati cehetden bes rayona Naxcivan 1978 ci ilden Babek Serur Sahbuz Culfa ve Ordubad bolunmusdur 1990 ci il 28 avqustda Azerbaycan SSR Ali Sovetinin fermanina esasen Turkiye ile hemserhed bolgenin sosial iqtisadi inkisafini daha da suretlendirmek ve guclendirmek meqsedi ile hemcinin erazinin geostrateji movqeyi nezere alinaraq Sederek kendi ve ona mexsus eraziler esasinda Sederek rayonu yaradilmisdir 2013 cu ilde Serur rayonunun 10 kendi hesabina Kengerli rayonu yaradilmisdir 1929 cu il 18 fevralda Zaqafqaziya MIK totalitar inzibati amirlik seraitinde Naxcivan MSSR in doqquz kendinin Serur dairesinin Qurdqulaq Xacik Horadiz Sahbuz nahiyesinin Ogbin Sultanbey Agxec Almali Itqiran kendlerinin Ordubad dairesinin Qorcevan kendinin habele Kilit kendinin torpaqlarinin bir hissesinin ekin saheleri ve torpaqlari ile birlikde Ermenistan SSR e birlesdirilmesi haqqinda qerar qebul etmisdir Zaqafqaziya MIK in Naxcivanin serhedleri meselesine baxmasi Moskva muqavilesi 1921 ve Qars muqavilesi 1921 senedlerini imzalayan tereflerin istiraki olmadan Naxcivan erazisinin bir hissesinin Ermenistana verilmesi beynelxalq huquq normalarinin kobudcasina pozulmasi olmusdur 8 1 yanvar 2014 cu ile olan resmi melumatlara esasen Muxtar Respublikasi inzibati cehetden yeddi rayon ve Naxcivan seher inzibati erazi dairesinden ibaretdir Muxtar Respublikada 6 si seher Naxcivan Ordubad Culfa Serur Sahbuz ve Babek 7 si seher tipli qesebe 206 si kend olmaqla umumilikde 219 yasayis menteqesi yerlesir 1 9 Muxtar Respublikanin inzibati merkezi qedim Naxcivan seheridir Mundericat 1 Yerlesmesi 2 Inzibati bolgu 3 Tarixi 3 1 Arxeoloji tedqiqatlar 3 2 Siyasi tarix 3 2 1 Antik dovr 3 2 2 Orta esrler dovru 3 2 3 Yeni dovr 3 2 4 Muasir dovr 4 Tebiet 4 1 Relyef 4 2 Geoloji qurulus ve faydali qazintilar 4 3 Mineral sular 4 4 Iqlim 4 5 Daxili sular 4 5 1 Caylar 4 5 2 Goller 4 6 Torpaq ortuyu 4 7 Flora 4 8 Fauna 5 Demoqrafiya 6 Iqtisadiyat 6 1 Senaye 6 2 Kend teserrfuati 6 3 Xarici iqtisadi elaqeler 7 Neqliyyat 7 1 Avtomobil neqliyyati 7 2 Demir yolu neqliyyati 7 3 Hava neqliyyati 8 Sehiyye 9 Idman 10 Elm ve tehsil 11 Din 12 Metbuat ve televiziya 13 Medeniyyet 13 1 Edebiyyat 13 2 Memarliq 13 3 Senetkarliq 13 4 Tesviri senet 13 5 Teatr 13 6 Musiqi 13 7 Metbex 14 Qalereya 15 Istinadlar 16 Hemcinin bax 17 Xarici kecidlerYerlesmesi RedakteNaxcivan Qafqazin cenub serq hissesinde yerlesir Onun erazisi 38 51 39 47 s e ve 44 46 46 10 q u yerlesir Erazinin demek olar ki 75 i 1000 m den yuxarida yerlesir Simalda Dereleyez serqde Zengezur sira daglari uzanir Erazinin Araz cayi boyunca uzanan cenub ve cenub qerb hissesi 600 1000 m hundurluyunde yerlesen ucuncu ve dorduncu dovr cokuntulerinden ibaret duzenlikdir Ucuncu dovr cokuntuleri bedlend tipli relyefi yaradan ve asan dagilmaya meruz qalan duzlu lay suxurlaridir Araz cayinin sol sahilinde yerlesen ve ust ortuyu qenber cinqil cokuntulerinden ibaret olan maili duzenlikler qedim akkumulyasiya saheleridir Onlar muasir tektonik hereketlerin tesiri altinda umumdag qalxma hereketine qosulublar ve gergin parcalanmaya meruz qalirlar Cavan tektonik hereketler oz eksini Naxcivan erazisinde genis yayilmis duzelme sethlerinin deformasiyasinda terras seviyyelerinin deyismesinde onlarin Arazin muasir cokuntuleri altinda qalmasinda ve s tapir Naxcivan erazisi Zaqafqaziyanin qirisiq qaymali silsileleri arasinda en hundurudur ve parcalanmis dagliq relyefle seciyyelenir Erazinin en alcaq noqtesi Araz cayinin deresidir 400 m en hundur noqtesi ise Qapiciq dagidir 3904 m Erazinin orta hundurluyu 1400 m dir Naxcivan Muxtar Respublikasi simal qerbden cenub serqe dogru 158 km mesafede uzanir ve erazisinin formasi duzgun olmayan rombu xatirladir Onun simaldan cenuba en genis yeri 75 km beraberdir Respublikanin simalda en ucqar noqtesi Saraybulaq sira daglarinin Serur rayonu erazisine daxil olan qolu uzerindeki Komurlu dagdir Zengezur sira daglarinin Soyuq dagdan baslayaraq sildirim yamacla alcalib Arazin sol sahilinde 600 m catdigi yerde yerlesen Zereni demir yol dayanacagi ise respublika erazisinin en cenub noqtesidir Muxtar respublikanin qerbden en ucqar noqtesi Sederek qesebesinden qerbde Araz yaxinliginda yerlesen kecmis Urmiya kendi serqde ise Zengezur sira daglarinin cenub qollarindan olan Zereni daginin zirvesidir Naxcivanin erazisi etrafi hundur daglarla ehatelenmis dereni xatirladir Bunun neticesi olaraq Xezer ve Qara denizlerinin rutubetli hava axinlari bura daxil ola bilmirler Mehz bu yerli relyefe tesir eden quru ve sert kontinental iqlimin hokm surmesinin sebeblerinden biridir Relyefinin sert parcalanmasi erazinin qeoloji qurulusundan paleozoydan baslayaraq muxtelif litoloji terkibli intensiv dislokasiya suxurlarin genis yayilmasi ve muasir iqlim seraitinden mueyyen olunur Iqlimin tesiri ozunu daha cox relyefin parcalanma seviyyesinde onun muasir morfoskulpturlarinda ve denudasyon proseslerin intensivliyinde biruze verir Naxcivan MR caylari az suludurlar ve bezileri yayda quruyurlar Esas caylar Arazin sol qollaridir Arpacay Naxcivancay Elincecay Qilencay Ordubadcay Qazancay Kilitcay ve s Naxcivan molibden travertin polimetallik filizler das duz cive tikinti materiallari ve s faydali qazintilarla zengindir Respublika mineral sularla da zengindir Badamli Sirab Vayxir Daridaq ve s Torpaq ortuyu nazikdir ve esasen akkumulyativ relyef formalarinin uzerinde inkisaf edir Respublikanin duzen ve dagliq erazilerinin torpaq ortuyu esasen kserofitlerden teskil olunur Mese demek olar ki movcud deyil Naxcivanin erazisi 5 5 min km2 teskil edir Bundan 1 3 min km2 duzenlikler 4 2 min km2 daglar tutur Muxtar Respublikanin paytaxti Naxcivan seheridir Naxcivanin cenub ve cenub qerbi Araz cayi boyunca Iran Islam Respublikasi ve Turkiye 13 km ile simal serq simal ve simal qerbi Zengezur Dereleyez ve Saraybulaq sira daglari boyunca Ermenistan Respublikasi 224 km ile serhedlenir Naxcivan MR ile Ermenistan Respublikasinin qerb serheddinden Dehne ve Velidag daglarinin tepesine kimi Arazin Irevan deresinin cenub serq hissesi olan Sederek maili duzenliyi yayilir Adi cekilen tepelerin arasinda yerlesen cokeklik Qurd qapisi adlanir Qurd qapisi ndan cenub serqe oroqrafik baximdan Dereleyez sira daginin cenub qurtaracagi olan Qivraq yuksekliklerine kimi daha genis olan Serur maili duzenliyi yayilir Qivraq yuksekliklerinden serqe Duzdagin yasti yuksekliyinin qerb yamaclarina kimi qerb hissesi Duzdagla ve serq hissesi Elincecay ile qapanan Boyukduz maili duzenliyi yayilir Naxcivan duzenliyinden serqde Araz cayinin sol qollarinin getirme konuslari olan ve biri birinden kicik tepelerle ayrilan bezi yerlerde Araz cayina yaxin yerlesen bir nece kicik maili duzenlikler yerlesir Meselen bu duzenliklerden biri Qaradere cayinin mensebinde Yayca kendinin yaninda basqasi Duyluncayin mensebinde lap serqde olan en genisi ise Ordubad seherinden cenubda yerlesir Naxcivan MR nin erazisini serqden ehateleyen Zengezur sira daglari meridional istiqametde simaldan cenuba Qisirdag dagindan Araz cayina kimi 120 km mesafede uzanir Onun orta hundurluyu 3223 m dir Dereleyez silsilesi enlilik istiqametlidir lakin Naxcivancayin ve Arpacayin Qelinqaya daginin yaninda suayricinda istiqametini meridionala deyisir En qerbde Irevan ve Sederek maili duzenliklerinin qovusmasinda Araz cayinin deresine batan Saraybulag sira daglarinin serq qurtaracagi yerlesir 1Naxcivan Muxtar Respublikasinda 7 rayon ve seher var Inzibati bolgu Redakte Naxcivan MR in rayonlari Naxcivan Muxtar Respublikasi Azerbaycan Respublikasinin terkibinde muxtar dovletdir 1995 ci il 12 noyabrda referendum yolu ile qebul olunmus Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasina esasen Naxcivan Muxtar Respublikasi Azerbaycan Respublikasinin ayrilmaz terkib hissesidir ve onun statusu bu Konstitusiya ile mueyyen edilir Naxcivan MR in idareetme qaydalari hakimiyyetin bolgusu ve s muhum meseleler Naxcivan MR in Konstitusiyasi ile tenzimlenir Bu konstitusiya Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiya Qanunu formasinda qebul edilir Naxcivan MR in sonuncu konstitusiyasi 29 12 1998 ci ilde qebul edilib Naxcivan MR de qanunvericilik hakimiyyetini Naxcivann MR in parlamenti Naxcivan MR Ali Meclisi icra hakimiyyetini Naxcivan MR Nazirler Kabineti mehkeme hakimiyyetini muxtar respublikanin mehkemeleri heyata kecirir Konstitusiyaya esasen Naxcivan MR Ali Meclisinin sedri muxtar respublikanin ali vezifeli sexsidir O Ali Meclisde secilir Naxcivan MR Ali Meclisi 45 deputatdan ibaretdir Muxtar Respublikanin seher ve rayon erazi vahidleri icra hakimiyyetleri terefinden idare edilir Icra hakimiyyetlerinin bascilari Naxcivan MR Ali Meclisi sedrinin teqdimati ile Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti terefinden teyin olunur Naxcivan MR de yerli idareetme orqanlari belediyyeler fealiyyet gosterir Xeritede yeri Rayon Merkez Inzibati vahid Erazi km Ehali 1 yanvar 2019 resmi ehali texmini 10 Qeyd1 Babek rayonu Babek Rayon 828 42 1 75 600 1 Evveller Naxcivan adlanan rayon 1991 ci ilde Babek Xurreminin serefine Babek adlandirilmisdir 2 Culfa rayonu Culfa Rayon 926 30 1 46 700 1 Bezi menbelerfe Cuga da adlandirilir 3 Kengerli rayonu Qivraq Rayon 704 89 1 32 400 1 2004 cu ilde Babek rayonu erazisinin bir hissesinde yaradilmisdir 4 Naxcivan seheri Naxcivan seheri seher 191 57 1 93 700 1 1991 ci ilde Babek rayonundan ayrilmisdir 5 Ordubad rayonu Ordubad Rayon 978 99 1 50 000 1 Sovetlesme dovrunde Culfadan ayrilmisdir 11 6 Sederek rayonu Heyderabad Rayon 163 74 1 15 900 1 1990 ci ilde Serur rayonundan ayrilmisdir ermenilerin isgali altinda olan Kerki kendi de de yure bu rayona tabedir 7 Sahbuz rayonu Sahbuz Rayon 836 58 1 25 200 1 Sovetlesme dovrunde Naxcivan Babek rayonundan ayrilmisdir 12 8 Serur rayonu Serur Rayon 872 26 1 116 600 1 Sovet dovrunde Bas Norasen daha sonra ise 1990 ci ile kimi Ilic Vladimir Ilic Leninin serefine adlandirilmisdir 13 Cemi 5502 75 1 456 100 1 Tarixi Redakte Esas meqale Naxcivan tarixiArxeoloji tedqiqatlar Redakte Cuga Albantepe Astabad Oglanqala Beyehmed Saridere Sahtaxti Qizilburun Boyukduz Ebrequnis Qazanci qalasi Nehecir Naxcivan MR erazisinde zengin maddi medeniyyet numunelerinin askar olunmasi burada qedim das dovrunden baslayaraq ardicil yasayis oldugunu bu medeniyyetler arasinda qirilmaz varislik elaqelerinin oldugunu gosterir 14 Tedqiqatlar neticesinde mueyyenlesdirilmisdir ki Naxcivanda insanlar 500 300 min il bundan evvel meskunlasmisdir 100 35 min il bundan evvel Mustye medeniyyeti dovrunde burada ibtidai insanlarin meskunlasmasi davam etmisdir 15 Batabat yaylaginda Qazma magarasinda Naxcivancay ve Elincecay vadilerinde Ordubad rayonu erazisindeki Kilit magarasinda Ilandagin Cenub eteyinde ve diger abidelerde das dovru medeniyyetinin izleri askar olunmusdur Arxeoloji qazintilar neticesinde Qazma magarasindan esasen caxmaqdasi ve obsidiandan hazirlanmis Mustye dovru emek aletleri ovlanmis heyvanlarin capilib dogranmis sumukleri askar olunmusdur I Kultepe yasayis yeri yaxinligindan Asel medeniyyeti dovrunde hazirlanmis el capacagi qeyde alinmisdir 16 Naxcivan seherinden 8 km simal serqde indiki Kultepe ve Sirab kendlerinin erazisinde Neolit dovru e e VII VI minillikler yasayis meskenleri yerlesir Naxcivanda Yeni Neolit abideleri Sederek Sorsu Yeni yol ve Ucan Agilda askar olunmusdur Naxcivanda Neolit medeniyyeti esasinda mis metalin kesf olundugunu Eneolit dovru medeniyyeti e e VI V minillikler inkisaf tapmisdir I Kultepenin en qedim medeni tebeqesinden mis mergumus qatisiqli muxtelif aletler ve bezek numuneleri elde edilmisdir I Kultepe yasayis yerinin Eneolit tebeqesinin alt qatlarinda duzplanli orta qatda dairevi ve duzplanli son merhelede ust qatlarda ise yalniz duzplanli tikinti qaliqlarina rast gelinmisdir Eneolit dovru oturaq ekinci maldar qebileler Naxcivancay Arpacay vadilerinde ve diger erazilerde meskunlasmislar Eneolit dovru I Kultepe Ovculartepesi Damlama Xelec yasayis yerlerinde ve Sederekde tedqiq edilmisdir Bu dovrde Naxcivanda esas teserrufat saheleri kimi ekincilik ve maldarliq elece de mutalisleme dulusculuq dasisleme toxuculuq ve sair senet saheleri inkisaf tapmisdi Arxeoloji materiallar gosterir ki butun Eneolit dovru erzinde Azerbaycan elece de qedim Naxcivan ehalisi ile Mesopotamiya arasinda elaqeler olmusdur 17 Alban cari Cavansirin Naxcivan seherinden tapilmis tunc heykeli VII esr 18 Orijinali Sankt Peterburqda Ermitajda kopyasi ise Bakida Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilir Tunc dovrunde e e IV II minillikler qedim Naxcivan qebilelerinin iqtisadi ictimai ve medeni heyat terzinde boyuk tekamul bas vermisdir Naxcivanda da etnik prosesler guclenmis ve iri tayfa ittifaqlari yaranmisdir I ve II Kultepe Maxta Ovculartepesi Dasarx ve sair Kur Araz medeniyyeti abidelerinde aparilmis arxeoloji tedqiqatlar gosterir ki e e IV minilliyin II yarisi III minillikde Naxcivan qebilelerinin ekincilik maldarliq medeniyyeti yeni inkisaf merhelesine qedem qoymus texniki tereqqi yukselmis emek aletlerinin cesidi ve keyfiyyeti daha da artmisdir Bu dovrde tuncun kesfi muhum rol oynamisdir 19 Yaxin Serq olkeleri ile Azerbaycani elece de butun Qafqazi elaqelendiren esas yollarin kesisdiyi elverisli movqede yerlesen iri tayfa ittifaqlari merkezleri iqtisadi medeni cehetden yukseldi ve neticede II minilliyin evvellerinden Naxcivanda ilkin seher merkezleri yarandi Bele seher merkezlerinden olan II Kultepede Govurqala Qarabaglar Oglanqala Plovtepe Qazancida arxeoloji tedqiqatlar aparilmisdir Tunc dovrunde Naxcivan yuksek inceseneti ile Yaxin Serq dunyasinda taninmisdir Gemiqaya tesviri senet abideleri bedii tertibatli boyali qablar Boyali Qablar medeniyyeti tunc memulatlari ve sair Naxcivanin qedim tayfalarinin heyat terzini dini ideoloji ve felsefi estetik dunyagorusunu eks etdirir E e II minilliyin sonu I minilliyin evvellerinde Naxcivan erazisinin tarixi murekkeb ictimai siyasi hadiselerle zengin olmusdur Bu dovrde Azerbaycan erazisinde Xocali Gedebey arxeoloji medeniyyetinin formalasmasi prosesi getmisdir Naxcivan erazisinde bu medeniyyete aid abideler I Kultepe Sahtaxti Kolani Saridere Haqqixliq Beyehmed Qarabulaq Zeyve