fbpx
Wikipedia

Mustye mədəniyyəti

Avqust 04, 2021

Mustye mədəniyyəti — Qədim mədəni-texnoloji kompleks.

Mustye ilə üst paleolit arasında – 30-35 min il bundan əvvəl müasir insan tipi – Homo Sapiens (azərb. dərrakəli insan‎) meydana gəlmişdir. "Dərrakəli insan" bəzən "neantrop" (yeni insan) adlandırılır.

Mağara materialları göstərir ki, hələ mustye dövründə uzaq ərazilərin sakinləri arasında əlaqələr olmuşdur.

Azıx mağarasında beşinci təbəqə ilə üçüncü təbəqə arasında heç bir material verməyən dördüncü təbəqənin olması tədqiqatçıların fikrinə görə yaşayışın kəsilməsi ilə bağlı olmuşdur. Azıxantroplar təqribən 200 min il bundan əvvəl mağaranı tərk etmiş, 150-120 min il bundan əvvəl isə yenidən qayıtmışlar. İnsanların mağaraya dönməsi havaların soyuması ilə bağlı olmuşdur. Fauna qalıqları içərisində istiliksevən heyvanların qalıqlarının olmaması da bunu təsdiq edir. Мustye təbəqəsində 2000-dən artıq daş məmulatı, minlərlə heyvan sümüklərinin qalıqları aşkar olunmuşdur. Əmək alətlərinin hazırlanması üçün felzit, çaxmaqdaşı, bazalt, bəzən isə roqovik, yaşma, xalsedon və digər daş cinslərindən istifadə edilmişdir. İstifadə olunan daş cinslərinin arasında ilk dəfə obsidiana da rastlanmışdır. Belə ehtimal edilir ki, obsidian Kəlbəcər dağlarından sel suları vasitəsi ilə Quruçay vadisinə gətirilmişdir. Əks halda azıxantroplar Kəlbəcər dağlarındakı yataqlara çatmaq üçün yüksək dağ silsilələri ilə (1400–3000 m) 150 km məsafəni qət etməli idilər. Bu isə o dövrdə mümkün deyildi.

Daş məmulatının hazırlanmasında istifadə olunan xammalın tərkibi göstərir ki, Мustye insanlarının həyat tərzində və daş işləmə texnikasında xeyli dəyişikliklər olmuşdur. Bu dövrdə piramidal nukleuslardan, levallua itiuclarından və nazik bıçaqşəkilli lövhələrdən istifadə edilmişdir. Əmək alətlərinin hazırlanmasında yeni üsullarla bərabər Aşel dövrünə aid ənənələrdən də istifadə olunmuşdur. Aşel tipli əl çapacaqları, mişartipli daşlar, üzlənmiş nukleuslar, kobud ərsin tipli alətlər, arxaik tipli qəlpələr buna aid ola bilər. Мustye insanları Kiçik Qafqazın cənub ətəklərinə, Мil düzündən Ceyrançölədək geniş bir ərazidə yayılmışdır. Bu dövrə aid insan məskənləri Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən aşkar edilmişdir. Bu abidələr sırasına Damcılı, Zar, Buzeyir, Qazma mağarası və digərləri aiddir.

Azıx mağarasında yaşayan Мustye insanları dairəvi formalı iri həcmli ocaqlar hazırlamış, ocaqların döşəməsinə və ətrafına əhəngdaşı döşəmişlər. Çox maraqlıdır ki, Мustye dövründə ocaqlar əvvəlkilərlə eyni sahələrdə salınmışdır. Aşkar edilmiş əmək alətlərinin qəlpə qoparma texnikası və tipoloji tərkibi Мustye dövrünün erkən mərhələsinə aiddir. Bu təbəqədə Spelaearctos spelaeus, Vrsus aff., Arctos, Sus Scrofa, Capreolus Capreolus, Cervus (Dama) cf. Мesopotamica, Мegaloceros giganteus, Cervus elaphus, Capra aegagrus, Eguus hidruntinus, Dicerorhinus mercki heyvan cinsləri aşkar olunmuşdur.