ve sairleri askar edilmisdir Bu abidelerin tedqiqi Xocali Gedebey medeniyyetini yaradan tayfalarin qedim dovrden bu erazilerde meskunlasmis aborigenlerden ibaret oldugunu gostermisdir 20 Bu dovrde Naxcivan erazisi ucun esas tehluke qonsuluqda olan Urartu dovleti terefinden yaranmisdir Culfa rayonu erazisindeki Ilandagda e e 820 810 cu illere aid mixi yazili kitabe askar olunmusdur Kitabeden melum olur ki Urartu carlari Ispuini ve onun oglu Minuanin dovleti birge idare etdikleri dovrde bu eraziye basqinlar edilmisdir 21 Isgalcilara qarsi mubarize meqsedi ile regionun qedim yasayis yerlerinde mohtesem mudafie istehkamlari Oglanqala Qalaciq Govurqala ve sair insa edilmisdir 22 I Kultepe ve II Kultepe yasayis yerlerinden askarlanmis saxsi qab numuneleri Azerbaycan Tarix Muzeyinin kollesksiyasi E e IX VI esrlerde Naxcivan erazisi Azerbaycan erazisinde ilk merkezlesmis dovlet olan Mannanin 23 daha sonra ise onun tarixi ve medeni varisi olan Midiyanin 24 terkibinde olmusdur Qazintilar neticesinde elde olunmus materiallar Naxcivan erazisinin hemcinin Manna medeniyyetinin tesir dairesine daxil oldugunu subut etmisdir 25 Midiyanin suqutundan sonra Ehemenilerin hakimiyyeti altina dusen Naxcivan e e IV esrin sonlarindan Atropatenanin 26 eramizin III esrinden ise Sasaniler imperiyasinin 27 terkibine daxil olmusdur Atropatena hokmdarlarinin esas iqametgahi olan Qazaka seheri Naxcivana yaxin erazide Guney Azerbaycanin Maraga seheri yaxinliginda yerlesdiyinden Naxcivan Yaxin Serqin bir sira seherleri ile iqtisadi ve medeni elaqeleri guclendirmis antik dunya xalqlari ile six ticaret elaqeleri yaratmisdi Bu barede qedim yunan Roma ereb ermeni Suriya muelliflerinin eserlerinde melumatlar vardir Serur rayonun Pusyan kendi yaxinligindaki yasayis yeri ve nekropoldan Oglanqala Qosatepe Babatepe ve s Babek rayonu erazisinde Meydantepe Nuruderesi abidelerinden antik dovr medeniyyetinin izleri qeyde alinib ilkin tedqiqat isleri aparilmisdir Naxcivan nekropollarindan elde edilen saxsi memulati metal suse bezek esyalari qliptika numuneleri Sahbuz rayonu erazisinden tapilan Makedoniyali Iskenderin adindan kesilmis gumus pullar e e IV esr bu bolgede kup qebirlerinin e e IV esrden gec olmayaraq yayildigini gosterir 28 Naxcivan bolgesinin orta esrler dovrunun ayri ayri merhelelerine aid abideler oz zenginliyi ile xususile diqqeti celb edir Elincecay vadisindeki Zogalli abidesinden tapilmis sutun altliqlari tunc qrifon Cavansirin tunc heykeli 29 Naxcivan seheri Batabat yaxinligindaki Ferhad evi onun uzerindeki kitabe yaxinligindan kecen qedim karvan yolu ve bir cox abidelerden askar olunmus materiallarin muqayiseli tehlili gostermisdir ki Naxcivan orta esrlerde Azerbaycanin esas ticaret merkezlerinden biri olmus Yaxin Serq ve Qafqazla iqtisadi medeni elaqelerin daha da genislenmesinde onemli rol oynamisdir Siyasi tarix Redakte Naxcivan erazisi Urartu dovletinin terkibinde Naxcivan erazisi Midiya dovletinin terkibinde Antik dovr Redakte Midiya dovleti dovrunde E e IX VI esrlerde Naxcivan taninmis seherlerden biri idi E e 633 cu ilde Naxcivan skiflerin hucumuna meruz qalaraq xeyli zerer cekmisdi E e VI esrin ortalarindan e e 550 cii ilde Midiya dovleti tenezzule ugradiqdan sonra e e IV esrin 30 cu illerinedek Ehemeniler dovletinin hakimiyyeti altinda olan Naxcivan IV esrin sonlarindan e e I esrin 1 ci yarisinadek Atropatenanin Kicik Midiyanin terkibinde olmusdur Eramizin evvellerinde Naxcivan Albaniyada Qafqaz seher ve vilayet olmusdur Qafqaz Albaniyasinin Araksena Arazin orta ve asagi axari boyunda yerlesirdi vilayeti Naxcivan erazisini de ehate edirdi 30 Naxcivan MR erazisinin cenub qerb hissesi Vaspurakan tarixi vilayetine daxil edildi 31 Naxcivan MR in qalan erazisi ise Sunik merkezi muasir Naxcivan seheri ve Qogten merkezi muasir Ordubad erazisi vilayetlerinin terkibine daxil idi 32 Eyni zamanda Sunikin oz alban menseli yerli hakim sulalesi ve kilsesi de olmusdur 33 Naxcivan IV esrden ise Sasaniler Imperiyasinin terkibinde olmusdur Sasani hokmdari II Sapur 309 379 yurusu zamani 364 367 iller Naxcivani dagitmis seherden 18 min aile esir aparmisdi Bezi vaxtlarda Albaniya Sasanilerin nufuz dairesinde olduguna gore Naxcivan da Sasani canisinleri merzbanlar terefinden idare edilmis Sasani merzbanlarinin iqametgahi Debilden Dvin Naxcivana kocurulmusdur VI esrin 1 ci yarisindan Naxcivanda Sasanilere mexsus zerbxana olmusdur Bu Azerbaycanda en qedim zerbxanalardan biri sayilir 34 Mehraniler sulalesinin Qafqaz Albaniyasinda yeniden dovletciliyi berpa etmesinden sonra ise Naxcivan ve Qogten qeti sekilde Albaniyanin terkibine qatilmisdir 35 Orta esrler dovru Redakte Naxcivan erazisi Sasani dovletinin terkibinde 1554 cu ilde Sefevi Osmanli muharibeleri cercivesinde Sultan Suleyman Qanuninin Naxcivana yurusu olmusdur Matrakci Nasuhun Suleymanname sinden Qanuninin Naxcivan yurusunu gosteren miniatur Naxcivan erazisi Sunikin terkibinde 1578 ci ilde Naxcivan zerbxanasinda kesilmis gumus sikke Azerbaycan Tarix Muzeyinin kolleksiyasl Naxcivansahliq Naxcivan Azerbaycan Atabeyler dovletinin paytaxti olmusdur Naxcivan Elxaniler dovletinin terkibinde Naxcivan Qaraqoyunlular dovletinin terkibinde VII esrin II yarisindan baslamis ereb istilalari neticesinde yaranan Xilafetin terkibine daxil edilmis Vaspurakan ereb menbelerinde Basfurcan adi ile qeyde alinmisdir Ereb istilalarina xususi eser hesr etmis ereb tarixcisi el Belazurinin 36 IX esr melumatina gore Basfurcan ereblerin Cenubi Qafqazda tutduqlari yerleri ozunde birlesdiren yeni ereb inzibati bolgusune daxil edilir Burada ve diger ereb menbelerinde Nesave Naxcivan hemin bolguye esasen Arran vilayetine daxil edilen Basfurcanin esas seheri adlandirilir Bu dovrde Azerbaycanda yayilmis Xurremiler herekati Naxcivani da ehate etmis 37 Naxcivan erazisi hem xurremilerin hem de esasen xristian dinli ehali arasinda yayilmis Pavlikan herekatinin 38 esas dayaq noqtelerinden biri olmusdur IX esrde Naxcivan Saciler dovletinin terkibine daxil edilir ve X esrin 30 cu illerinedek bu sulalenin hakimiyyeti altinda qalir Saciler xanedani suquta ugradiqdan sonra 942 Naxcivan bir muddet bu sulaleye sadiq olan Deysem ibn Ibrahimin hakimiyyeti altinda qalmisdir 942 981 ci illerde Naxcivan Salariler dovletinin terkibine daxil olmusdur 39 X esrin sonundan XI esrin 60 ci illerine kimi Naxcivan seheri esasen muasir Naxcivan MR ve qisemen de Ermenistan Qerbi Azerbaycan erazisini ehate eden ve ereb menseli Ebudulefiler sulalesi terefinden idare olunan Naxcivansahliq dovletinin merkezi olmusdur 40 XI esrin I yarisindan Azerbaycan eyni zamanda Naxcivan bolgesi Selcuqlularin basciliq etdikleri oguzlar ve basqa turk tayfalari terefinden ele kecirilir 1018 1021 ci illerde Araz cayini kecen oguzlar cenub istiqametinden Arran torpaqlarina yurus ederek Naxcivan daha sonra ise ermenilerin qedim paytaxt seherlerinden olan Debil seherini ele kecirirler 41 1038 ci ilde Selcuq dovleti yarandi 42 Onun ilk hokmdari Togrul beyin 1038 1063 varisi Alp Arslan 1063 1072 Azerbaycanin cenub vilayetlerinde Revvadiler sulalesinin hakimiyyetine son qoyduqdan sonra selcuqlular butun Naxcivana yiyelendiler 43 1064 Selcuqlular imperiyasinin suqutundan sonra 1136 ci ilde qipcaq menseli 44 45 Eldenizler sulalesinin idare etdiyi Azerbaycan Atabeyleri dovleti 1136 1225 yaranmis ve Naxcivan seheri bu dovletin ilk paytaxti 46 olmusdur Atabeylerin xezinesi hemise atabeyin oldugu yerde saxlanirdi Esas dovlet xezinesi ise Naxcivan seheri yaxinligindaki Elince qalasinda muhafize olunurdu Semseddin Eldenizin dovrunden baslayaraq dovletin butun gelirleri burada toplanirdi 47 Bu dovrde Naxcivan paytaxt kimi xeyli inkisaf edir seherde qiymetli memarliq abideleri qalalar saray mescid hamam ve xatire abideleri insa edilirdi Eldenizlerden sonra Naxcivan bir muddet xarezmsah Mehemmedin oglu Celal ed Din Mengburninin nufuz dairesinde qalir 48 Hemin dovrde Naxcivanin hakimi Mehemmed Cahan Pehlevanin Zahide Xatundan olan qizi Celaliyye Xatun idi 49 XIII XIV esrlerde Naxcivan bolgesi Azerbaycanda ve umumiyyetle Yaxin Serqde geden siyasi iqtisadi medeni proseslerin merkezlerinden birine cevrilir Hulakulerin Cobanilerin Celairilerin nufuz dairelerinde olan Naxcivan bu dovletlerin siyasi heyatinda da yaxindan istirak edir Emir Teymurun Azerbaycana yurusleri ve Naxcivanda ona gosterilen muqavimet bolgenin tarixinde muhum yer tutur Dovrun menbelerinden aydin olur ki inzibati erazi baximindan 9 tumene ayrilan Azerbaycanin bir tumeni olan Naxcivan bolgesi dovlete 10 000 doyuscu vermek qudretinde idi 50 Tarixci Hemdullah Qezviniye gore Azerbaycanin 27 seherinden 5 i Naxcivan Ordubad Azad Encan ve Makuye Naxcivan tumenine daxil idi ve o genis erazini Araz cayinin simal ve cenub tereflerini ehate edirdi 51 XV esrde Naxcivan erazisi evvelce Qaraqoyunlu daha sonra ise Agqoyunlu dovletlerinin terkibinde idi 1501 ci ilde Serur doyusunde qizilbaslarin Agqoyunlular uzerinde qelebesinden sonra Naxcivan Sefevilerin hakimiyyeti altina kecdi Sefevilerin hakimiyyeti dovrunde 280 300 min km erazini ehate eden tarixi Azerbaycan vilayeti inzibati erazi baximindan dord beylerbeyliye bolunmusdu Sirvan Gence Qarabag Cuxursed ve Tebriz beylerbeylikleri Naxcivan erazisinden yalniz Ordubad seheri Tebriz beylerbeyliyinin terkibine daxil idi Naxcivan MR in diger erazileri ise Cuxursed beylerbeyliyinin terkibine daxil olmusdur 52 Cuxursed beylerbeyliyinin merkezi Irevan seheri idi Irevan elece de Naxcivan seheri qizilbas ustaclilar tayfasinin iqametgahi olmusdur Sefevi Osmanli muharibeleri dovrunde XVI XVII esrler Naxcivan erazisi doyus meydanina cevrildi Defelerle elden ele kecen Naxcivan seheri ise dagintilara meruz qaldi Dovrun herbi siyasi hadiseleri uzunden Naxcivan seheri eski ezemetini Azerbaycanin iqtisadi siyasi medeni heyatindaki rolunu ve movqeyini itirmisdi Culfa Ordubad Eylis kimi merkezlere de xeyli zerer deymisdi I Sah Abbasin hakimiyyeti dovrunde 1587 1629 ise Naxcivandan Irana coxlu ehali surgun olundu 53 XVII XVIII esrlerde Naxcivan erazisi ustaclilar tayfasinin idaresine verilmisdi Bu tayfanin terkibine daxil olan Kengerliler Naxcivanin siyasi ve medeni heyatinda aktiv istirak edirdiler XVIII esrin evvellerinde Azerbaycana sahib olmaq ugrunda iki turk sulalesi Osmanlilar ve Sefeviler arasinda mubarize yeniden guclendi 1724 cu ilin sentyabrinda osmanlilar Naxcivan seherini bir nece gun sonra ise Ordubad seherini tutdular Naxcivan vilayetinin boyuk bir hissesi yeni teskil olunmus Naxcivan sancaginin terkibine daxil edildi Osmanlilar dovrunde Naxcivan sancagi 14 nahiyyeye bolunmusdu Naxcivan Elince Sair Mevazi Deresahbuz Mulki Arslan Mevazeyi Xatun Qarabag Qislagat Deresam Azadciran Sorlut Deresurgut Sisyan Dereleyez Ordubad ayrica nahiyye teskil etmeyerek Azadciran nahiyyesine daxil idi 54 1735 ci ilde Azerbaycanin diger erazileri kimi Naxcivan da Nadir xanin hakimiyyetine kecdi 1736 ci il Mugan qurultayinda ozunu sah elan eden Nadir sah Efsar Sefeviler sulalesinin hakimiyyetine son qoydu Merkezlesdirme siyaseti yeriden Nadir sah inzibati erazi bolgusunu deyisdi beylerbeylikleri legv ederek Azerbaycanin butun erazisini vahid Azerbaycan vilayeti merkezi Tebriz seheri adi altinda birlesdirdi ve vilayetin idaresini qardasi Ibrahim xana hevale etdi Naxcivan bolgesinde yasayan Kengerli tayfasi Nadir saha itaetsizlik gosterdiyine gore bu tayfanin bezi uzvleri Efqanistana surgun edildi Nadir sah Naxcivan eyaletine eyni zamanda iki hakim teyin etdi Hakim e olke ye Naxcivan tayfa vekili ve eyaletden toplanan qosunun reisi ve Hakim e tumen e Naxcivan sah terefinden teyin olunur iqtisadi inzibati idare islerine rehberlik edirdi 1747 ci ilde Nadir sah Efsarin sui qesd neticesinde oldurulmesinden sonra Kengerli tayfasinin bascisi Heyderqulu xan ozunu Naxcivanin musteqil xani elan ederek Naxcivan xanliginin esasini qoydu 55 Zengezur daglarindan Araz vadisine qeder erazini ehate eden xanligin merkezi Naxcivan seheri oldu Xanliq inzibati cehetden Elince Xok Dereleyez Ordubad Eylis Deste Ceneneb ve Bilev mahallarina bolunmusdu 56 Yeni dovr Redakte Naxcivan Agqoyunlular dovletinin terkibinde Naxcivan Sefeviler dovletinin terkibinde Naxcivan Efsarlar dovletinin terkibinde Naxcivan xanligi 1826 1828 ci iller Rusiya Qacar muharibesi dovrunde Naxcivan rus qosunlari terefinden isgal olundu Turkmencay muqavilesine esasen ise xanligin erazisi Car Rusiyasina ilhaq olundu 57 Istiladan sonra car hokumeti Irandan ve Turkiyeden 10 minlerle ermeni ailesini Naxcivana kocurmus 58 59 ve diyarin demoqrafik qurulusunu ciddi suretde deyismis 60 Naxcivan ve Irevan xanliqlari erazisinde Ermeni vilayeti yaradilmisdi 61 62 Naxcivan diyari car hokumetinin Qafqazda apardigi inzibati islahata 1840 10 aprel esasen Gurcustan Imeretiya quberniyasinin terkibinde Naxcivan qezasi kimi teskil edildi 1849 cu ilden ise Irevan quberniyasinin terkibine kecirildi 63 1917 ci ilin fevralinda Rusiyada car mutleqiyyeti devrildikden sonra imperiyanin bir cox eyaletlerinde oldugu kimi Naxcivanda da ikihakimiyyetlilik meydana geldi Naxcivanda yerli hakimiyyet orqanlarinin qeza ve kend ictimai teskilatlari icraiyye komitelerinin teskiline baslanildi Naxcivan diyarinda veziyyet daha da murekkeblesdi 1918 ci ilde ermeni dasnak hokumetinin maddi ve menevi yardimina arxalanan ermeni milli komitesi Naxcivan bolgesinde qarsidurmani qirginlari daha da artirdi 64 1918 ci ilin payizinda yerli ehalini ermeni qirginlarindan qorumaq ve Naxcivanin yad ellere kecmesinin qarsisini almaq meqsedi ile Araz Turk Respublikasi yaradildi Turk ordusunun polkovniki Xelil bey Araz Turk Respublikasinda selahiyyetli numayendeliyin bascisi teyin olundu Araz Turk Respublikasinin erazisinde Naxcivan Serur Mehri Vadibasar Qemerli daireleri daxil idi 65 Araz Turk Respublikasinin silahli quvvelerinin komeyi ile ve yerli ehalinin feal muqavimeti neticesinde Ermenistanin dasnak hokumetinin Naxcivani ilhaq etmek siyasetinin qarsisi alindi 1919 cu ilin evvellerinde ingilisler Naxcivani isgal ederek Araz Turk Respublikasini ve Naxcivan Milli Komitesini legv etdiler 1919 cu ilin iyulunda dasnak herbi desteleri ingilislerin komeyi ile Serur mahalini tutdular