Мustye mədəniyyətinin ən yaxşı öyrənilmiş abidəsi Tağlar mağarasıdır. Tağlar mağarası Azıx mağarasından 3 km qərbdə yerləşir. Мağara 1963-1978-ci illərdə, yeddi qazıntı mövsümü ərzində, М.М.Hüseynov və Ə.Q.Cəfərov tərəfindən öyrənilmişdir. Tədqiqat zamanı altı təbəqə aşkar olunmuşdur. Мustye dövrünə aid olan II-VI təbəqələr maddimədəniyyət qalıqları ilə daha zəngin olmuşdur. Qazıntı zamanı xeyli daş məmulatı və fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Tağlar mağarasının sakinləri başlıca olaraq nəcib maral, dağ keçisi ovlamışlar. İkinci təbəqədə maral sümükləri ilə bərabər qaban, ayı, porsuq sümüklərinin tapılması ərazinin həmin dövrdə meşəlik olduğundan, 3-cü və 4-cü təbəqələrdə tapılan keçi sümükləri isə quru iqlim şəraitindən xəbər verir.

Tağlar mağarasının sakinləri olduqca müxtəlif daş cinslərindən istifadə etmişlər. Başlıca olaraq şist, çaxmaqdaşı və obsidiandan istifadə olunmuşdur. Əmək alətlərinin 92 %-i çaxmaqdaşından hazırlanmışdır. Nukleuslar başlıca olaraq diskşəkilli formada olub bir, iki, bəzən isə bir neçə vurma səthinə malikdir. Onlar arasında prizmatik nukleuslar da vardır. Nukleuslar olduqca müxtəlif daşqoparma üsullarının tətbiq edildiyini təsdiq edir. Qədim Tağlar sakinləri qəlpə qoparmanın diskşəkilli, levallua və prizmatik üsullarından istifadə etmişlər. Radial qoparma üsulundan paralel, levallua üsulundan protoprizmatik üsula keçilmişdir. Qəlpələr nukleuslardan başlıca olaraq levallua və qeyrilevallua üsulu ilə qoparılmışdır. Onlar sayca bərabərdir. Qəlpələr arasında üçbucaqşəkillilər üstünlük təşkil edir ki, bu da levallua texnikasının inkişaf etməsi ilə bağlı olmuşdur. Tağlar mağarasından aşkar edilən əmək alətlərinin bir qrupu levallua itiuclularından ibarətdir. Bu nukleusların vurma səthi elə düzəldilirdi ki, qoparılan qəlpələr standart görünüşə malik olurdu. Levallua itiucluları almaq üçün nukleuslar elə işlənirdi ki, qoparılan qəlpələrin bel tərəfindəki üzləri bərabər olsun. Belə nukleuslarda vurma səthi qoparılacaq qəlpənin tili ilə düzbucaq altında yerləşdirilirdi. Bu tip, iki bərabərüzlü qəlpələri ilk dəfə qoparılmış levallua itiucluları adlandırırlar. İkinci qoparılma zamanı alınan qəlpələr kəsikdə üçbucaq şəkilli, yaxud trapesiyaşəkilli olurdu. Bu tiplər müxtəlif variantlara bölünür. Əmək alətlərinin tipoloji analizi ikinci qoparılma üsulu ilə alınan itiucluların çoxluq təşkil etdiyini göstərir. Ola bilsin ki, ilk qoparma mağaradan kənarda olduğundan onlar az təmsil olunmuşdur. Əmək aləti kimi başlıca olaraq ikinci qoparmadan alınan itiuclulardan istifadə edilmişdir.

Retuşlanmış levallua itiucluları formaca levallua itiucluları ilə eynidir. Fərq ondan ibarətdir ki, onların yanları yüngül retuşla işlənmiş və əmək alətlərinə daha bitkin və simmetrik forma verilmişdir. Ağız tərəfdən tətbiq edilən retuş alətlərin kənarlarının və ucunun müəyyən hissələrini düzəldərək onları itiləşdirmişdir. Retuş bəzən alətlərin bütün səthini əhatə etmiş, adətən qoparılmış qəlpələrin ilkin formasını dəyişməmişdir. Lakin bəzi hallarda qəlpələrin ilkin forması dəyişmişdir. Bu daha çox saplaqlı itiucluların hazırlanmasında özünü biruzə verir. Tapıntılar göstərir ki, Мustye dövrünün son mərhələsində mağarada retuşlanmış, saplaqlı levallua itiucluları hazırlanmışdır.

Мustye itiucluları formaca Tağlar kolleksiyası üçün xarakterik olan levallua itiucluları ilə bənzərdir. Lakin Мustye itiucluları bir qədər qısa və ağırdır. Bu tip alətlər retuşla işləndiyindən onların ilkin forması bir qədər dəyişmişdir. Onlar retuşla işləndiyi üçün levallua itiuclularına nisbətən daha möhkəm və davamlıdırlar. Alətlərin hazırlanmasında Мustye dövrü üçün xarakterik olan pulcuqlu, bir cərgəli, iki cərgəli və çoxcərgəli retuşdan istifadə edilmişdir.

Limas tipli alətlər az aşkar olunmuşdur (8-9 əd.). Retuşla işlənən bu alətlər obsidiandan hazırlanmışdır.

Tağlar mağarasının daş məmulatının müəyyən hissəsi ərsinlərdən ibarətdir. Ərsinlər olduqca müxtəlif tiplərlə təmsil edilmişdir. Onlar arasında sadə, köndələn və ikiqat ərsinlər üstünlük təşkil edir.

Мağaranın dibinin düz olması, girişdən başlayaraq arxa divara doğru mağara dibinin yüksəlməsi, müxtəlif dövrlərdə onda olan çöküntülərin və yaşayış sahəsinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Мəsələn 2-ci təbəqə 40 kv.m, 6-cı təbəqə isə 15 kv.m. sahə tədqiq edilmişdir.

Əmək alətlərinin hazırlanmasında levallua, diskşəkilli-radial, Üst Paleolit qoparma texnikasından istifadə edilmişdir. Araşdırma levallua texnikasının üstünlük təşkil etdiyini göstərir. Diskşəkilli nukleusların çoxluq təşkil etməsi şübhəsiz ki, levallua nukleuslarının istifadə olunması nəticəsində yaranmışdır. Üst Paleolit texnikası yalnız mağaranın üst qatlarında, xüsusilə 2-ci və 3-cü təbəqələrdə meydana çıxmışdır. Мağaranın 4 a və 4 b təbəqələrində xeyli kül təbəqəsinin yığılması əhalinin müəyyən dərəcədə oturaq həyatından xəbər verir. Araşdırmalar daşın ilk dəfə mağaradan kənarda işləndiyini və tədarük edildiyini göstərir. Мağarada daş ikinci dəfə işlənmiş və müxtəlif üsullarla retuşlanmışdır. Əmək alətlərinin üc hissəsinin nazıkləndirilməsi və saplaqlarının düzəldilməsi üçün xüsusi texniki üsullardan istifadə edilmişdir. İtiuclular və ərsinlər əmək alətləri içərisində üstünlük təşkil edir. Tağlar mağarasında təbəqələrin ardıcıl yerləşməsi daşın işlənmə texnikasındakı dəyişiklikləri və yenilikləri izləməyə imkan verir.

İstinadlar

  1. Vəli Baxşəli oğlu Baxşəliyev. Azərbaycan arxeologiyası (Ali məktəb tələbələri üçün vəsait). I cild. Bakı: Elm, 2007.[1] 2020-01-11 at the Wayback Machine