Yerli ehali canini xilas etmek ucun Guney Azerbaycana qacmali oldu Az sonra Naxcivan Milli Komitesinin herbi desteleri dasnaklarin herbi birlesmelerini Naxcivandan qovdu 66 1919 cu ilin yay ve payizinda Serur Dereleyezde ve Naxcivanda Amerika general qubernatorlugunun yaradilmasi tesebbusu de ugursuzluqla neticelendi 1920 ci il 28 aprelde Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi berqerar oldu Naxcivan ehalisi komek ucun Azerbaycan SSR hokumetine muraciet etdi 28 iyul 1920 ci ilde Naxcivan Sovet Respublikasi elan olundu Naxcivanda emin amanligin yaradilmasinda diyarin dasnak unsurlerinden temizlenmesinde A Sadlinskinin basciligi ile Qirmiz tabor feal istirak etdi Bu dovrde tarixi Azerbaycan erazisi olan Zengezur mahali Ermenistan respublikasina verildi 67 68 Naxcivan erazisini Azerbaycandan ayiran Zengezur mahalinin Ermenistana verilmesi Naxcivanin muxtariyyet meselesini zeruri etdi Ermenistan SSR hokumeti defelerle Naxcivani ozune ilhaq etmek ucun siyasi cehdler gosterdi Lakin 1921 ci ilin yanvarinda Azerbaycan Ermenistan ve Rusiya numayendelerinin tesebbusu ile kecirilmis rey sorgusunda Naxcivan ehalisinin 90 faizden coxu Naxcivan mahalinin muxtariyyet statusunda Azerbaycan SSR in terkibinde qalmasina ses verdi Naxcivanin Azerbaycanin himayesi altinda muxtariyyet statusu RSFSR ve Turkiye Cumhuriyyeti arasinda baglanmis Moskva muqavilesinde 69 1921 daha sonra ise Rusiya Azerbaycan Gurcustan Ermenistan ve Turkiye arasinda baglanmis Qars muqavilesinde 70 1921 tesbit edildi Her iki muqavile Turkiyeye Naxcivan erazisine Azerbaycan ordusundan basqa bir ordunun daxil olmasi halinda Naxcivanin tehlukesizliyini ozu uzerine goturmek huququ verdi 71 72 I Zaqafqaziya Sovetler Qurultayi 1922 dekabr Naxcivan meselesi uzre qebul etdiyi xususi qerarinda Naxcivanin muxtariyyet statusunda Azerbaycan SSR in ayrilmaz terkib hissesi oldugunu tesdiq etdi 73 Azerbaycan MIK Naxcivan Muxtar Diyarinin Azerbaycan SSR in terkibinde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasina cevrilmesi haqqinda qerar qebul ederek onun tesdiq olunmasini Zaqafqaziya MIK den xahis etdi 1924 cu il 8 yanvarda Zaqafqaziya MIK in plenumu Q Musabeyovun meruzesini ve Azerbaycan MIK in qerarini muzakire ederek Azerbaycan SSR in terkibinde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi elan olunmasini tesdiq etdi Azerbaycan SSR MIK in 1924 cu il 9 fevral tarixli dekreti ile Naxcivan Muxtar Diyarinin Azerbaycan SSR in terkibinde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasina cevrilmesi resmilesdirildi 74 1929 cu ilde Zaqafqaziya MIK in qerari ile Naxcivanin 657 km erazisi Serur dairesinin Qurdqulaq Xacik Horadiz Sahbuz nahiyyesinin Ogbin Sultanbey Agxec Almali Itqiran kendlerinin Ordubad dairesinin Qorcevan kendinin habele Kilit kendinin torpaqlarinin bir hissesinin ekin saheleri ve torpaqlari ile birlikde Ermenistan SSR e verildi 1930 cu ilde ise Aldere Lehvaz Astazur Nuvedi ve sair yasayis menteqeleri Ermenistana verilmis ve hemin erazilerde Ermenistan SSR in Mehri rayonu yaradilmisdir 75 Naxcivanin muxtar erazi ststusunun mohkemlendirilmesinde 18 aprel 1926 ci ilde V Umumnaxcivan Sovetler Qurultayinda qebul olunmus Naxcivan MSSR in birinci Konstitusiyasinin 17 sntyabr 1937 ci ilde Naxcivan MSSR in X fovqelade Sovetler Qurultayinda qebul olunmus Naxcivan MSSR in ikinci Konstitusiyasinin 30 may 1978 ci ilde Naxcivan MSSR Ali Sovetinin IX cagiris novbedenkenar VIII sessiyasinin qebul etdiyi ucuncu Konstitusiyasinin muhum ehemiyyeti olmusdur Naxcivan MSSR SSRI dovrunde sosial iqtisadi ve medeni inkisaf sahesinde elde etdiyi nailiyyetlere gore Lenin ordenine Xalqlar Dostlugu ve Oktyabr Inqlabi ordenlerine layiq gorulmusdur Muasir dovr Redakte Naxcivanin muasir tarixinde Heyder Eliyevin derin izi vardir Naxcivan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkibinde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 1990 ci ilin yanvarin 19 dan 20 ne kecen gece sovet qosunlarinin Bakiya yeridilmesinden 8 saat evvel sovet ermeni silahli desteleri Naxcivan MR erazisine hucuma kecdi ve ermeniler Sederek rayonunun Kerki kendini isgal etdiler 76 Ermenistanin apardigi tecavuzkarliq siyaseti neticesinde vaxtile umumittifaq sebekesine daxil olan Azerbaycani Naxcivanla baglayan demir yolu xettleri kesildi Naxcivan Azerbaycandan tecrid olunmus veziyyetde blokada seraitinde yasamaga basladi 1992 ci ilin mayinda Azerbaycanda hakimiyyet deyisikliyi Azerbaycan Xalq Cebhesinin ve onun rehberi taninmis alim ve siyasetci Ebulfez Elcibeyin iqtidara gelmesi de Naxcivanin veziyyetini deyisdirmedi Eksine Rusiya ve Ermenistanin herbi iqtisadi blokadaya aldigi Naxcivan AXC iqtidarinin da siyasi blokadasi ile uzlesdi Hele 1990 ci ilin yayinda secilmis Naxcivan MSSR Ali sovetinin 17 noyabrda kecirilen I sessiyasinin qerari ile Sovet ve Sosialist sozleri Muxtar Rrespublikanin adindan cixarildi Ali Sovetin adi deyisdirilerek Ali Meclis adlandirilmasi qerara alindi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 1918 ci ilde qebul edilmis ucrengli bayragi Naxcivan MR in de bayragi kimi qebul olundu Ele hemin vaxtdan H Eliyevin tesebbusu ile Naxcivan MR in ali qanunvericilik orqani Qarabagda veziyyet Bakida fovqelade veziyyetin aradan goturulmesi habele 1990 ci ilin 19 20 yanvar hadiselerine siyasi qiymet verilmesi haqqinda qerarlar qebul etdi 77 Muxtar respublika erazisinde kommunist partiyasinin fealiyyetinin dayandirilmasi Naxcivan ehalisinin SSRI nin saxlanmasi barede referendumda istirakdan imtina etmesi 31 dekabrin Dunya Azerbaycanlilarinin Hemreyliyi Gunu elan olunmasi kimi siyasi aksiyalar heyata kecirildi 78 Muxtar respublikanin ehalisi musteqil Azerbaycan Respublikasinin qurulmasi ve mohkemlendirilmesi Azerbaycanda demokratik deyerlerin berqerar olmasi kimi amallara qovusmaq ucun Heyder Eliyevin respublika rehberliyine qayitmasi ugrunda mubarizenin on siralarinda getmisdir 3 sentyabr 1991 ci ilde Naxcivan MR Ali Meclisinin fovqelade sessiyasinda Heyder Eliyev Naxcivan MR Ali Meclisinin sedri vezifesini ohdesine goturmusdur 1992 ci ilin noyabrinda ise Azerbaycanin bir cox gorkemli ziyalilari Naxcivan seherine uz tutur Naxcivan seherinde H Eliyevin sedrliyi ile Yeni Azerbaycan Partiyasinin esasi qoyuldu 79 12 noyabr 1995 ci ilde Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasi qebul edildi Azerbaycan ve Naxcivan Parlamentlerinde ilk demokratik seckiler kecirildi V Y Talibov Naxcivan Ali Meclisinin sedri secildi Azerbaycan Konstitusiyasi Naxcivan MR e Azerbaycanin terkibinde muxtar dovlet statusu verdi Azerbaycan Konstutusiyasi esasinda Naxcivan MR in Konstitusiyasi hazirlandi ve 28 aprel 1998 ci ilde muxtar respublikanin Ali Meclisinde qebul edilerek hemin il 29 dekabrda Azerbaycan Respublikasinin Milli Meclisi terefinden tesdiqlendi Tebiet Redakte Esas meqale Naxcivan cografiyasiNaxcivan MR Kicik Qafqazin Cenub Qerbinde yerlesir Azerbaycan Respublikasi erazisinin geomorfoloji rayonlasdirilmasi bolgusunde Naxcivan MR in erazisi Kicik Qafqaz geomorfoloji vilayetinin Arazyani daglar ve Naxcivan Orta Araz cokekliyi yarimvilayetlerine aid edilir Arazyani daglar yarimvilayeti muxtar respublika erazisinde Dereleyez ve Zengezur silsilelerini Naxcivan cokekliyi geomorfoloji yarimvilayeti ise esasen Arazboyu duzenlikleri ehate edir Deniz seviyyesinden orta yuksekliyi 1450 m dir Erazinin ucde iki hissesi hundurluyu 1000 m den yuxari olan dagliq sahelerdir Erazinin ucde bir hissesi ise bir birinden dag qollari ve tireleri ile ayrilan maili Arazboyu duzenlikler Sederek Serur Boyukduz Naxcivan Culfa Yayci Kengerli Deste Ordubad ve s tutur Bu duznliklerin umumi sahesi 10 min hektara qederdir Arazboyu duznliklerin en genis yeri Serqi Arpacayin menseb hissesinde olub bu erazide bir terefden tektonik cokmenin diger terefden ise akkumulyasiya prosesinin getmesi neticesinde yaranmisdir Relyef Redakte Qapiciq dagi Muxtar Respublika erazisinin cox hissesini Kicik Qafqazin Zengezur ve Dereleyez silsileleri ve onlarin Araz cayinin deresine dogru uzanan ve muasir relyefde orta ve alcaq dagliq yaradan qollari ehate edir Zengezur silsilesi Kicik Qafqazin en yuksek silsilelerindendir en hundur zirvesi Qapiciq dagi 3906 m eyni zamanda Kicik Qafqazin Azerbaycan Respublikasi erazisindeki en yuksek zirvesidir ve daimi qar xettinden 41 m yuxarida yerlesir Alt Pliosen yasli kicik intruzivler ve ekstruzivler silsilenin cenub qerb yamacinda konusvari gumbezvari cixintilar yaradaraq tekrarolunmaz relyef emele getirir Hundur zirveleri Yaglidere dagi 3827 m Qazangoldag 3814 m Saridere dagi 3754 m Deveboynu dagi 3560 m ve sairdir Dag asirimlarinin mutleq hundurluyu 2346 metrle Bicenek asirimi 3362 metr Ayconqal asirimi arasindadir 80 Dereleyez silsilesi muxtar respublika erazisinin simal qerb hissesinde yerlesir ve Zengezur silsilesine nisbeten alcaqdir en uca zirvesi Kukudag 3120 m Silsilenin Cehri cayindan qerbdeki hissesi qovs seklinde cenuba dogru uzanaraq alcalir Burada en hundur zirve Keseltepe dagidir 2740 m Silsilenin muxtar respublika erazisine daxil olan hissesi murekkeb oroqrafik qurulusa malikdir Bu murekkeblik relyefde xususile Keceltepe dagindan cenubda daha aydin nezere carpir Silsileden Qaranqus Cehri Qaraultepe Remler ve Buzqov qollari ayrilir Dereleyez silsilesinin Cehri cayindan simaldaki esas hissesi serqe ve cenub qerbe dogru uzanir Burada mutleq yukseklik 2900 3110 m dir Siper dagi 3117 m Keceldag 3118 m Kukudag 3120 m Silsilenin suayiricisi bezen ensiz bezen de genis ve hamardir Dereleyez silsilesinin simal serq qurtaracagi hundurluyu 3087 m olan adsiz zirvenin yaxinliginda Zengezur silsilesi ile birlesir Silsilenin cenub qerb hissesi ise Cehri ve Naxcivan caylarinin arasi ile uzanir 81 Muxtar respublika erazisinin simal qerb qurtaracagi murekkeb oroqrafik qurulusa malikdir Buradaki dag zirvelerinin hundurluyu 2000 2100 m den artiq deyildir Komurlu 2064 m Ardic 2034 m Mehridag 1869 m Qabaqyal 1824 m esasen alcaq ve orta dagliqdan ibaretdir Respublikanin orta ve alcaq dagliq zonalarinda muasir relyefde tam eksini tapmis Miosen Alt Pliosen yasli qalxmalar Paradag Nurs Tirkes inkisaf etmisdir Geoloji qurulus ve faydali qazintilar Redakte Naxcivan Muxtar Respublikasi erazisinde Yerin muxtelif yasli geoloji qatlarinin aydin cixislari tekrarolunmaz ve cazibedar intruziv suxurlarin movcudlugu geoloq ve seyyahlarin diqqetini hele XVIII esrden celb etmisdir Bu ister Qerbi Avropa isterse de Rusiya geoloji edebiyyatinda Alp qursaginin stratiqrafik meselelerinin hellinde oz eksini tapmisdir Alp qursaginda benzeri olduqca az tapilan Naxcivan lakkolitleri ve Culfa deresinde Paleozoyun ardicil qatlari dunya sohreti qazanmis ve bu gunedek klassik qiymetini itirmemisdir Faydali qazinti sahelerinde Duzdag Daridag Sekerdere Gomur Quyuludag Qizilqaya ve s magaralarin quyularin askar olunmasi ibtidai emek aletlerinin tapilmasi Naxcivan erazisinde hele qedim vaxtlardan duz mergumus mis qizil kukurd ve sair cixarildigini gosterir Orta esrlerde Azerbaycanda elmi tesviri mineralogiya traktatlari Cevahirname yaranmisdir Erazide ilk geoloji tedqiqatlar ve mineral servetlerin oyrenilmesi XVIII esrin II yarisindan baslamis planauygun suretde muntezem oyrenilmesi ise Naxcivan MR in yaranmasindan sonraki dovre aiddir 82 Muxtar respublikanin erazisi geoloji cehetden Kicik Qafqazin Naxcivan qirisiqliq tektonik zonasinda yerlesir Diger tektonik zonalardan ferqli olaraq geoloji qurulusu umumi qalinligi 14 km e qeder Kaynozoy Mezozoy Paleozoy dovrlerinin cokme vulkanogen cokme yerustu vulkanlarin puskurme qatlarindan ve intruziv metamorfik komponentlerinden teskil olunmusdur Bunlarin yer uzerinde cixislari erazinin 400 milyon illik geoloji tarixini berpa etmeye imkan vermisdir Naxcivan qirisiqliq zonasinin tektonik qurulusunda Hersen qirisiqligini temsil eden Serur Culfa antiklinoriumu Alp qirisiqliginda yaranmis Ordubad sinklinoriumu ve Naxcivan cuxuru istirak edir Tektonik qurulusunun ozulu ise Baykal tektonik siklinde 600 milyon il bundan evvel yuksek derecede metamorfizme ugramis muxtelif menseli ve terkibli cokuntu maqmatik ve sair suxur qatlari tebeqelerinden Yer qabiginin qranit qatindan ibaretdir Onlarin yer sethine yaxin yatimlarinda Devon Trias cokuntulerinn cixislari sahesinde tesaduf olunur ve Dehne dayaq quyusunda 331 m derinlikde 1414 m e qeder kesilibler Dehne qalxintisinin Arazin sag sahilinde metamorfik suxurlar Yer sethine cixir Erazinin derinlik qurulusunda Yer qabiginin qalinligi 48 54 km olaraq qranit qati 15 20 km e bazalt qati 20 25 km e catir 83 Serur Culfa antiklinoriumu terrigen karbonat ve karbonat fasiyasi ve qalinligi 3000 3600 metre catan Devon Alt Karbon Perm ve Triasin lay qatlari Dereleyez qitekenari aciq deniz hovzesinin 400 211 milyon iller arasinda cokme suxurlaridir Dereleyez denizi erazide uzun suren kontinental quru paleocogafi seraiti evez etmisdir Orta ve Ust Karbon dovrunde hovzenin geotektonik inkisafini temsil eden boksit tezahurleri Yer qatinin laterit asinmasinin mehsuludur Derinlik qirilmalarinda yerlesen kvarsli qabro dolerit kicik intruziyalari ile Gumuslu sink qurgusun yatagi ve tezahurleri elaqedardir Paleozoy ve Triasin cokme suxurlar qatinda genis yayilmis memulat daslari cehrayi dolomit araqonit tikinti daslari qara mermer mozaika lovheleri ucun rengli uzluk daslar ve suse memulati kvarsitler kvarsitli qumdasilar yerli senaye ucun ehemiyyet kesb edir 84 Ordubad sinklinoriumu muxtar respublika erazisinin simal ve simal serq sahelerini ehate ederek kenar serhedleri qerbde Culfa Ezneburt qirilmasi serqde ise Zengezur silsilesinden sonra Giryataq qirilmasi ile izlenir Sinklinoriumun musteqil geotektonik inkisafi Mezotetisin derya qabiqli Zengezur troqunun Ust Tabasirde baslanmasindan sonra davam etmisdir Onun qurulusunda istirak eden Mezokaynozoy qatlari muxtelif geodinamik seraiti temsil edir Sinklinoriumun qerb kenarindaki Alt Yura yasli bazalt vulkanizmi erazide riftogen proseslerin baslangicindan ve Zengezur derya qabiqli derin hovzenin emele gelmesinden xeber verirse Yura dovrunun aalen kellovey mertebelerinin ardicil gilli qumlu qatlari derin deryavari hovzeni passiv kontinental eteyinin cokuntuleridir Naxcivan cuxuru Ordubad sinklinoriumu ve Serur Culfa antiklinoriumunun ustunu ortur ve bu prosesde qerbe dogru miqrasiya qeyd olunur Dagarasi cuxurun emele gelmesi bir nece qirilmanin esasen onun simal serq kenari boyu izlenen Naxcivan derinlik qirilmasinin Oliqosen ve Miosen dovrlerinde aktiv fealiyyeti ile elaqedardir Naxcivan cuxuru etrafinda bas veren zelzeleler bu qirilma ile baglidir Hemin qirilma cokuntu qatlarinin qalinligina nezaret etmekle beraber maqmatik proseslerin fealiyyet merkezi olmusdur Oliqosenin ekstruziv avtoplastik kutleleri Qaracelal Qurddag Xalxal Qutandag Quyuludag qirilma boyu nufuz etmis ve Miosenin vulkanogen qati 14 8 15 9 mln il Esedkef Kasirdag ve Qirxlardag sahelerini ehate edir Antropogende isti mineral bulaqlar golunde travertinler emele gelmisdir Travertinlerden basqa Naxcivan cokekliyinin tebii servetlerinden zengin duz Duzdag Pusyan ve Nehremde Paliqroskit gili Yurdcu Kabullu gips antihidrit qaja ve tesenit uzluk dasi yataqlari ve onun simal serq kenari boyu sepelenmis filiz uran mis bor tezahurleri askar olunmusdur Daridag surme mergumus yatagi da bu dovrde emele gelmisdir 85 Naxcivan tebieti Mineral sular Redakte Mineral su bulaqlarinin rengarengliyine gore Naxcivan MR dunyanin en diqqetelayiq bolgelerindendir Muxtar respublikanin 5 5 min km 2 lik sahesinde 250 den artiq mineral su menbeyi qeyde alinmisdir Bu bulaqlarin boyuk ekseriyyeti Serqi Arpacay Naxcivancay Elincecay Gilancay Ordubadcay Qaradere ve Eylis caylarinin vadilerinde ve yaxinliqlarindadir 86 Onlar kimyevi terkiblerine gore muxtelif tipli olub teserrufatda icmeli su techizatinda mualice meqsedi ile ve senayede istifade edilir Erazide sularin tebii formalasmasinda relyefin cay sebekesinin yarandiqlari geoloji muhitin iqlimin boyuk ehemiyyeti vardir Naxcivanin mualice sulari muxtelif terkibli ve yasli cokuntulerden cixir ve bu onlarin kimyevi balneoloji xasselerini mueyyenlesdirir Erazide en qedim su dasiyan suxurlarin yasi 400 milyon ille 500 700 milyon il arasinda deyisir Tarixi qaynaqlardan melum olur ki hemise dirilik suyu sefa suyu olan bulaqlardan behrelenib onlarin mualice qudretine Tanri ocagi deye inanmislar Naxcivanin mineral sulari ta qedim zamanlardan insanlarin diqqetini celb etmisdir Naxcivan MR de mineral su bulaqlarinin ve onlarin formalasdigi muhitin geologiyasi ve tektonikasinin oyrenilmesine 1843 cu ilden baslanilmisdir Lakin bu sahede planli kesfiyyat isleri XX yuzillikden aparilmisdir Mueyyen edilmisdir ki Naxcivanda mineral sularin 6 tipi 16 sinfi ve 33 muxtelif novu movcuddur Bu sularin 98 i karbon qazli olub hidrokarbonat tipli sulara aid edilir Yer sethine tebii cixislari olan mineral su bulaqlarindan yuksek heraretlisi demek olar ki yoxdur Mineral sularin ekseriyyetinin tempraturu 8 C 22 C arasindadir Sirabda ve Daridagda buruq quyularinin herareti 50 C ve daha yuxari olan sular askar edilmisdir Azerbaycanda olan karbon qazli sularin 35 i Naxcivan MR erazisindedir Mineral mualice su bulaqlarinin ion terkibinin esas komponentlerini kalsium ca qeleviler Na K ve maqnezium Mg kationlari ve hidrokarbonat HCO3 sulfat SO4 ve xlor cl anionlari teskil edir Muxtar respublikanin mineral su menbeleri gun erzinde yer sethine 24 milyon litr su axidir Esas mineral su menbeleri erazi uzre asagidaki sekilde yerlesmisdir 81 Ordubad rayonunda teqriben 1000 km sahede 29 mineral su bulagi vardir Onlarin terkibinde sularin mualice xasselerini mueyyenlesdiren qeleviler muhum rol oynayir Rayonun qelevili hidrokarbonatli sularinin bir qismi meshur Narzan suyunun terkibi ile oxsardir Culfa rayonunda 900 km sahede 85 mineral su bulagi qeyde alinmisdir onlardan 42 si buruq quyulari vasitesiyle askar edilmisdir Bu sular qiymetli karbonat mergumuslu olub mieral sularin karbonatli mergumuslu demirli xlorlu hidrokarbonatli natriumlu tipine aid edilir Burada 37 menbe o cumleden 32 quyu vardir Daridag mineral sular qrupunun debiti ust uste 3125783 l gun tempreturu 17 52 C arasindadir Menbelerin bir coxu qaynayir ve fontanla yer uzune cixir Sahbuz rayonu erazisindeki cay vadileri boyu 40 km sahede 50 dek mineral su menbeyi kesf olunmusdur Rayonun mineral bulaqlari arasinda meshur Badamli mineral sular qrupu xususi yer tutur Bu sular olduqca seffaf iysiz ve rengsizdir Icmek ucun cox dadlidir Debiti ust uste 2750640 l gundur Kimyevi terkibine gore esasen karbon tursulu hidrokarbonatli natriumlu xloridli kalsiumludur Badamlinin mualice ehemiyyeti tedqiq edilmis ve onun qaraciyer ve od kisesi xesteliklerinde musbet tesir gostermesi mueyyenlesdirilmisdir Babek rayonunun 1200 km erazisi daxilinde 50 mineral su mualice menbeyi oyrenilmis onlarin 27 si buruq quyulari vasitesiyle askar olunmusdur Rayon erazisindeki meshur Sirab mineral sularinin debiti 2247265 l gundur Temperaturu 16 24 C dir Mualice ehemiyyetine gore Sirab Qahab Vayxir Cehri ve Qizilveng bulaqlari ustundur Serur rayonu mineral su bulaqlari baximindan zengin deyildir Rayonun 1316 km erazisinde cemi 7 mineral su menbeyi oyrenilmisdir Iqlim Redakte Muxtar respublikanin iqlimine onun cogrfi movqeyi erazinin her terefden dag silsileleri Koqnur Alangoz Zengezur ve Dereleyez ile ehate olunmasi ve iri su hovzelerinden Qara deniz ve Xezer denizi uzaqda yerlesmesi cox tesir gosterir Erazinin iqlimi bes tipe ayrilir 87 1 Yayi quraq kecen mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimi Arazboyu duzenlikleri ve qismen alcaq dagliq saheleri 600 1100 m ehate edir Burada orta illik tempratur 10 14 C orta illik yaginti 300 mm dek mumkun buxarlanma 1200 1400 mm dir En isti ayin iyul orta tempraturu 29C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu ise 3 6 C dir Il erzinde qar ortuyu 20 40 gun davam edir 2 Qisi quraq kecen yarimsehra ve quru col iqlimi alcaq dagliq qursagin yuxari orta dagliq qursagin asagi hissesini 1100 1600 m ehate edir Orta illik tempratur 8 10C orta illik yaginti 300 350 mm mumkun buxarlanma 800 1100 mm dir En isti ayin iyul orta tempraturu 21 26C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu 4 6C dir 3 Yayi quraq kecen soyuq yarimsehar ve quru col iqlimi orta dagliq qursagin yuxari yuksek dagliq qursagin ise asagi hissesini 1600 2600 m ehate edir Orta illik tempratur 6 10 C en isti ayin iyul orta tempraturu 15 20 C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu 6 10 C dir Orta illik yagintinin miqdari 400 800 mm arasinda deyisir bunun 300 400 mm i ilin isti yarisinda 200 400 mm i ise soyuq yarisinda dusur 4 Yayi quraq ve serin kecen soyuq iqlim yalniz Zengezur silsilesinin cenub qerb yamacinda yuksek dagliq qursagin merkez zolaginda 2600 3200 m yuksekliklerde yayilmisdir Burada yagintinin orta illik miqdari 600 700 mm dir Havanin orta illik tempraturu 1 3C en isti ayin avqust orta tempraturu 8 12C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu 10 13 C dir 5 Dagliq tundra iqlimi erazinin yuksek dag zirvelerini 3200 m den yuxari ehate edir qisin ve yayin soyuq kecmesi yagintinin ise ozunden evvelki tipe nisbetenaz olmasi ve ifratrutubetlenme ile seciyyelenir Orta illik tempratur 3 8C en isti ayin orta tempraturu 2 8C en soyuq ayin orta tempraturu 13 16C dir IV ve V iqlim tiplerinin hakim oldugu erazilerdeki gunes radiasiyasinin umumi miqdari 150 160 k kal sm2 butun Cenubi Qafqaz regionu ucun maksimum miqdar hesab edilir Erazide yukseklik artdiqca havanin tempraturu azalir En asagi tempratur yancar ayinda musahide olunur Tepratur fevraldan marta dogru artmaga baslayir Gilancaydan qerbde tempratur 7 3 8 3 C serqde Ordubad Bist 6 7 6 8 C teskil edir Martdan aprele dogru artim 7 1 7 5 C ye catir Yayda tempratur daha muntezem deyisir Havanin maksimum tempraturu avqust ayinda olur Sentyabrdan baslayaraq ise tempratur intensiv sekilde asagi dusur Mutleq minimum tempratur 31C Dervisler mutleq maksimum tempratur 44C dir Culfa Bu eyni zamanda Azerbaycan respublikasi erazisinde en yuksek ve en alcaq tempraturdur Muxtar respublikanin erazisi xususile Araz deresi boyuk su hovzelerinden uzaqda oldugundan buraya rutubetli hava kutleleri daxil olmur ona gore de Azerbaycanin diger regionlari ile muqayisede bu erazi atmosfer yagintilarinin azligi ile seciyyelenir Yagintinin cox hissesi yaz movsumunde dusur iyul avqust ve sentyabr aylari demek olar ki tamamile yagintisiz olur Guclu leysan yagislari cox tesadufi hallarda bas verir Esasen yerli dag dere kulekleri esir Onlarin istiqametleri cox vaxt relyef xusisyyetlerinden asili olur Kuleyin orta illik sureti 2 4 m san dir Kulekler esasen yayda serq ve cenub serq qisda qerb istiqametli olur Muxtar respublika erazisinin 1500 m den yuksekde yerlesen dagliq hissesinde qar oktyabr noyabrda dusur ve martadek yerde qalir 2000 m den yuksek yerlerde ise aprelin axiri mayin ortalarinadek qalir Dagliq hissede qar ortuyunun qalinligi 0 2 1 m olur Erazinin duzenlik hissesinde qar dekabrda yagmaga baslayir ve martadek yerde qalir Burada qar ortuyunun qalinligi ve davamligi kend teserrufati bitkilerinin inkisafinda seth ve yeralti sularinin artmasinda torpagin nemliyinin coxalmasinda muhum ehemiyyet kesb edir Illik yaginti Arazboyu duzenliklerde 200 300 mm yuksek dagliq yerlerde 500 800 mm dir Daxili sular Redakte Araz cayi Culfa rayonu erazisinde Naxcivan MR hidroqrafik cehetden Araz cayi hovzesine aiddir Erazinin merkezi ve cenub serq hissesinde caylar baslangicini Zengezur ve Dereleyez silsilelerinden goturur Muxtar respublikanin hidroqrafik sebekesi uzun geoloji dovrde yaranmis ve bu muddetde xeyli deyisikliye ugramisdir Zengezur silsilesinin cenub qerb yamacinda Naxcivan cokekliyine dogru istiqametlenen qedim cay derelerinin qaliqlari izlenilir Zengezur silsilesinde Sagarsuyun yuxari axarinda Qazangoldag Qapiciq Gemiqaya bolgelerinde qedim buzlaq relyefi formalari troq kar moren hemcinin zirvelerde yayda erimeyen qar kutleleri vardir Suni su arxlari kanallar ve su anbarlari da hidroqrafik sebekeye aid edilir Caylarin bir coxundan suvarmada ve su techizatinda istifade edildiyinden asagi axarinda onlarin suyu mensebe catmir tam quruyur Caylar Redakte Muxtar respublika erazisinde umumi uzunlugu 1 8 min km olan teqriben 400 boyuk ve kicik cay var Bunlardan 334 nun uzunlugu 5 km dek 31 ki 6 10 km 24 ku 11 25 km 7 ki 25 50 km 3 ku Naxcivancay Elincecay Gilancay 51 100 km 1 ki Serqi Arpacay ise 100 km den artiqdir Cay sebekesinin inkisafina ve deyismesine muxtelif fiziki cografi amiller iqlim relyef geoloji qurulus torpaq ve bitki ortuyu tesir gosterir Erazide cay sebekesi beraber inkisaf etmemisdir Naxcivancaydan qerbde son derece zeif ondan serqde Zengezur silsilesinden axan caylar ise six sebeke teskil edir Erazinin simal qerbinden cenub serqine dogru daglar Araza yaxinlasdigindan bu istiqametde caylarin uzunlugu sutoplayici saheleri ve aximlari azalir Dagliq hissede cay sebekesi daha cox inkisaf etmisdir ki bu da yagintinin bol olmasi ile elaqedardir Caylar yeralti sular ve qar yagis sulari ile qidalanir Cay hovzelerinde esas rutubet ehtiyati 35 50 qis dovrundeki yagintilar hesabina yaranir Eraziden axan caylarin esas xususiyyeti onlarin qidalanmasinda yeralti sularin nezere carpacaq derecede 35 45 istirakidir Caylar ilin 6 8 ayi erzinde baslica olaraq yeralti sular hesabina qidalanir Yazda ve yayda dasqinlar olur Azerbaycan Respublikasinda bas veren sellerin 33 35 i Naxcivan MR in payina dusur Muxtar respublika caylarinin ehtiyatlari hem suvarma hem de enerji menbeyi kimi istifadede boyuk ehemiyyet kesb edir Bu caylarin umumi enerji gucu 183 4 min kvt dir Onlarin suyundan ise menbeyinden baslamis mensebine kimi butun caylar boyunca suvarma meqsedi ucun istifade edilir Goller Redakte Muxtar respublikanin erazisi qurq iqlime malik oldugundan burada gollerin sayi az sahesi ve hecmi kicikdir Ekser gol calalarinin formalasmasinda tektonik hereketlerin ve bulaqlarin rolu olmusdur Erazinin tebii golleri esasen Naxcivancayin ve Gilancayin hovzelerine aiddir Qanligol ve Salvarti golleri eyniadli caylarin menbelerinde yerlesir Naxcivan MR erazisinde iyirmiyedek gol ekseriyyetinin sahesi 10 hektardan azdir var Naxcivan MR de bir nece su anbari Arpacay Uzunoba Nehrem Heyder deryacasi Qahab Xok ve sair yaradilmis suvarma kanallari cekilmisdir Araz su qovsagi su anbarinin bir hissesi Naxcivan MR erazisindedir Araz cayi uzerinde hidrotexniki kompleksin su anbarlarinin suvarma sisteminin tikilmesi ve genis miqyasli meliorasiya irriqasiya islerinin gorulmesi sayesinde kend teserrufatinin suvarma imkanlari ve techizati yaxsidir Torpaq ortuyu Redakte Naxcivan MR erazisinde torpaq tipleri yarimtipleri ve sair taksonomik vahidler relyef xususiyyetlerinin torpaqemelegetiren proseslerin tesiri altinda formalasmisdir Mueyyen edilmis torpaq tipleri fiziki cografi seraite uygun olaraq bir birinden aydinsekilde ferqlenmekle butun seciyyevi zonal elametlere malikdirler Bolgede yayilmis dag ve duzen torpaqlarini esasen ibtidai ve torflu dag cemen cimli dag cemen bozqir dag cemen yuyulmus qehveyi dag mese karbonatli ve qismen bozqirlasan qehveyi dag mese medenilesmis tund ve aid dag sabalidi qismen curuntulu sulfatli ehengli ve tam inkisaf etmemis dag sabalidi suvarilan tipik boz aciq ve ibtidai boz cemen suvarilan sibasar alluvial cemen tipik ve soranli soraketler tiplerine bolurler 88 Naxcivan MR erazisinde dag meden tullantilari ile pozulmus torpaqlar caqildasi cay yataqlari hemcinin cilpaq qayaliqlar ve sethe cixmis gilli suxurlarin areallari da movcuddur Torpaqlarin mexaniki terkibi yungul mexaniki terkibden qumsal agir mexaniki terkibe gilli qeder deyisir Suvarilan tipik boz aciq ve ibtidai boz cemen boz yuksek humuslu boz cemen orta ve al humuslu boz cemen torpaqlari muxtelif derecede soranlasmaya meruz qalmisdir Torpaqlarin eroziyaya ugramasi prosesine gore Naxcivan MR erazisi Azerbaycan Respublikasinin diger bolgelerinden ferqlenir Burada minlerle hektar sahe bitki ortuyunden mehrumdur Dagliq erazilerde torpaqlarin siddetli eroziyasi esasen bozqir dag mese tipik qehveyi dag mese karbonatli ve qismen bozqirlasan qehveyi dag mese medenilesmis tund ve aid dag sabalidi aciq dag sabalidi torpaqlarda bas verir Flora Redakte Esas meqale Naxcivan florasiNaxcivan