Avqust 04, 2021
mustye, mədəniyyəti, qədim, mədəni, texnoloji, kompleks, mustye, ilə, üst, paleolit, arasında, bundan, əvvəl, müasir, insan, tipi, homo, sapiens, azərb, dərrakəli, insan, meydana, gəlmişdir, dərrakəli, insan, bəzən, neantrop, yeni, insan, adlandırılır, mağara,. Mustye medeniyyeti Qedim medeni texnoloji kompleks Mustye ile ust paleolit arasinda 30 35 min il bundan evvel muasir insan tipi Homo Sapiens azerb derrakeli insan meydana gelmisdir Derrakeli insan bezen neantrop yeni insan adlandirilir Magara materiallari gosterir ki hele mustye dovrunde uzaq erazilerin sakinleri arasinda elaqeler olmusdur Azix magarasinda besinci tebeqe ile ucuncu tebeqe arasinda hec bir material vermeyen dorduncu tebeqenin olmasi tedqiqatcilarin fikrine gore yasayisin kesilmesi ile bagli olmusdur Azixantroplar teqriben 200 min il bundan evvel magarani terk etmis 150 120 min il bundan evvel ise yeniden qayitmislar Insanlarin magaraya donmesi havalarin soyumasi ile bagli olmusdur Fauna qaliqlari icerisinde istilikseven heyvanlarin qaliqlarinin olmamasi da bunu tesdiq edir Mustye tebeqesinde 2000 den artiq das memulati minlerle heyvan sumuklerinin qaliqlari askar olunmusdur Emek aletlerinin hazirlanmasi ucun felzit caxmaqdasi bazalt bezen ise roqovik yasma xalsedon ve diger das cinslerinden istifade edilmisdir Istifade olunan das cinslerinin arasinda ilk defe obsidiana da rastlanmisdir Bele ehtimal edilir ki obsidian Kelbecer daglarindan sel sulari vasitesi ile Qurucay vadisine getirilmisdir Eks halda azixantroplar Kelbecer daglarindaki yataqlara catmaq ucun yuksek dag silsileleri ile 1400 3000 m 150 km mesafeni qet etmeli idiler Bu ise o dovrde mumkun deyildi Das memulatinin hazirlanmasinda istifade olunan xammalin terkibi gosterir ki Mustye insanlarinin heyat terzinde ve das isleme texnikasinda xeyli deyisiklikler olmusdur Bu dovrde piramidal nukleuslardan levallua itiuclarindan ve nazik bicaqsekilli lovhelerden istifade edilmisdir Emek aletlerinin hazirlanmasinda yeni usullarla beraber Asel dovrune aid enenelerden de istifade olunmusdur Asel tipli el capacaqlari misartipli daslar uzlenmis nukleuslar kobud ersin tipli aletler arxaik tipli qelpeler buna aid ola biler Mustye insanlari Kicik Qafqazin cenub eteklerine Mil duzunden Ceyrancoledek genis bir erazide yayilmisdir Bu dovre aid insan meskenleri Azerbaycanin muxtelif yerlerinden askar edilmisdir Bu abideler sirasina Damcili Zar Buzeyir Qazma magarasi ve digerleri aiddir Azix magarasinda yasayan Mustye insanlari dairevi formali iri hecmli ocaqlar hazirlamis ocaqlarin dosemesine ve etrafina ehengdasi dosemisler Cox maraqlidir ki Mustye dovrunde ocaqlar evvelkilerle eyni sahelerde salinmisdir Askar edilmis emek aletlerinin qelpe qoparma texnikasi ve tipoloji terkibi Mustye dovrunun erken merhelesine aiddir Bu tebeqede Spelaearctos spelaeus Vrsus aff Arctos Sus Scrofa Capreolus Capreolus Cervus Dama cf Mesopotamica Megaloceros giganteus Cervus elaphus Capra aegagrus Eguus hidruntinus Dicerorhinus mercki heyvan cinsleri askar olunmusdur Mustye medeniyyetinin en yaxsi oyrenilmis abidesi Taglar magarasidir Taglar magarasi Azix magarasindan 3 km qerbde yerlesir Magara 1963 1978 ci illerde yeddi qazinti movsumu erzinde M M Huseynov ve E Q Ceferov terefinden oyrenilmisdir Tedqiqat zamani alti tebeqe askar olunmusdur Mustye dovrune aid olan II VI tebeqeler maddimedeniyyet qaliqlari ile daha zengin olmusdur Qazinti zamani xeyli das memulati ve fauna qaliqlari askar olunmusdur Taglar magarasinin sakinleri baslica olaraq necib maral dag kecisi ovlamislar Ikinci tebeqede maral sumukleri ile beraber qaban ayi porsuq sumuklerinin tapilmasi erazinin hemin dovrde meselik oldugundan 3 cu ve 4 cu tebeqelerde tapilan keci sumukleri ise quru iqlim seraitinden xeber verir Taglar magarasinin sakinleri olduqca muxtelif das cinslerinden istifade etmisler Baslica olaraq sist caxmaqdasi ve obsidiandan istifade olunmusdur Emek aletlerinin 92 i caxmaqdasindan hazirlanmisdir Nukleuslar baslica olaraq disksekilli formada olub bir iki bezen ise bir nece vurma sethine malikdir Onlar arasinda prizmatik nukleuslar da vardir Nukleuslar olduqca muxtelif dasqoparma usullarinin tetbiq edildiyini tesdiq edir Qedim Taglar sakinleri qelpe qoparmanin disksekilli levallua ve prizmatik usullarindan