MR erazisi zengin floraya ve rengareng bitki ortuyune malikdir Bu ilk novbede burada tebii seraitin geoloji ve geomorfoloji qurulusun son derece murekkeb olmasi ile elaqedardir Bitki ortuyunun formalasmasinda fiziki amillerden basqa antropoloji amiller de mueyyen rol oynamisdir Muxtar respublikada iqlimin quraqligi ve kontinentalligi ile elaqedar bitki ortuyu ve onun saquli ve ufuqi zonalligi Azerbaycanin diger rayonlarindan keskin sekilde ferqlenir Bele ki bitki ortukleri eynilik teskil etdiyi halda Kur Araz ovaliginda sehralar hundurluyu 28 350 m arasindaki erazileri muxtar respublikada ise 600 700 m le 1100 m arasindaki erazileri ehate edir 1100 1200 m le 1500 m arasinda friqana tipli kserofit bitkiliyi 1500 1700 m le 1900 m arasinda dag bozqir bitkiliyi 1900 2350 m de qarika yaxud cemen bozqir bitkiliyi kserofit kollu cemenlikler bezen kicik meselikler Bicenek meseliyi 2350 2400 2500 m de subalp bitkiliyi 2400 3000 m ve 3500 m hundurluklerde ise subalp ve xirda boylu Alp cemenliyi ve Alp xalilari genis erazilerde oz muxtelifliyi ile ferqlenir 89 Muxtar respublikanin florasi Azerbaycanin diger botaniki cografi rayonlarina nisbeten zengindir Erazi cehetden cox da genis olmayan buregionda ali bitkilerin 2782 novune rast gelinir onlar da 773 cins ve 134 fesilede cemlesmisdir Bu novlerden 68 i medeni halda becerilir Yabani bitkilerin 123 fesilesi ve 697 cinsdi movcuddur Floristik bolluguna gore erazi 3 regiona bolunur Arazboyu duzenlikler orta dagli ve yuksek dagliq qursaqlari En cox bioloji muxteliflik orta dagliq qursaga mensubdur Bele ki Arazboyu duzenliklerde 732 nov orta dagliqda 1326 nov yuksek dagliqda ise 640 nov floraya rast gelinir Fauna Redakte Esas meqale Naxcivan faunasi Suriya agacdeleni Muxtar Respublikanin erazisi tebii seritine gore Azerbaycanin diger bolgelerinden keskin suretde ferqlenir ve bu bolgenin heyanlar aleminin zenginliyinde oz eksini tapir Burada olan heyvanlarin nov terkibi ve miqdari Azerbaycan faunasinin 60 80 ni teskil edir 90 Muxtar respublikada endemik ve yeni novler meken salmislar yalniz bu eraziye xas olan coxsayli endemik ve relikt hetta elm ucun yeni olan heyvan novleri movcuddur Bele coxsayliliq erazide rast gelinen butun huyvan qruplarinda nezere carpir Buna gore de Naxcivan MR erazisi hele qedimden bir sira yerli ve xarici alimlerin maragina sebeb olmusdur Muxtar respublikanin faunasi XIX esrin II yarisindan baslayaraq tedqiq olunur 91 Nalburunkimiler fesilesinden Rhinolophus yarasa 92 Bir sira xarici ve rus alimlerinin Cenubi Qafqazda cuculeri oyrenilmesi ile elaqedar apardiqlari tedqiqatlar neticesinde toplanmis materiallarda Naxcivan bolgesine xususile Ordubad rayonuna daha cox diqqet yetirilir Sonralar 1911 ci ilde alman alimi Y Miller Ordubad rayonunda xeyli kepenek novu toplamisdir 93 Bu alimler bolgede 117 Azerbaycan alimleri ise elave olaraq2 813 kepenek novu askar etmisler Bunlarin da 150 novu yalniz Naxcivan MR erazisi ucun seciyyevidir 94 Erazide 4 nov qulagagiren 3 nov yuyruk 1 novu elm ucun yeni 4 nov devedelleyi 67 nov duzqanadli 4 novu elm ucun yeni ve 75 nov circirama 480 nov yarimsertqanadli 7 novu endemik qeyde alinmisdir Burada yayilmis 2250 bocek novunun 25 novu Cenubi Qafqaz ucun 51 novu ise Naxcivan bolgesi ucun endemikdir Bocekler icerisinde faydali sayilan 46 perebuzen novunden 39 na Naxcivan erazisinde rast gelinir 95 Erazide kend teserrufati heyvanlari ve insanlar arasinda bir sira qorxulu yoluxucu xestelikler yayan 42 nov nem milceyi qeyde alinmisdir ki bunlardan da 5 novu elm ucun yeni 10 novu ise endemikdir 96 Muxtar Respublikanin cay ve gollerinde sumuklu baliqlar sinfine daxil olan 29 nov baliq askara cixarilmisdir ki onlar da 4 deste 8 fesile ve 24 cinsde cemlesirler Hemin novlere Kur altagizi Kur qumlaqcasi Araz xramulyasi Kur sirbiti Cenubi Qafqaz gumuscesi qaraqas serq qijovcusu Cenubi Qafqaz yastiqarini anqor cilpaqcasi zerteper qizilxalli hesem mursa ceki naxa ve s aiddir 97 Naxcivan MR de amfibiyalarin 6 novu Suriya sarimsaq iyli qurbagasi yasil quru qurbagasi gol qurbagasi Cenubi Qafqaz qurbagasi ve Kicik Asiya qurbagasi surunenlerin 19 novu Xezer tisbagasi Araliq denizi tisbagasi Qafqaz kelezi yovsanliq girdebasi zolaqli kertenkele straux Cenubi Qafqaz kertenkelesi koramal ciliz koramal kor ilan kicik yatagan adi suilani Iran suilani suilani xaltali kontiya kelez ilan gurze ve Naxcivan gurzesi qeyde alinmisdir 98 Azerbaycan respublikasinda qeyde alinmis 366 nov qusun yaridan coxuna 218 nov muxtar respublika erazisinde rast gelinir Burada seciyyevi quslardan qirmizibas alacohre iri zevzek oxuyan silvi dovdaq bala dovda cek ciller Suriya agacdeleni sehra muymulu kekliyi Xezer ulari quzuqapan ve s gostermek olar 99 Erazide memelilerin 61 novu melumdur Bunlar dord qrupa bolunur cuculerle qidalanan memeliler adi kirpi kicik qonurdis su kutoru yarasalar boyuk nalburun nalburun blazaus uzunqanad yarasa palazqulaq yarasa cirtdan yarasa payiz palazqulagi yirtici memeliler caqqal canavar tulku qonur ayi col donuzu gelincik agdis dele bebir porsuq qamis pisiyi manul vasaq cutdirnaq memeliler cuyur bezoar kecisi muflon gemirici memeliler mese suleysini kicik reb dovsani qara sicovul boz sicovul sicovul Qafqaz sicani mese sicani Asiya dagsicani Vinoqradov qum sicani adi korca dag korcasi tirendaz 100 Muxtar respublikada yayilan 350 nov onurgali heyvanlardan 45 novu Naxcivan MR in Qirmizi kitab ina salinmisdir 101 Naxcivan faunasinin numayendeleri soldan saga 1 Qonur ayi 2 Bebir 3 Canavar 4 Tulku 5 Caqqal 6 KirpiDemoqrafiya Redakte Esas meqale Naxcivan ehalisiNaxcivanda etnik qruplarIl Azerbaycanlilar Ermeniler Digerleri 1 CEMI1831 102 17 1383 56 1 13 3424 43 7 27 1 2 30 5071896 103 49 425 56 9 36 671 42 2 583 0 7 86 8781897 104 64 151 63 7 34 672 34 4 1 948 1 9 100 7711917 105 106 81 1003 60 53 900 40 135 0001926 107 88 433 84 3 11 276 10 8 4 947 4 7 104 6561939 108 108 529 85 7 13 350 10 5 4 817 126 6961959 108 127 508 90 2 9 519 6 7 4 334 3 1 141 3611970 109 189 679 93 8 5 828 2 9 6 680 3 3 202 1871979 108 229 968 95 6 3 406 1 4 7 085 2 9 240 4591989 108 281 807 95 9 1 858 0 6 10 210 3 5 293 8751999 110 350 806 99 6 17 0 3 249 0 9 354 0722009 111 396 709 99 6 6 0 1 608 0 4 398 3231 Ruslar Kurdler Turkiye turkleri Ukraynalilar Gurculer Farslar ve basqalari 2 bunlarin 404 11 1 neferi yerli ve 1 228 33 6 gelme olub 3 Azerbaycan turklerinin sayi diger muselmanlarla birlikde gosterilmisdir 4 bunlarin 2 690 8 7 neferi yerli ve 10 652 34 9 gelme olub 5 ana diline esasen Naxcivan MR nin milli terkibi 2009 111 azerbaycanlilar 99 6 qalanlari 0 4 Naxcivan MR in ehalisi 99 1 Azerbaycan turklerinden ibaretdir 112 Burada hemcinin ruslar gurculer kurdler ve sair xalqlarin numayendeleri de yasayir Naxcivan MR Azerbaycan Respublikasinin ozunemexsus demoqrafik inkisaf xususiyyetlerine malik regionlarindan biridir Muxtar respublikanin 361 2 min ehalisi var 2001 avqust Ehalinin 96 2 min neferi yaxud 26 6 i seher 265 min neferi yaxud 73 4 i ise kend ehalisidir 178 1 min neferi yaxud 49 3 i kisilerden 183 1 min neferi yaxud 50 7 i qadinlardan ibaretdir Naxcivan MR in yarandigi 1924 cu ilden kecen dovr erzinde butunlukde Azerbaycanda oldugu kimi burada da ehalinin dogum olum ve tebii artim gostericilerinde hemcinin miqrasiyasi prosesinde tedricen mueyyen musbet deyisiklikler yaranmaga baslamis ve bu deyisiklikler ehalinin artimina zemin yaratmisdir Muxtar respublikanin movcud oldugu dovrde ehalinin en suretli orta illik artimi butunlukde Azerbaycanda ehalinin demoqrafik inkisaf seviyyesinin en yuksek gostericiye malik oldugu 1960 1970 ci illere tesaduf etmisdir 1959 1970 ci illerin ehali siyahiyaalmasi dovrunde Naxcivan MR de ehalinin sayi 43 Azerbaycan SSR de 38 4 artmisdir Hemin dovrde butunlukde Azerbaycan SSR de ehalinin orta illik artim sureti 3 5 oldugu halda Naxcivan MSSR de 3 9 teskil etmisdir Bu her seyden evvel hemin dovrde muxtar respublikada ehalinin her 1000 neferine dusen dogum ve tebii artim gostericilerinin Azerbaycan SSR den xeyli yuksek olmasi ile elaqedar idi Muxtar respublikada 1970 1990 ci illerde ehalinin sayi 48 6 artaraq 205 7 min neferden 305 7 min nefere o cumleden seher ehalisi 99 2 artaraq 51 0 min neferden 101 6 min nefere kend ehalisi ise 31 9 artaraq 154 7 min neferden 204 1 min nefere catmisdi 1990 ci illerin sosial iqtisadi cetinliklerine baxmayaraq bu dovrde burada ehalinin sayi 15 8 artaraq 305 7 min neferden 361 2 min nefere catmisdir Orta sixliq 1 km de 66 neferdir 2001 yanvar Azerbaycanin Naxcivan Muxtar Respublikasinin ehalisinin sayi 2013 cu il mayin 1 ne olan statistikaya esasen 430103 nefere catib 113 2013 cu il mayin 1 ne olan statistikaya esasen muxtar respublikada ehalinin sayi 2012 ci ilin muvafiq dovru ile muqayisede 8728 nefer ve ya 2 1 artib 2013 cu ilin yanvar aprel aylarinda Naxcivanda 3500 usaq anadan olub Iqtisadiyat Redakte Esas meqale Naxcivan Muxtar Respublikasinin iqtisadiyyatiAzerbaycan Respublikasinin iqtisadi cografi rayonlasdirilmasinda Naxcivan MR erazisi butovlukde olkedaxili iqtisadi rayonlardan biri kimi qeyd olunmusdur Lakin o ozunun coxsaheli strukturu ile ferqlenir Bu muxtar respublikanin Azerbaycan Respublikasinin esas erazisinden tecrid edilmis cografi mekanda yerlesmesi ve bununla elaqedar burada yerli telebati muvafiq istehsal saheleri yaratmaq hesabina temin etmek zerureti ile izah olunur Son 80 ilde muxtar respublikada yeni istehsal saheleri yaradilmis zengin tebii ehtiyatlar askara cixarilaraq istismara celb olunmus senaye muasir texnika ve texnologiya ile techiz edilmisdir Naxcivan MR inkisafda olan coxsaheli senaye ve aqrar senaye respublikasidir Senayede yerli kend teserrufati mehsullarinin emali ve faydali qazinti hasilati xususi yer tutur Elektronika metal emali yungul tikinti materiallari senayesi var Kend teserrufati esasen uzumculuk tutunculuk ve bagciliq sahesinde ixtisaslasmisdir Taxilciliq ve heyvandarliq inkisaf etmisdir Son illerde muxtar respublikada iqtisadi islahatlar heyata kecirilmis torpaq islahati basa catdirilmis azad sahibkarligin xususi mulkiyyetin ve kicik biznesin inkisafi ucun az da olsa imkanlar yaradilmisdir Senaye Redakte Naxcivan MR senayesi tarixen Azerbaycan iqtisadiyyatinda onemli yerlerden birini tutmusdur Hele 1970 1980 ci illerde muxtar respublikada istehsal olunan yuzlerle mehsul novunun xeyli hissesi xarici olkelere ixrac olunurdu 1990 2000 ci illerde muxtar respublikada aparilmis elmi ixtisaslasma ve ictimai emek bolgusu sayesinde emal ve hasilat senayesi formalasmisdir Naxcivan MR in xarici olkelerle xususile Iran ve Turkiye MDB olkeleri ile ticaret iqtisadi elaqeleri genislenmisdir Senayenin umumi mehsulunun hecmi 1924 cu ildekine nisbeten 1990 ci ilde 200 defeden cox 2001 ci ilde ise 1995 ci ille muqayisede 1 7 defe artmisdir Butunlukde regionun senayesi yerli xammala esaslanir ve yungul ve yeyinti senayesi musisseleri ekseriyyet teskil edir Uzumculuyun inkisafi eyni zamanda serabciligin tesekkul tapmasina serait yaratmisdir Badamli Vayxir Naxcivan mineral su kemerinin cekilmesi Naxcivan MR in mineral su istehsalini artirmisdir Keyfiyyetine ve mualicevi xususiyyetlerine gore meshur olan mineral sular Badamli Sirab Vayxir Daridag ve Nehecir mineral su zavodlarinda xususi sekilde qablasdirilaraq satisa cixardilir Masinqayirma metal ve agac emali elektrotexnika muesisseleri muxtar respublikanin sosial iqtisadi inkisafinda ve ehalinin mesgullugunun temin edilmesinde esasli rol oynayir Naxcivan MR in 4 hasilat ve 14 emal senaye muesissesi diyarda umumi mehsulun 2 3 hissesini istehsal edir Zengin ve coxsayli tikinti materiallarina mexsus muxtar respublikanin erazisi burada tikinti materiallari demir beton kerpic travertin mermer ve s senaye muesisselerinin yaradilmasina ve nadir tikinti mehsullarinin dunya bazarina cixarilmasina imkan vermisdir Muxtar respublikada 91 tikinti qurasdirma sirketi fealiyyet gosterir 1999 cu ilde Ordubad rayonunun Paragacay ve Agdere meden yataqlarinin kesfiyyat ve istismari uzre Boyuk Britaniya sirketleri ile baglanmis muqavile Naxcivan MR de meden senayesinin berpasi islerine baslamaga imkan vermisdir Kend teserrfuati Redakte Muxtar respublikanin iqtisadiyyatinin esasini coxsaheli kend teserrufati teskil edir Buranin iqlim torpaq seraiti kend teserrufatinin inkisaf etdirilmesine elverisli serait yaradir Bu inkisaf istifadesiz qalmis yararli torpaqlarin menimsenilmesi movcud su ehtiyatlarindan semereli istifade edilmesi ve suvarmanin tekmillesdirilmesinden asilidir Araz cayi uzerinde hidrotexniki kompleksin Arpacay Sirab su anbarlarinin Sederek Naxcivan Elincecay suvarma sistemlerinin ise salinmasi Ferhad Nehrem su anbarlarinin tikilmesi ve genis miqyasli meliorasiya islerinin gorulmesi sayesinde kend teserrufatinin suvarma imkanlari ve techizati yaxsi veziyyete getirilmisdir 2000 ci il muxtar respublikada torpaq islahatinda helledici il olmus nezerde tutulan 54 9 min ha torpagin hamisi xususi teserrufatcilara paylanmisdir Ozellesdirilmis torpaq sahelerinin su techizatini temin etmek meqsedi ile Sederek Serur Babek ve Ordubad rayonlarinin kendlerinde yeni nasos stansiyalari tikilmis ve kohneleri berpa edilmis Serur kollektor drenaj sebekesi yeniden qurulmus Dasarx Culfa Quru arx ve Samlar Sahbuz kanallarinda berpa isleri aparilmis Cehri cayinda Babek 2 5 km lik kaptaj qazilmis 17 nasos stansiyasi 80 subartezian quyusu berpa edilerek istifadeye verilmisdir Muxtar respublikanin duzenlik yerlerinde esasen etlik sudluk ve yunluq dagliq yerlerden etlik yunluq heyvandarliqla mesgul olunur Balbas cinsli qoyunlar yetisdirilir Muxtar respublikada qusculuq baramaciliq ve ariciliqla da mesgul olunur Xarici iqtisadi elaqeler Redakte Naxcivan diyarinin xarici iqtisadi xususile ticaret elaqeleri ta qedim zamanlardan tesekkul tapmis onun nadir mehsullari bir sira xarici olkelerin de telebatini odemis ve diyar mueyyen seviyyede olkeler arasi inteqrasiyaya qosula bilmisdir Bunu Naxcivan erazisinden qedim dunyanin bir sira dovletlerine mexsus sikkelerin maddi medeniyyet numunelerinin tapilmasi da subut edir 1991 ci ilde Turkiye ile birge Umid korpusunun tikilib istifadeye verilmesi muxtar respublika ile Turkiye ve Iran arasinda 3 gomrukxana ve kecid menteqesinin yaradilmasi Azerbaycanin musteqillik qazanmasindan sonra blokada veziyyetinde olan Naxcivanin xarici iqtisadi elaqeler qurmasina imkan vermisdir Naxcivan MR de istehsal olunan seker cugunduru Iran ve Turkiyenin fabriklerinde serab memulati ise Turkiye muesisselerinde emal olunur Tebrizde Iranla baglanmis protokola gore muxtar respublikanin qusculuq fabrikleri Iranla musterek muesisseler kimi isledilir Neqliyyat RedakteAvtomobil neqliyyati Redakte Yuklerin esas hissesi avtomobil neqliyyati vasitesile dasinir Yuksek manevretme qabiliyyeti hem berk ortuklu hem de torpaq yollarda mehsullarin bir menteqeden digerine qisa muddetde catdirilmasi bu neqliyyat novunun ehemiyyetini artirir 1985 ci ile nisbeten 1999 cu ilde minik avtomobillerinin sayi 30 defeden cox yuk avtomobillerinin sayi 2 defe butun novlerden olan avtomobillerin sayi teqriben bes defe artmisdir Naxcivan MR da avtomobil yollarinin umumi uzunlugu 1473 km olub Azerbaycan Respublikasi uzre olan avtomobil yollarinin 7 7 ni teskil edir Bunun da 945 km i berk ortuklu yollarin 528 km i torpaq yollarin payina dusur cedvel 11 9 Iqtisadi cografi rayonda umumi istifadede olan avtomobil yollari km 2012 Cemi Derecesine goreI II III IV VNaxcivan MR 1473 3 251 419 299 501Azerbaycan Res 14851 330 1128 3764 8724 905 Respublika uzre yollarin umumi uzunluguna isgal altinda olan rayonlardaki yollar daxil deyil Azerbaycanin neqliyyati 2012 Teserrufatin inkisaf etmesi ile elaqedar MR de dasinan yuklerin ve sernisinlerin sayi daim artir 2000 2012 ci illerde dasinan yuklerin miqdari 3 8 defe sernisinlerin sayi 2 8 defe artmisdir Esasen dagliq erazilerde yerlesen Ordubad ve Sahbuz rayonlari hemcinin Serur ve Babek rayonlarinin payina daha cox avtomobil yolu dusur Berk ortuklu asfalt yollarda yuk dasimalarin maya deyeri qrunt yollara nisbeten bir nece defe ucuz basa gelir 114 Cedvel 11 10Iqtisadi cografi rayonda avtomobil neqliyyatinin esas gostericileri Eraziler 2000 2005 2010 2012Dasinan yuklerin miqdari min tNaxcivan MR 3721 7033 11153 13952Azerbaycan Res 40434 69518 99891 118123Dasinan yuklerin dovriyyesi mln ton kmNaxcivan MR 236 0 423 7 678 3 783 1Azerbaycan Res 3513 0 7536 1 11325 1 13307 1Dasinan sernisinlerin sayi min neferNaxcivan MR 31695 39185 66684 87429Azerbaycan Res 743301 845910 1200330 1417413Sernisin dovriyyesi sernisin kmNaxcivan MR 126 8 137 3 176 3 197 7Azerbaycan Res 9154 0 10892 1 16633 0 20034 0Demir yolu neqliyyati Redakte Blokada veziyyetinde olmasi ile elaqedar Muxtar Respublikani Azerbaycanin esas hissesi ile birlesdiren demir yolu xetti islemir Naxcivan MR de demir yolu neqliyyati muhum ehemiyyet dasiyir Araz cayi boyunca Baki Irevan demir yolu kecir Naxcivan MR de teqriben 190 km dir Hemin demir yolunun Culfa Irevan hissesi 1906 ci ilde Culfa Mincivan Zengilan rayonu hissesi 1941 ci ilde istifadeye verilmisdir Culfadan Tebrize qol 1916 ci ilde Rusiya hokumeti cekmisdir ayrilir Qarabag muharibesi neticesinde vaxtile umumittifaq sebekesine daxil olan ve muxtar respublikani Azerbaycanla baglayan Zengezurun Ermenistana verilmesinden sonra demir yolu xetti 1992 ci il 24 aprelde tamamile kesildi ve hemin vaxtan Naxcivan MR Azerbaycandan tecrid olunmus sekilde blokada veziyyetinde yasayir 1990 ci ilden demir yollari butun istiqametlere islemediyi ucun avtomobillerin sayi xeyli artmisdir Hava neqliyyati Redakte Esas meqale Naxcivan Beynelxalq Hava LimaniMuxtar respublikanin yegane elaqeleri teyyare neqliyyati vasitesiyle heyata kecirilir 1993 1995 ci illerde Naxcivan Hava Limani genislendirilerek yeniden qurulmus sernisin ve agir yuklu neqliyyat teyyarelerinin qebul olunmasina imkan yaranmisdir Sehiyye Redakte1920 ci ilin oktyabrinda Naxcivanda ilk sehiyye sobesi teskil edilmis sonralar bu sobe sehiyye komissarligina cevrilmisdir 1920 1924 cu illerde Naxcivanda tibb muesisselerinin acilmasina baslanmisdir Naxcivan seherinde xestexana seher ambulatoriyasi Ordubad seherinde hekim menteqesi Ceneneb Culfa Ebrequnis Cehri Qivraq ve Bas Norasende indiki Celilabad kendi feldser menteqeleri ise baslamisdir 1950 1960 ci illerde muxtar respublikada sehiyye ocaqlarinin sayi suretle artmaga baslamisdi Malyariyaya qarsi tedbirler neticesinde 1958 ci ilde muxtar respublikada bu xesteliyin koku kesilmisdir 1970 1990 ci illerde de Naxcivan sehiyyesi inkisaf etmisdir 2000 ci ilde Naxcivan MR de 55 xestexana muesissesi 5 poliklinika 49 ambulatoriya 123 feldser mama menteqesi 8 gigiyena ve epidemiologiya merkezi 3 tecili tibbi yardim stanisyasi ve 62 aptek fealiyyet gosterirdi Idman Redakte Esas meqale Naxcivanda idmanNaxcivanda xalq arasinda guc ceviklik ve bacariq teleb eden milli idman oyunlari qedimden yaranmisdir Gules at capmaq qilinc ve gurz oynatmaq nize ve ox atmaq uzmek qacis ve s uzre kecirilen yarislarda esas meqsed gencleri emeye ve herbi ise hazirlamaq idi Naxcivanda pehlevanlarin hazirlanmasinda zorxanalar muhum rol oynamisdi 1924 cu ilde Naxcivanda Beden Terbiyesi ve Idman Surasi yaradilmisdir 1931 1934 cu illerde Naxcivan MSSR EMH ve EMHO kompleksi nisancilarinin hazirlanmasinda muhum isler gormusdu 1937 ci ilde agir atletika uzre Azerbaycan birinciliyi Naxcivan seherinde kecirilmisdi 1962 ci ilde Naxcivan voleybol komandasi Azerbaycan birinciliyinde ikinci yeri futbol komandasi ise ucuncu yeri tutmusdu 115 Elm ve tehsil RedakteNaxcivanda maarif ve tehsil hele orta esrlerden inkisaf etmis mekteb ve medrese tehsili genis yayilmisdi Elxaniler dovrune aid bir fermandan melum olur ki hele XII esrin sonlarinda Naxcivanda iki medrese movcud idi Orta esr menbelerine gore XIII esrin sonlarinda Naxcivanda 4 ali tipli medrese mescidlerin nezdinde mollaxana adlanan 60 a qeder ibtidai medrese fealiyyet gosterirdi Dunyevi fenlerin de telim edildiyi Naxcivan ve Ordubad medreselerindeYaxin Serq olkelerinden gelmis telebeler de tehsil alirdi Naxcivan seherinde ilk dunyevi mekteb Ehsan xan Kengerlinin XIX esrin 30 cu illerinin sonlarinda acdigi rus tatar qeza mektebidir Hemin mekteb 1879 cu ilde ucsinifli seher mektebine cevirilmisdi 116 XIX esrin sonlarinda butun Azerbaycanda oldugu kimi Naxcivanda da usuli cedid mektebleri yaranmaga basladi M T Sidqi Ordubadda Exter 1892 Qiz mektebi 1896 mektebleri tesis etdi 1920 ci iledek Naxcivanda 45 mekteb fealiyyet gosterirdi Sonraki dovrlerde Naxcivanda tehsil daha da inkisaf etmis muxtelif saheli elm ocaqlari yaradilmisdi 1991 2001 ci illerde muxtar respublikada 45 yeni mekteb binasi insa edilmis 18 mekteb binasi ise esasli temir edilerek yeniden qurulmusdur Hal hazirda muxtar respublikada 106 daimi mektebeqeder usaq terbiye muesissesi 26 mektebdenkenar muesisse 233 orta tehsil muesissesi 14 usaq idman ve sahmat mektebi fealiyyet gosterir Bundan elave 6 pese litseyi ve 3 kollec Naxcivan Musiqi Kolleci Texniki Kollec ve Tibb Kolleci de vardir Naxcivan MR de ali tehsil sistemi de yaradilmisdir C Memmedquluzade adina Naxcivan Dovlet Muellimler Institutu Naxcivan Dovlet Universiteti ve Naxcivan Ozel Universiteti muxtar respublikanin muxtelif elm sahelerinde olan mutexessislere olan telebatinin odenilmesinde muhum rol oynayir Naxcivan orta esrlerde Azerbaycan elmine butun Yaxin ve Orta Serqde sohret qazanmis onlarla gorkemli alim mutefekkir filosof huquqsunas tarixci filoloq tebib ve ilahiyyatci bexs etmisdir Ebu Ebdullah el Muferric Nesevi Ehmed ibn Hacef Nesevi Ekmeleddin Naxcivani Hindusah Naxcivani Mehemmed Naxcivani Fexreddin Naxcivani Baba Nemetullah Naxcivani Kemaleddin Naxcivani Necmeddin Naxcivani Izzeddin Naxcivani Hesen ibn Omer Naxcivani Fezlullah Neimi ve basqa naxcivanli alimler dunya elm xezinesine deyerli tohfeler vermisler XX esrin 20 ci illerinden Azerbaycanda o cumleden de Naxcivan MR de muasir elmin ekser saheleri boyuk inkisaf yoluna qedem qoydu Azerbaycani Tedqiq ve Tetebbo Cemiyyeti nin Naxcivan sobesinin yaradilmasi diyarin zengin tebii servetlerinin askara cixarilmasinda tarix elm ve medeni irsin oyrenilmesinde ehemiyyetli rol oynadi AMEA nin yaradilmasi 1945 muxtar respublikada da elmin inkisafina guclu tekan verdi Muxtar respublikada elmi idareler o cumleden Araz Naxcivan Kompleks Zona Tecrube Stansiyasi Naxcivan Elmi Tedqiqat Baytarliq Stansiyasi AMEA nin Naxcivan Regional Elmi Merkezi Elm ve Texnika Merkezi Samaxi Astrofizika Resedxanasinin Gunesi Musahide Stansiyasi Batabat resedxanasi yaradildi 1972 ci ilde teskil olunmus Naxcivan Elm Merkezinde fundamental elmin muxtelif saheleri uzre tedqiqatlar aparilir Burada muxtar respublikanin tebii servetlerinin tarix ve medeniyyet abidelerinin tedqiqi ve oyrenilmesi sahesinde coxlu isler gorulur 1999 cu ilde yaradilmis Naxcivan Elm ve Texnika Merkezinde muxtar respublikada yayilmis derman bitkilerinin toplanmasi oyrenilmesi onlardan derman preparatlarinin hazirlanmasi isleri aparilmaqdadir Din RedakteMuxtar Respublikada texminen 300 e yaxin mescid movcuddur Onlardan 100 e yaxini daimi fealiyyetdedir 1993 2003 cu iller erzinde burada 80 ne yaxin mescid insa olunmus ve ya esasli berpa edilmisdir 2003 2013 cu illerde tikilmis ve ya berpa olunmus mescidlerin sayi texminen 15 dir Metbuat ve televiziya RedakteNaxcivan MR de ilk metbuat orqani Muxtar Respublika Ali Meclisinin ve Nazirler Kabinetinin orqani olan Serq qapisi qezetidir 1921 ci ilden nesr olunan qezetin Cavanlar heyati 1921 noyabr dekabr ve Fuqera sesi 1922 yanvar mart 1980 1990 ci illerde ise Sovet Naxcivani ve Sovetskaya Naxicevan adlari ile Azerbaycan ve rus dillerinde cixmisdir 1996 ci ilden Naxcivan Seher Icra Hakimiyyetinin Nuh Yurdu adli qezeti nesr edilir 30 cu illerden muxtar respublikada yaradilmis inzibati rayonlarda Rayon Icra Hakimiyyetlerinin orqanlari olan Serurun sesi Serur El Heyati Ordubad Serqin seheri Babek Arazin sesi Culfa Oguz sesi Sahbuz Oguz Yurdu Sederek qezetleri cixir 2004 cu ilde yaradilmis Kengerli rayonunda ise Yeni Heyat qezeti cixir 1921 ci ilde yaradilmis Naxcivan metbeesi 1938 ci ile kimi Serq qapisi qezeti redaksiyasinin tabeliyinde fealiyyet gostermis hemin ilden musteqil muesisseye cevrilmisdir 1976 ci ilde metbee ucun xususi bina tikilmisdir Muxtar respublikada cixan qezetler burada rotasiya usulu ile cap edilmisdir Metbee 1985 ci ilden Azerbaycan Nesriyyat Poliqrafiya ve Kitab Ticareti Isleri Komitesinin sonralar Metbuat ve Informasiya Nazirliyi strukturuna daxil edilerek Naxcivan Seher Poliqrafiya Muesissesi adlandirilmisdir 1997 ci ilden muesisse Ecemi Nesriyyat Poliqrafiya Birliyi kimi fealiyyet gosterir Bununla beraber Naxcivan Dovlet Universiteti nezdinde Qeyret nesriyyati metbeesi de fealiyyet gosterir Naxcivan MR de radio verilislerine 1926 ci ilden yerli radio verilislerine ise 1930 cu ilden baslanmisdir 1963 cu ilde ise Naxcivanda televiziya merkezi fealiyyete baslamisdir Hemin il muxtar respublikanin Nazirler Sovetinin qerari ile yerli radionun bazasinda Naxcivan MR Televiziya ve Radio Verilisleri Komitesi yaradilmisdir Hal hazirda Naxcivan erazisinde 2 televiziya Naxcivan Televiziyasi ve Kanal 35 ve 2 radiostansiya Naxcivanin sesi fealiyyet gosterir Medeniyyet Redakte Esas meqaleler Azerbaycan medeniyyeti ve Naxcivan medeniyyetiEdebiyyat Redakte Esas meqale Azerbaycan edebiyyati Huseyn Cavid Memmed Seid Ordubadi Naxcivan diyari qedim ve zengin edebi enenelere malikdir Azerbaycan Sifahi Xalq Edebiyyatinda Naxcivan motivleri ehemiyyetli yer tutur Kitabi Dede Qorqudun boylarinda Naxcivan bolgesi ile seslesen sujetlere ve toponimlere rast gelinir Qorqudsunaslar dastandaki Basatln tepegozu oldurduyu boy ve Bekil oglu Imran boylarinda cereyan eden hadiselerin esasen Naxcivanla bagli oldugunu gostermisler Naxcivan sujetleri ve toponimleri Koroglu Esli ve Kerem ve Qacaq Nebi dastanlarinda da ozune yer almisdir Naxcivan folklorunda Azerbaycan Sifahi Xalq Edebiyyatinin butun janrlari temsil olunmusdur Esasen bu diyara xas olan janrlar haxista gulumey yallibasi mahnilar ve numuneler de vardir Diyarda xalq edebiyyatinin muhum qollarindan olan asiq seneti de inkisaf etmisdir Bu sahede Serur ve Sahbuz rayonlari ferqlenmekdedir Celil Memmedquluzade Hele qedim zamanlarda bir cox gorkemli sairler o cumleden Qetran Tebrizi bir muddet Naxcivanda yasayib yaratmisdir Atabey Mehemmed Cahan Pehlevanin sarayina yaxin olan tebibler sulatni kimi sohret qazanmis Kemaleddin Naxcivani sair kimi de meshur idi Ebubekr ibn Xosrovun Atabeyler sarayinda xidmeti dovrunde yazdigi meshur Munisname eseri muhum sosial exlaqi motivleri ve humanizmi ile secilir Orta esrlerde Ehmed en Nesevi Necmeddin Naxcivani Hindusah Naxcivani Sadiq bey Ordubadi Baba Nemetullah Naxcivani Fezlullah Neimi ve basqa mutefekkir Azerbaycan alimleri eyni zamanda bedii eserleri ile de Azerbaycan edebiyyatini zenginlesdirmisler 117 XIX esrde maarifcilik herekatinin genis yayilmasi bu bolgede de edebiyyat ve medeniyyetin suretli inkisafina tekan verdi Heyran xanim ve Qoncebeyimin yaradiciliginda mehebbet lirikasi ile yanasi zemaneden sikayet zulme sosial edaletsizliye qarsi etiraz motivleri de gucludur Bu dovrde Naxcivan edebi muhitinde ciddi canlanma nezere carpir Ordubadda yaradilmis Encumeni suera edebi meclisi 1838 klassik edebi enenelerle yanasi yeni maarifci edebiyyatin da inkisafina mueyyen tesir gostermisdir Meclisin feali uzvlerinden Qudsi Venendi Feqir Ordubadi Ehmedaga Semi ve basqalarinin yaradiciliginda klassik mehebbet lirikasinin enenevi movzulari ile yanasi maarifcilik ideyalari tenqidi realistik stairik meyller de ehemiyyetli yer tutur T Sidqinin 1854 1903 edebi pedoqoji irsinin de Azerbaycanin maarifci realist edebiyyatina ozunemexsus yeri var 118 XX esrde Naxcivan diyari Azerbaycanin ictimai edebi bedii fikrine ve medeniyyetine bir sira boyuk sexsiyyetler bexs etmisdir Dahi yazici dramaturq ve publisist Molla Nesreddin jurnalinin yaradicisi Celil Memmedquluzadenin yaradiciligi realis demokratik Azerbaycan edebiyyati tarixinde mustesna yer tutur Edib Cay destgahi Kismis oyunu Danabas kendinin ehvalatlari 119 Poct qutusu kimi eserlerini Naxcivanda yasadigi illerde 1903 cu ile kimi yazmisdir Boyuk romanci Memmed Seid Ordubadi Azerbaycan edebiyyatinda tarixi roman janrinin esasini qoymus ve