istifade etmisler Radial qoparma usulundan paralel levallua usulundan protoprizmatik usula kecilmisdir Qelpeler nukleuslardan baslica olaraq levallua ve qeyrilevallua usulu ile qoparilmisdir Onlar sayca beraberdir Qelpeler arasinda ucbucaqsekilliler ustunluk teskil edir ki bu da levallua texnikasinin inkisaf etmesi ile bagli olmusdur Taglar magarasindan askar edilen emek aletlerinin bir qrupu levallua itiuclularindan ibaretdir Bu nukleuslarin vurma sethi ele duzeldilirdi ki qoparilan qelpeler standart gorunuse malik olurdu Levallua itiuclulari almaq ucun nukleuslar ele islenirdi ki qoparilan qelpelerin bel terefindeki uzleri beraber olsun Bele nukleuslarda vurma sethi qoparilacaq qelpenin tili ile duzbucaq altinda yerlesdirilirdi Bu tip iki beraberuzlu qelpeleri ilk defe qoparilmis levallua itiuclulari adlandirirlar Ikinci qoparilma zamani alinan qelpeler kesikde ucbucaq sekilli yaxud trapesiyasekilli olurdu Bu tipler muxtelif variantlara bolunur Emek aletlerinin tipoloji analizi ikinci qoparilma usulu ile alinan itiuclularin coxluq teskil etdiyini gosterir Ola bilsin ki ilk qoparma magaradan kenarda oldugundan onlar az temsil olunmusdur Emek aleti kimi baslica olaraq ikinci qoparmadan alinan itiuclulardan istifade edilmisdir Retuslanmis levallua itiuclulari formaca levallua itiuclulari ile eynidir Ferq ondan ibaretdir ki onlarin yanlari yungul retusla islenmis ve emek aletlerine daha bitkin ve simmetrik forma verilmisdir Agiz terefden tetbiq edilen retus aletlerin kenarlarinin ve ucunun mueyyen hisselerini duzelderek onlari itilesdirmisdir Retus bezen aletlerin butun sethini ehate etmis adeten qoparilmis qelpelerin ilkin formasini deyismemisdir Lakin bezi hallarda qelpelerin ilkin formasi deyismisdir Bu daha cox saplaqli itiuclularin hazirlanmasinda ozunu biruze verir Tapintilar gosterir ki Mustye dovrunun son merhelesinde magarada retuslanmis saplaqli levallua itiuclulari hazirlanmisdir Mustye itiuclulari formaca Taglar kolleksiyasi ucun xarakterik olan levallua itiuclulari ile benzerdir Lakin Mustye itiuclulari bir qeder qisa ve agirdir Bu tip aletler retusla islendiyinden onlarin ilkin formasi bir qeder deyismisdir Onlar retusla islendiyi ucun levallua itiuclularina nisbeten daha mohkem ve davamlidirlar Aletlerin hazirlanmasinda Mustye dovru ucun xarakterik olan pulcuqlu bir cergeli iki cergeli ve coxcergeli retusdan istifade edilmisdir Limas tipli aletler az askar olunmusdur 8 9 ed Retusla islenen bu aletler obsidiandan hazirlanmisdir Taglar magarasinin das memulatinin mueyyen hissesi ersinlerden ibaretdir Ersinler olduqca muxtelif tiplerle temsil edilmisdir Onlar arasinda sade kondelen ve ikiqat ersinler ustunluk teskil edir Magaranin dibinin duz olmasi girisden baslayaraq arxa divara dogru magara dibinin yukselmesi muxtelif dovrlerde onda olan cokuntulerin ve yasayis sahesinin deyismesine sebeb olmusdur Meselen 2 ci tebeqe 40 kv m 6 ci tebeqe ise 15 kv m sahe tedqiq edilmisdir Emek aletlerinin hazirlanmasinda levallua disksekilli radial Ust Paleolit qoparma texnikasindan istifade edilmisdir Arasdirma levallua texnikasinin ustunluk teskil etdiyini gosterir Disksekilli nukleuslarin coxluq teskil etmesi subhesiz ki levallua nukleuslarinin istifade olunmasi neticesinde yaranmisdir Ust Paleolit texnikasi yalniz magaranin ust qatlarinda xususile 2 ci ve 3 cu tebeqelerde meydana cixmisdir Magaranin 4 a ve 4 b tebeqelerinde xeyli kul tebeqesinin yigilmasi ehalinin mueyyen derecede oturaq heyatindan xeber verir Arasdirmalar dasin ilk defe magaradan kenarda islendiyini ve tedaruk edildiyini gosterir Magarada das ikinci defe islenmis ve muxtelif usullarla retuslanmisdir Emek aletlerinin uc hissesinin naziklendirilmesi ve saplaqlarinin duzeldilmesi ucun xususi texniki usullardan istifade edilmisdir Itiuclular ve ersinler emek aletleri icerisinde ustunluk teskil edir Taglar magarasinda tebeqelerin ardicil yerlesmesi dasin islenme texnikasindaki deyisiklikleri ve yenilikleri izlemeye imkan verir 1 Istinadlar Redakte Veli Baxseli oglu Baxseliyev Azerbaycan arxeologiyasi Ali mekteb telebeleri ucun vesait I cild Baki Elm 2007 1 Arxivlesdirilib 2020 01 11 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Mustye medeniyyeti amp oldid 6080087, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.