onun kamil numunelerini dord cildlik Dumanli Tebriz epopeyasi Qilinc ve Qelem ve s yaratmisdir Dumanli Tebriz romanindaki sujetlerin ekseriyyeti edibin heyatinin Naxcivan dovru ile bagli musahidelerinin mehsuludur Milli romantik Azerbaycan seri ve dramaturgiyasinin korifeyi Huseyn Cavidin humanist lirikasi yaratdigi mohtesem eserler Azerbaycan edebiyyatinin en deyerli numuneleri sirasina daxil olmusdur Cagdas Azerbaycan edebiyyatinin gorkemli numayendeleri olan I Seferli M Araz E Eylisli R Behrudi de Naxcivan torpaginin yetirmeleridir Azerbaycan yazicilarinin boyuk bir hissesi Naxcivanda yasayib yaratmaqdadir Naxcivan Yazicilar Birliyinin yaradilmasi da Naxcivanda edebi muhite musbet tesir gostermisdir Memarliq Redakte Esas meqale Naxcivanda memarliq Naxcivan xan sarayi Naxcivan Azerbaycanin esas memarliq merkezlerinden biridir E e III minilliyin sonu II minilliyin evvellerine aid yasayis meskenlierinden Naxcivanin qedim memarligina aid ciy kerpic ve mohreden insa edilmis bina qaliqlari Naxcivan erazisinde mohtesem qala divarlari duzbucaqli ve yarimdairevi burclerle ehate olunmus erken seher yerleri I ve II Kultepe Govurqala Qarabaglar Oglanqala Plovtepe Qazanci Vayxir Calxanqala ve s meydana gelmisdir Bu abideler Azerbaycanin eyni zamanda Naxcivanin Qafqaz ve Yaxin Serqin inkisaf tapmis medeniyyet merkezleri ile elaqelerini askara cixarmisdir Naxcivanin ayri ayri yasayis dovrlerine aid yasayis meskenleri siklop tikilileri madii medeniyyet ve memarliq abideleri qalalari istehkamlari insaat materiallari tikinti texnikasi ve sair zenginliyi ile diqqeti celb edir Naxcivan XII esrde qudretli Azerbaycan Atabeyler dovletinin paytaxti olaraq ezemetli bir seher Azerbaycanin iqtisadi siyasi ve medeniyyet merkiezlerinden biri idi Burada memarliq seneti yuksek seviyyeye catmisdi Coxsayli dini memarliq abideleri ve mulkki binalar zengin ornamentler ve boyalarla bezedilmis ezemetli mescidler oz mohtesemliyi mozaikalari ve ince tertibati ile diqqeti celb eden monastir ve kilseler turbeler saraylar karvansaralar korpuler qala ve burcler medreseler bezekli yasayis evleri zengin tertibatli hamamlar ve s insa edilmisdi Meshur Atabeyler Memarliq Kompleksi de mehz bu dovrun mehsuludur Azerbaycanda orta esr xatire memarliginin en genis yayilmis tipi olan qullevari turbelerin yaradilmasinda naxcivanli memarlar Ecemi Ebubekr oglu ve Ehemd Eyyub oglunun boyuk xidmetleri olmusdur Memar Eceminin XII esrin II yarisinda Naxcivanda ucaltigi ve dovrumuzedek salamat qalmis Yusif Kuseyir oglu turbesi ve Momune Xatun turbesi dunya memarliginda insan xatiresini monumental bicimlerle ebedilesdiren en ugurlu orneklerdendir Tekce Azerbaycan memarliginda deyil umumilikde Islam memarliginda en uca ve ince kompozisiyali turbelerden olan Momune Xatun turbesinin bele uzunomurluluyu onun muhendis hellinin bitkinliyi ile izah olunur Memar Eceminin fealiyyeti ile Azerbaycan memarligi tarixinde Naxcivan Maraga memarliq mektebi kimi tanin uslub yaranmis ve formalasmisdir Bu mektebin tesiri ile Yaxin Serq olklerinde bir sira memarliq kompozisiyalari yaradilmisdir Naxcivan memarligi yalniz das memarliq abideleriile deyil esas insaat materiali qirmizi bismis ve benovseyi kasili kerpicler olan abidelerle de meshurdur Naxcivan Imamzade kompleksi Qarabaglar turbesi ve sair Monqol istilalari neticesinde evvelki ezemetini itirmis Elxani hokmdarlari dovrunde diger Azerbaycan seherleri kimi dircelmis XIV esrin II yarisinda Cobani ve Celairi emirleri arasindaki dagidici muharibelerden zere cekmis Qizil Orda xanlari ve Emir Teymurun yurusleri zamani qetl qaretle uzlesmis XVI esrde defelerle elden ele kecmis XVII esrde iki defe ciddi dagintilara meruz qalmis Naxcivan eski ezemetini Azerbaycanin iqtisadi siyasi ve medeni heyatindaki aparici rolunu itirmisdi Herbi siyasi hadiseler Cuga Ordubad Eylis kimi medeni merkezlere de xeyli zerer yetirmisdi Gorkemli memarlarin yaratdiqlari yuzlerle qiymetli tikinti ve abide ara muharibeleri zamani dagidilmis dovrumuze qeder gelib catmamisdir Cox zaman bunlari yaradan senetkarlarin ve xalq ustalarinin adi bele unudulmusdur XVII esrin ikinci yarisindan baslayaraq Naxcivanin Ordubadin Culfanin seher heyatinda mueyyen canlanma hiss olunur Turk tarixcisi Ovliya Celebinin melumatina gore XVII esrde Naxcivanda 20 min ev 70 dini bina 20 karvansara 7 hamam ve bazarlar olmusdur Imamzade Memarliq Kompleksi XVI XVII esrler Ismayil xan hamami XVIII XIX esrler Naxcivan xan sarayi XIX esr Ordubad Cume mescidi ve Ordubad medresesi zorxana hamam ve karvanasaralar tikilmisdir Naxcivanin tarixi memarliq abideleri soldan saga 1 Ebrequnis monastiri 2 Yusif Kuseyir oglu turbesi 3 Elincecay xanegahi Senetkarliq Redakte Esas meqale Naxcivanda senetkarliq Azerbaycan xalcalarinin Naxcivan mektebine 120 aid olan xalca Naxcivan diyari hele qedim zamanlardan senetkarlari ile Yaxin Serqde taninmisdir Qedim xalq seneti saheleri olan dulusculuq metalisleme misgerlik dasisleme agacisleme toxuculuq zergerlik ve sair Eneolit ve Ilk Tunc dovrlerinden Naxcivanda inkisaf etmisdir Burada ekinciliyin ve maldarligin intensiv inkisafi senetkarligin tekamulune inkisaf yaratmisdir Medeni telebatin artmasi bezek esyalarinin hetta emek aletlerinin meiset avadanliqlarinin silahlarin mueyyen hissesinin gozel bedii teribatla hazirlanmasi ile neticelenmisdir Arxeoloji qazintilar neticesinde qedim yasayis yerlerinden I 121 ve II Kultepe Sederek Maxta Ovcular tepesi Dasarx Qizilburun Sahtaxti Qarabaglar Kulus Kolani ve s muxtelif emek aletleri meiset ve bezekesyalari askara cixarilmisdir Arazin sol sahilinde yasamis qedim tayfalarin sosial heyat terzi dini ideoloji dunyagorusleri inamlari veadet eneneleri bu dovrun senetkarliginda oz eksini tapmisdir 122 Naxcivanin Tunc dovru medeniyyeti ucun seciyyevi sayilan yuksek ustaliqla hazirlanmis bedii tertibatli boyali gil qablari bu dovrde Naxcivanda bir sira xususiyyetleri ile ferqlenen Boyali Qablar medeniyyeti tesekkul tapmisdir rengareng motivli bezekler hemcinin tunc ve gumusden nefis zergerlik memulati qizil bezek esyalari muxtelif minerallardan hazirlanmis muncuqlar metal agac sumuk gil ve dasdan zerif senetkarliq eserleri gil ve das heykelcikler buna parlaq subutdur 123 Qedim senetkarligin muhum sahesi olan dulusculuq Naxcivan erazisinde e e IV minillikde yaranmisdir Arxeoloji materiallar gosterir ki Eneolit ve Tunc dovrlerine aid gil qablar dulus carxlarinda hazirlanmis ve xususi kurelerde bisirilmisdir Dulus kurelerinin en qedim qaliqlari I Kultepe yasayis yerinde askar olunmusdur Tunc dovrune aid II Kultepe yasayis yerinden el ile qismen de dulus carxinda hazirlanmis muxtelif formali sade hendesi ve nebati naxislar insan heyvan ve qus tesvirleri ile bezedilmis boyali qab numuneleri melumdur Yuksek keyfiyyeti rengarengliyi ve cesidli formalari ile secilen dulus qablarinin bezedilmesi suyrelenmesi sirlenmesi xalq senetinin muhum saheleridir 124 Naxcivan eyni zamanda dunyaninen qedim metal isleme ocaqlarindan biridir I Kultepenin en qedim medeni tebeqesinden muxtelif mis mergumus nikel mergumus qatisigi olan aletler ve bezek numuneleri elde edilmisdir Ordubad rayonunun Plovdag nekropolundan coxlu tunc sancaqlar Kultepeden tunc dovrune aid basi ilgekli dord sancaq bicaq parcasi ve sair tapilmisdir Arxeoloji qazintilar neticesinde askara cixarilmis materiallar Naxcivanin qedim sakinlerinin sumukden ve dasdan emek aletleri ve bezek hazirlamaq meharetine malik olduqlarini gostermisdir 125 Toxuculuq pesesine aid das sumuk ve gil iy basliqlarina hemcinin cox zerif parca qaliqlarina rast gelinmisdir Orta esrlerde misgerlik zergerlik ipekcilik xalcaciliq kimi senetler xususile vuset almis yuksek senetkarliq ve zovq ile hazirlanmis muxtelif meiset esyalari ve zergerlik memulatlari sohret qazanmisdi Bu senetkarliq mehsullari xarici bazarlara da ixrac edilirdi Bedii metal ustasi Osman ibn Salman Naxcivaninin oyma naxislarla bezedilmis burunc dolcasi 1190 Fransanin meshur Luvr muzeyinde sergilenmekdedir 126 Erken orta esrlerden baslayaraq istehsal texnikasi tekmillesmis ipek istehsalinda ayaqla herekete getirilen tekerli mancanaqlar baramaacan dezgahlar ipek karxanalarinda muteherrik toxucu dezgahlari tetbiq olunmusdur Ordubad seheri Azerbaycanin ipek parca istehsal eden esas merkezlerinden biri idi Culfa Ordubad ve Naxcivanda bez istehsali bezzazliq seneti de genis yayilmisdi Azerbaycanin qedim xalcaciliq enenesinin formalasmasinda Naxcivanin da oz rolu vardir Orta esrlerde Naxcivanda xalcaciliq seneti daha da inkisaf etmis sonraki dovrlerde Naxcivan ehalisinin meiset ve iqtisadiyyatinda muhum yer tutmusdur Naxcivan xalcaciliq mektebi Azerbaycan xalcaciliginin xususi bir qolunu teskil edir Naxcivanda xalcaciliq bu gun de yasadilmaqdadir 127 Tesviri senet Redakte Behruz Kengerli Naxcivanda tesviri senetin kokleri qedim Gemiqaya resmlerine e e VII I minillikler gedib cixir Bu diyarin qedim sakinlerinin dunyagorusunu bedii estetik tefekkurunu eks etdiren hemin resmlerde onlarin teserrufat heyati ve meiseti ebedilesdirilmisdir Eraziden tapilmis maddi medeniyyet numuneleri xususile Elincecay vadisindeki Zogala yasayis yerinden tapilmis sutun altliqlari orijinal tunc qrifon fiqurlari VI VII esrler Cavansirin tunc heykeli ve s senet eserleri Naxcivanda tesviri senetin qedim tarixinden xeber verir Orta esrlerde butun muselman serqinde oldugu kimi Naxcivanda da xettatliq kitabsunasliq ve miniatur seneti inkisaf etmisdir Naxcivanin meshur senetkarlarindan Nesevi Heddad ibn Asim XI esr Izzeddin Ebulfezl Dovletsah es Sahibi XII esr Etiq Ordubadi Mirze Mehemmed Ordubadi XVI XVII esrler ve basqalari butun Yaxin Serqde meshur olmusdu Gorkemli sair Usta Zeynal Neqqas XIX esr hem de meshur neqqas idi 128 Naxcivanda pesekar ressamliq seneti XX esrin evvellerinde yaranmisdir Realist Azerbaycan ressamliginin banisi Behruz Kengerlinin eserlerinde dovrun kaloriti oncul movzulari eksini tapmisdir Azerbaycan boyakarliginda menzere ve portret janrlarinin tesekkulu onun adi ile baglidir Ermenilerin azerbaycanlilara qarsi toretdikleri soyqirimi neticesinde dogma yurdundan didergin dusmus insanlarin portretler silsilesi Qacqin qadin 1921 ci il Azerbaycan Dovlet Incesenet Muzeyi ve sair eserler tekce ressamin yaradiciliginda deyil hem de Azerbaycan boyakarliginda ehemiyyetli yer tutur 129 Meshur Azerbaycan ve turk boyakari Ibrahim Sefi xalq ressamlari Huseyn Eliyev ve Elmira Sahtaxtinskaya emekdar incesenet xadimi Eyyub Huseynov emekdar ressam Cemil Mufidzade de Naxcivan torpaginin yetirmesidir Emekdar incesenet xadimleri Samil Qaziyev Eyyub Feteliyev M Qasimov ise esasen teatr ressamlari kimi taninmisdirlar S Qaziyevin Coban portreti 1931 Tretyakov qalereyasinda Moskva sergilenmekdedir Naxcivan MR de Azerbaycan Ressamlar Ittifaqinin filiali fealiyyet gosterir Teatr Redakte Naxcivanda meydan teatri ve sebeh tamasalari formasinda teatr seneti hele qedim dovrden movcud olmusdur Pesekar teatrin ise 120 yasi var 1882 ci ilde taninmis ziyali E Sultanovun tesebbusu ile Naxcivanda esas uzvleri muellimlerden ibaret olan Muselman sie inceseneti ve dram cemiyyeti Ziyali meclisi yaradilmisdi E Sultanov 1884 cu ilde birperdeli Tatarka Azerbaycan qizi pyesini yazmisdi Cemiyyet ve meclis uzvlerinin tesebbusu ile 12 avqust 1886 ci ilde mutereqqi ziyalilardan Haci Necef Zeynalovun Naxcivanin Zaviye mehellesindeki evinde M F Axundzadenin Musyo Jordan ve Dervis Mesteli Sah komediyasi oynanildi Bu tamasa ile Naxcivan teatrinin esasi qoyuldu 130 Naxcivan teatrinin tesekkulunde E Sultanovla yanasi C Memmedquluzade M T Sidqi Q Serifov E Sultanov M C Surbi sonralar ise B Naxcivani R Tehmasib E Qemkusar R Isfendiyarli ve basqalarinin da rolu olmusdur 131 Azerbaycan teatrinin muqtedir ustadlari H Ereblinskinin M Eliyevin S Ruhullanin tez tez Naxcivana gelerek yerli aktyor ve rejissorlarla birge tamasalar gostermesi Naxcivan teatrinin pesekarliq seviyyeinin artmasina ve puxtelesmesine guclu tesir gostermisdir XX esrin 20 ci illerinden Naxcivan teatri yeni inkisaf merhelesine qedem qoymusdur Bu dovrde Naxcivan aktyorlari vahid truppada birlesdi 1922 ci ilde Naxcivan seherinde Naxcivan Dovlet Dram Teatri yaradildi 132 H Cavid ve C Cabbarlinin pyeslerinin tamasaya qoyulmasi Naxcivan teatrina yeni ab hava getirdi Azerbaycan hokumetinin 14 sentyabr 1989 cu il tarixli qerari ile usaq ve yeniyetmelerin milli menevi exlaqi deyerler ruhunda terbiyesini guclendirmek dunyagorusunu formalasdirmaq meqsedi ile Naxcivan Dovlet Kukla Teatri yaradilmisdir Musiqi Redakte Esas meqale Azerbaycan musiqisiNaxcivan diyarinda ta qedimden hem xalq musiqisi hem de klassik musiqi mugam yanasi sekilde yayilmisdi Musiqi medeniyyetinin inkisafinda xalq yaradiciliginin xalq mahni ve reqs havalarinin asiq senetinin muhum rolu olmusdur Movsum ve merasimlerle uzerliksalma xan bezeme cangulum duvaqqapma ve s emek fealiyyeti ile bagli negmeler qodu qodu sayaci sozleri xirman negmeleri Naxcivanin musiqi folklorunun qedim numuneleridir Xalq mahnilari habele toy merasimi ile bagli haxistalar gulumeyler reqs havalari xususile xalq yaradiciliginin sintetik janri vokal ve instrumental musiqini ozunde birlesdiren yalli ve yallibasi mahnilar bu sahede Serur bolgesi secilir genis yayilmisdi 133 Xalq yaradiciliginda ozunemexsus yeri olan asiq seneti esasen Serur ve Sahbuz bolgelerinde yayilmis ve inkisaf etmisdir Pesekar klassik musiqi mugam ifaciligi xanendelik ise esasen Ordubad ve Naxcivanda yayilmisdi Meshur calgici Muradaga Naxcivanli Osmanli sultani IV Muradin saray musiqicisi kimi fealiyyet gostermisdir XIX esrin sonu XX esrin evvellerinden Naxcivanda da muasir musiqi formalarina maraq artdi Hemin dovrde bu bolgede dramatik ve musiqili teatr yarandi aciq konsertler teskil edilmeye baslanildi XX esrin 20 ci illerinden baslayaraq Naxcivan seherinin merkezi istirahet parkinda nefesli aletler orkestri ve Serq ucluyu konsertler verirdi Sonralar onlari xalq calgi aletleri ansambli evez etdi 1937 ci ilde U Hacibeylinin tesebbusu ile Naxcivanda musiqi mektebi indiki musiqi texnikumu acildi dahi bestekar mektebe notlar be Berlin markali pianino hediyye etmisdi XX esrin 50 ci illerinden baslayaraq muxtar respublikada musiqi medeniyyetinin inkisafi yeni vuset aldi Naxcivan musiqi mektebinin yetirmeleri tehsillerini Azerbaycan Dovlet Konservatoriyasinda indiki Baki Musiqi Akademiyasinda davam etdirirdiler 1958 ci ilde Naxcivan Dovlet Mahni ve Reqs Ansambli 1983 cu ilden Naxcivan Dovlet Filarmoniyasi yaradildi Filarmoniyada instrumental ansambl xalq calgi aletleri orkestri simfonik heyet reqs kollektivi fealiyyet gosterir 1994 cu ilden Naxcivan Dovlet Universitetinde musiqi ixtisasi uzre mutexessislerin hazirlanmasina baslanildi 1998 ci ilde universitetin incesenet fakultesi nezdinde konservatoriya acilmisdir Metbex Redakte Esas meqale Naxcivan metbexiQalereya Redakte Sederekin Ermenistan isgali altinda olan Kerki kendi Gemiqaya aciq sema altinda muzey Gemiqaya Batabat daglari Momune Xatun Mavzoleyinin erazisindeki dasdan yonulmus heyvanlar Naxcivan seher beynelxalq aeroportu Naxcivan seherinde kitabxanaIstinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Naxcivan Muxtar Respublikasi Dovlet Statistika Komitesi Demoqrafiya 1 yanvar 2019 ci il tarixe Naxcivan Muxtar Respublikasinin erazisi ehalisinin sayi sixligi ve inzibati erazi bolgusu Arxivlesdirilib yoxlanilib 06 07 2019 Umumi melumat sehife 10 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 sehife ISBN 9789952441017 Azerbaycan erazisi azerb www azerbaijan az Istifade tarixi 2015 10 14 olu kecid Arxivlesdirilib Naxcivan Umumi melumat azerb www azerbaijans com Istifade tarixi 2015 10 14 Arxivlesdirilib Azerbaycan Umumi melumat azerb Azerbaycan Respublikasi Xarici Isler Nazirliyi Istifade tarixi 2015 10 14 Arxivlesdirilib Country Profiles of Participating and Partner States Azerbaijan General Information ingilis Organization for Security and Co operation in Europe POLIS 25 iyun 2010 2007 06 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 10 14 Arxivlesdirilib Umumi melumat sehife 9 Azerbaycanin Statistik Gostericileri 2015 statistik mecmue Muellifi Azerbaycan Respublikasi Dovlet Statistika Komitesi Mecmuenin umumi rehberi Hemid Bagirov Mecmuenin hazirlanmasi ucun mesul sexs Rafael Suleymanov Baki 2015 814 sehife ISBN 5 86874 232 9 Naxcivan Muxtar Respublikasi meqalesi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2002 seh 365 Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic Nakhchivan Autonomous Republic Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic Cities and regions Hewsen Robert H 2001 Armenia A Historical Atlas Chicago University of Chicago Press p 266 Hewsen Armenia A Historical Atlas p 123 Hewsen Robert H 2001 Armenia A Historical Atlas Chicago University of Chicago Press p 264 E V Salamzade K M Memmedzade Arazboyu abideler Baki 1979 N Museyibov Qobustan ve Gemiqaya isarelerindeki bir qrup isareler haqqinda Azerbaycanin qedim ve orta esrler tarixinin problemleri kitabinda Baki 1992 Veli Baxseliyev Naxcivanin arxeoloji abideleri Baki 2008 seh 36 Catherine Marro Veli Baxseliyev Sefer Asurov Excavation at Ovculartepesi Nakhchivan Azerbaijan Second Preliminary Report The 2009 2010 Seasons Anatolia Antiqua XIX 2011 s 53 100 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi AZERBAYCAN sehife 184 Baki 2007 Veli Eliyev Azerbaycanda tunc dovrunun boyali qablar medeniyyeti Baki 1977 seh 128 141 E I Novruzlu V B Baxseliyev Culfa bolgesinin arxeoloji abideleri Baki 1999 Inandag meqalesi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2002 seh 212 V Kerimov Oboronitelnye sooruzhenie Azerbajdzhana istoriko arhitekturnyj ocherk Baku 1998 Kashkaj S M O gorodah krepostyah na territorii Manny Drevnij Vostok 2 Erevan 1976 Iqrar Eliyev Tarixi Azerbaycan erazisinde qedim dovlet Midiya Baki 1965 Melikishvili G A Nekotorye voprosy istorii Mannejskogo carstva VDI 1949 1 Abdulla Fazili Atropatena Baki 1993 Christensen A L Iran sous les Sassanides Copenhague 1944 V H Eliyev Naxcivan seherinin antik dovru kup qebir abideleri AMEA nin Xeberleri tarix felsefe ve huquq seriyasi 1976 1 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 rus dilinde Naxcivan Ensiklopediyasi 2 cildde II cild Naxcivan 2005 seh 63 ISBN 5 8066 1468 9 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 seh 468 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 seh 169 Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e istochniki i literatura M L 1959 S 299 305 Naxcivan Ensiklopediyasi 2 cildde II cild Naxcivan 2005 seh 64 ISBN 5 8066 1468 9 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 seh 527 El Belazuri 203 204 Z Bunyadov Azerbaycan Tarixi Baki 2005 G M Bartikyan Istochniki dlya izucheniya istorii pavlikianskogo dvizheniya str 30 34 M X Serifli IX esrin II yarisi XI esrde Azerbaycan feodal dovletleri Baki 1978 N Velixanli X esrin ikinci yarisi XI esrde Azerbaycan feudal dovletlerinin qarsiliqli munasibetleri ve bird daha Naxcivansahliq haqqinda AMEA nin xeberleri tarix felsefe ve huquq seriyasi BAki 2001 3 Jackson P 2002 Review The History of the Seljuq Turkmens The History of the Seljuq Turkmens Journal of Islamic Studies Oxford Centre for Islamic Studies 13 1 70 78 Savory R M and Roger Savory Introduction to Islamic civilisation Cambridge University Press 1976 p 88 Ryzhov K V Vse monarhi mira Musulmanskij Vostok VII XV vv 2015 09 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 21 C E Bosworth Ildenizids or Eldiguzids Encyclopaedia of Islam Edited by P J Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs et al Encyclopaedia of Islam 2nd Edition 12 vols with indexes and etc Leiden E J Brill 1960 2005 Vol 3 pp 1110 111 Excerpt 1 Ildenizids or Eldiguzids a line of Atabegs of Turkish slave commanders who governed most of northwestern Persia including Arran most of Azarbaijan and Djibal during the second half of the 6th 12th century and the early decades of the 7th 13th century Excerpt 2 The Turkish Ildenizids shared to the full in the Perso Islamic civilization Encyclopaedia Iranica K A Luther Atabakan e Adarbayjan ATABAKAN E AḎARBAYJAN an influential family of military slave origin also called Ildegozids ruled parts of Arran and Azerbaijan from about 530 1135 36 to 622 1225 as Great Atabaks atabakan e aʿẓam of the Saljuq sultans of Persian Iraq western Iran they effectively controlled the sultans from 555 1160 to 587 1181 in their third phase they were again local rulers in Arran and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians were seized by Jalal al din Ḵᵛarazmsah in 622 1225 Encyclopaedia Iranica K A Luther ATABAKAN E AḎARBAYJAN Z M Bunyadov Azerbaycan Atabeyler dovleti Baki 2005 seh 158 Dzhelal Ad din Menkburny S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2005 R Memmedov Naxcivan seherinin tarixi ocerki Baki Elm 1977 seh 235 NAXCIVAN DIYARININ TARIXI COGRAFIYASI Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 seh 159 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler Dovleti Baki 2007 NAXCIVAN SANCAGININ MUFESSEL DEFTERI Oberling P Kangarlu Encyclopedia Iranica Nahchyvan v period hanstva 1747 1828 olu kecid Tadeusz Swietochowski Russian Azerbaijan 1905 1920 The Shaping of a National Identity in a Muslim Community Cambridge University Press 2004 S 10 11 The Armenian People From Ancient to Modern Times Volume II By Richard G Hovannisian S Glinka Opisanie pereseleniya armyan aderbizhanskih v predely Rossii Moskva 1831 str 92 Carizmin ermenilerin Azerbaycan torpaqlarina kocurme siyasetinde Naxcivan bolgesinin yeri Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii sobranie 2 e t XV st 13368 O imenovanii prisoedinennyh k Rossii hanstv Erivanskogo i Nahichevanskogo Oblastiyu Armyanskogo Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii Sobr vt t III SPb 1830 st 1888 Hewsen Robert H 2001 Armenia a Historical Atlas Chicago IL University of Chicago Press p 173 Solmaz Rustamova Togidi Mart 1918 g Baku Azerbajdzhanskie pogromy v dokumentah Baku 2009 Gadzhiev A Iz istorii Karsskoj i Arazsko Tyurkskoj Respublik Baku 1994 seh 36 Armyano Azerbajdzhanskie vooruzhennye konflikty 1919 1920 gg Kommunist Baku 2 dekabrya 1920 Cit po Nagornyj Karabah v 1918 1923 gg Sbornik dokumentov i materialov Erevan 1992 str 601 K istorii obrazovaniya Nagorno Karabahskoj avtonomnoj oblasti Azerbajdzhanskoj SSR Dokumenty i materialy Baku 1989 str 44 PAAF IML F 1 Sp 74 D 124 L 58 59 Dokumenty vneshnej politiki SSSR M 1959 T III str 680 O Karskom Dogovore olu kecid Treaty of Kars 2017 10 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 24 Dokumenty vneshnej politiki SSSR Gospolitizdat 1959 T 3 S 675 Grazhdanskaya vojna i voennaya intervenciya v SSSR enciklopediya Sovetskaya enciklopediya 1983 S 387 BSE Nahichevanskaya Avtonomnaya Sovetskaya Socialisticheskaya Respublika Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2006 Zverev Alexei Etnicheskie konflikty na Kavkaze 1988 1994 g Naxcivan Muxtar Respublikasi Prostranstvo i vremya v mirovoj politike i mezhdunarodnyh otnosheniyah The New Azerbaijan Party NAXCIVAN MUXTAR RESPUBLIKASI 1 2 Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan MR in Geoloji qurulus ve faydali qazintilar Naxcivan Muxtar Respublikasi geoloqlarin ve seyyahlarin diqqetini celb etmeye davam edir 2010 12 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 25 Miriyeva Q T Naxcivan MR da ust devon rinxonellidleri ve onlarin stratiqrafik ehemiyyeti Baki 2003 Azerbaycanda Relyefin esas tipleri 2011 08 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 25 Naxcivan Muxtar Respublikasinin mineral sulari Tebiet ve Servetler Azerbaycan Respublikasi Xarici Isler NAzirliyinin sayti Torpaq ortuyu olu kecid Azerbaycan Respublikasi Dovlet Torpaq ve Xeritecekme Komitesinin sayti Azerbaycanda flora fauna ve torpaq ortuyunun biomuxtelifliyinin oyrenilmesi genefondun qorunmasi ve semereli istifadesi 2012 04 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 26 T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 36 T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 15 http www rhinolophus net T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 65 T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 49 Z M Memmedov Naxcivan Mr in erazisinde meyve bitkilerinin zerevericileri ve onlarin parazitleri Baki 1969 seh 23 Z M Memmedov Naxcivan Mr in erazisinde meyve bitkilerinin zerevericileri ve onlarin parazitleri Baki 1969 seh 47 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Naxcivan MR in 50 illiyi munasibeti ile kitabinda Baki 1975 seh 98 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 125 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 33 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 58 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 16 Ivan Shopen 1852 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohu eyo prisoedineniya k Rossijskoj Imperii Russian Saint Petersburg Imp Akademiya nauk Imperial Academy of Sciences parameter ignored Massalskij V M ru 1890 1907 Nahichevan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb Demokop Weekly Nahichevanskij uezd Kavkazskij kalendar na 1917 g s 214 221 rus Christopher J Walker ed Armenia and Karabakh op cit pp 64 65 NAHIChEVANSKAYa SSR 1926 g 1 2 3 4 Naselenie Azerbajdzhana rus NASELENIE AZERBAJDZhANA The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Regions of Azerbaijan Nakchivan economic district Ethnic Structure 2018 12 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 02 17 1 2 Ethnic composition of Azerbaijan 2009 Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2002 seh 379 Naxcivan Muxtar Respublikasi ehalisinin sayi aciqlanib Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi III cild Regional Cografiya Baki 2015 seh 400 Eminov Z N M Eliyev Naxcivan Muxtar Respublikasinda beden terbiyesi ve idman herekati Naxcivan 1999 I Mollayev Naxcivanda xalq maarifinin inkisafi tarixinden Azerbaycan tarixinde Naxcivan Baki 1996 seh 91 103 Y Axundlu Naxcivanda edebi muhit Qobustan toplusu 1992 2 I Hebibbeyli Edebi yukselis Baki 1985 seh 36 41 Arxivlenmis suret PDF 2018 01 28 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 09 04 The Nakhchivan School 2016 03 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 27 Selimhanov I R Torosyan R M Metallograficheskij analiz drevnejshih metallov v Zakavkaze Sovetskaya arheologiya 1969 ј 3 s 229 294 Yagil Danyalov HISTORY OF STUDY OF BRONZE AGE TUMULUS FROM AZERBAIJAN 2010 09 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 28 Shalala Baghirova THE DECORATED JARS FROM KULTAPA 2009 09 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 28 S e i d o v A G Pamyatniki Kuro Arakskoj kultury Nahichevani B 1993 Qadir Qedirzade Dord cay nezeriyyesi ve Naxcivanda sivilizasiya meselesi Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2006 III cild seh 265 Naxcivan xalcasi Arxivlesdirilib 2016 03 13 at the Wayback Machine Naxcivan Ressamlar Birliyinin sayti Neqqaslar Kengerli Behruz Shiralibek ogly BSE L Huseynzade Naxcivan teatrinin tarixinden Azerbaycan inceseneti c 3 Baki 1950 seh 48 52 E Xelilov Naxcivan teatrinin tarixi Baki 1964 C Vezirov Qedim senet mebedi Qobustan toplusu 1999 2 N Quliyev Naxcivan musiqi medeniyyeti tarixinden Baki 1999 Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan Ensiklopediyasi II Tekmillesdirilmis ve yeniden islenmis ikinci nesr Naxcivan AMEA Naxcivan bolmesi V Y Talibov 2005 seh 95 149 ISBN 5 8066 1468 9 Vikimenbede Azerbaycanin Inzibati erazi vahidleri Naxcivan Muxtar Respublikasi ile elaqeli melumatlar var Hemcinin bax Redakte Naxcivan portaliAzSSR Naxcivan Sovet Sosialist Respublikasi Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi Azerbaycan RespublikasiXarici kecidler RedakteKelbizade Elnur Naxcivanin tarixi cografiyasi XII XVIII esrin I yarisi Naxcivan Ecemi 2016 200 s Arxivlesdirilib 2017 07 31 at the Wayback Machine Budaqova Sahibe Naxcivan diyarinin tarixi cografiyasi XVIII esrin II yarisi XIX esrin I qerinesi Arxivlesdirilib 2017 06 30 at the Wayback Machine Baki Elm 1995 s 96 Naxcivan Muxtar RespublikasiMenbe https az wikipedia org w index php title Naxcivan Muxtar Respublikasi amp oldid 6073296, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.